Patrologia Latina/18

Tomus 17	Tomus 19

PATROLOGIAE TOMUS XVIII.

ULFILAE

GOTHORUM EPISCOPI

OPERA OMNIA

SIVE

VETERIS ET NOVI TESTAMENTI VERSIONIS GOTHICAE FRAGMENTA QUAE SUPERSUNT,

AD FIDEM CODICUM CASTIGATA, LATINITATE DONATA, PROLEGOMENIS HISTORICIS ET PHILOLOGICIS NECNON ANNOTATIONE CRITICA ET PERPETUA INSTRUCTA, EX EDITIONE DOCTISSIMORUM ET ERUDITISSIMORUM

H. C. DE GABELENTZ ET J. LOEBE.

ACCESSERUNT GRAMMATICA ET GLOSSARIUM

LINGUAE GOTHICAE, AB IISDEM AUCTORIBUS ELUCUBRATA, E GERMANICO SERMONE IN LATINUM CONVERSA, NECNON NOTIS HISTORICIS, GEOCRAPHICIS, CRITICIS ET EPEXEGETICIS ADORNATA, INTERPRETE F. TEMPESTINI. PRAECUDUNT S. MARTINI TURONENSIS, TICHONII, NOVATI CATHOLICI, ANONYMI, AURELII SYMMACHI, MAXIMI GRAMMATICI, MAMERTINI, PUBLII VICTORIS,

SCRIPTA UNIVERSA EX OPTIMIS EDITIONIBUS GALLANDII, MARGARINI DE LA BIGNE, JACOBI DE LA BAUNE, EDMONDI MARTENE COLLECTA. TOMUS UNICUS. PRIX: 10 FRANCS. PARISIIS, VENIT APUD EDITOREM, IN VIA DICTA D'AMBOISE, PRÈS LA BARRIÈRE D'ENFER, OU PETIT-MONTROUGE.

1848

Elenchus Operum quae in Hoc Tomo XVIII Continentur.

S. MARTINUS TURONENSIS.

Confessio S. Trinitatis col. 9

TICHONIUS.

Liber de septem regulis 15

HILARIUS DIACONUS.

Commentarius in duodecim epistolas B. Pauli 63

Quaestiones utriusque Testamenti (hic memoratae, requirendae autem inter Spuria S. Augustini, hujus Patris Operum tom. III, part. II) 67

NOVATUS CATHOLICUS.

Sententia de humilitate et obedientia Ibid.

ANONYMUS.

Exhortatio ad monachos 71

Exhortatio ad sponsam Christi 77

S. AMBROSII OPP. SUPPLEMENTUM.

Sermones ex codice Sessoriano 89

AUREL. SYMMACHUS.

Libri decem epistolarum 141-405

MAXIMUS GRAMMATICUS.

Epistola ad Augustinum (hic tantum memorata, requirenda autem Patrol. tom. XXXIII, col. 81) 407

MAMERTINUS.

Panegyricus Juliano Augusto dictus 429

PUBLIUS VICTOR.

Descriptio urbis Romae 437

ULFILAS.

Scripturae sanctae versionis in linguam Gothicam fragmenta quae supersunt 497

Grammaticae Gothicae linguae 879

Glossarium Gothicae linguae 1237

APPENDIX AD SAEC. IV.

Auctores et monumenta vel incertae aetatis, vel dubiae auctoritatis, vel tantum connexionis causa patribus adjuncta. Anno Domini CCCXCIX.

Ordo Rerum quae in Hoc Tomo Continentur.

S. MARTINUS TURONENSIS.

Prolegomena. 9

Confessio Trinitatis. 11

TICHONIUS AFER.

Prolegomena. 13

LIBER DE SEPTEM REGULIS. 15

• REGULA PRIMA.—De Domino et corpore ejus. Ibid.
• REGUL. II.—De Domini corpore bipartito. 19
• REGUL. III.—De promissis et lege. 22
• REGUL. IV.—De specie et genere. 33
• REGUL. V.—De temporibus. 46
• REGUL. VI.—De recapitulatione. 53
• REGUL. VII.—De diabolo et corpore ejus. 55

HILARIUS DIACONUS.

Prolegomena. 63

COMMENTARIUS in duodecim epistolas B. Pauli. Ibid.

QUAESTIONES UTRIUSQUE TESTAMENTI (hic memoratae, requirendae autem inter spuria S. Augustini, operum hujus S. Patris tom. III, part. II). 67

NOVATUS CATHOLICUS.

SENTENTIA de humilitate et obedientia. Ibid.

ANONYMUS.

Exhortatio ad monachos. 71

Exhortatio ad sponsam Christi. 77

S. AMBROSII OPERUM COMPLEMENTUM.

Sermones tres ex codice Sessoriano, praecedente praefatione. 89

AURELIUS SYMMACHUS.

Prolegomena. 141

EPISTOLARUM LIBRI DECEM. 145

• LIBER PRIMUS. Ibid.
• LIBER II. 177
• LIBER III. 199
• LIBER IV. 221
• LIBER V. 245
• LIBER VI. 265
• LIBER VII. 285
• LIBER VIII. 313
• LIBER IX. 327
• LIBER X. 357

MAXIMUS GRAMMATICUS.

Notitia Cavaei. 405

EPISTOLA ad Augustinum (hic tantum memorata, requirenda autem Patrolog. tom. XXXIII, col. 81). 407

MAMERTINUS.

PANEGYRICUS Juliani Augusti, seu Gratiarum actio pro consulatu, sequente, in appendicis vicem. Vita Juliani. 429

PUBLIUS VICTOR.

Monitum in urbis Romae descriptionem. 435

DESCRIPTIO URBIS ROMAE. 437

ULFILAS.

Prolegomena. 461

SCRIPTURAE SANCTAE VERSIONIS IN LINGUAM GOTHICAM fragmenta quae super sunt. 497

APPENDIX.

GRAMMATICA GOTHICAE LINGUAE (in quam consulendus index et ordo rerum specialia quae superius reperies). 879

GLOSSARIUM GOTHICAE LINGUAE. 1237

Sanctus Martinus Episcopus Turonensis

(Ex Galland. Vet. Patr. Biblioth. t. VII.)

Prolegomena

I. Non tantum vitae sanctitate, verum etiam doctrinae laude praestantissimum fuisse beatum MARTINUM ecclesiae Turonicae antistitem, luculenter satis testatur qui eum probe noverat Sulpicius Severus. Sic enim ille [1]: «Jam vero, inquit, in verbis et confabulatione ejus quanta gravitas, quanta dignitas erat! quam acer, quam efficax, et quam in absolvendis scripturarum quaestionibus promptus et facilis!---Jesum testor spemque communem, me ex nullius umquam ore tantum scientiae, tantum ingenii, tam boni et tam puri sermonis audisse. Quamquam in Martini virtutibus quantula est ista laudatio! nisi quod mirum est, homini illitterato ne hanc quidem gratiam defuisse.» Et alibi [2]: «Jam si ad laevam, Achaiae sinum paululum devexus intraveris, sciat Corinthus, sciant Athenae, non sapientiorem in Academia Platonem, nec Socratem in carcere fortiorem: felicem quidem Graeciam, quae meruit audire Apostolum praedicantem; sed nequaquam a Christo Gallias derelictas, quibus donaverit habere Martinum.» Haec Sulpicius.

II. Porro sub tanti Patris nomine circumfertur Confessio Trinae unitatis et unius Trinitatis, stylo simplici et alicubi obscuriore, librariorum fortasse inscitia, conscripta; quam anno 1512 primus edidit cum aliis veterum opusculis Jodocus Clichtoveus. Deinceps vero saepius idem libellus, virorum eruditorum Petri Pithoei, Casparis Barthii, Christiani Daumii aliorumque opera, typis denuo consignatus comperitur. Exstat praeterea in plerisque Patrum bibliothecis et in collectionibus conciliorum excusus. De eo autem haec habet Combefisius [3]: «Exscripseram, inquit, sermonem de sancta Trinitate, ejus (Martini) praenotatum nomine, ex codice em. card. Mazarini; sed ita in eo vitiosum, ut non visum sit repraesentare: id inde factum videtur, quod antiquarius ex vetustioribus membranis aut ceris non satis feliciter potuerit exscribere. Est tamen ille, conjecturae his quae Severus de illitterati Martini eruditione ac facundia, tanta scribit obtestatione.» Ita Combefisius, ea respiciens quae modo ex Sulpicio recitavimus. Ex priscis item membranis eamdem Confessionem Trajecti evulgavit anno 1514 Theod. Pulmannus, cujus varias lectiones ad suae editionis calcem quae Cygneae prodiit 1677 rejecit Daumius.

III. Verum prae caeteris commendanda videtur Thomae Beauxamis solertia; qui tres vetustissimos codices nactus, eorum collatione diligenter instituta, eumdem sancti praesulis Turonensis libellum brevi commentario illustratum subjectumque Vitae beati Martini a Sulpicio Severo conscriptae, prelo commisit Parisiis anno 1571. Quandoquidem vero hanc editionem reliquis multo emendatiorem secuti sumus, quae praeterea inter rariores recensetur [4]; juverit proinde nonnulla ex eodem Parisiensi editore in medium proferre, quibus dum ille studium suum in hanc opellam impensum prodit, ejus pariter sive integritatem, sive pretium astruit. Sic igitur ille [5]: «Tria, inquit, e diversis bibliothecis volumina mihi prolata sunt, quae manus ipsa, satis antiquissima esse contestabatur: characteres enim aliis qui ante mille annos in usu erant, collati, persimiles omnium testimonio habiti sunt. Porro tribus hisce voluminibus emendicatis, triplex Severi Sulpicii historia contexebatur . . . . Verum cum primo in libri cujusque vestigio compendium nostrae fidei a D. MARTINO conscriptum agnovissem; obstupui sane, cur cum toties Severus e prelis prodiret, illius ne mentio quidem facta sit. Sed, ut arbitror, praeter characterum antiquitatem, rei ipsius eos difficultas deterrebat. Nec enim suis periodis, virgulis caeterisve notulis contextus definiebatur: adeo ut quibusdam ambiguus, aliis mancus, omnibus abstrusior appareret. Nam cum summa brevitate rem omnium difficillimam complectatur; quis inter dictiones incircumscriptas adeo perplexas, quid certi elicere potuisset? . . . Operae praetium igitur duxi suis punctis, quasi vinclis, effluentes dictiones cohibere, sicque facile D. MARTINI Confessionem reddere. Et ne quid deesset, annotatiunculas addidi, ne cujus vocis obscuritas diutius lectorem suspenderet.» Deinceps vero noster editor Parisiensis libelli praestantiam edisserere pergens, complures haereses hac sua Confessione B. Martinum evertere ostendit, Ebionis, Cerinthi, Marcionis, Manetis, Apollinarii, Arii, Macedonii ac Eunomii. Quibus enarratis, ita concludit: «Vides, Christiane lector, ut compendiose multas haereses noster Martinus enecet? Illis quippe temporibus exstitit, quibus aut qui Trinitatem, aut qui unicam divinitatem evertere nitebantur, pullularunt . . . . Expende vero quot schismata, factiones et sectae, quo tempore floruit, emerserint: tum facile agnosces non abs re hanc de Trinitatis et unius divinitatis fide editam sententiam.» Haec ille. Quae quidem omnia si quis accurate perpendat, arguet enimvero, mea quidem sententia, nonnullos viros eruditos ejusmodi Confessionem minus recte suspectam habuisse; quae nimirum in primis vetustissimorum codicum fide et auctoritate munitur: digna plane quae eum Expositione fidei Gregorii Thaumaturgi conferatur [6], si paucas demas duriusculas voces, librariis forte vitio vertendas.

Confessio Trinitatis

Vide: Trinae Unitatis et Unius Trinitatis Confessio.

Tichonius Afer

ANNO DOMINI CCCXCIX. (Ex Galland. Vet. Patr. Biblioth. t. VIII.)

Prolegomena

I. «Tichonius natione Afer, in divinis litteris eruditus juxta historiam sufficienter, et in saecularibus non ignarus fuit: in ecclesiasticis quoque negotiis studiosus.» Verba sunt Gennadii [11]. De eo passim sermonem habens sanctus Augustinus, qui et ipsum probe noverat, et complura ejus scripta perlegerat, «Hominem ait [12] fuisse et acri ingenio praeditum et uberi eloquio, sed tamen Donatistam. Qui aliquando sanctarum paginarum vocibus circumfusus, evigilavit; ut propterea adversus ipsos suos calamum strinxerit. Hoc ergo suscepto, subdit sanctus Doctor, Tichonius cum vehementer copioseque dissereret, et ora contradicentium multis et magnis ac manifestis sanctarum scripturarum testimoniis oppilaret, non vidit quod consequenter videndum fuit. Nimirum, inquit [13], contra Donatistas invictissime scripsit, cum fuerit Donatista; et illic invenitur absurdissimi cordis, ubi eos non omni ex parte relinquere voluit.» Haec sanctus Doctor. Floruit auctor aetate qua Rufinus, teste Gennadio [14], Theodosio et Filio ejus regnantibus. Qua de re accurate, ut fere semper, eruditissimus Tillemontius [15].

II. Ex iis quae litteris consignavit Tichonius, quaeque satis diligenter enumerat Gennadius, unum superest opusculum de septem Regulis inscriptum; «quibus, quasi clavibus, ut inquit sanctus Augustinus [16], divinarum Scripturarum aperirentur occulta . . . . Quae quidem consideratae, sicut ab illo, aperiuntur, non parum adjuvant ad penetranda quae tecta sunt divinorum eloquiorum: nec tamen omnia, quae ita scripta sunt ut non facile intelligantur, possunt his regulis inveniri, sed aliis modis pluribus; quos hoc numero septenario usque adeo non est iste complexus, ut idem ipse multa exponat obscura, in quibus harum regularum adhibet nullam; quoniam nec opus est.» Nonnullisque interjectis, deinceps haec addit [17]: «Quod ideo dicendum putavi, ut liber ipse et legatur a studiosis, quia plurimum adjuvat ad Scripturas intelligendas, et non de illo speretur tantum quantum non habet. Caute sane legendus est, non solum propter quaedam in quibus ut homo erravit, sed maxime propter illa quae sicut Donatista haereticus loquitur.» His vero ita enarratis, easdem Tichonii Regulas expendit sanctus Pater: cujus propterea recensionem infra sub hujus voluminis finem excudendam curavimus.

III. Caeterum alibi quoque operis Tichoniani mentionem injicit idem sanctus Augustinus. Scribens enim ad Aurelium Carthaginiensem episcopum, haec habet [18]: «De Tichonii septem regulis vel clavibus, sicut saepe jam scripsi, cognoscere quid tibi videatur, exspecto.» Quanti vero fecerit ejusmodi opus sanctus ille Doctor, ex eo compertum fit, quod locum Paulinum retractans de vasis aureis et argenteis in domo magna constitutis [19], cum antea in eo exponendo sancti Cypriani sensum fuisset secutus, mutata deinde sententia, in Tichonii interpretationem concessit [20]: «Sed magis approbo, inquit, quod apud Tichonium postea reperi vel adverti, in utrisque intelligendum quaedam in honorem, non sola scilicet aurea vel argentea; et rursus in utrisque quaedam in contumeliam, non utique sola lignea et fictilia.» Haec ille. Neque aliter censuere de Tichonii Regularum praestantia Cassiodorus ac sanctus Isidorus Hispalensis. Et ille quidem de introductoribus scripturae divinae sermonem habens [21], qui modos elocutionum explanationis causa formantes, per exemploram diversas similitudines intelligi faciunt quae prius clausa manserunt, Tichonio Donatistae primum locum tribuit, eumque cum sancto Augustino, Hadriano, Eucherio et Junilio consociat. Atque alibi praeterea monet, eumdem scriptorem in libris Regularum latius diligenterque disseruisse. Alter vero, id est, sanctus Isidorus, easdem septem Regulas Tichonianas tanto in pretio habuisse comperitur, ut illas in compendium redactas suis intexuerit Sententiarum libris [22], earumque auctorem inter Sapientes retulerit.

IV. Quod superest, Tichonii liber Regularum primum prodiit Basileae anno 1569 in Orthodoxographis Grynaei. Postmodum vero in prima Bibliothecae Patrum Parisiensis editione Bignaeana anno 1575. Praeterea idem opus Tichonianum ad mss. codices exactum evulgavit anno 1622 Andreas Schottus in Supplemento seu Auctario bibliothecae Patrum Coloniensis: atque ita recensitum Lugdunensi postremum intextum comparuit. Hanc autem Schotti editionem typis expressimus; sacrae scripturae loca diligentibus subnotavimus; menda complura quibus antea scatebat exemplar, sustulimus; nonnullisque observationibus auximus.

Liber de Septem Regulis

Vide: Liber de Septem Regulis.

Hilarius Diaconus

ANNO DOMINI CCCXCVIII.

Prolegomena

(Ex Schoenemanno, tom. I, p. 306.)

1. Hilarii Diaconi vita.---Patriam habuit Sardiniam. Diaconus erat Ecclesiae Romanae, quo nomine a Lucifero episcopo Calaritano post concilium Arelatense ad Constantium missus, cum in concilio Mediolani habito strenue Athanasii causam defensisset, virgis caesus et una cum Lucifero et Pancratio in exsilium missus est. Postea Lucifero se adjunxit, sed eo temeraria opinione processit, ut Arianos et qui cum his communicassent, omnesque omnino aliqua haeresi pollutos iterum baptizandos esse statueret, antequam in societatem Ecclesiae catholicae reciperentur. Hinc lepide, sed parum scite ad Hieronymo mundi Deucalion dictus est. Bene vero actum tunc cum Ecclesia fuit, quod Diaconus tantum esset Hilarius, cui, quoniam nulla erat clericos ordinandi copia, nemo fere adhaesit, adeoque haec ejus doctrina quae alioquin ingens schisma excitatura fuisset, cum ipso auctore an . . . . . interiit.

2. Scripta ejus.---Scripta quae Hilario tribui solent, sunt fidei admodum incertae et dubiae, videlicet Commentarius in Epistolas Pauli cum Ambrosio edi solitus, et Quaestiones Vet. et Nov. Test. inter Augustini opera reperiundae, de quibus fusius, sed ita ut Hilario utrumque abjudicaret, disputavit Oudinus tom. I de SS. Eccl. p. 480-491.

Commentarius in XII Epistolas

B. Paul Hilario Diacono Ascriptus (Hunc Commentarium vide inter spuria in Appendice ad opera S. Ambrosii adjuncta, tom. XVII nostrae Patrol.)

Quaestiones Veteris et Novi Testamenti

Hilario Diacono Attributae (Quaestiones istae reperientur in inferiori serie nostrae Patrol., inter Spuria S. Augustini operibus annexa tom. III, part. II.)

Novatus Catholicus

Sententia de Humilitate et Obedientia

Vide: Sententia de humilitate et obedientia.

Pseudo-Athanasius

AUCTOR ANONYMUS. CUJUS OPERA PRODIERUNT SUB NOMINE S. ATHANASII.

Ex opp. S. Athanasii tom. III.

Admonitium in Sequentia Duo Opuscula Ascetica

A multis jam saeculis subsequentes duae asceticae exhortationes ad monachos et ad sponsas Christi Athanasii nomine prodiere. In collectione namque Regularum, quae octavo saeculo a Benedicto Anianense concinnata est, utraque comparet Athanasii nomine inscripta; cum neutra tamen Athanasii nihil nisi nomen admittat. Nam ipsa luce clarius est, a Latino scriptore, et quidem eleganti Latineque, ut illa aetate, peritissimo, adornatas fuisse. Secunda porro, in Actis Concilii Aquisgranensis extat integra, Athanasioque ascribitur. Unde fortasse suspicari liceat, fuisse illam, pariterque priorem quae eodem ferme styli genere conscripta est, ab auctore suo commendationis causa Athanasii nomine insignitam. Utrumque autem opusculum in Appendice ad Codicem Regularum, curante Luca Holstenio editum fuit Parisiis anno 1663.

Exhortatio ad Monachos

Vide: Exhortatio ad Monachos.

Exhortatio ad Sponsam Christi

Vide: Exhortatio ad Sponsam Christi.

Sanctus Ambrosius Mediolanensis Episcopus

[S. AMBROSII OPERIBUS SUPPLEMENTUM.]

Monitum in S. Ambrosii Sermones Sequentes

His sane tribus sermonibus locum inter S. Mediolanensis episcopi opera sicut ratio, ita ordo vindicabat chronologicus. Cur ergo in hoc tomo paulo devia editione donati sint, praesertim in causa fuit tanta illos expiscandi difficultas ut non minus tribus vel quatuor mensibus S. Patris operum recusio differri debuisset ut ipsorum accessione compleretur. Quam quidem moram non diligentiae tantum nostrae, sed etiam avidis subscriptorum votis intolerabilem fore sentientes, Ambrosianarum lucubrationum seriem, quippe quae locupletissima jam evaderet, cito clausimus, sequentique tomo sermones Sessonianos destinavimus eo magis libenter quod quasi appendicis vice ad quartum saeculum tomus ille functurus esset.

Praefatio

D. Leandri Praefatio

I. Sancti Ambrosii scripta summo in honore habita sunt, eaque in multis olim vitiata a Maurinis praepurgata fuere.---Sancti Ambrosii, qui saeculo quarto episcopalem Mediolani nobilissimam sedem tenuit, plurimi semper scripta fecisse Patres, pontifices maximos, concilia oecumenica, et ipsosmet heterodoxos nemo eruditus ignorat [51]. Attamen aeque norunt omnes, inter opera hujusce sanctissimi praesulis apocrypha multa fuisse relata multisque adeo vitiis referta, ut quiddam etiam a catholico sensu prorsus alienum redderent [52]. Quare non defuerunt Romani pontifices, qui cum tam veteris tamque bene meriti de Ecclesia Patris scripta ad sanae doctrinae laudem cuperent efflorescere, viris doctis vehementer essent auctores, ut collatis curis, ad novam editionem excudendam optimae notae codices sedulo perquirerent, simulque conferrent; ex quibus et genuinos possent Ambrosianos fetus seligere, falsos respuere, et certas ejusdem praesulis sententias elicere. Hinc mandatis summorum pontificum Pii IV, et Pii V, Gregorii XIII, ac studio et labore Sixti V, Romana Ambrosii operum editio caeterarum omnium absolutissima prodiit in lucem [53]. Verum cum et in illa non pauca reperirentur, quae, ut in ejusdem S. doctoris opera praefati sunt Maurini [54], non modo ab haereticis, verum etiam ab orthodoxis haud sine causa minime probarentur; praesto fuit ipsa Maurinorum manus, qui Herculeis, ut ita dicam, ferme exantlatis laboribus in rimandis bibliothecis, et codicibus conferendis episcopi Mediolanensis scripta omni naevo purgata suomet restituerunt honori, novam pervulgando editionem, quae superiores omnes judicii maturitate et multitudine eruditionis facile superavit [55].

II. Maurinorum editio tribus ditatur sermonibus e codice Sessoriano depromptis.---Jam vero quibus laudata elitio augeri possit, ecce, ut ego arbitror, tres mihi sermones inediti in Sessorianis nuper pluteis deprehensi sunt, quos eruditi viri sive fontis unde manant vetustatem spectent, sive documenta utilissima, quae inde ad informandos Christianorum mores redundare certum est, paulisper respiciant, dignos plane agnoscent, confido, quos cupide omnes ac benevole excipiant.

III. Sessoriani, codicis vetustas, et palaeographia.---Fons quidem horum sermonum praeclarissimus codex ille Nonantulanus est, formae fere quadratae, et sottilissimis membranis compactus, qui quondam numeris 60, 90, aut 134 praesignatus, modo in novo catalogo a me confecto quinquagesimum quintum sortitus est numerum. Ejus scripturam, quae ita evanida est, ut plures occurrant paginae valde lectu difficiles et obscuratae, in excuso specimine, quod in Romana S. Maximi editione anni 1784, tab. 1, n. 2, pag. 200 visitur, cognoscent eruditi. Illa quippe secundae, ut dicunt, Romanae aetatis ad Longobardicum [56] inclinantis, ne cum eminentissimo Besutio dicam VI [57], mihi saeculo VII vel ad summum ineunte VIII exarata videtur. Ejusdem enim orthographia ad priscam normam rectissime scripta est; et quidem constanti adeo veterum codicum auctoritate firmata, ut plane ad rectiorem illum scribendi modum reverti necesse sit. Jam vero hoc eodem in codice nunquam forma V scribitur, sed semper est U; neque ulla alia quam una diphthongus ae absque nexu usurpatur; qui in pervetustis codicibus perpetuus fere mos est. Constanter quoque in illo praepositio ad retinet litteram d ante c, e, m, n, p, r, s, eaque ad sequentem consonam non reformatur, nisi in verbis, accipio, et arripio; con vero servat n ante l, m, p, r; atque in nunquam dimittit n ante b, m, p, s, si impleo verbum exceperis. Vocabula autem aput, aliut, illut, istut, jubat, etc., quorum lectio plerumque a sensu aurium scribentis dictata verba excipientis pendebat, fere semper recitato modo in codice scripta reperies, in quo bona rectaque scriptura habentur, caelum, condicio, intellego, querella, uincla, atque alia plurima, quae in meis scholiis palaeographicis textui substratis haud inobservata reliqui. Nulla praeterea in codice pausa est, nulla admirationis vel interrogationis signa, nulla verborum distinctio apparet; sed raro puncta et eadem semper media, ac ita temere apposita, ut magis sensus augeant ambiguitatem. Litterae in fine versuum aliquando minuuntur, vel in monogramma coeunt. Librarius nonnisi parcius litteris singularibus vel siglis utitur, et quidem iis, quae priscis tabellariis obvia fuerunt, ut ex. gr. Incp, Dns, Ds, ihs, xps, sps, scs, nr., pro Incipit Dominus, Deus, Iesus, Christus, Spiritus, Sanctus, noster, et in fine vocum b· et q· cum medio puncto pro bus et que.

IV. Ambrosiani sermones tres in hoc eodem codice contenti qua de re censeantur inediti.---Quod vero in hoc antiquissimo codice sermones tres S. Ambrosii nomine inscriptos inveniri ineditos asseram, coarguat me nemo; nam si id minus recte, haud tamen temere dixero; cum adhibita cura qua non potui majore, illos nec in Ambrosii hucusque vulgatis operibus, nec inter SS. Augustini, Maximi et Fulgentii opera, quae vetusta aetate cum Ambrosianis scimus ivisse permixta, nec inter aliorum SS. Patrum scripta repererim. Praecipue autem meum hoc praejudicium cumulabant tria illa Isaiae testimonia X, 33, 34, et XI, 5, quae integra leguntur in tertio sermone [58]; quia nempe Sabatierius in suis biblicis antiquae versionis fragmentis vel, ut illa X, 33, 34, nonnisi mutila referat, vel ut illud XI, 5, prorsus omittat. Cum enim auctor ille in quaerendis veterum biblicarum versionum testimoniis, maxime in Patribus, diligentiam omnem adhibere solitus fuerit, hinc haud inconsulte conjiciendum putavi, reapse Sabatierii aetate adhuc membranis hos delituisse sermones.

V. Eorum sermonum tituli et analysis.---Horum autem primus sermo inscribitur, de Perfecto; alter de eodem argumento, Adversus eos qui dicunt possessionem non distrahendam, sed fructibus misericordiam faciendam, tertius vero, de Charitate ex lectione sancti Pauli apostoli contra malos qui bonis invident, titulum praefert. In priori sermone auctor nonnullis Scripturarum testimoniis recitatis ostendit, Christianorum esse, ut pervenire valeant ad supremum gradum perfectionis, suas omnes facultates vendere, et pretium pauperibus distribuere, seque Dei providentiae adeo committere, ut divinae legis semper meditatione detenti, semperque praeceptorum custodia occupati, non habeant vacuum tempus quo cogitent saecularia, quo vane hujus mundi incommodis perturbentur, quo terrestrium divitiarum spe caduca fallantur. In altero eadem, quae superiore sermone dixerat, auctor confirmat; atque rerum terrenarum contemptus, et abdicatio quam gloriosa, utilis ac necessaria sit, Christi praecepto atque Pauli apostoli exemplo propositis, contra illius virtutis obtrectatores evincit. Demum in tertio sermone de virtute fraternae charitatis (qui ita in longius producitur, ut minus sermo quam tractatus inscriberem moralia documenta dogmaticis cumulavit. Illa itaque primo apostolica verba I Corinth. XIII, 1, 2, 3, auctor expendens, nihil nobis omnium virtutum genera prodesse docet absque charitate, utpote quae una caeteras omnes amplectatur virtutes, atque totius Christianae perfectionis sit complementum. Secundo ad varia charitatis opera descendens, dum ea praecipue humilitatis, mansuetudinis, benignitatis et simplicitatis esse declarat, eademque in Davidica et apostolica electione, ac in dominico exemplo contemplanda et imitanda proponit; in contraria vitia, scilicet superbiam, invidiam, iracundiam, inimicitiam caeteraque id genus vehementius insurgit. Interim e re nata de Domini nostri Jesu Christi divina et humana utraque perfecta natura, deque hypostatica unione ac de ejus baptismo, passione, morte et gloriosa resurrectione loquitur, nec non quaedam de sacramento baptismatis ejusdemque effectibus disserit.

VI. Quibus indiciis hi tres sermones adjudicantur Mediolanensi episcopo Ambrosio.---Quod autem hi sermones ipsi Ambrosio Mediolanensi episcopo tribuendi sint, id permulta et idonea indicia demonstrare videntur. 1o In illis quippe Ambrosianae locutiones frequenter occurrunt, et complures crebro reperiuntur sententiae, quae prorsus Ambrosium sapiunt; id quod in scholiis identidem palam feci, multoque plenius et uberius fieri poterat. Cui nec obstare et officere videatur, si aliquando sermonem remissiorem in illis quam in aliis S. praesulis tractatibus advertere sit; nam, ut Maurinorum verbis loquar, «stylum variari ab auctoribus, et pro re ac tempore modo attolli, modo deprimi non ignoramus [59].» Quin, ut ipsi cum Gillotio fatentur, scimus, novum «non esse, inquiunt, si sanctus doctor pro re, loco, tempore, personis, stylum mutavit [60].» Huc etiam addi potest, reliquis, qui modo habentur, sermonibus Ambrosium iterum ostetriciam, ut ita dicam, manum admovisse, cum illos collectos in libros redegerit; [61] nostros autem, cum extra vagarentur disjuncti, eo modo quo ex ejus ore prolapsi sunt, munere tachygraphi ita ad nos permeasse impolitos. Caeterum, his in gratiam eorum, qui nimis naribus indulgent, notatis; nihil sane omnino contineri in illis pronuntio, quod a stylo, [62] ingenio, et charactere Ambrosiano dissideat. 2o Et re quidem vera quod Ambrosius in priori sermone auditoribus suis bona omnia temporalia relinquere et pauperibus distribuere valde commendet, id apprime ipsimet convenit, quem omnes suas facultates reliquisse, et Ecclesiae vel pauperibus tribuisse ex historia cognoscimus [63]; quem hujusmodi rigidis ethices Christianae dogmatibus passim suam plebem quam diligentissime imbuere solitum fuisse ex ejusdem vulgatis scriptis certo certius habemus [64]. 3o Ambrosium etiam in suis concionibus habuisse solemne illud praecipua quadam cura inculcare, quantopere Christiani homines ad fugiendas saeculi vanitates et anxietates obstringerentur, ut sacrae lectioni et Deo ipsi possent die ac nocte liberius vacare tum ex libris de Isaac et Anima, de Bono mortis, et maxime de Fuga saeculi, tumque ex Enarratione in psal. CXVIII [65] manifestum est; et id hoc nostro sermone confirmatur. 4o Alterius vero sermonis tanta est cum superiore colligatio, ut horum unius cognito, utriusque qui fuerit auctor cognoscatur. 5o Qui nexus si quoque deesset, sententiarum natura et color, atque tempori convenientia dictata satis illum demonstrarent, acceptum Ambrosio referri oportere. Etenim procul dubio non solum suarum facultatum abdicationem ac in pauperes dispersionem in suis scriptis suadet Ambrosius, sed etiam hujusce evangelici perfectionis consilii non semel utilitatem defendit, et in illud obtrectantes perstricto calamo insurgit; cujusmodi exempla in psalmis, et praesertim in psal. CXVIII, ac in epistola quinquagesima octava reliquit [66]. 6o Nec aliter de tertio sermone, qui eumdem ac alii duo sibi auctorem vindicat, ut ex consecutione patet, dicendum est. In illo quippe Ambrosius, qui in vitiata jam tempora imperatricis Justinae inciderat, eo praecipue nervos intendit, ut adversus venenum Arianorum, qui Mediolani ea tempestate plurimum poterant, populum suum communiret atque desuescentem schismate fraternae charitatis morem reduceret. Profecto illic Ambrosius praecipuas Arianorum haereses, queis Christi divinitas impetebatur, oppugnans, dogmatica, ut supra innuimus, documenta firmandae Verbi divinitati peridonea tradit; simulque auditores suos impensius hortatur, ne persequantur in fratrem gratiam vel divina ope collatam, vel laboribus jejuniorum, vel assiduitate orationum, vel vigiliarum instantia omnibusque virtutum generibus conquisitam [67], neve ullis invidorum perturbentur insidiis, ullis concitentur offensis [68]; sed dominico exemplo odia mundi non pertimescant [69]: atque ita patienti animo convicia, proba et maledicta a fratribus fictis, hujusque saeculi principibus (Justina videlicet, et ejus Aulicis, caeterisque Arianis) sibi sustinerent illata, ut humilitatis, et mansuetudinis omnium sint exemplar ac norma [70]; qui quidem omnes sensus in Ambrosii operibus frequenter occurrunt [71], et illis temporibus apprime respondent [72]. 7o Nec minus Ambrosium redolet mentio, quae in eo fit de gestis Eliae; quorum passim in suis scriptis meminisse se narrat Ambrosius. Plurima enim, inquit lib. de Elia et Jejun. III, 5, de Eliae gestis frequenti diversorum librorum sermone digessimus [73]. 8o Quin etiam neophytos per se Ambrosium consuevisse docere, eisque ut a redeundo in saeculum, cui per baptisma nuntium remiserant, utilius deterreret, frequentius instasse, ut abdicatis corporis delectationibus, cupiditatibus, omnibus mundique illecebris [74] in perpetuum saeculo morerentur, et coelo cum Christo resurgerent, res notissima est [75]. En autem similia leguntur in his Sessorianis sermonibus, quos pariter quoque habuit ad illos, qui jam divina professione deputati sunt coelo [76], quique jam mortui per baptismum natalibus mundi, nobilitati per gratiam nati sunt coelo [77]. 9o Nec ut hos sermones tribuamus Ambrosio, inde nihil videtur accedere confirmationis, quod in illis ad vigilias traducendas, hymnosque et psalmos canendos fideles invitet [78]; nam hoc nihil in suis scriptis familiarius Ambrosio [79]; quem primum, Justinae persecutione fervente, vigilias, ac ut hymni et psalmi in ecclesia canerentur secundum morem Orientalium partium instituisse, tum S. Augustinus [80], tum Paulinus in Ambrosii Vita [81] testantur. 10o et 11o Verum ut argumenta alia non essent, duo, scilicet tam summa eorum, quae in his sermonibus dicuntur contractius cum eis, quae in enarrationibus in psalmis, praesertim psalmi CXVIII fusius leguntur, consensio; quam eadem, qua in illis utitur, ut in hucusque admissis Ambrosii operibus reperitur, Vulgata, vel sola sufficerent ut Ambrosianos hos nostros sermones esse, nemini certum non fieret et exploratum. Ingenue tamen fateor illic quandoque aliis aliquod sacrae Scripturae locos verbis citari; at id nihil prorsus meae sententiae officere assero: tum quia «ex operum S. Ambrosii lectione (ut Natalis Alex. verbis utar [82]) constat, eum non iisdem semper verbis eosdem Scripturae sacrae locos laudasse;» tum quia in Sessorianis sermonibus haec non confirmatur dissensio, nisi raro, et in iis tantum locis citandis, quos diversis semper verbis usus est Ambrosius citare; tum quia varietates illae tales sunt, ut quin duplicem arguant versionem, potius excludant; quae quidem omnia maxime liquent ex variis lectionibus codicis nostri textui subjectis, ut in re oculis ipsis inspicienda diutius immorari supervacaneum omnino sit, ac inutile. 12o et 13o Praeterea certe praeterire non possum, hisce in sermonibus pro Ambrosiano more nunquam auditores allici, neque accuratum ordinem, neque artificiosam partitionem servari; simulque animadverti, auctorem non semel respicere ad S. Basilii opera, quem fontem Ambrosium in suis pangendis libris praegustasse certissimum est. Exstant quidem prae aliis S. Basilii homiliae, quae inter editas sunt 7, 8, 20 et 21 [83], cujus sane materia cum istis Ambrosii concionibus haud parum habet affinitatis. 14o Quis demum ignorat multos Ambrosianos excidisse sermones? Profecto Maurini multos Ambrosii deperditos memorant [84], pluresque vel inde conjicere est, cum nihil certius sit, Ambrosium non modo singulis diebus dominicis concionatum fuisse, verum etiam quotidiano sermone stato anni tempore catechumenos, competentes, et recens baptizatos [85] instruxisse, ut ex ejusdem scriptis [86], vel et ex loculentissimis Augustini et Paulini testimoniis compertum habemus [87]: anecdotos ergo Ambrosianos invenisse sermones mihi invideat nemo, neque confidentiae me insimulet. 15o Et re quidem vera nonne horum sermonum Ambrosium auctorem facit Sessorianus optimae notae codex miscellus [88], qui invidus mille et plus annis has Ambrosianas gemmas obvolvit? In eo quippe, manu codicis antiquitate pari, S. Ambrosii nomine hi tres inscribuntur sermones. Cui ergo hujus nominis viro, ne codicis praetergrediamur aetatem, illos, praeter Mediolanensem, tribuemus? Non certe Ambrosio Origenis discipulo, et Ecclesiae Alexandrinae diacono [89]; non ei, qui S. Didymi ejusdem Alexandrinae Ecclesiae doctoris, floruit aetate [90]. Horum enim uterque nec episcopali dignitate praefulsit, nec ad populum sermones habuit: qui tunc temporis a solis episcopis ut plurimum habebantur; uterque Graece scripsit, et sermones nostri quin Latinam e Graeco interpretationem redoleant, eam prorsus excludunt. Nec sit qui illos Ambrosio Carducensi in Gallia episcopo ascribat; nam quamvis Sessorianum ms. quis archetypum fuisse diceret, tamen hos sermones vix et ne vix quidem Carducensi Ambrosio acceptos referri poterit. Etenim Ambrosius ille tantum post medium saec. VIII ad episcopatum evectus est [91], et has conciones, quas nonnisi episcopi fetus esse clarissime patet, codex exhibet laudati episcopi aetate major, scilicet, ut dixi, saeculo VII, vel ad summum saeculo VIII ineunte conscriptus. Hinc prorsus flocci facienda esset et eorum opinio, qui hos sermones Ambrosii Autperti monachi. [92] opus esse contenderent; nam, praeterquam quod illius non esse tum ex moribus et instituto, tum ex stylo et forma scribendi auctoris, tum ex diversa biblica versione, qua ille utitur, satis commode probari queat [93], etiam ut illi abjudicaremus, una prae caeteris ratio sufficeret, qua Carducensi episcopo abjudicandos putavimus. Siquidem et Ambrosii monachi aetas, ne cum Trithemio inter scriptores eum referam, qui floruere saeculo IX exeunte, tamen haud revocanda citra an. circiter 760, nec ultra an. 778 producenda est. Porro anno circiter 760 commentariis in Apocalypsim clarere coepit, et anno 778, ut est eruditorum probabilior sententia, dum Romam pergeret, diem vidit extremum, post quam duobus duntaxat mensibus, et diebus 25, iisdemque non pacifice, in monasterio S. Vincentii ad Vulturnum prope Beneventum abbatis munere perfunctus esset. Reliquum est igitur, ut vel distinctum a laudatis in primis septem Ecclesiae saeculis alterum excogitemus Ambrosium, vel codicis auctoritatem, et vetustatem in dubium vocemus. Neutrum quidem. Uno ergo Ambrosio Mediolanensi Sessoriani codicis auctoritate hi sermones adjudicandi sunt. Quanta vero hujus codicis sit auctoritas, certatim docent summi auctores, qui vel illum summo in pretio habuisse testantur, vel ex eo tum S. Augustini, cum S. Maximi Taurinensis episcopi nova scripta eruerunt.

VII. Auctores qui usi sunt codice Sessoriano, ac de eo sunt locuti.---Porro de hoc codice, qui, ut supra dixi, olim exstitit in monasterio Nonantulano, ex quo Romam detulit de suo ordine, nec non de Ecclesia universa optime meritus Hilarion Rancatus, qui Sessorianae Bibliothecae auctor fuit [94], sic in suo Museo Italico loquitur inclytus Mabillonius [95]: «In codice Romano Sanctae Crucis, qui fuit olim monasterii Nonantulensis, ante annum octingentesimum acquisitus ab Anselmo abbate, continentur homiliae 73: ex quibus pleraeque in Sancti Galli exemplari habentur. Inscriptum erat in fronte codicis nomen auctoris; sed eo abraso sancti Ambrosii nomen substitutum. Maxima pars tamen harum homiliarum sunt Maximi, tametsi quaedam aliae Hieronymi et Augustini sub eorum nomine insertae sunt.» Nec aliis verbis hunc codicem celebrat Blanchinius, simulque novissimus editor Romanus operum S. Maximi, qui in praefatione [96] ita illum accurate describit: «Alter est praecipuorum, quos dixi, codex Nonantulani olim monasterii in agro Mutinensi, nunc Romanae bibliothecae Cisterciensium monachorum Sanctae Crucis in Jerusalem. Est is codex membranaceus in-fol., notatus numero XC, ut frons exterior voluminis exhibet, quanquam intus pag. 1 prae se numerum CXXXIV ferat; caeterisque hujus bibliothecae codicibus ut antiquitate, ita accuratiore Scripturae lectione integritateque praecellit, spectatque ad VII vel summum ad VIII Ecclesiae saeculum. Ductus litterarum in eo Romanus est, aetatis, ut aiunt, secundae, paululum vergens ad Longobardicum. A pag. 129 ad 169 sexaginta partim homilias, partim sermones complectitur, de quibus eminentissimus cardinalis Besutius in indice bibliothecae Sanctae Crucis [97] sic statuit: auctorem eosdem habere sanctum Maximum mihi certum est.» Quod autem hi laudatissimi viri in Sessoriano codice nullum Ambrosii genuinum sermonem memorent inveniri, quin omnes quamvis recentiori manu Ambrosio tributos, SS. Augustino, Hieronymo et Maximo ascribi velint, id neminem movebit, qui attente consideret, illos de iis tantum sermonibus loqui, quos codex a pag. 129 complectitur, non vero de nostris, quos superiores exhibent pagellae, quique in illis clarissimis verbis, et quidem prima manu S. Ambrosio inscribuntur. Atque hoc loco rem eruditis, ut spero, jucundam non reticebo; nempe quod ex hoc ipso codice plane evincitur, Mabillonium et laudatum S. Maximi editorem in numerandis sermonibus, qui a cit. pag. 129 in hoc codice continentur, haud accurate ipsum codicem consuluisse, cum primus eos omnes 73 numeraverit, alter quamvis ut S. Maximi 60 recognoverit, tamen in notitiis praeviis [98] duos et sexaginta exscripserit. Uterque enim satis habuit advertere indicem, qui hisce sermonibus fol. cit. recto praemittitur, et utrumque idem index fefellit; nam in eo geminato num. 13 numerantur tres et septuaginta sermones, quamvis reapse sint tituli 74; simulque Maximo 62 tribuantur, etsi eorum postremus numero 61 notetur. Neque vero in numero solum, sed etiam in titulis S. Maximi editor cum indice erravit; quod ut clarius appareat, hic operae pretium duxi omnia per singula recensere, quae in hoc eodem codice continentur.

VIII. Quae in Sessoriano codice continentur.---Et quidem habetur in eo fol. 1 recto S. Augustini sermo de Nuptiis, qui absque titulo inc. «Nuptiae in quibus Christus et munerator, et conviva decubuit, etc.» Des. «Itaque illi desiccati sunt et aruerunt; nos vero comedimus, et bibimus, et refecti sumus per ipsum Jesum Christum, qui vivit cum Patre, et cum Spiritu sancto in saecula saeculorum. Amen.» Hunc sermonem, in quo Augustinus tuetur adversus Manichaeos, vere Christum instituisse conjugia, inter editos reperire non potui. Porro de bono Nuptiarum sermonem habuisse Augustinum constat ex ejusdem fragmento, quod ex Beda et Floro afferunt Maurini t. V oper., part. II, col. 1519; at nulla cum illo est nostri consensio. Hic sermo aegre legitur in codice tum evanidis vetustate, et sorde obductis characteribus, cum in oris circumquaque carie detrita pagella. Fol. 2 recto, sequuntur ejusdem S. Augustini libri 13 Confessionum, quorum titulus ita est ad calcem folii 1 versi: «Incp. libri Confessionum ejusdem S. Augustini.» Hoc opus non est distinctum in capita, et uberem a Maurinorum editione praestat variantium segetem pro nova excudenda. Fol. 79 verso: INCP. S. AMBROSI SERMO DE CARITATE EX LECTIONE SC̄I PAULI APOSTOLI CONTRA MALOS, QUI BONIS INVIDENT, qui sermo hic tertio loco vulgatur. Fol. 81 recto, S. Hieronymi epitaphium sanctae Paulae cum epigraphe: «Incp. epitafium (sic) sanctae Paulae a beato Hieronymo prb̄o factum.» Ejusdem in fine titulus sepulcri legitur litteris uncialibus, et ad illam formam elaboratis, quam vulgo lapides retinent, conscriptus, in quo mortua dicitur Paula, Honorio Augusto VI et Aristhenito consulib., non Arestenio, ut in edit. oper. S. Hieronymi habetur Mariani Victoris, nec Aristaeneto, ut Parisiensis editio tom. IV, col. 669, et Veronensis tom. I, col. 689, retinent. Fol. 88 recto: INCP. SERMO S. AMBROSI DE PERFECTO, qui primus in ordine nunc prodiit in lucem. Fol. cit. verso: INCP. EJUSDEM ADVERSUS EOS QUI DICUNT, POSSESSIONEM NON DISTRAHENDAM, SED FRUCTIBUS MISERICORDIAM FACIENDAM, qui sermo secundum in his foliis sibi vindicat locum. Fol. 89 recto: Joannis Cassiani collationes 7 Patrum Thebaidis, quarum in fronte legitur: «Haec insunt in hoc codice collationes septem, id est, abbatis Chaeremonis de perfectione, ejusdem de castitate, ejusdem de protectione Dei; abbatis Nestoritis de spiritali scientia, ejusdem de charismatibus divinis; abbatis Joseph de amicitia, ejusdem de definiendo.» Singulis collationibus capitulorum tituli sunt inscripti, et primo loco ponitur praefatio ad Honoratum et Eucherium, qui tamen non nominantur in codice. Exstant vulgatae a num. 11 ad 17 in edit. Romana anni 1611 formis excusa camerae apostolicae. Fol. 129 recto, incipiunt sermones prima manu S. Maximo Taurinensi, secunda manu S. Ambrosio tributi, et denuo recentiori scriptura S. Maximo restituti, quos index titulorum praecedit, in quo, ut jam notavimus, septuaginta quatuor tituli recensentur, et iterato num. 13, tres et septuaginta numerantur. Ex eo tres et sexaginta priores titulos excerpsit P. Brunus S. Maximi editor, et, ut supra innui, pag. 174 in notitiis praeviis vulgavit, dum de codicibus agit, quibus in sua editione adornanda usus est. Hoc vero ordine, et hisce titulis in corpore codicis ii sermones habentur. Fol. 129 verso, 1: «Incp. sermo de natale ssr̄um Petri et Pauli apostolorum.» Editus est apud S. Maximum Romae excusum an. 1784, col. 229. Fol. 130 recto, II: «Incp. de eorum natale.» Edit. ubi supra, col. 573. Fol. cit. verso, III: «Incp. de margarita Evangelii.» Edit. ubi supra, col. 389. Fol. 131 recto, IV: «Incp. de natale S. Laurenti.» Edit. ubi sup., col. 579. Fol. cit. verso. V: «Incp. de natale S. Joannis Baptistae.» Edit, ubi sup., in append. col. 41. Fol. 132 recto, VI: «Incp. alium (sic) de natale ejusdem.» Edit. apud S. Ambrosium inter spuria col. 570. Fol. cit. verso, VII: «Incp. de Natale SS. Petri et Pauli apostolorum.» Edit. apud S. Maximum, col. 577. Fol. 133 recto, VIII: «Incp. de natale S. Cypriani episcopi.» Edit. ubi sup., col. 255. Fol. cit. in calce, IX: «Item sequentia de eodem sermone.» Edit. ubi supra, col. 595. Fol. cit. verso, X: «Incp. de passione vel natali sanctorum, id est, Octavi, Adventi et Solutoris Taurinis.» Edit. ubi sup., col. 261. Fol. 134 recto, XI: «Incp. de gratia Baptismi.» Edit. ubi sup. col. 617. Fol. cit. verso, XII: «Item de natali martyrum.» Edit. ubi sup., col. 617. Fol. 135 recto, XIII: «Incp. de natali SS. Canti, Cantiani et Cantianillae.» Edit. ubi sup., col. 615. Fol. cit. verso, XIIII: «Item de natali sanctorum.» Edit. ubi sup., col. 621. Fol. 136 recto, XV: «Incp. de eo quod scriptum est in Actibus apostolorum: Erant eis omnia conmunia (sic), et de Cain, et de Annania (sic).» Edit. ubi sup., col. 429. Fol. cit. verso, XVI: «Incp. sequentia de avaritia, et de Anania.» Edit. ubi sup., col. 323. Fol. 137 recto, XVII: «Incp. exhortatio ad plebem, et de eo quod scriptum est in Evangelio: Sicut fulgur de sub coelo; ita erit adventus filii hominis; et de duobus in lecto uno.» Edit. ubi sup., col. 5. Fol. 138 recto, XVIII: «Incp. de sequentia.» Edit. ubi sup., col. 9. Fol. cit. verso, XIIII: «Incp. de hospitalitate.» Edit. ubi sup., col. 645. Fol. 139 recto, XX: «Incp. de eleemosynis, et ubi sedit Dominus Jesus super puteum Samariae.» Edit. ubi sup., col. 325. Fol. cit. verso, XXI: «Praefatio vel increpatio ad plebem.» Edit. in append., tom. V oper. S. Augustini, num. 87. Fol. 140 recto, XXII: «Incp. de grano synapis, et de S. Laurentio martyre.» Edit. apud S. Maximum, col. 36. Fol. cit. verso, XXIII: «Sequentia de grano sinapis superiore.» Edit. ubi sup., col. 365. Fol. 141 recto, XXIIII: «Incp. de id (sic) quod scriptum est: Reddite quae Dei sunt Deo, et de militantibus.» Edit. ubi sup., col. 375. Fol. 142 recto, XXV: «Incp. de eodem sequentia.» Edit. ubi sup., col. 347. Fol. cit. verso, XXVI: «Incp. de eo (deest) quod propheta ait ad filios, scilicet: Caupones uestri miscunt aquam uino.» Edit. ubi sup., col. 339. Fol. 143 recto, XXVII: «Incp. de psalmo XXI, et de passione Domini.» Edit. ubi sup., col. 137. Fol. 144 recto, XXVIII: «Incp. de defectione lunae.» Edit. ubi sup., col. 333. Fol. cit. verso, XXVIII: «Item de sequentia ejusdem.» Edit. ubi sup., col. 337. Fol. 145 recto, XXX: «Incp. de eo quod scriptum est in Evangelio, dicente Domino: Facilius est camelum per foramen acus transire, quam diuitem intrare in regno coelorum.» Edit. ubi sup., col. 385. Fol. cit. verso, XXXI: «Incp. de eo quod scriptum est: Simile est regnum Dei fermento.» Edit. ubi sup., col. 369. Fol. 146 recto, XXXII: «Incp. de hospitalitate in Euangelio.» Edit. ubi sup., col. 351. Fol. 147 recto, XXXIII. «Incp. de jejunis (sic solita crasi) in initio Quadragesimae.» Edit. ubi sup., col. 467. Fol. 148. recto, XXXIIII: «Item sequentia, et tempore ieiuniorum non luxuriandum.» Edit. ubi sup., col. 457. Fol. cit. verso, XXXV: «Incp. de die sancto Paschae, et de cruce Domini.» Edit. ubi sup., col. 151. Fol. 149 verso, XXXVI: «Item de cruce et de resurrectione Domini.» Edit. ubi sup., col. 153. Fol. 150 recto, XXXVII: «Incp. sequentia de sepulchro Domini Saluatoris.» Edit. apud S. Ambrosium sub num. 53 Rom. editionis. Fol. cit. verso, XXXVIII: «Incp. de Pentecosten (sic), et de psalmo centesimo nono.» Edit. inter S. Maximi opera, col. 197. Fol. 151 recto, XXXVIIII: «Incp. de eo quod scriptum est in Euangelio: Vulpes foueas habent, et reliqua.» Edit. ubi sup., col. 379. Fol. 152 recto, XL: «Increpatio ad plebem, et de eo quod scriptum est in Euangelio: Qui habet, dabitur ei; et cantauimus uobis, et non saltastis.» Edit. ubi sup., col. 661. Fol. cit. verso, XLI: «Incp. ubi Deus sabbato manum aridam curauit.» Edit. ubi sup., col. 383. Fol. 153 verso, XLII: «Incp. de Pentecosten (sic).» Edit. ubi sup., col. 191. Fol. 154 recto, XLIII: «Incp. de die sanctae Ephyfaniae (sic).» Edit. ubi sup., col. 413. Fol. cit. verso, XLIIII: «Item de die Ephyfaniorum (sic), et de Euangelio, ubi Dominus baptizatus est, et de psalmo XXVIII.» Edit. ubi sup., col. 241. Fol. 155 recto, XLV: «Incp. de eo quod scriptum est in Euangelio: Hominis cuiusdam diuitis fructus uberes ager adtulit.» Edit. inter S. Basilii opera hom. 6, tom. II, pag. 43, a qua tamen multas hic nostri codicis sermo variantes habet. Fol. 158 recto, XLVI: «Incp. de eo quod scriptum est: Quis major est in regno caelorum?» Edit apud S. Maximum, col. 285. Fol. cit. verso, XLVII: «Incp. de duabus nauiculis in E angelio.» Edit. ubi sup., col. 639. Fol. 159 verso, XLVIII. «Incp. de ieiuniis vel sancta Quadragesima.» Edit. ubi sup., col. 461. Fol. 160 recto, XLVIIII; «Incp. de ieiunio Domini in deserto, et quod non in solo pane uiuit homo.» Edit. ubi sup., col. 433. Fol. 161 recto, L: «Item sequentia de ieiuniis Quadragesimae.» Edit. ubi sup., col. 465. Fol. cit. verso, LI. «Incp. de Pascha.» Edit. ubi sup., col. 179. Fol. 162 verso, LII: «Item sequentia de sanctum (sic) Paschae. Edit. ubi sup., col. 181. Fol. cit. LIII: Item sequentia.» Edit. ubi sup., col. 185. Fol. 163 recto, LIV: «Incp. de Pentecosten (sic).» Edit. ubi sup., col. 187. Fol. 164 recto, LV: «Incp. de accusato Domino apud Pilatum, et de Susanna.» Edit. ubi sup., col. 141. Fol. cit. verso, LVI: «Item sequentia.» Edit. ubi sup., col. 143. Fol. 165 verso, LVII: «Incp. de natale Domini.» Edit. ubi sup., col. 403. Fol. 166 recto, LVIII: «Incp. de kalendis Januariis.» Edit. ubi sup., col. 409. Fol. cit. verso, LVIIII: «Incp. tractatus de Ephyfania (sic).» Edit. ubi sup., col. 423. Fol. 167 recto, LX: «Incp. post Ephyfania dictum (sic).» Edit. inter S. Ambrosii sermones in append. rejectos serm. 11, col. 502. Fol. cit. verso, LXI: «Incp. de sancta Quadragesima.» Edit. apud S. Maximum, col. 109. Fol. 168 verso, LXII: «Incp. sermo S. Augustini de id (sic) quod scriptum est: Hic est dies, quem fecit Dominus, exsultemus, et iucundemur in eo.» Edit. apud Lovanienses tom. X oper. S. Augustini, serm. 89, col. 560. Fol. 169 recto, LXIII: «Incp. sermo S. Hieronymi de Exod. in Quadragesima ante Pascha.» Edit. a Vallarsio in append. tom. XI, col. 210, editionis Veronensis. Sub hoc sermone aliisque infra notandis usque ad fol. 176 later Plinianum Historiae naturalis fragmentum, iisdem spatiosis litteris exaratum, quibus in Vaticano palimsesto politicum opus M. Tulli scriptum fuisse conspicimus [99]. Fol. sup. cit. 169 verso, LXIIII: «Incp. sermo S. Augustini ad competentes et catechumenos,» qui i cipit: «Audiunt catechumeni, audiant omnes, omnes timeant, nemo contemnat; sit mihi in consolatione uester auditus,» etc. An hic sermo anecdotus sit, pronuntiare non audeo; idem dic de illis, quorum infra initia referam. Fol. 170 verso, LXV: «Item eiusdem sermo de remissione peccatorum;» quem primo ex hoc codice eruerunt Maurini et fide eidem codici prorsus adhibita, inter genuina opera S. Augustini ediderunt tom. V, part. I, col. 572. Fol. 171 verso, LXVI: «Incp. alius eiusdem de missas cotidianas (sic),» qui incipit: «Congregatio beatitudinis uestrae FF. KK. facit nos nimio gaudio esse repletos, sed quia pauet pectus cateris corporis obligatum, non possum dicere, quantum splendor animi uestri delectat audire; tamen adgredior,» etc. Fol. 172 recto, LXVII: «Incp. de decimis sermo eiusdem.» Edit in append. tom. V, col. 460, a quo tamen differt in nonnullis. Fol. 173 recto, LXVIII: «Item alium (sic) de sancto Helisseo (sic);» cujus initium est: «Dulcis insonuit auribus nostris nuper recitata libertas, dum saenit inter nos amara captiuitas,» etc. Fol. 174 recto, LXVIIII: «Incp. alium (sic) de loco (deest), ubi beatus Petrus in mari tempestatem sustinuit in naui.» En prima verba: «Nutritos hyrundo pullos suos, cum uolandi arte disponit, paululum quidem in aere dimittit, quibus tamen ipso uicina est, ne forte decidant trepidando adhuc infirmi uolando,» etc. Fol. cit. verso, LXX: «Incp. sermo S. Hieronymi de Exodo in uigilia Paschae.» Edit. inter supposititia S. Augustini scripta in append. tom. V, et apud Vallarsium inter spuria tom. XI oper. S. Hieronymi, col. 212. Fol. 175 verso, LXXI: «Incp. eiusdem in die dominica Paschae.» Edit. ubi sup., col. 200. Fol. 176 verso. LXXII: «Incp. eiusdem S. Hieronymi in die Dominica Paschae.» Edit. ubi supra, col. 215. Fol. 177 recto, occurrunt S. Basilii Magni Instituta monachorum, quae in tom. II oper. edit. Parisien. an. 1730 a col. 327 edita sunt, quaeque hoc titulo praesignantur in codice: «Instituta monachorum sancti Basilici (sic) episcopi Caesariensis Cappadociae in Christo. Prologus sancti Rufini praesbyteri.» Miror cl. Fontaninium, quamvis hunc codicem vidisset, haud tamen animadvertisse Rufinum sanctum appellari; quod quidem alius notasset in fine suae Historiae Aquileiensis, cujus in postremo paragrapho Rufini laudes recensuit, et de illo ut de sancto monuit scripturum fore Bollandum. Demum fol. 200 recto, LXXIII, est sermo, qui inscribitur: «Incp. sermo sancti Augustini de resurrectione.» Hunc sermonem, qui olim inter S. Fulgentii scripta recensebatur, Benedictini editores oper. S. Augustini hujus nostri et alterius codicis auctoritate innixi Fulgentio abjudicarunt, et inter genuinos fetus Augustini vulgarunt tom. V part. I, col. 1024. Hic sermo mancus est in codice, qui duabus integris pagellis mutilus est, quibus non modo hujus sermonis amisit postrema verba, verum etiam alterius ejusdem S. Augustini sermonis, qui nostri codicis esset LXXIIII, prorsus fecit jacturam, cujus titulus adhuc in indice fol. 129 recto, sic legitur: «Item eiusdem in capite libri sermo de uersiculo psalmi undecimi: Tu, Domine, seruabis nos, et custodies nos a generatione ista usque in aeternum.»

IX. Conjecturae de Ambrosianorum sermonum aetate, et tempore quo habiti sunt.---Sed misso codice ad Ambrosianos sermones redeundum est. Fieri enim non potest ut ab illis recedam, priusquam de tempore, quo habiti sunt, quaestionem saltem attingam. Porro jam auctore cognito, sermonum quoque aetas comperta est. Nihilominus de anno quo habiti sunt, nihil certi habeo: et si quid conjecturis, quarum tamen judicium integrum volo esse penes lectorem, liceat indulgere, illos anno 389 haud multo antiquiores arbitror. Cum enim in eisdem mentio tum ecclesiastici cantus, cum psalmorum, hymnorum et vigiliarum, quam disciplinam Mediolani S. Ambrosius anno 386 circiter instituerat, nec semel nec obscure fiat [100]; ante illud tempus hos sermones scriptos fuisse, dicendum non est. Et haec conjectura inde fortassis confirmari potest, quod in tertio sermone multa habeantur, quae ut alibi praenotasse memini, difficillimis Justinae persecutionis temporibus apprime convenire videntur; quae quidem Arianorum impunita vexatio compressa est ante annum 389 quo Valentinianus Junior una cum Theodosio, exstincto Maximo tyranno, Mediolanum reversus est. Quod autem hi tres sermones eodem anno habiti sint, ex eorum nexu colligationeque patet. Quoto vero anni tempori iidem illi assignandi sint, multo minoris difficultatis res est. Dubitari enim vix potest, eosdem Ambrosium habuisse feriis Paschalibus. Enim vero quod dicit primo sermone, eos alloqui, qui Deo ipsa devotionis professione jam proximi deputati sunt coelo [101]; et clarius in tertio, qui pompis et mundi voluntatibus abjectis, meliori concursu ad coelum transitum fecerant, quique ab omni facie contagionis antiquae per regenerationem salutaris lavacri purgati, et per baptismum mortui natalibus mundi, nobilitati per gratiam nati sunt coelo [102]; id quidem significare videtur, verba ad plebem fieri, quae jam baptisma, ad quod nonnisi in pervigilio Paschae admittebatur, receperat. Huc etiam addi potest, illic S. doctorem de ineffabili Incarnationis mysterio clarissime loqui [103], quod studiosissime tunc temporis nondum baptizatis celabant antistites; simulque explicari accepti jam sacramenti baptismatis effectus [104]; atque auditores hortari, ne cum saeculo, cui in die redemptionis, id est baptismatis, quo consignati fuerant Spiritui sancto, vale dixerant, ullam in posterum societatem inirent, quia veterem hominem spoliati et Christo commortui, eo scilicet die novum hominem induti, cum ipso revixerant [105]. Verum si quis id non satis clare ex prioris sermonis contextu evinci putat, eo quod relata verba ad catechumenos et competentes commode referri queant, ei non obsistam; et si in hac sententia primum sermonem ac alterum ad praecedentem Quadragesimam; qua quotidiano sermone catechumenos et competentes docebat Ambrosius, remittere malit, non repugnabo. Haud me latet S. Ambrosium baptizandos ad terrestrium rerum contemptum praecipue adhortatum fuisse: sed aeque scio, illos post susceptum baptisma in iisdem moralibus praeceptis, quae se docente jam didicerant, novis concionibus confirmasse. Profecto sermones, quibus constant libri de Fuga saeculi, et de Jacob et Vita beata, ubi potissimum de hujus mundi rebus abdicandis agitur, ad recens baptizatos habuit Ambrosius, ut scite eruditi Maurini demonstrant [106].

X. De horum sermonum doctrina.---Non est vero cur, qui nunc prodeunt, sermones laudem; nam ipsi se, ut auguror, eruditis piisque lectoribus commendabunt Quod autem in eorum praesertim primo ac secundo Ambrosius evangelicis verbis doceat, Christianorum esse omnia sua bona relinquere, et pro Christo pauperibus distribuere, atque sese prorsus divinae providentiae committere; non ita stricte intelligendum est, ac si praeceptum illud absque dispendio aeternae salutis a quovis praeteriri non possit; sed ab eo observari et adimpleri illud quidem oportere, qui ad supremum gradum evangelicae perfectionis pervenire contendat. Profecto nullus, quidquid heterodoxi neoterici blaterent, hanc distinctionem antiquis imam, et in Ambrosianis scriptis reperiri, ibit inficias, qui saltem legerit cap. 11, lib. I de Officiis, ubi apertissime ait [107]: «Officium autem omne aut medium, aut perfectum est, quod aeque Scripturarum auctoritate probare possumus. Habemus etenim in Evangelio dixisse Dominum: Si vis in vitam aeternam venire, serva mandata. Dixit ille: Quae? Jesus autem dixit illi: Non homicidium facies, non adulterabis, non facies furtum, non falsum testimonium dices: honora patrem et matrem: et diliges proximum tuum sicut te ipsum (Matth. XIX, 17, 18, 19). Haec sunt media officia, quibus aliquid deest. Denique dicit illi adolescens: Omnia haec custodiri a juventute meas quid adhuc mihi deest? Ait illis Jesus: Si vis perfectus esse, vade, vende omnia bona tua, et da pauperibus: et habebis thesaurum in coelo, et veni sequere me (Ibid., 20 et 21) . . . . Hoc est igitur perfectum officium.» Media igitur praecepta christicolis omnibus ut adimpleant, perfectionis tantum studiosioribus praecepta perfecta ut amplectantur, suadet Ambrosius. Quae ut ita sint, idem Ambrosius in primo sermone declarat, dicens quod «Dominus in Euangelio perfectis et consummatis uolens esse consultum, omnia quae possiderent uendi censuit et inpendi [108].» Non ergo omnibus, sed perfectis duntaxat et consummatis Dominus suas omnes facultates vendere et in pauperes erogare mandavit. Et haec satis dicta ad obstruendum haereticorum, incredulorum ac pseudo politicorum os, qui etiam hac nostra miserrima aetate, ob rigida ethices Christianae dogmata a Patribus summo consensu tradita, quae nulla adhibita distinctione ad cunctos fideles necessario extendi dictitant, tam false quam impie nostram sanctissimam religionem antisocialem esse pronuntiant [109].

XI. De partitione, et notis editoris.---Unum adhuc est quod paucis verbis attingam, nimirum quod in his vulgandis sermonibus praestiti. Eorum enim textus in codice continuata oratione ad finem usque pervenit, et nullam idcirco paragraphorum distinctionem exhibet; quam tamen, cum ego a majoribus nostris, invitis etiam codicibus, frequentatam viderim, hujusmodi morem retinendum esse censui, praesertim in legentium commoditatem. Reficitur quippe lectoris animus, ut sicubi Augustinus ait, de via fessus novo titulo, sicut animus viatoris hospitio. Recte igitur Rutilius C. Novatianus cecinit, ad Venerium Rufum scribens, in suo Itiner. [110]. Intervalla viae fessis praestare videtur    Qui notat inscriptus niillia crebra lapis. Sermonum autem textui nonnulla scholia subjicio, quae prima ad codicis varietatem, ad ejusdem emendationem, ad grammaticam et palaeographiam pertinent; aliaque deinde propono, ut quae loca parallela in Ambrosianis scriptis reperiantur fere intento digito monstrem; nec postremo notas biblicas comparativas cum iisdem sacrae Scripturae locis omitto, quibus Ambrosius in suis hucusque vulgatis operibus utitur, aut, si illis careant Ambrosiana scripta, caeteri usi sunt Patres, qui vel Ambrosio suppares, vel haud procul ab Ambrosiana aetate floruerunt; adeo ut ex his omnibus tam intrinsecis argumentis, nimirum ex summo cum Ambrosianis scriptis consensu, quam extrinsecis, ex auctoritate scilicet et praestantia codicis, hos sermones Ambrosii Mediolanensis episcopi fetus esse genuinos, quisque compertum habeat, atque exploratum. Sed iis praelibatis, candidus et eruditus lector judicet; nam ecce sermones.

Tres Sermones

Vide: Tres Sermones.

Q. Aurelius Symmachus

ANNO DOMINI CCCLXXXIV. Q. AURELIUS SYMMACHUS, V. C. COS. ORDIN. PRAEF. URBIS.

Prolegomena

GUILIELMI CAVE NOTITIA HISTORICA IN AUR. SYMMACHUM.

Q. Aurelius Symmachus, Roma oriundus, ejusdem urbis senator et praefectus, claruit praecipue anno 384. Consulatum gessit anno 391. Infensum Christianae religioni animum ubique prodit, imprimis in Relatione pro ara Victoriae quam imperatori Valentiniano obtulit, in qua gentilium causam strenue et ex professo agit, adversarium nactus D. Ambrosium Mediolani episcopum, qui Symmachi opus eleganter et strenue refellit. Nec causa sua modo excidit Symmachus, sed et paulo post tanquam reus majestatis, vili rhedae impositus centesimum ab urbe lapidem in exsilium missus est, mox licet a Theodosio in gratiam receptus. Exstat haec Symmachi Relatio tum inter Ambrosii opera, tum inter Symmachi epistolas, quae cum Fr. Jureti et Joan. Lectii notis prodierunt Genevae, 1598, in-8o, additisque decem miscellaneorum libris, Paris. 1604, in-4o, cum notis Paraei, Neap. Nemet., 1628, in-8o.

Vita Symmachi

Vita Symmachi ex Antiquissima Editione

Q. Aurelius Symmachus, vir consularis, iisdem fere temporibus vixit, quibus divi doctores Hieronymus et Ambrosius, Ausonius, Prudentius et Claudianus poetae. Ejus consulatum collegamque Ticianum refert Prosper de Temporibus in annum Domini 394, qui fuit annus imperatoris Valentiniani Junioris extremus: ad quem sane habetur epistola Symmachi proprio titulo inscripta, cum alioqui desideretur id genus parergi. Nec ignorantur ejus ad Ausonium epistolae: quem nemo nescit iisdem temporibus vixisse primi nominis virum. Et hic est Symmachus, qui causam gentilium deorum oratione luculentissima defendit apud divos Theodosium imperatorem et Arcadium, Honoriumque Caesares. Contra quem plerique alii, nervosius tamen scripsere sanctus Ambrosius et Aurelius Prudentius libris duobus: hic versu hexametro, prosa alius. Est videre ex illa ipsa oratione, quanta ille, quamque exquisita fuerit dicendi facultate: tanta nempe, ut homo exquisitissimi judicii Angelus Politianus eum, nec immerito, in veterum oratorum Albo retulerit. Licet quoque ex hoc epistolarum familiarium libello nonnihil cognoscere: qui cum vulgo in auctorem Boetii socerum transferretur, essentque hujus erroris assertores nonnulli qui se omnium historiarum conscios professi, ignavissimo vaframento non in aulas modo, sed in ipsos etiam animos principales (heu tempora!) surrepserunt; non ferendam existimavi procacem illorum ignorantiam: sed liberali judicio prolem parenti suam restituens, ostendi quam vana sit eorum commentatio, qui historiam arbitratu suo comminiscuntur: et (quod ne Deus quidem possit) in praeteritum disponunt, vel refragante temporum fide; ut in hoc quoque loco videre licet. Neque enim Symmachus ille Boetii socer (qui anno Domini 521, a Theodorico occisus est) ullam Valentiniano epistolam, nisi vel in cunis scripsisse potuit: vel (si Palingenesiam concedimus) ex campo Elysio priusquam denuo nasceretur. Sed quo mihi circulatores istos? cujus hoc institutum impraesentiarum fuerat, epistolas Symmachi commendare antiquitatis et litteraturae cultioris amatoribus: quas etsi non tam emendatas legerint, quam ille scripsit elegantes, scio tamen his gratias habebunt, qui eas ita prodire maluerint quam prorsus interire. Neque enim tantum depravatoribus cessit ut non bona pars integra restiterit, quae nasutis etiam lectoribus factura sit stomachum.

Elogia Symmachiana

MACROBIUS, lib. V Saturnal., cap. 1.

Quatuor sunt, inquit Eusebius, genera dicendi: copiosum, in quo Cicero dominatur: breve, in quo Sallustius regnat; siccum, quod Frontoni ascribitur; pingue et floridum, in quo Plinius Secundus quondam, et nunc nullo veterum minor noster Symmachus luxuriatur.

AURELIUS PRUDENTIUS, Lib. I contra Symmachum.

   O linguam miro verborum fonte fluentem, Romani decus eloquii, cui cedat et ipse. Tullius! has fundit dives facundia gemmas. Os dignum aeterno tinctum quod fulgeat auro, Si mallet laudare Deum, cui sordida monstra Praetulit, et liquidam temeravit crimine vocem. Haud aliter quam si rostris quis tentet eburnis Coenosum versare solum, limoque madentes

Excolere aureolis si forte ligonius ulnas. Non vereor ne me nimium confidere quisquam Arguat, ingeniique putet luctamen inire. Sum memor ipse mei, satis et mea frivola novi. Non ausim conferre pedem, nec spicula tantae Indocilis fandi conjecta lacessere linguae. Illaesus maneat liber, excellensque volumen Obtineat partam dicendi fulmine famam.

Idem in praefatione lib. II.

Sum plane temerarius, Qui nocti mihi conscius, Quam vitae in tenebris ago, Puppim credere fluctibus Tanti non timeam viri, Quo nunc nemo disertior. Exsultat, fremit, intonat, Ventisque alloquii tumet, Cui mersare facillimum est Tractandae indocilem ratis.

Et alio loco.

Talia principibus dicta interfantibus, ille Prosequitur, magnisque tubam concentibus inflat. Allegat morem veterum.

AMMIANUS MARCELLINUS, lib. XXVII.

Symmachus Aproniano successit, inter praecipua nominandus exempla doctrinarum, atque modestiae, quo instante Urbs sacratissima otio copiisque abundantius solito fruebatur, et ambitioso ponte exsultat atque firmissimo, quem condidit ipse, et magna civium laetitia dedicavit, ingratorum, ut res docuit apertissima: qui consumptis aliquot annis domum ejus in Transtiberino tractu pulcherrimam incenderunt, ea re perciti, quod vilis quidam plebeius finxerat illum dixisse sine indicio ullo, vel teste: Libentius

se vino proprio calcarias exstincturum, quam id venditurum pretiis quibus sperabatur.

DIVUS PROSPER AQUITANICUS, de Promissionibus Dei, parte III.

Cui Symmachus ille, mirabili eloquio et scientia praeditus, tamen paganus, praeconio laudum in consistorio recitato, subtili arte, qua valuit, aram Victoriae in senatu restitui, Christiano, ut noverat, principi intimavit. Quem statim a suis affectibus pulsum in centesimo lapide rhedae non stratae impositum, ea die manere praecepit.

CAIUS SOL. APOLLINARIS SIDONIUS, lib. I, epist. 1.

Quinti Symmachi rotunditatem, Caii Plinii disciplinam, maturitatemque vestigiis praesumptuosis insecuturus.

Idem lib. VIII, epist. 10.

Ingentes praeconiorum titulos moribus meis applicas. Sed si pudoris nostri fecisses utcunque rationem, Symmachianum illud te cogitare par fuit: Ut vera laus ornat, ita falsa castigat.

Idem SIDONIUS ad Felicem consulem.

Sed ne tu mihi comparare tentes, Quos multo minor ipse plus adoro, Paulinum, Ampeliumque, Symmachumque.

ANONYMUS.

Symmachus in verbis parcus, sed mente profundus:

Prodigus in sensu, verbis angustus: abundans Mente, sed ore minor: fructu non fronde beatus: Sensus divitias verbi brevitate coarctat.

MAGNUS AURELIUS CASSIODORUS, lib. Variar. II, epist 1.

Deinde retinetis facundissimi Symmachi eximium dictum. Specto feliciter virtutis ejus augmenta, qui differo laudare principia.

CASSIODORUS, Histor. Tripart. lib. IX, cap. 23.

Dum in Romana urbe Valentinianus et Theodosius morarentur, festivitates pro Victoria celebrantes, tunc suam bonitatem circa Symmachum exconsulem Theodosius imperator ostendit. Is enim Symmachus inter senatores praecipuus habebatur, eratque Romani eloquii eruditione mirabilis, cujus multi quoque

reperiuntur libri. Scripsit autem Maximi laudem, eamque recitavit: unde postea reus esse majestatis videbatur. Quamobrem mortem metuens, confugit in ecclesiam. Verum imperator, cum esset perfectissimae Christianitatis, et non solum suae fidei sacerdotes honoraret, sed etiam Novatianos, qui proxime ejus fidei decreta servarent, Leontio tunc episcopo Romano Ecclesiae Novatianorum rogante beneficium conferens, Symmachum absolvit a crimine. Cumque veniam Symmachus meruisset, Apologeticum, id est, satisfactionalem librum ad Theodosium conscripsit imperatorem. Haec ille. Quae etiam exstant apud Sozomenum Hist. Eccles. lib. V, cap. 14; et Nicephor. lib. XII, cap. 21.

Versus Ennodi Ticinensis, de Epistola Ambrosii contra Symmachum, super ara Victoriae, quando petens cultum ipsius, victus est Symmachus.

Dicendi palmam Victoria tollit amico.    Transit ad Ambrosium, plus favet ira Deae.

SIGEBERTUS GEMBLACENSIS in Chronico sub anno Domini 407.

Rhadagaisus Scytha, cum ducentis millibus Gothorum a Scythia veniens, Italiam invadit. Ex hoc murmur multorum blasphemantium infremit in Christum. Christianitatis tempora culpantes, felicitatem attollunt: inter quos praecipue Symmachus orator furebat, qui etiam scriptis et epistolis suis agebat de idololatria, et de repetenda

ara Victoriae. Quorum latrantium ora injecto eis veritatis osse obstruxerunt Augustinus libro de Civitate Dei, et Orosius Historia sua. Prudentius quoque poeta luculento metrici operis libello blasphemias Symmachi refellit.

JOANNES CUSPINIANUS, in Commentario consulum.

Q. Symmachus, vir consularis, et Urbi praefectus eloquentissimus et doctissimus, Ausonii frater: qui causam gentilium deorum luculentissima oratione defendit apud Theodosium et Valentinianum imperatores: quae oratio libro quinto (in hac edit. decimo) epistolarum inseritur. Contra quam ardentissime scripsit D. Ambrosius, et Aurelius Prudentius, qui circa haec tempora floruit, duobus elegantissimis libris, versu heroico. Scripsit autem Epistolas quoque

familiares elegantissimas, mirae brevitatis ac rotunditatis, Ciceronis Academiae primus accola: quae pro Caroli et Casparini epistolis certe sunt junioribus legendae, et quas nostri saeculi duo clarissima lumina Pomponius Laetus et Angelus Politianus mire laudarunt. Habent enim elegantiam concinnam cum brevitate amabili, et hujus temporis gesta nonnulla explicant. Lege, lector, et laetaberis.

JACOBUS LECTIUS.

Fuit Symmacho vera facundia, solers ingenium et acutum: par sententiarum gravitas et venustas, si verba

respicias, brevitas grata: sin altius sensum investiges, prolixa et multiplex eruditio. Adde sapientiae civilis solidam atque abstrusam cognitionem. Adde raram sub imperatoribus sanctimoniam morum, et Romanam in jure suggerendo libertatem. Non ille rerum publicarum moderatoribus, aut jureconsultis, imprimis magnorum principum consiliariis aut secretariis, tractandus levi manu.

JOAN. JACOMOTTUS.

Cui thymus eloquii, brevitas cui docta, gravis cui    Sententiarum dignitas, Principibus cui digna viris prudentia rerum,    Et felle non tincti sales, Cui Themidos Latiae decreta verenda placebunt,    Vigorque sollers: Huc ades.

CASPAR BARTHIUS. Ableg. lib. II, cap. 8.

Dici non potest, quanti merito suo aestimandae sint Symmachi epistolae. Non sane ob accuratam illam, et maxime ei generi scriptionis aptam brevitatem solum, sed propter sententias politicas tales atque ea copia, ut vel inde prudens aliquis reipublicae cum gloria et emolumento administrandae usum discere possit. Nulla ex iis est quae non spiret genium quempiam viri in rebus egregii publici procurandis exercitati: nulla epistola est, quae non integrum dogma politici alicujus syntagmatis propagare queat.

Epistolarum Libri Decem

Vide: Libri Decem Epistolarum.

Maximus Grammaticus

ANNO DOMINI CCCXCIX. MAXIMUS GRAMMATICUS.

Notitia

GUILIELMI CAVE NOTITIA IN MAXIMUM.

Maximus, gente Afer, civitate Madaurensis (Africae propriae oppidum erat inter Numidiam et Getuliam), professione grammaticus, S. Augustino familiaris, claruit exeunte hoc saeculo, circa annum 399. Homo gentilis et religionis suae zelo flagrans, scripsit epistolam ad Augustinum, qua deorum suorum cultum vindicat, aitque se unum esse Deum summum, sine

initio, sine prole naturae confiteri, ejusque virtutes per mundanum opus diffusas multis vocabulis invocare. Ita fit, inquit, ut dum ejus quasi quaedam membra carptim variis supplicationibus prosequimur, totum colere profecto videamur. Deinde in Christianos invehitur; partim quod Deum quem quasi proprium sibi vindicarent in locis abditis se videre affirmarent; partim

quod, relictis tempiis et neglectis majorum suorum manibus, hominum mortuorum busta stulto frequentarent. Hinc martyres quosdam Punicis vocabulis insignitos ludibrio exponit, Mygdonem seu Migginem, Sanaem, Lucitam, et prae omnibus archimartyrem Namphanionem. Per Namphanionem quis hic denotetur, haud facilis est conjectura, nec a quoquam id tentatum memini. Si in re obscura conjectare fas erit, non alium quam Christum Dominum nostrum designari putem: partim quod archimartyr appelletur, qui modo scilicet eminentiori prae aliis martyribus, pro religione a se instituta passus est; partem quod cum alii huic vel illi numini praeferantur: Hunc, inquit, proh nefas! diis immortalibus praetulerint Christiani; partim denique quod interprete Augustino

in litteris responsoriis, Namphanio lingua Punica nihil aliud significet quam boni pedis hominem, id est, cujus adventus afferat aliquid felicitatis; sicut solemus dicere secundo pede introiisse, cujus introitum prosperitas aliqua secuta sit. Quod Domino nostro apprime convenit, qui optato pede in mundum venit, et obambulavit εὐεργετῶν. De quo propheticum illud imprimis dictum est: Quam pulchri super montes sunt pedes praedicantis pacem, annuntiantis bonum, praedicantis salutem! Nescius non sum in Martyrologio Romano Julii 4 celebrari memoriam S. Namphanionis martyris et sociorum, quos ille roboravit ad pugnam et ad coronam provexit, quique Malauri in Africa passi sunt. Verum haec omnia, ex his ipsis epistolis desumpta esse quis non videt? quin et in notis suis diserte fatetur illustrissimus Baronius. Concludit Maximus, solemni formula, Dii te servent, per quos et eorum, atque cunctorum mortalium communem Patrem, universi mortales, quot terra sustinet, mille modis concordi discordia veneramur et colimus. His respondens Augustinus epistola sequenti, hominem acerrime perstringit, ostenditque si ludicra agere vellet, se par pari referre posse; hominem vero graviter monet ut in hoc argumento serio versetur; paratum se fore, de his pro argumenti dignitate disceptaturum. Claudit epistolam his verbis: Ne te hoc lateat, et in sacrilega convicia imprudentem trahat, scias a Christianis catholicis, quorum in vestro oppido etiam Ecclesia constituta est, nullum coli mortuorum, nihil denique ut numen adorari, quod sit factum et conditum a Deo, sed unum ipsum Deum qui fecit et condidit omnia. De tempore quo scriptae sint hae epistolae non constat. Referunt eas novissimi editores ad annum 390, cum sequenti idolorum cultus imperatorum lege prohibitus sit. Sed nullum inde duci potest argumentum, cum non hoc modo, sed et quovis fere anno sequenti Constitutiones imperiales hac de re latae sint, ut in codice Theodosiano videre est, nempe ann. 392, 395, 396; anno 399 quatuor, quarum duae ad Africam proprie spectant, iterumque anno 408, ne ulterius pergam. Habentur hae epistolae edit. noviss. 16, 17, in vulgaribus editionibus num. 43, 44.

Epistola ad Augustinum

MAXIMI EPISTOLA AD S. AUGUSTINUM.

Vide hanc epistolam inter Augustinianas, sub numero 16, tomo XXXIII nostrae Patrol., col. 81. EDIT.

ANNO DOMINI CCCLXII.

Mamertinus

De Auctore Panegyrici

DE AUCTORE PANEGYRICI ET QUO TEMPORE AC LOCO HABITUS SIT.

Mamertinus, a Juliano Augusto consul factus, hac oratione principi gratias agit. Pronuntiata est anno Christi 362, cum, ut ex fastis apparet, consulatum gereret Nevita collega. Quis porro Mamertinus ille fuerit, ex qua patria oriundus, nullibi, quod sciam. proditum est. Ego facile putem hunc Messana oriundum fuisse; sic enim Messanenses propter Mamertinos hospitio exceptos dicti sunt Mamertini. Ejus mentio fit in variis locis apud Ammianum, lib. VI, lib. XXI, lib. XXIII. Atque etiam ipse de se non semel loquitur hoc in Panegyrico; ex quibus locis omnibus constat Mamertinum praefectum aerario fuisse, tum praefectum praetorio per Illyricum, in cujus provinciae administratione peculatus reus absolutus est, ac tandem a Juliano consul factus. An vero Mamertinus hic idem fuerit atque ille cui panegyrici 2 et 3 Maximiano dicti attribuuntur, neque velim affirmare, ut ad hos panegyricos observari, propter spatium septuaginta annorum inter illorum et hujus panegyrici tempora; neque ausim prorsus negare, nam tum cum hanc orationem dixit admodum senex fuisse videtur, ut constat ex paneg. num. 17: Sed a teneris annis ab aetate puerili ad hanc usque canitiem consulatus amore flagravi.

Synopsis Panegyrici

IN EXORDIO.

Reddit rationem cur pro praefectura aerarii et prae tura cum Juliano imperatori gratias hucusque non egerit, id agere consul aggrediatur. Quod nempe in prioribus dignitatibus imperator aut suae aut publicae utilitatis rationem habere videri potuerit; in consulatu vero dando ejus tantum, cui datus est.

DISTRIBUTIO.

Prima hujus orationis parte imperatoris virtutes recenset, altera pro accepto consulatu gratias agit. Pars prima. Perstringit ejus victorias, receptas ejus virtute Gallias, subactam pene omnem barbariam, num. 3. Iterum de Gallis tum a barbarorum vastitate, tum a judicum quibus subessent tyrannide et avaritia ereptis, deletos Germanos, jus restitutum, emendatos ejus virtutum exemplo mores, num. 4. Quae omnia mirum quantum a Juliano Constantium alienerint, num. 5. Julianus in medio Illyrici sinu derepente adest, hic et ubique victor, n. 6. Istrum navibus transcurrit barbarorum terrore tanto, ut supplices veniam petant, num. 7. Ad Adriam, Tyrrhenum, Maeotidem pugnat et vincit, Nicopolim in staurat, Eleusinam et alias Macedoniae, Illyrici et Peloponnesi civitates restituit, num. 9. Patiens laboris bellici, castrensi cibo contentus, num. 12. Sibi asper, in alios facilis, sibi parcus, in alios liberalis, num. 11. Castus, in castris perpetuus, num. 13. Sic peragrata victoriis Thracia de sublevanda Urbis annonae penuria cogitat, num. 14. Pars secunda. Imperatoris in se beneficium amplificat, quod consulatum acceperit non meritus, quod in summa virorum bonorum copia, quod minorem magistratum petens, quod sine largitionibus et ambiendi labore, quod in tenui re et ambiendi ignarus, voti compos fieri nunquam potuisset, num. 15. Quod uno eodemque anno aerarii publici cura, praefectura et consulatu insignitus sit, num. 22. Redit ad commemorationem virtutum imperatoris, cujus in fovendis litteris revocandisque artibus studium commendat, num. 23; in omnium animis sibi conciliandis industriam, num. 25; in eligendis amicis prudentiam, in eosdem fidem, num. 26; in summo honorum apice modestiam, in condonandis injuriis clementiam, num. 27; ac praecipue singularem in se et collegam humanitatem.

IN FINE.

Denique accepti a tanto imperatore beneficii nunquam futurum se immemorem pollicetur, num. 31.

Vita Fl. Claudii Juliani

Anno Urbis conditae 1084, Christi 331, Constantini Magni imp. 26.

Flavius Claudius Julianus, cognomento Apostata, quod a Christiana religione, quam adolescens professus erat, rerum potitus foedissime defecisset; patre Constantio Constantini Magni fratre, matre Basilina nobilissima femina Christiana, secunda Constantii uxore, VIII idus Novemb. nascitur Constantinopoli. Mater paucis post mensibus excessit e vita. (Julianus in Misopogone.)

An U. C. 1090, Christi 337, Constantini, Constantii et Constantis Augg. imp. 1.

Constantius, ejusque frater Annibalianus, ac Dalmatii eorum fratris filius Dalmatius Caesar, quos Constantinus Magnus purpurea aureaque veste et nobilissimatus titulo donaverat, in seditione militari opprimuntur, vel instigante, vel dissimulante certe Constantio Augusto: sive ut tutius imperaret, sive ut Constantino patri porrectum, uti suspicabatur, ab iis venenum vindicaret. Vix Julianus et Gallus ejus

unicus frater tum duodenis, parem sortem effugere. Hic quidem quod propter incertam ac pene affectam valetudinem haud diu victurus crederetur; ille vero quod adhuc puer: nam ut ex tempore ejus obitus apparet, quinquennium haud multum excesserat.

An. U. C. 1092, Christi 339, Constantini, Constantii et Constantis Augg. imp. 3.

Altero post anno cum nonnulli ad excitandas seditiones Juliani et Galli nomine abuterentur, uterque abductus in Cappadociam, in Macello (locus erat ad Argeum montem, non longe a Caesarea plane regius) ad liberales artes et sacrarum litterarum cognitionem instituitur: quo in secessu totos sex annos arctissime custoditi quomodo refert [593] (neque enim ad eos cuiquam erat aditus), tantum profecere, ut facti clerici libros ecclesiasticos populo praelegerent. Hic vero cum ambo S. Mammae martyri basilicam suis sumptibus excitarent; Gallus quidem ut suam pietatem ostentaret; Julianus vero ut impietatem, id est,

ut ejuratam jam animo Christianam religionem dissimularet apud Constantium; factum est ut Galli opere procedente, Juliani opus terraemotu disjiceretur. Quod ubi ad Constantium allatum est, sinistrum illorum pietatis omen ratus, vehementer utrique succensuit. (Gregor. Nazianz. in orat., Sozomen., Zonar., Cedrenus, etc.)

An. U. C. 1098, Christi 345, Constantii et Constantis Augg. imp. 9.

Postquam Constantii, qui in expeditione Pontica parum feliciter erat occupatus, ira tantisper deferbuisset, Gallus Ephesum mittitur, qua in urbe permagnae res ipsi erant a majoribus relictae. Julianus ad publicas scholas Constantinopolim evocatur. In hac totius terrarum orbis luce Nicoclis, Lacedaemonii grammatici, et Ecebolii sophistae opera trium circiter annorum spatio adeo profecit, ut idoneus regendo imperio palam diceretur. Qua re conturbatus Constantius,

ne quid turbarum ejus occasione in urbe imperii primaria excitaretur, Julianum ocius commigrare jubet.

An. U. C. 1101, Christi 348, Constantii et Constantis Augg. imp. 12.

Constantio Aug. adversus Persas occupato, Julianus Nicomediae Eusebio hujus civitatis episcopo Ariano affini suo instituendus traditur. Prohibitus vero ne ad Libanium sophistam Gentilitiae superstitionis defensorem acerrimum se applicaret, primum in ejus lectitandis libris clam totus est: tum factus hac lectione audacior et superstitionis cupidior ad eum se confert palam. Veniunt illico ad eum Jamblicus et Maximus insignes magi, qui jam eo plus aequo propensum Juliani animum ita suis praestigiis deliniunt, ut ab eorum latere non discederet. Imprimis Maximo delectatus, quod spem ei injecisset imperii. Id relatum est ad Constantium: quod ubi sensit Julianus, inter metum et spem positus capite tonso, ut alienum

ab imperio animum significaret, vitam monasticam simulavit, et in ecclesia Nicomediensi lector designatus est.

An. U. C. 1104, Christi 351, Constantii Aug. 15.

Gallus Juliani frater Caesar fit idibus Martiis, et Constantius Gallus appellatur. Huic, cum tota Orientis praefectura, Constantia Constantii soror in conjugem datur. Interim cum Julianus evocandis daemonibus et spectris, ac belluarum visceribus perscrutandis, aliisque hariolorum mysteriis in dies magis ac magis duceretur, relicta Nicomedia Asiae reliquas partes lustravit, magicae professionis homines, quos ibi rumor erat esse plurimos, quaesiturus. Ac primum loniam, tum bis intra menses duos Phrygiam, quamvis ex morbo ob itinerum laborem contracto plane imbecillus,

ac demum Graeciam circumcursat, ut ipse ait in ep. ad Themist.

An. U. C. 1106, Christi 353, Constantii Aug. 17.

Hoc anno Gallus seu propter suspicionem ambiti imperii, seu propter patratas Antiochiae caedes, a Constantio in Italiam per Domitianum quemdam evocatus, ipsoque Domitiano, quod Gallum superbius compellasset, ab ejus militibus occiso, Gallus in Italiam venit. At Constantius Julianum quoque imperii cupiditate adhuc flagrare suspicatus; seu quod Gallus in Orientem proficiscens Juliani clam visendi gratia (ut ait Socrates) Nicomediam diverterat, seu quod Julianus in Asiam demigrans Constantinopoli transierat quo fratrem Gallum ibi videret, ut inquit Ammianus. Ut ut est, custodiri ibi illum jubet. At ille cum posse sese custodum manibus aufugere videret, locum sub inde commutans evasit, ita refert Socrates.

An. U. C. 1107, Christi 354, Constantii Aug. 18.

Post Constantiam Galli uxorem in Bithynia febri exstinctam, ac Gallum in Illyrico in insula Flanona peremptum, ut ait Ammianus; Julianus parem sortem veritus, Mediolanum, ubi Constantius, inito cum Alamannis foedere e Germania reversus, versabatur, contendit. Hic in suburbio, vel ut alii volunt Novocomi dum lateret, impetrata sibi per Eusebiam Augustam apud imperatorem dicendi licentia, plane se purgat. Quare domum redibat victor, et quidem ab Eusebia deductus honorifice, cum, itinere illo nescio quo casu impedito, rursum in Graeciam mittitur, quam quidem relegationem omnes interpretabantur (Julian. ep. ad Themist. et ep. ad S. P. Q. Ath.). Ipse vero beneficii loco idipsum Eusebiae referebat acceptum: sive, ut ipse aiebat, studiorum causa, seu potius quod averet cum regionis illius sacrificulis et impostoribus de rebus suis communicare (Nazianz. orat. 1 in Jul. Sozom.). Gregorius Nazianzenus Julianum Athenis intuitus, Quale, inquit, malum Romanorum

terra nutrit? nec vanus conjector fuit.

An. U. C. 1108, Christi 355, Constantii Aug. 19, Juliani aetat. 24.

Cum barbari adversus Magnentium et Britannionem a Constantio evocati (ut refert Sozomenus) popularentur Gallias atque adeo plus 45 oppida Ammiano teste occupassent, Constantius haud satis tutum ratus, ex Italia secedere, Julianum Athenis, ubi philosophum agebat, revocatum Caesarem facit VIII id. Novemb. simul ad firmandam fidem, sua ei sorore Helena paucis post diebus in conjugem data, ipsum transalpinis praefectum, in Gallias vel imperatoris imaginem laturum, ut ait Julianus ipse, vel potius adversus barbaros dimicaturum mittit. Igitur cum 360 tantum militibus, ut ipse ait ep. ad S. P. Q. Ath., quibus ita praeerat, ut nihil sine ducum consilio agere posset, cal. Decemb. egressus deductusque ab Augusto ad usque locum duabus columnis insignem, qui Laumellum interjacet et Ticinum itineribus

rectis Taurinos pervenit, ubi audito nuntio Coloniam Agrippinam pertinaci barbarorum obsidione reseratam et magnis viribus deletam, agnovit quantum accepta hac provincia sese in discrimen conjecisset. Ipseque dictitabat nihil se amplius assecutum, quam ut occupatior interiret, et illud Homericum, de die quo purpuram sumpserat, Ἔλλαβε πορφύρεος θάνατος καὶ μοῖρα κραταίη. Cepit purpurea mors et Parca violenta. Viennam inde ad Rhodanum progressus magno omnium populorum concursu et acclamatione exceptus est. Tunc anus quaedam orbata luminibus, cum percunctando quinam esset ingressus, Julianum Caesarem comperisset, exclamavit hunc deorum templa reparaturum (Ammianus). Cujus praesagii fidem rei eventus non multo post confirmavit, cum factus imperator non jam de nocte et

clanculum, sed palam ejurata Christiana religione gentilitatem professus est.

An. U. C. 1109, Christi 356, Constantii Aug. 20, Juliani aetat. 25.

Constantius in urbem triumphanti similis regreditur; Julianus vero hoc anno consul, hyeme Viennae exacta in barbaros movet: ac primum VIII cal. Julias Augustodunum pervenit cum cataphractariis solis et balistariis Autosiodorum et Tricassas derepente occupat. Inde per Remos ubi ab Ursicini successore Marcello atque adeo Ursicino ipso cum toto exercitu exspectabatur, ad Decempagos Rhenumque properat, ubi Brotomagum (Alsatiae urbem hodie Brumath) Tabernas, Alisonem, Nemetas sive Spiram, Vangionas hodie Vormatiam, et Moguntiam recipit. Nullo itaque posthac repugnante occupatam, ut aiunt Ammianus et Jul. ep. ad S. P. Q. Ath., ante menses 10, a barbaris Agrippinam circa Septembris finem recuperat, territos Francos ad pacem petendam adigit. Quibus

vincendi principiis laetus Julianus, per Treviros transit hyematurus apud Senonas, oppidum tunc opportunum (Ammianus). Hic potentissimum ut ipse ait ep. ad S. P. Q. Ath., exercitum ipse cum paucis militibus, cum nihil auxilii sibi a Marcello magistro equitum mitteretur, post menstruam obsidionem dissipat. At Marcellus Mediolanum, ubi Constantius versabatur, ut facti sui redderet rationem evocatus, abdicatur imperio et Sardicam quae patria ejus erat ablegatur, eadem epist. ad S. P. Q. Ath.

An. U. C. 1110, Christi 357, Constantii Aug. 21, Juliani aetat. 26.

Dum Julianus II consul sese contra Germanos accingit, Lugdunum ab iis invaditur, unde tamen haud multo post expelluntur. Idem tres Tabernas munimentum Argentorato proximum ad Vogesi radices non ita pridem subversum instaurat; septem totius Germaniae potentissimos reges, Chonodomarium,

Vestralpum, Urium, Ursicinum, Serapionem, Suomarium et Hortarium una ingenti difficillimoque praelio profligat in campis Argentoratensibus (Ammian.). Julianus captivos bene multos ad Constantium mittit, qui eorum specie et magnitudine perculsus est. Ex Alamannis sex, non 60, ut male ait Zosimus, millia corporum numerata sunt in campo prostrata, et inaestimabiles mortuorum acervi per undas fluminis ferebantur. Ex parte Juliani 247 desiderati sunt. Francorum rex Chodonomarius in pugna, ut ait Victor, vel ut Ammianus, in convivio per dolum captus, Juliano oblatus, humique fusus, veniam rogans, diebus postea paucis ad comitatum imperatoris Constantii, cum ille e Quadis Sarmatisque Istri accolis commode rediret, statim submissus est Romam, et (ut addit Julianus ep. ad Athen.) in castris montis Coelii peregrinis morbo veterni consumptus est. Victor Julianus iterum ad Tabernas ac Moguntiam venit, Transrhenanos vastat, aequinoctio autumnali eos ad pacem petendam adigit,

Francos a Mosa repellit, ac tandem Parisiis hyemat.

An. U. C. 1111, Christi 358, Constantii Aug. 22, Juliani aetat. 27.

Julianus sub mensem Julium Salios, Frisios, Hattuarios, Chamavos, et Bructeros, qui sedem sibi in Romano solo fixerant, ibique grassabantur, terret, et in deditionem accipit: iis agros assignat: castella ad Mosam eversa restituit (Ammianus).

An. U. C. 1112, Christi 359, Constantii Aug. 23, Juliani aetat. 28.

Julianus iterum in Alamannos proficiscitur trajecto ad Moguntiam Rheno, hostibus nequidquam transitum custodientibus; et Macrianum, Hariobaudum et Vadomarium reges ad pacis conditiones petendas compellit. Hic varia custodibus Rheni militibus alendis horrea constituta.

An. U. C. 1113, Christi 360, Constantii Aug. 24, Juliani aetat. 29.

Julianus tertium consulatum gerebat cum Constantius ejus gloriae invidens per Decentium tribunum et notarium Herulos, Batavos, Celtas, aliasque auxiliares copias ad se revocavit, quibus adversus Persas uteretur. At illae: seu Constantii odio, aut Juliani amore, aut arte: seu quod transmarinam militiam detrectarent, Julianum invitum, ut ipse ait, Augustum acclamant Parisiis. Is statim legatos Constantinopolim ad Constantium cum litteris mittit, quibus facti sui rationem redderet. Hi apud Caesaream Cappadociae superbe accipiuntur a Constantio. Quare Julianus Trajectum ad Mosam abit, deinde Hattuarios Galliarum extrema vastantes et securos, quod se locorum aditu difficilium praesidio munitos crederent, opprimit, et ad pacem petendam adigit. Tum Viennae hyemat, et quinquennalia celebrat. Ibi ejus uxor Helena obit, ejusque corpus Romam mittitur.

Interim Julianus diffidens futurum unquam ut Constantius placaretur, statuit aperto Marte imperium totum occupare, Itaque scriptis ad diversas civitates litteris, quibus ut sibi fideles essent commoneret, in Pannoniam venit contra Constantium dimicaturus.

An. U. C. 1114, Christi 361; Constantii Aug. 25 Juliani aetat. 30.

Constantio Augusto in expeditione Persica prope Tarsum III nonas Oct. mortuo, Julianus Constantinopolim Alamannis iterum victis, ordinatisque Galliis recta contendit: ex imperii primariis, amicisve Constantii alios nece, alios mulctat exsilio. Episcopos exsules revocat, atque ut mutuis dissidiis sese affligerent, quam quisque vellet sectam sequi permittit. Christianam religionem palam ejurat, nec minus crudeliter quam callide insectatur; gentilium templa reserat reficitque, et ipse in Pontificem maximum profanis ritibus consecratur.

An. U. C. 1115, Christi 362, Juliani imp. 1, aetat. 31.

Ad Julianum variae undique legationes adveniunt. Ipse contra Persas proficiscens Nicomediam et transgressus Antiochiae hyemat. Hic irrisus ab Antiochensibus in primisque jactis in ejus barbam quae plus aequo prolixior erat dicteriis iratus primum est; tum satirico et jocorum pleno libello quem Misopogonem, id est osorem barbae inscripsit, eos perstrinxit; in quo perpetua ironia videtur non eorum luxum et mollitiem, sed se ipsum accusare quod eos imitari non posset. Mamertinus consul gratiarum actionem agit imperatori pro consulatu quem hoc anno gessit cum Nevita. Julianus Athanasium in exsilium mittit Arianis ita deprecantibus. Christianos liberalium artium doctores ita insectatur, ut Prohaeresius, quamvis in edicto nominatim exceptus, Musonius, et Marius Victorinus scholam deseruerint. Themistium vero philosophum, Libanium sophistam, Oribasium,

Pergamenum quemdam medicum, Maximum cynicum, Ecebolium sophistam, aliosque impiae gentilitatis professores summis honoribus insignit.

An. U. C. 1116, Christi 363, Juliani imp. 2, aetat. 32.

Julianus IV consul adscito in collegam Salustio idolorum cultu sibi conjunctissimo post hyemem Antiochiae transactam, pridie nonas Martias inde digressus, Euphratem trajicit VII idus Aprilis et urbibus aliquot in itinere expugnatis, Ctesiphontem pervenit: ubi cum pugna commissa esset ipse in promiscua turba sagitta transfoditur VI kal. Jul. A quo vero vulneratus fuerit in dubio est: utrum a Persa transfuga, ut est in epitome Victoris, an ab uno e suis, ut ait Ammianus, an a Christiano, ut habet Libanius, an a daemone ipso, ut tradit Callistus Juliani satelles, qui ejus res gestas carmine heroico conscripsit, an ab angelis, ut refert Gregorius Nazianzenus, an demum a Mercurio martyre, ut Damascenus

asserit ex Helladio, cui socium Artemium martyrem addit Nicephorus. Certe, inquit Gregorius Nazianzenus, vulnus universo orbi salutare Julianus accepit; hacque morte iis omnibus, quos per summam erudelitatem interfecerat, litavit. Simul ac mortifero vulnere sauciatum se sensit, exceptum plena manu sanguinem in coelum projiciens: Vicisti, inquit, Galilaee: sic Christum per ludibrium appellabat. Ita Theodoretus. Et, Saturare, Nazarene. Ita Nicephorus. Statim relatus in castra hiante latius suffossi lateris vulnere et spiritum tumore cohibente venarum, epota gelida aqua quam petiit, medio noctis defecit anno aetatis 32, cum annum unum et menses circiter septem ab exstincto Constantio imperasset. Haec Ammianus. Caeterum hujus corpus Tarsum Ciliciae delatum magna populorum mortuo illudentium cavillatione, ibique conditum est, si Ammiano credimus: si vero Gregorio Nazianzeno fides est, a terra ipsa,

quam Julianus sceleribus suis inquinarat excussum, in mare projectum est. Fuit excellenti et amoeno, sed levi, vafro, vana deorum superstitione et magicis artibus depravato ingenio, philosophicam quamdam gravitatem affectans, ac sophistarum grege semper stipatus. Homo loquax et scurrili dicacitate, ac populari aurae praeter modum serviens. Ita superstitiosus, ut etiam Jamblico philosopho, quem Mercurium appellabat, tanquam Nicomediae tutelari deo faceret. Caeterum omni litterarum genere excultissimus, ac linguae in primis Graecae peritissimus, liberalis, opum, luxus, et voluptatum contemptor, belli et pacis artibus praestans, laboris et inediae patiens, felix, justus, praeterquam in Christianos, quos omni genere crudelitatis vexabat, litterarum litteratorumque amantissimus, nisi si Christiani forent.

Panegyricus Juliani Augusti

Vide: Panegyricus Juliani Augusti.

Publius Victor

Monitum in Urbis Romae Descriptionem

Notissimum est ex Suetonio in Vita Augusti cap. 30, ex Plinio, Tacito et aliis, urbem Romam ab Augusto divisam fuisse in regiones 14 quas posterior aetas corrupto nomine appellare coepit rioni. Idem testatur inscriptio, quae Romae sub porticu palatii Conservatorum adhuc visitur hisce verbis concepta: IMP. CAESARI. DIVI TRAIANI. PARTHICI. FIL. DIVI. NERVAE. NEPOTI TRAIANO. HADRIANO AVG. PONTIFICI. MAXIMO TRIBVNIC. POTEST. XX IMP. ĪĪ. COS. ĪIĪ. P. P. MAGISTRI. VICORVM. VRBIS REGIONVM. XIIII. Ejusmodi regionum brevem descriptionem sub Valentiniano et Valente imperatoribus elaboratam habemus, auctoribus, ut creditur, Sexto Rufo et Publio Victore. Istorum fetum luculentius auxerunt atque illustrarunt Onufrius Panvinius, Famianus Nardinus, et alii. Prostant vero opuscula Rufo et Victori tributa non semel edita; eadem etiam postremis hisce temporibus Graevius intulit in tomum III Antiquitatum Romanarum. At nullum ex iis ad nos pervenit integrum, atque a merdis defaecatum. Ad haec Guido Pancirolius egregio commentario ad notitiam dignitatum utriusque imperii parte 2 praemisit alteram descriptionem urbis Romae, cujus auctor, sive Victor, sive alius quisquam, floruisse videtur sub Honorio, aut Valentiniano III Augustis. Ibi eadem habemus, quae in Rufi, et Victoris descriptione leguntur, modo plura, modo pauciora, atque interdum diversa. Postremum hoc opusculum, veluti rem novam, anno 1651 recudit Philippus Labbe soc. Jesu presbyter. Gemina vero ejusdem exempla, eaque vetustissima, inter codices mss. omnium ditissimae bibliothecae Vaticanae reperit ac descripsit P. Joseph Blanchinius Veronensis, Oratorii Romani presbyter, celeberrimi viri Francisci Blanchinii ex fratre nepos, qui grandem sibi famam ex sacra eruditione editis libris jam comparavit. Et quando is pro suo erga me amore idem opusculum mihi tradidit, hoc ipsum publici juris factum hic volui, alicui fortassis usui futurum Romanae eruditionis amatoribus, adjecta etiam descriptione a Pancirolio et Labbeo edita, ut uno sub aspectu lector habeat, quae variantes lectiones in utroque exemplo occurrant. Quamvis enim potiorem locum sibi poscat Labbeana praestantior editio, et mendis minime careat Vaticanum exemplum: fieri tamen potest, ut ex illius etiam codicis scriptura aliquid lucis hauriat, qui magnifica aeternae urbis ornamenta scrutatur. Neque reticere possum, mihi quoque in hoc ipso opere probatam fuisse eorum opinionem, qui insulas in Urbe positas arbitrantur domos a reliquis spatio aliquo disjunctas. At cum ante oculos meos versantur insulae per totam Urbem XLVI millia et DCII et rursus domus MDCCXC uti in ejusmodi descriptione legitur: dubitare admodum cogor an eorum praeferenda opinio sit, quibus videntur insulae fuisse, quas nos aedes privatas populi, plerasque conductitias appellamus, parietibus tantum a vicinis divisas; sub domorum vero nomine venisse, quae nunc palatia nuncupamus. Cur enim vetusti illi descriptores omisissent aedes populi conjunctas, praecipuam videlicet ingentis illius urbis partem, enumeratis tantum aedibus spatio aliquo inter se divisis? Certe quadraginta sex millia insularum, et sexcenta duae, additis templis, palatiis, theatris, amphitheatris, thermis, circis, horreis, ludis, etc., nimis vastam atque immanem urbem constituebant. Plura non addo.

Descriptio Urbis Romae

Vide: Descriptio Urbis Romae.

Ulfilas

EXEUNTE SAECULO QUARTO.
ULFILAS MOESO-GOTHORUM EPISCOPUS.

Monitum editoris

Si quis causam sciscitetur ob quam tantas Ulfilae edendo moras fecerimus, hoc responsum habeat, nos hujus auctoris opera, multis nominibus commendanda, non exscribere voluisse nisi ex editione optima facileque omnibus anteponenda, cujus rudimenta tum in Germania elucubrabantur cum ad finem quarti saeculi jam ordine chronologico pervenissemus.

Haec autem editio, cui paucis tantum abhinc mensibus ultima manus admota est, tribus partibus coalescit. Prior Ulfilanae versionis textum exhibet: praeeuntibus Prolegomenis, in quibus quidquid sive ad Auctoris vitam sive ad editos manuscriptosque codices pertinet, exploratur; comitantibus vero atque indesinenter subjacentibus interpretatione latina notisque lectionum varietates necnon auctorum conjecturas exponentibus.

Secundam partem efficit Grammatice critica, quae cum circa generales Gothici sermonis theorias, tum circa difficultates textus Ulfilani eruditissime versatur.

Tertia pars duo lexica continet: unum scilicet Gothico-Latinum, quo singula Ulfilanae linguae vocabula exponuntur aut etiam discutiuntur; alterum Graeco-Gothicum, ex quo quanta synonymorum copia Gothicus sermo polleat, comperire fit obvium.

At vero Grammaticem lexicaque, cum Germanice scripta essent, latinitate donari necesse fuit, et hic quidem opus et labor, nec certe facilis patebat via, sed potius innumeris hirsuta asperitatibus: inter quas principem locum obtinebant arctissimum pacti temporis intervallum, quod praeterire omnino nefas erat, identidemque verborum Germanicorum indoles linguae Latinae penitus impervia.

Quidquid sit, quod intra vires fuit, hoc libenter relligioseque praestitum: nec saltem interpretationi deest dos omnium desideratissima, nempe ἀκρίβεια, seu, ut aiunt, fidelitas, nec interpreti spes sibi lectoris gratiam, veniamque suae opellae defectibus conciliandi.

Epistola dedicatoria. MAXIMILIANO REGNI BAVARICI HEREDI EDITORES.

Tuo nomine, princeps celsissime, hoc nostrum opus ornare non alio, quam summae venerationis sensu ducti sumus ausi: quis enim te gravior harum litterarum patronus exstitit, aut quis alius praeclariore haec studia liberalitate accendit, auxit, ornavit? Itaque non metuebamus, ne offendereris conatibus nostris, qui, cum tibi propositum esset ad perscrutandum celeberrimum illud bibliothecae Upsaliensis cimelium alios viros doctos mittere, antequam hujus consilii fama ad nos pervenisset, ipsi illuc profecti nova animi vere regii documenta dare tibi cupienti fortasse impedimento fuisse videremur: sed potius persuasi, principi excelso atque magnifico nostra nos studia probaturos, tibi hanc opellam nostram consecrare statuimus, quam ut aequi bonique facere velis, suppliciter rogamus. Collegimus quae in promptu erant pro viribus nos quidem: at quae te acclamationes, quantae laudes totius gentis litteratae, quales congratulationes excipient, si missi tui regia munificentia adjuti ex Gallia et Hispania, quas terras Gothi olim occupavere, copias desideratissimas ex monasteriorum latebris tanquam ex diuturna captivitate redemptas in atria tua augusta reportarint! Qua spe erecti nos, si ad te, princeps celsissime atque indulgentissime, libellus noster facilem invenerit aditum, amplissimum praemium consecutos esse existimabimus.

Tuo nomini celsissimo addictissimi H. C. de Gabelentz. J. Loebe.

Signa et compendia

I. Signa

+ significat lectionem prorsus falsam.
+—lectionem non falsam quidem, sed quam codd. non agnoscunt.
¶—vocabulorum transpositionem.
^o—vocabulorum omissionem.
+ significat vocabula parum gothica, vel dubiae auctoritas.

• —radices simplices et in solis compositis occurrentes.
  

II. Compendia

angl. significat anglicum sermonem.
angl. sax.—anglo-saxonicum sermonem.
B.—Benzel.
B. A.—Bairische Annalen.
batav.—batavicum sermonem.
bav.—bavaricum sermonem.
Bü.—Büsching.
Cast.—Castillionaeum.
cod. et codd.—lectionem codicis vel lectiones codicum
a Griesb. citatorum.
conj.—conjugationem; conjecit, seu conjecturam.
dan.—danicum sermonem.
div. divisim.
DRA.—Deutsche Rechtsalterthümer (a Grimmio).
editt.—editiones Ulfilae, quae nostram praecesserunt.
F.—Fulda.
fr. Frisonum sermonem.
G seu Gord.—Gordon.
gall.—gallicum sermonem, vel gallice.
germ.—germanicum sermonem, vel germanice.
Gf.—Graff althochdeutsche praeposition et sprachschatz.
GGA.—Göttingische Gelehrte-Anzeigen.
Gr.—Grimmii, Deutsche Grammatik.
gr.—lectionem textus graeci griesbachiani.
gr. omn.—lectionem codicum graecorum omnium.
H.—henshall.
HLZ.—Hallische Literaturzeitung.
Hz. significat heinatzii manuscriptum.
Ih.—Ihre.
r. q.—idem quod.
J. seu Jun.—Junium.
jct.—junctim.
Kn.—Knittel.
lac.—lacunam.
lith.—lithuanicum sermonem.
LM.—Lye-Manning.
med.—medium.
Mi.—Matthaei.
Mill.—Millium.
Mssm.—massmann.
Norv.—norvegicum sermonem.
pr.—primum.
Rchth.—Rexhtoferium (Altfriesiches Wörterbuch).
rec.—recentem.
Rw.—reinwald.
sax.—saxonicum sermonem.
scot.—scoticum sermonem.
Sch.—Schulz.
Schm.—Schmeller.
sec.—secundum.
Sk.—Skeireins.
St.—Stiernhielm.
sup.—superiorem.
suec.—suecum sermonem.
tert.—tertium.
vers. vel verss.—versionem vel versiones.
vet.—veterem.
W. J.—Wiener Jahrbücher.
Z.—Zahn.

Prolegomena

Ulfilas[614] , utrum genere Cappadox, Sadagolthino vico oriundus, cujus parentes, incursione a Gothis sub finem seculi tertii in Cappadociam facta, a victoribus domo in Europam abductos fuisse Philostorgius [615] narrat, an testimonio reliquorum scriptorum parentibus et ipsis Gothicis natus fuerit, dijudicare nunc omittimus, quia ad rem nostram parum valere videtur; nam Ulfilam apud Gothos circiter annum 318 natum educatumque postea reliquos gradus ecclesiasticos anno 348 praetervectum hujus gentis episcopum fuisse, praeter reliquos auctores[616] etiam Philostorgius ille tradit, eorumque Gothorum, qui Minores vocati in Moesia inferiore flumen Danubium inter et montem Haemum incolebant[617] . His enim nescio quo doctore nec quo tempore[618] doctrina religionis Christianae imbui sese passis Theophilo, qui Constantino Magno imperatore primus episcopus fuit[619] , circiter annum 355[620] Ulfilas sacrorum antistes successit eumque non solum peritissimum evangelii explicatorem et spectatae virtutis hortatorem habuerunt, sed merita haec maxima in cives suos laudantur, quod libros sacros in eorum sermonem convertit[621] . Constantinopoli autem, in quam urbem jam anno 360 profectus esset, et quam anno 388 hoc consilio revisisset, ut contemptam condemnatam que suorum fidem defenderet, morbo correptus obiit[622] .

Scriptorum autem veterum, qui Litterarum sacrarum gothicam translationem Ulfilae tribuunt, alii id factum esse in universum dicunt, non libros nominantes quos converterit, quos praetermiserit; alii omnes complexum esse scribunt[623] , ut ipse Philostorgius, qui tamen libros Regum excipit, ejusque rei causam affert, quod cum iis in libris permultorum bellorum mentio fiat, Ulfilas veritus sit, ne cives sui, a belli studio potius arcendi, sacrae scripturae auctoritate seducti eo ferociores atque bellicosiores fierent[624] . Ea Philostorgii sententia a viris doctis tanquam ridicula improbata atque explosa est; id quod etiamsi in caeteris, quae de Ulfila narravit, parum certus auctor deprehendatur mendaciorumque plurimorum propter partium Arianarum studium argui possit, tamen quia hac in re nulla mentiendi causa erat, calumniandi magis studio, quam recto judicio factum videtur. Quid enim, quaeso, Arianorum Cappadocum interesse poterat, Ulfilas libros Regum translationi suae addiderit, an non? Nisi omnia nos fallunt, viri eruditi, qui omnem fidem in his rebus Philostorgio abjudicant, temere eum condemnant idque maxime errant, quod rem ipsam, scilicet infirmioribus stabilitam rationibus, ab his rationibus non satis diligenter sejungunt[625] . Causam omissorum librorum illorum a Philostorgio allatam non probantibus nobis ea in [0463] re Philostorgio, ipso Ulfilae aequali, fide dignior testis nemo videtur. Abesse a versione gothica libros Regum cum sciret ipse vel fama accepisset, ejus omissionis causam aliquam subjicere volebat, non curans vera esset, necne. Libros Regum igitur ab Ulfila non esse conversos quin credamus, nihil impedit [626] ; cur non converterit, nescire nos fatentes suspicamur, Ulfilam ad opus tam amplum conficiendum aut vires aut tempus defecisse; maximam bibliorum partem si transtulit, id ipsum maximam movet admirationem, cum praeter hanc curam non solum domi permulta negotia essent gerenda, sed etiam legationes ad Constantinopolitanos suorum civium nomine suscipiendae[627] .

Totum autem librorum sacrorum corpus Gothos in suum sermonem conversum habuisse, id quod olim scriptorum, harum rerum imperitorum et relata tantum referentium, fide credebatur, nunc permultis argumentis comprobatur. Praeter evangelia enim, antea sola cognita, nostra aetate fragmenta epistolarum Paulinarum et de veteris testamenti libris Esdrae et Nehemiae quaedam partes inventae sunt; unde colligimus, Gothicos theologos etiam reliquos veteris testamenti libros non intactos reliquisse. Nam quid commovere illos potuit, ut omissis aliis tam praestantibus atque gravibus, libros tam jejuni argumenti neque ad fidem aut ad cultum quidquam valentes translatos suis traderent? Quid? quod etiam eorum, quorum nulla fragmenta adhuc sunt reperta, vestigia in aliis conservatis deprehendimus: in Skeir. p. 37 versus alter et tertius Psalmi quinquagesimi tertii citantur: saei fraþjai aiþþau sokjai guþ. allai usvandidedun. samana unbrukjai vaur þun, i. e. qui intelligat aut requirat Deum; omnes declinaverunt; simul inutiles facti sunt. Deinde Ephes. IV, 8 in margine codicis A adscriptum est psalmo . . . , quo librarius hunc locum e libro psalmorum (68, 19) haustum esse indicare voluit. Hinc Psalmos gothice conversos fuisse sine dubio recte conjicitur[628] ); certe explicationis illius auctor omnia novi testamenti loca e versione nostra citavit, neque nos quidem dubitamus, id ipsum fecisse, si quae loca e reliquis bibliorum libris laudata affert. Ex eadem evangelii Joannei explicatione etiam libros Moysis gothicam versionem complexam fuisse cognoscimus; nam p. 41 sq. etiamsi non verba ipsa, tamen sensus versuum 2—9 capitis XIX libri Numerorum redditur: vasuh þan jah frauja þo ahmeinon anafilhands daupein. eiþan garaihtaba varþ bi sviknein sokeins gavagida. unte vitoþ þize unfaurveisane missadede ainaizos vitoþ raidida azgon kalbons gabrannidaizos utana bibaurgeinais. afaruh þan þo ïn vato vairpandans hrain jah hyssopon jah vullai raudai ufartrusnjandans. svasve gadob þans ufarmiton munandans, i. e. fuit autem etiam dominus (Jesus) hunc spiritualem commendans baptismum; igitur recte fuit de purificatione quaestio mota; nam lex horum non-voluntariorum peccatorum unius legem statuit cinerem vaccae combustae extra munimentum; posthac autem hunc in aquam conjicientes puram et hyssopo et lana rubra contegentes; uti decuit hos superbire cogitantes[629] . Multo clarius eorum librorum versio cognoscitur ex alio codice, qui Vindobonae adservatur [630] et praeter runorum signa etiam pleraque gothica verba et litteras numerorum continet, quas postremas maximam partem e Geneseos capite quinto ductas esse Wilhelmus Grimmius, vir litterarum germanicarum peritissimus, primus vidit[631] ; sunt autem hae: versu 3 sl = 230 (Vulg. 130); vs. 5 [Gothic 900] l = 930; vs. 7 wz = 707 (Vulg. 807); vs. 8 [Gothic 900] ib = 912; vs. 13 wm = 740 (Vulg. 840); inde autem sequitur, illum librarium codicem, continentem gothicam veteris testamenti versionem, ante oculos habuisse, unde illas exscripsit.

Omnes igitur libri sacri in gothicam linguam translati fuisse videntur, quamquam aliquorum vel novi foederis librorum nulla adhuc apparent vestigia, v. c. actorum Apostolorum, epistolarum catholicarum, apocalypseos Joanneae; quae autem desunt, lateantne in monasteriorum tenebris aut codicum oblitteratorum sepultura, an bibliothecarum cladibus omnino interierint, quis divinare potest? Sed Ulfilas num ipse illam translationem confecerit, alia quaestio est; perfecisse totam cur negemus, supra indicavimus; at cum tota antiquitate fama manaret eum biblia in gothicam linguam convertisse, facile fieri potuit ut qui initium interpretandi fecisset cujusque auspiciis et fortasse auctoritate ea, quae ipse non perfecerat, ab aliis viris eruditis perfecta essent, ab eodem ipso profecta esse dicerentur. Si in tanta rerum obscuritate conjectura uti licet, qui maxime praeter Ulfilam interpretandis bibliis operam suam poneret, Selinas quidam fuisse videtur, quem Ulfilas a commentariis et in episcopatu successorem habuit[632] , ille enim et patrii et graeci sermonis gnarus, opus a decessore inchoatum, aut receptum aut susceptum, in ecclesiae suae commodum facile perficere potuit[633] .

Gothicae deinde translationis non solum confectae, sed etiam per secula asservatae complura apud scriptores inveniuntur testimonia, eaque maxime, ex quo Gothorum magna pars, relictis sedibus Istricis, Theodorico duce Alpes transgressi Italiam occupatam tenuerunt. Gothi enim illic incolentes atque imperantes non mirum est, si per hujus terrae fines, certe iis regionibus, ubi regni sedes erat, gothica lingua locuti et in ecclesiis suis gothicis etiam bibliis usi sunt. Ea tempestate illa oratiuncula, in fine codicis Brixiani posita, confecta esse videtur, in qua ut caveant interpretes litterarum sacrarum monentur, ne legenti videatur aliud in graeca lingua, aliud in latina vel gothica designata esse conscripta[634] . Unde gothicam interpretationem non solum in Italia aliisque terris, quas Gothi tenebant, posteriore tempore exstitisse, sed etiam cum latina pari auctoritate valuisse discimus. Alterum de versione gothica testimonium legitur apud Walafridum Strabum, scriptorem seculi noni, qui gothicorum bibliorum monumenta suo tempore apud nonnullos haberi dicit[635] ; cujus fides his in rebus eo major est, quod monasterio Reichenaviensi praepositus, in confinio fere habitabat earum regionum, quas Gothi utrique olim incoluerant.

Postquam deinde per sex secula a nemine gothicorum bibliorum mentio facta est, nisi si quis quae apud scriptores antiquos legisset, reddidit, neque alicubi vestigium librorum illam versionem continentium comparuit: seculo sexto decimo in monasterii Werdenensis, in Gallia Belgica ad Ruram conditi, bibliotheca codex unus inventus est. Antonio enim Morilloni[636] , qui Antonio Perrenoto, cardinali Granvellano, ab epistolis erat, bibliothecae illius libros manuscriptos perscrutanti in manus incidit codex, quem Ulfilanam versionem continere ille statim vidit, et orationem dominicam cum aliis quibusdam particulis ab eo inde descriptam Maximilianus, Antonii frater, cum Goropio Becano communicavit, qui ea Gotodanicis suis inseruit[637] . Paulo post Gruterus aliquot versus, ab Arnoldo Mercatore ex eodem codice excerptos, in thesauro inscriptionum edidit[638] . Omnia fragmenta, in illo codice servata, multo post (anno 1665) opera Francisci Junii et deinde saepius edita sunt. Sed viri gothicae linguae studiosi diu multumque questi erant, quod de hac totius scripturae sacrae versione tam pauca, eaque evangeliorum modo fragmenta relicta essent, quae ad enodandas et removendas interpretandi difficultates non sufficerent: cum Knittelius, aedis metropolitanae apud Guelferbytanos archidiaconus, seculo proxime superiore in codice bibliothecae Guelferbytanae fragmenta epistolae Pauli ad Romanos scriptae invenit. In ἕρμαιον grandius incidere, quo biblia gothica, etiamsi non omnibus partibus integra, ampliora tamen plurimorum novi foederis librorum fragmenta nacti sumus, viris doctis nostri seculi reservatum erat: in bibliotheca enim Mediolanensi ab Angelo Majo et Carolo Octavio Castillionaeo codices rescripti sunt reperti, quorum priorem scriptionem diligentius intuentibus illis viris doctis, Ulfilanae versionis evangelii Matthaei, epistolarum Paulinarum ad Romanos ejusque plura, quam quae Knittelius jam repererat, utriusque ad Corinthios, Galatas, Ephesios, Philippenses, Colossenses, utriusque ad Thessalonicenses et pastoralium ad Timotheum, Titum et Philemonem, praeterea Esdrae et Nehemiae, librorum veteris testamenti, fragmenta continere apparebat, quae fragmenta primum duumviri illi conjunctis curis, deinde Castillionaeus solus inde ab anno hujus seculi undevicesimo edidit.

Sed jampridem quaestionem posuerunt viri eruditi, utrum ea, quae pro Ulfilanae seu gothicae versionis fragmentis haberentur, vere gothica essent, an ad aliam, in usum alius barbaricae gentis confectam, pertinerent. Inter alios Lacrozius negavit et francicam esse linguam nostrae versionis probare studuit[639] . Quam trita est ac prope decantata illa quaestio, tam inepta atque infirma sunt argumenta, quibus Lacrozius opinioni suae fidem facere laboravit; quod enim primum dicit, codicem nostrae versionis non in iis regionibus, ubi Gothi incolerent, sed ubi Franci, repertum esse; deinde nonnullos harum litterarum ductus ad Francorum veterem scribendi rationem propius accedere; tum alias quasdam latinas esse, quas Gothi in Moesia habitantes cognitas habere non possent; postremo inter litteras hujus linguae quatuor novas et a graecarum et latinarum similitudine abhorrentes inveniri, quarum tres litteris a Chilperico, Francorum rege, renovatis congruere: quis est, quin videat ea argumenta, quae refellantur vix digna et ea posuisse, esse refutasse? Mirum igitur, quod haec argumentandi perversitas inter alios[640] Wetstenium, virum magnae sagacitatis, ut probaret istam opinionem, permovere potuit[641] . Omnium optime, quam frigidis rationibus usus esset Lacrozius, demonstravit Ihre in dissertatione de lingua codicis Argentei anno 1754 edita[642] et sapientiores jampridem illas nugas improbaverunt[643] .

Cum autem Francorum esse biblia nostra ne probabile quidem reddere illi potuerint, nunc vere Gothica esse argumentis gravissimis confirmatur. Constat enim praeter bibliorum translationem de litteris gothicis duo monumenta servata esse, quorum alterum quatuor gothicis subscriptionibus constat, positis sub venditionis cujusdam testimonio latine scripto[644] quarum una sic habet: ïk merila bokareis handau meinai ufmelida jah andnemum skilliggans .j. jah faurþis þairh kavtsjon jah miþ diakuna alamoda unsaramma jah miþ gahlaibim unsaraim andnemum skilliggans .rk. vairþ þize saive, i. e. ego Merila, scriba, manu mea subscripsi et accepimus solidos sexaginta et antea per cautionem et cum Diacono Alamodo nostro et cum collegis nostris accepimus solidos centum viginti, pretium horum lacuum. Alterum, simile testimonium, unam gothicam subscriptionem continet, quae fere sic habet: ïk gudilub diakun þo frabauhta. boka[645] fram mis gavaurhta þus diakun alamoda. fidvor unkjana (?) hugsis kaballarja jah killiggans .rlg. andnam jah ufmelida, i. e. ego Gudilub diaconus haec vendidi; libellum a me feci tibi diacono Alamodo; quatuor uncias fundi Caballari et solidos centum triginta tres accepi et subscripsi. Horum documentorum prius Neapoli asservatur, indeque nomine Neapolitanum documentum vocatur: alterum Aretii olim erat[646] , quapropter Aretinum documentum appellatur; utrumque autem Ravenna, ubi scriptum est, in sedes posteriores pervenit. Ea igitur lingua, qua utuntur testes illi, quae alia esse potest, nisi gothica, cum Ravennae sedes nullius gentis germanicae, nisi gothicae, imperante Theodorico, fuerit et in reliquis litteris, latino sermone conceptis, testes illi expresse gothicae ecclesiae sacerdotes appellentur? Et cum horum documentorum lingua eadem, quae nostrae versionis sit, haec versio, cui alii genti, nisi Gothis, tribuenda est? Accedit aliud etiam idque gravissimum argumentum: ad finem enim codicis alterius Ambrosianorum[647] , quibus epistolarum Paulinarum fragmenta continentur, calendarium additum est[648] , in quo dies festi et sacri, a communibus paulo diversi, notantur. Fragmentum hujus calendarii sic incipit: .kg. þize ana gutþiudai managaize marytre jah friþareikeis [649] i. e. XXIII (intell. die) horum in gutica gente multorum martyrum et Fritharici. Unde sole clarius elucet, guticae, i. e. gothicae genti hoc calendarium compositum adeoque non alia nisi gothica lingua conscriptum esse, et cum hic etiam eamdem, quam in versione nostra linguam habeamus, omnes concidunt dubitationes de origine vere gothica versionis ejus, quae gothicae nomine circumfertur[650] . Quibus argumentis denique hoc addatur, etiam locum exstare in hac versione, ex quo interpretem Arianum fuisse intelligitur, cui sectae praeter Gothos nullam aliam germanicam gentem adhaesisse inter omnes constat.

Haec si vere sunt disputata, non dubium adhuc erit, an haec lingua germanica sit; qui theodiscam esse eam voluerunt, idem contendunt non nisi nomine variantes. Gothi enim ipsi si natione Germani fuerunt, id quod testimonio scriptorum veterum et inquilinorum et aliorum comprobatur, etiam eorum sermo ad germanicas linguas pertinuerit necesse est. Ceterum hic sermo ostrogothicus an visigothicus, an moesogothicus nominandus sit, non quaerimus, persuasum habentes, omnibus Gothis eumdem sermonem, quod alio loco demonstrabimus, eamdemque bibliorum versionem fuisse.

Restat ut de integritate Ulfilanae versionis dicamus; fuerunt enim, qui nostram versionem vere Ulfilae esse dubitantes, an aliis theologis posterioris temporis tribuenda esset, quaesiverunt. In his primus fuit Hickesius[651] , quem virum doctum maxime offendit, quod nostra fragmenta cum codicibus latinis consentirent, quorum copia cum Gotho in Moesia habitanti vix esset, haud dubie graeco bibliorum exemplo uti debuisse; deinde quod nulla nunc arianismi vestigia apparerent, quae cum Ulfilas cum Gothis suis Arianorum haeresin sequeretur[652] , conspicua esse deberent, si jure ei haec versio tribueretur. Sed neque nostram versionem e latinis libris haustam esse infra demonstrabimus, neque intelligimus, cur Arianorum opiniones in ea inesse oporteat; nam nec tempus, quo Ulfilas a catholica fide ad Arianos sese convertit, nec quo litteras sacras transtulit, notum est: fortasse priusquam ad illam haeresim delapsus est, interpretationem suam confecit, aut quod multo est probabilius, Gothi non tanta religione fidei et confessionis minutias initio sectati videntur, ut vel in biblia eas intulerint, quas in archetypo non invenerunt. Accedit quod ex iis fragmentis, quae in codice Argenteo continentur, nullus locus reperitur, de quo Ariani cum Orthodoxis discreparent. Zahnius[653] ad rem declarandam duo potissimum loca, initium Joannei evangelii et Rom. IX, 5 inspicere optavit, quorum locorum alterum nunc habemus: xristus saei ïst ufar allaim guþ þiụþiþs ï aivam. Quod si quis inde Gothos aut interpretem non Arianos fuisse colligeret, properantius ageret, nam ut interpres guþ re vera ad Christum retulerit, quamquam id non opus esse viri docti ad h. l. docuerunt, tenendum est, Arianos non divinitatem Christi, sed Christi cum Deo patre quasi identitatem negavisse, ut Arii sectator vel severissimus ita scribere posset, uti auctor expositionis illius saepius citatae[654] ainabaura sunau guþs guþ visandin (soli filio Dei, Deus exsistenti). Neque eam ob causam locus, diu desideratissimus, Timoth. I, III, 16 ad quaestionem profligandam facit, ubi etiam de Christo guþ gabairhtiþs vas ïn leika dicitur[655] ; nec quod Castillionaeus ad gothicam versionem heterodoxiae crimine liberandam Coloss. I, 16 laudavit, satis mirari possumus. Unus tantummodo locus est, a Castillionaeo jam indicatus, ex quo interpretis nostri arianismus perspicue cognoscitur; Philipp. enim II, 6 legitur: ïn xristau ïesu. saei ïn guþaskaunein visands ni vulva rahnida visan sik galeiko guþa. Quo quidem loco Massmannus Skeir. p. 73, qui samaleiks et galeiks non recte distinxisset, arianismum probari negavit, sed Castillionaeus in epimetro epistolae ad Philippenses addito p. 63 sqq. praeclare de eo disseruit eumque exhibere argumentum, interpretem gothicum qui similitudinem pro aequalitate posuerit, arianismi placitum in textum intulisse docuit.

Contra Knittelius Ulfilae ipsius esse nostram versionem contendens haud felicius causam suam agit[656] ; quod enim dicit, Ulfilanam esse oportere, propterea quod apud scriptores nullius nisi Ulfilae sacri codicis versio commemoretur, non consideravit, quam parum gravitatis in argumenta e scriptorum silentiis ducta redundet; et si res ecclesiasticas Gothorum a suis scriptoribus relatas haberemus, aut de iis in aliis historiarum gothicarum libris copiose narratum esset, silentium de renovata interpretatione offenderet; nunc autem, cum ejusmodi mentio non fiat, inde intelligimus posteriores interpretes neque publice neque certo tempore opus fecisse, sed deinceps ita, ut ab aliis alia mutarentur. Revera fragmenta ad nostram aetatem servata esse illius versionis, quam Ulfilas ex scriptorum testimonio confecit, aut affirmare aut negare difficile quidem est. Versionis illius in gothica ecclesia auctoritatem fuisse magnam, huic rei et Ulfilae auctoritas, qua apud suos viguit, et hoc etiam argumento est, quod nullius alius opera in interpretanda biblia impensa a rerum scriptoribus commemoratur. Quae auctoritas autem si tanta fuit, quid erat causae, ut aliquis litteras sacras denuo convertendas susciperet? At si totius versionis repetitionem negamus, procedente tempore hic illic mutationes quasdam factas esse non negamus. Quod e codice Argenteo, conditione et indole singularum ejus partium diligentius perspecta, cognosci poterat, plures recensiones exstitisse (cujus rei ignoratione factum est, ut Mareshallus in fraudem incideret, cum propter stupendam vetustatem codicis Argentei hanc versionem non aliam esse, quam Ulfilae illam antiquissimam existimaret[657] ; nunc cum epistolarum partes permultas, evangeliorum nonnullas bis in diversis codicibus comparare licet, etiam clarius intelligitur; illae tamen recensiones certe ex una eaque, uti videtur, Ulfilana originem duxerunt, mutaverunt autem viri eruditi posterioris aetatis, aut ubi Ulfilae versionem textui graeco non satis accurate respondentem vidissent, aut ubi in suis libris alias lectiones reperissent atque quas habuerat Ulfilas. Haec quidem videre non difficile est, illud autem non facile aliquis dicet, quae illis locis initio ab Ulfila scripta et quae ab aliis mutata, addita aut praetermissa sint; dolendum vero est, quod Heynatius, qui additamenta quaedam diversa linguae indole se cognovisse gloriatur[658] , signa cognitorum non prodidit.

Praemissis his in universum de lingua et auctore nostrae versionis, pergimus ad instituendam quaestionem de ratione, qua sic confecta, unde qui ejus usus maxime in emendandis locis scripturae sacrae esse possit, apparebit. Primum autem dicendum est de fonte ex quo Gothus interpres hauserit. Ulfilam interpretationem suam e graecis libris confecisse nemo olim dubitavit, idque jampridem Martyrii Nicetae auctor [659] testatur postque eum Sixtus Senensis[660] . Quae notitia unde his viris venerit, famane apud veteres percrebuerit an inde conjecerint, quia Ulfilas in Moesia habitavisset et e commercio Constantinopolitanorum hominum graecae linguae peritiam nactus esset, eum etiam graecos libros ad opus suum perficiendum adhibuisse, nos quidem nescimus, sed testimonium maxime prioris illius scriptoris propter vetustatem non adeo contemnendum videtur. Qui vero stat a partibus eorum, qui Ulfilam graecos libros secutum esse[661] contendunt, is non solum scriptorum auctoritati fidem habere debet, qui in his rebus haud idoneam ad persuadendum vim habere soleant: adsunt etiam argumenta ducta e comparatione versionis nostrae et textus graeci, quibus id probatur. E multis aliis haec pauca proferimus: non solum enim eum ordinem verborum, quo graeci praeiverunt, fideliter servat—praeterquam ubi indoles gothicae linguae alium ordinem [0471] exigit, uti in negatione juxta verbum enuntiati ponenda, cf. ad Joan. XIV, 11; Luc. VIII, 12; in collocandis quibusdam particulis aut initio aut post initium enuntiati, uti ïþ, quod aliter atque δέ, graeca vocula gothicae respondens, primo enuntiati loco ponitur; aut aliae nescio quae sermonis causae alium ordinem postulant, ut pronomen substantivo praeponatur, þata andbahti = τὴν διακονίαν ταύτην—sed etiam sermonem suum in permultis ad graecum conformavit, quo pertinere videtur usus dualis numeri, quo tamen Ulfilas saepius utitur, quam in graeco textu exstat et fere omnibus locis, ubi duae personae indicantur; deinde figura, quam attractionem vocant, frequens usus participiorum graecis exemplis accommodatus, abusus pronominis demonstrativi ad vices articuli graeci implendas, multaque sunt alia, quae lectores grammatica nostra docebit. Quae cum ita sint, tamen fuerunt, qui omni linguae gothicae ejusque indolis peritia destituti, comparatis singulis gothicis verbis cum graecis, animadvertisse sibi videbantur Ulfilam saepius a graeco textu discedentem cum latinis libris consentire, cui animadversioni tantam tribuerunt vim, ut e graeco fonte hausisse eum negantes, potius latinos libros secutum esse probare susciperent; prae ceteris Wetstenius id egit[662] ; rationes autem. quas tanquam probantes adduxit, tanta laborabant infirmitate, ut non solum alii exsisterent, qui eas refellere conarentur[663] , sed etiam ipse, re denuo considerata, ad sapientiam reversus versione nostra plerumque quidem graecum textum exprimi, saepe tamen relictis graecis, versionem Italam sequi existimaret[664].

Et loca quidem esse, e quibus cognoscatur versioni nostrae plurima et verba et versiculos in libris latinis solummodo exstantia admixta esse, eamque lectiones habere, quae a graecis discedentes cum latinis consentiant, non nisi caeci aut rixosi negabunt. Primum enim additamenta non pauca inveniuntur, quae graeci codices omnino spernunt, latini agnoscunt[665] : M. X, 29 viljan—lat. voluntate; Mc. XIV, 65 gabaurjaba—cum voluntate; L. I, 3 jah ahmin veihamma—et Spiritui sancto; IX, 2 allans—omnes; IX, 43 qaþ paitrus. frauja duwe veis ni mahtedum usdreiban þamma. ïþ ïesus qaþ. þata kuni ni usgaggiþ nibai in bidom jah ïn fastubnja—(paucis mutatis Corb. et Colb.) dixit ei Petrus: domine, propter quid nos non potuimus ejicere illud? quibus dixit: quoniam hujusmodi orationibus et jejuniis ejicietur; IX, 50 ni ainhun auk ïst manne. saei ni gavaurkjai maht ïn namin meinamma—nemo est enim, qui non faciat virtutem in nomine meo; XV, 31 vast jah—fuisti et; XIX, 22 jah lata—et piger; haec omnia a graecis praetermissa cum Gotho codd. Colb. Corb. Brix. Redig. aut alii latini habent. Deinde permulta sunt loca, quibus lectiones latinae pro graecis insident; ad quod probandum Zahnius Einleit. p. 32 minus apte laudat Luc. V, 3 et Joan. VII, 9 quorum locorum altero Gothum cum Brix. pro ἠρώτησε jussit (ἐκέλευσε) altero pro εἰπὼν ἔμεινε dixit cum esset legisse opinatur; penitus insinuabit in causam, qui haec loca legerit: Mc. VII, 3 ufta (saepe) non graeco πυγμῇ, sed lectioni latinorum quorundam crebro accommodatum est; L. IX, 20 ubi gr. habent τὸν Χριστὸν τοῦ Θεοῦ, Gothus autem þu ïs xristus sunus guþs, quae conveniunt cum Redig. et Brix. tu es Christus, filius Dei; V, 10 siud nutans, quibus non graeca ἔσῃ ζωγρῶν redduntur, sed potius lectio Brix. eritis captores: II, 14 godis viljins quis graecum εὐδοκία vel εὐδοκίας Gothum his verbis reddidisse contendat, nec potius codicum latinorum bonae voluntatis? I, 29 ïnnagahtai procul omni dubio latinos sequitur, qui pro graeco λόγῳ introitu legunt; sic etiam in epistolis: Cor. II, V, 10 ubi gr. διά habent, Gothus svesona = latinorum proprios, qui ἴδια legisse videntur; XII, 17 ïbai þairh wana = Vulg. nunquid per aliquem, gr. τινα ὧν = δι᾽ αὐτοῦ; Philipp. IV, 8 veih = latino sancta, gr. ἁγνά; I, 18, þandei = latinorum dum, gr. πλήν vel πλὴν ὅτι. Sic Gothum cum Cor. II, VIII, 19 pro graeco χειροτονηθείς gateviþs reddat, latinum ordinatus ob oculos habuisse suspicamur, cui verbo gothicum (a tevi, ordo, ductum) multo propius quam graeco accedit; et Philipp. IV, 6 ubi graeca ἐν παντὶ τῇ προσευχῇ per ïn allai bidai convertuntur, aliquis conjicere potest, Gothum interpretem non graeca verba, sed latina ïn omni oratione, male intellecta quod formulam in omni, per se positam (in allem), ad sequentem vocem traxerit, esse secutum[666] .

Quod, si indicatis his vestigiis, tamen versionem nostram e graecis libris ductam esse contendimus, et remittimus lectores ad ea, quae supra de indole hujus versionis in universum diximus, et haec addimus: Gothus participium verbi substantivi εἶναι et ὑπάρχειν cum graecis ponere solet, ubi latini propter hujus participii inopiam aut relativo pronomine aut conjunctione aliqua ad illud circumscribendum utuntur; particulas quasdam graecas a latinis omissas fideliter reddit, sic ἄν Luc. IX, 46; X, 13; XVII, 6; Joan. IX 41; Rom. IX, 29; περ Luc. XVIII, 14; Cor. II, VIII, 7; multis locis lectiones latinorum a graecis discrepantes nec Gothus habet, sed cum graecis concinit, sic L. I, 10 ubi nullus latinorum cum Gotho προσδεχόμενον legit; sub orationis dominicae finem Gothus cum codd. graecis doxologiam habet, quam latinorum fere nullus agnoscit; et quid alia producamus, cum paucis exceptis omnia fere e graecis hausta esse aperte testentur?

Viri eruditi igitur cum in Ulfilae versione aliquot locis latinorum codicum lectiones reperissent, alii eum libros utriusque sermonis consuluisse[667] , alii versionem gothicam posteriore aetate ab aliis theologis ad latinos libros reformatam esse censuerunt[668] . Quarum opinionum prior parum laudanda videtur; nam etiamsi neque cum Wetstenio, num Ulfilas linguae latinae peritus, neque cum Hickesio et Lacrozio, num latina lingua in Moesia vulgaris et latini sacrae scripturae codices illuc translati fuerint[669] , quaerimus; tamen quia lux evangelii Gothis a graeco orbe affulserat, fieri non potuit, quin doctores gothici, qui a Graecis doctrinam acceperant et in graecorum christianorum conciliis intererant, graecae linguae gnari essent, ex quo intelligitur nullam esse causam cur primus interpres bibliorum ad libros latinos confugerit, cujus linguae, si vere eam calluit, cognitio ei certe non paratior quam graecae esset. Medio quidem aevo theologos tanta linguae graecae imperitia laboravisse scimus, ut sicubi litterae sacrae essent adhibendae, ad libros latinos confugeretur, id quod Lutherus noster fecit, priusquam graecis litteris studere coepisset; sed inde probare, illa quoque aetate hominibus exteris latinam quam graecam faciliorem intellectu fuisse atque in explicandis locis difficilioribus latinos libros adhibitos, periculosius videtur. Et si vere habuit libros latinos, cur de tam paucis locis eos consuluit, de plurimis aliis neglexit, ubi propter difficultates interpretationis aut minus recte aut prorsus falso convertit? Multo autem probabilior est altera sententia, qua versio in Moesia ex libris graecis confecta postea in Italia ab aliis theologis gothicis ad tenorem et normam latinorum librorum mutata et interpolata esse existimatur. Neque Griesbachius[670] audiendus est, qui gothicam versionem aliqua relatione cum latinis conjunctam esse negans potius, quae illa ex his in se translata habere videatur, ea aut casu fortuito et a Gotho et a Latinis addita, aut cum consensus ita habeat, ut maxime interpretamenta, glossemata, additamenta e locis parallelis[671] ejusque sint generis alia, in utramque versionem ex eodem fonte deducta esse opinatur. Haec altera opinio, ut priorem omittamus, sagaciter quidem excogitata est, sed si vir doctissimus epistolarum nunc editarum comparationem instituere potuisset et vel errores e latinis in gothicam versionem transiisse vidisset, procul dubio aliter judicasset; nam e. g. quod Eph. II, 3 ad verbum textus viljans (voluntates) in margine lustuns (voluptates) positum est, unde ea lectio venit, nisi e latino codice, in quo verba sonu similia permutata erant? Neque illa sententia, nobis probata, tam ridicula est, quam Richardo Simoni[672] videbatur, modo ne de Vulgata cogitetur, ad quam nostra versio mutata sit. Vulgatam enim, quam nunc vocant, Gothos non adhibuisse non solum inde cognoscitur, quod multo post usu recepta est, verum etiam quod Gothica versio et novi et veteris testamenti, cum nullo fere libro rarius, quam cum illa concinit[673] ; contra saepius cum antiqua illa versione, quam hoc nomine appellatam Sabatier e variis codicibus collectam cum Vulgata edidit, saepius etiam cum Brixiano codice, quem Blanchinius edidit; sed cum nullo horum librorum ita congruit Gothus, ut unum aut alterum prae reliquis secutus esse dici possit. Res autem sic habere videtur: Gothi relictis Istri ripis biblia sua, sicut erant ab Ulfila conversa, aut etiam ab aliquo, si quid deesset, perfecta, secum in Italiam deportarant; ibi incolentes cum linguam Romanorum didicissent et latinos sacrae scripturae codices, in quos inciderant, a sua interpretatione discrepare, passim etiam auctiores esse vidissent, ex illis exemplis libros suos ita correxerunt atque mutaverunt, ut vel singula verba gothica antiquae versionis cum aliis sive usitatoribus, sive ad sensum reddendum magis idoneis permutarent, vel si quae manca viderentur, ea supplerent. Quo factum est, ut non solum lectiones librorum latinorum in versione ea, quae e graecis codicibus facta erat, deprehendantur,[674] sed etiam eae litterarum sacrarum partes, quae binis exemplis gothicis conservatae sint, duarum recensionum vestigia ostendant, alteram antiquiorem ad textus graeci similitudinem magis accommodatam, alteram recentiorem multis locis emendatam, mutatam, interpolatam, sed ita ut, qui eam relegerent atque retractarent, ii librorum antiquorum lectiones religiose in margine sui codicis appingerent, quas adnotationes librarii posteriores reddiderunt aut etiam aliis auxerunt. Sic in iis fragmentis, quae codex Argenteus solus continet, diligentius inter se comparatis, cognovisse nobis videmur, alia ad recentiorem, alia ad veteriorem recensionem pertinere; et ad illud quidem genus maxime insignem evangelii Lucae a reliquorum evangeliorum ratione diversitatem referimus, cujus et frequentior cum libris latinis consensus, et discrepantes singularum vocum scripturae[675] , praeterea usus formarum verborumque in reliquis evangeliis aut nunquam aut rarissime obviorum[676] , et verborum usitatorum diversa significatio[677] , et plurimae lectiones variae et glossae[678] ad marginem adscriptae, sive a correctoribus ipsis, sive a librariis alia exempla comparantibus additae, quarum quaedam in textum sunt illatae [679] , manus emendatrices satis perspicue indicant. Huc accedit, quod in codice Vindobonensi, cujus supra mentionem fecimus, pauca quaedam verba gothica adducuntur, comparata cum aliis recentioris linguae germanicae; in his, haud dubie ex evangelio Lucae sumptis, tituli et alius cujusdam loci lectiones[680] a cod. Arg. diversae insunt. Marci etiam evangelii duarum recensionum vestigia deprehenduntur, in quo et sermonis complures proprietates aut cum Luca communes, aut ab omnibus reliquis discedentes cognoscuntur [681] , et variae lectiones in margine sunt adscriptae[682] , et cujus textus, uti Lucae, saepius ex reliquis evangeliis interpolatus[683] apparet. Quod his indiciis docti de Luca et Marco invenimus, idem de Matthaeo et Joanne statuendum esse alii libri gothici probant; in codicibus enim Ambrosianis fragmenta evangelii Matthaei leguntur, in quibus discrepantiae a textu codicis Argentei sunt[684] ; deinde in opusculo illo theologico, de evangelio Joannis scripto (Skeireins), loca pleraque hujus evangelii citantur, e quibus auctorem illius opusculi textum a nostro diversum habuisse apparet[685] .

Considerantibus has diversitates, eas leviores modo esse neque illa retractatione versionis prioris aut indolem aut aequalitatem interiisse cognoscitur. Epistolae utrum jam ad Istri ripas conversa fuerint Gothis, an demum in Italia, decernere non audemus nos quidem, quamquam nihil cogitare possumus, quod ne fieret, impedimento fuerit. Quae autem fragmenta ad nostram aetatem pervenerunt, ea posteriori tempori tribuenda esse, inde disci potest, quod non solum cum codicibus italicis fere conspirant, sed etiam quod novas formas (vid. ad Thess. I, IV, 14), novas syntaxis rationes (vid. ad Coloss. IV, 10) multasque proprietates supra indicatas continent. Earum autem epistolarum etiam duas exstitisse recensiones discrepantia codicum indicat [686] ; de antiquiore illa quantum superest verbis contextis edidimus (cod. Carol. et cod. B), altera, cujus varietatem in adnotatione subjunximus (cod. A), recentior esse videtur: nam duo illi codices, quos significavimus, nullas habent adnotationes marginales, certe non eas, quibus variae lectiones aut glossae indicantur [687] , in altero autem recentior aetas, nisi e variis lectionibus margini appictis[688] , certe e frequentissima lectionum emendatione ad graecum textum facta[689] et ex singulari scriptura saepe obvia cognoscitur. Huc referimus frequentem assimilationis usum, qua h littera finalis in eamdem primam sequentis vocis mutatur, quae figura cum rarius in evangeliis, certe iis, quae in codice Argenteo continentur, nec nisi ante þ inveniatur [690] , rarius etiam in cod. B, in cod. A ante omnes liquidas et medias litteras adhibetur[691] ; deinde usum simplicium vocalium in terminationibus pro dipthongis[692] omissionem litterarum exilius sonantium in fine verborum[693] ; evitationem quorumdam generum hiatus interposita j littera[694] . Quibus omnibus collectis (eaque copia multis facile aliis augeri potest), aperte indicatur, linguam gothicam antea rudem, agrestem, inconditam ab iis, qui librorum sacrorum interpretationi gothicae denuo operam dederunt, ab incorrupta integritate ad peregrini sermonis consuetudinem deflexam et emollitam esse.

Reliqua sunt fragmenta veteris testamenti, pauca quidem, sed idonea ad certissimam conjecturam faciendam, plerosque certe libros ejus gothice fuisse conversos; libros enim levioris argumenti prae gravioribus a Gothis linguae patriae traditos vix credibile esse, sed procul dubio caeterorum etiam librorum versionem exstitisse, supra ostendimus. Ea autem translatio aetati esse videtur tribuenda, postquam Gothi in Italia sedes ceperunt. Nam cum non ex hebraico codice fluxerit, sed e translatione Septuaginta interpretum ea, quae Complutensis editionis fons fuit, id quod ex collatione gothicae cum Complutensi facile cognoscitur[695] , Complutensem autem ex italicis codicibus confectam esse constet[696] , gothicam etiam versionem, saltem fragmenta nostra, ex libris italicis haustam atque in Italia factam esse apparet.

Ad argumenta, quibus nostram versionem plerasque mutationes in Italia passam esse supra probavimus, haec etiam certiora adjici possunt: post inscriptiones singulorum librorum ponitur dustodeiþ vel anastodeiþ, i. e. incipit[697] , quod in graeco nullo, verum in latinis plerisque invenitur[698] ; in fine epistolarum additur ustauh, i. e. explicit[699] sive praemissa brevi significatione, ad cujus ecclesiae christianos apostolus epistolam scripserit[700] , sive indicato loco, unde illas miserit[701] . Quas subscriptiones cum ab Euthalio, episcopo Alexandrino, medio saeculo quinto demum factas esse inter omnes constet[702] , illo autem tempore neque Ulfilas adhuc inter vivos esset, nec Visigothi sedes antiquas ad Istrum incolerent, nec Ostrogothi, mortuo Attila rebellantes et novas sedes quaerere parantes, his rebus vacasse videantur; quo alio tempore, nisi postquam occupaverunt Italiam et—si etiam de reliquis Gothis dicendum est—Galliam eorum libri illas inscriptiones et subscriptiones acceperunt? E latinis libris Gothos etiam indicem lectionum ecclesiasticarum, additamenti eodem tempore cum subscriptionibus introducti[703] , in sua biblia transtulisse, earum appellatio laiktjo argumento est; illas enim sectiones Gothi si e Graecis libris hausissent, verbum a siggvan (ἀναγιγνώσκειν) ductum formassent, ut graeco ἀνάγνωσις responderet, nunc autem vocem mere latinam posuerunt[704] . Praeter hanc divisionem, secundum lectiones factam, alia in utroque codice secundum capitula, sed diversa apparet. Nam quae in cod. B solo leguntur, maximam partem cum Euthalianis conspirant, quas praeterea habet cod. A et B, cum nulla librorum aliorum divisione congruunt [705] . Pro his divisionibus, ut id hoc loco moneamus, evangelia in codice Argenteo secundum canones, Eusebianis non absimiles, divisa sunt[706] , qui a primo interprete an ab aliis appicti sint certo dici non potest.

Postquam de fontibus egimus, unde versio gothica, quam nunc habemus, composita sit, sequitur altera quaestio de ratione, quomodo Ulfilas interpretis munus administraverit, qua quaestione profligata intelligi poterit, quid utilitatis novi testamenti crisis inde capiat.

Ulfilam religiosissime sequentem textus graeci auctoritatem verbum de verbo reddidisse omnes fere consentiunt, sed eam fidem servilem plerique tamque superstitiosam cogitaverunt, ut vituperandane sit magis quam laudanda, in incerto relinquatur. Nam qui ita graecos secutum eum dicunt, ut vel formis passivis pro mediis graecis, male intellectis, utatur, quid aliud agunt, quam ut Gothum imperitiae linguae graecae atque adeo suae ipsius accusent? Sed iidem tamen Gothum modo accuratiorem graeci textus imitationem oblitum esse dicunt, modo graecorum auctoritatem deseruisse, id ubi aut soni suavitas aut sermonis gothici ingenium postulaverit[707] . Si vero ita convertit de graecis, ut suae etiam linguae leges observaret, quis eum, cujus sola fides laudanda sit, servilem in modum interpretatum esse contendat? Neque verum est, quod alii viri docti[708] Ulfilam graecum exemplar totidem saepe verbis interpretatum esse, obscura obscure vertisse, ambigua in ambiguitate reliquisse, syntaxin graecorum collocationemque verborum servavisse aiunt, ut in ejus libro graecum habeamus textum gothicis quidem vocabulis convestitum, borealibus tamen idiotismis plane carentem. Sed non solum per se incredibile est, hominem sapientem suo se sensu ita privasse, ut librorum sacrorum interpretationem faceret ita comparatam, ut ejus verba legentes neque intelligerent, nec ullum inde fructum perciperent, cum tamen spectasset id, ut cives doctrina christiana e bibliis haurienda imbuerentur atque confirmarentur; sed etiam demonstrari perfacile potest, Gothum suae linguae copiis ita usum esse ejusque leges ita observasse, ut translationem vere gothicam, non graecam verbis gothicis vestitam exhibuisse dici possit[709] . Nam neque articulum ponit, nisi ubi sermo gothicus eum admittit, neque morem graecum cum subjecto neutro pluralis verbum singularis numeri conjungendi imitatur; duali numero saepius, quam in graecis fit, et loco genitivorum a substantivis pendentium saepissime dativis utitur (cf. ad Joan. VIII, 34); praedicatum non casu cum subjecto congruo ponit, sed addita du praepositione reddit; duobus verbi temporibus contentus neque ad reddendum futurum, neque ad praeterita distinguenda novas formas inducit; tempora non computat annorum, sed hiemum spatiis (vid. ad Matth. IX, 20, et Luc. II, 42), non noviluniis, sed pleniluniis (vid. ad Coloss. II, 16), et quis enumerare potest, quoties verba transponit, neque negationem quidem solum, de qua re supra diximus, sed etiam alia (vide e Matthaeo solo VII, 24 vaurda meina, gr. μοῦ τοὺς λόγους. 24 jainamma razna—οἰκίᾳ ἐκείνῃ, sic VIII, 13; IX, 26; VIII, 3 þata þrustfill ïs—αὐτοῦ ἡ λέπρα. 8 uf hrot mein—μοῦ ὑπὸ στέγην. IX, 6 þana ligr þeinana—σοῦ τὴν κλίνην. 27 ïesua jainþro—ἐκεῖθεν τῷ Ἰησοῦ. XI, 10 sa ïst auk—οὗτος γάρ ἐστι. XXVII, 45 varth rigis—σκότος ἐγένετο. 46 weila niundon—ἐννάτην ὥραν: quoties nullam auctoritatem secutus verba quaedam addit, uti Matth. V, 17 ïk; 19 sah, quod respondet praegresso saei; VIII, 26 ïesus (quod etiam Syr. et Vulg. versiones addunt); IX, 17 biþeh þan; X, 28 þatainei, quod praeter Tertullianum advers. Gnost. pag. 829 (nostr. Patrol. tom. II, col. 139), sed alio loco positum (qui solum corpus occidant), nullus liber habet; XI, 23 eis; XXVII, 15 warjanoh; quoties alia omittit, uti eodem evangelio XXV, 43 ἤμην; XXVII, 16 λεγόμενον; quoties rerum ac notionum amplificationes admittit, de qua re vide ad Matth. IX, 8 et 23. cf. ad Cor. I, IX, 25; quoties verba graeca, saepius posita, variis gothicis reddit, uti Matth. V, 23, 24, aibr, giba (δῶρον) VI, 2, 5 andnemun, haband (ἀπέχουσι) 1, 2 laun, mizdon (μισθόν) 19, 20 hlifand, stiland (κλέπτουσι) 27, 28 maurnan, saurgan (μεριμνᾷν) VII, 13 ïnngaggan, ïnngaleiþan (εἰσέρχεσθαι) 17, 18 gods, þiuþeigs (ἀγαθός) 24, 26 vair, manna (ἀνήρ) IX, 17 niujata, juggata (νέον) 32, 33 bauds, dumbs (κωφός) XXVI, 70, 72 laugnida, afaiaik (ἠρνήσατο); cf. Maresh. pag. 472 sq. Massm. B. A. 1834 pag. 962; ex quibus omnibus, nec solum in Matthaeo inventis, verum in reliquis etiam evangeliis et in epistolis, Ulfilam non inepte graecissare, sed sermonis gothici et morum indolem fideliter servare apparet. Neque in altera illa recensione, quam posteriore tempore factam et stylo graecis accuratius respondente elaboratam esse supra diximus, proprietates linguae gothicae ita interierunt, ut pro graeca verbis gothicis vestita haberi possit. Quae qui considerant, Ulfilam, quantum pro intelligentia fieri poterat, graecorum vestigia religiose persecutum, ubi autem linguae indoles sic postularet, illorum auctoritate contempta sensum tamen probe atque recte reddidisse sentient.

Sunt quidem loca, ubi minus accurate convertisse videtur; id autem omnibus fere linguarum peregrinarum interpretibus accidit, ut aut a singulorum verborum auctoris significatu aberrarent, aut ejus sententiam non assequerentur, aut morum aliarum gentium institutorumque notitiam non satis paratam haberent. Neque Ulfilam, linguae graecae egregie peritum et praecipua arte opus suum facientem, ab ea culpa liberare nobis animus est, qui sacerdotes Judaeorum in classes descriptos easque singulas singulis hebdomadibus munere sacro functas fuisse nesciret, nam ἐφημερία Luc. I, 5 et 8 nec per afar (post i. e. posteri, posteritas), nec per kuni (genus, gens, familia) convertendum erat, neque laudamus, quod Matth. V, 26 minnista (minimus) pro ἔσχατος (aftumista), Marc. I, 4 aflageins (depositio) pro ἄφεσις (fralet), Luc. VI, 44 trudan (calcare) pro τρυγᾶν, Cor. II, XI, 20 ïn arbaidai briggan pro ἐπαίρεσθαι posuit, cf. Castill. ad Coloss. II, 23; his locis verborum singulorum significationem accuratius investigare neglexit, quod etiam in reddendis particulis quibusdam ei accidit, vid. ad Cor. I, IV, 5; VII, 17; II, XI, 16. Huc ea pertinent loca, ubi interior linguae graecae cognitio ei defuit, sic Joan. VIII, 25 τὴν ἀρχήν male convertit, quod vitium etiam ab interpretibus compluribus latinis commissum est; aut verborum ordinem secundum leges communes recte quidem, sed cum sensus detrimento mutavit, vid. ad Joan. XIV, 11; aut verba graeca explicatu facilia liberius quam ad sensum reddendum accommodatius convertit, qualia loca sunt Cor. I, XII, 15, vid. ad h. l.; Rom. XI, 24 ubi κατὰ φύσιν et παρὰ φύσιν opposita non solum non reddidit, sed prioris enuntiati sensum pervertit, nam pro us vistai þis vilþeis alevabagmis, e natura hujus agrestis oleae, si graecis ἐκ τῆς κατὰ φύσιν ἀγριελαίου respondere debebant, us þamma (bi) vistai—alevabagma scribendum erat. Ubi propter defectum formarum, quibus tempora verbi signantur graeca accuratius reddere non potuit, nulla quidem dignus est vituperatione, sed et Cor. I, XVI, 3 δοκιμάσητε praeterito gakusuþ pro gakiusiþ et Joan. V, 45 ubi participium κατηγορῶν circumscriptione relativa reddidit, praesente vroheiþ pro vrohida rectius uti poterat. Quotquot autem loca his addi possunt, quibus Ulfilas aliquid humani est passus[710] , tamen pro tanto opere eorum numerus tam exiguus et peccata tam levia sunt, ut ejus interpretatio pro optima habenda sit; illa autem loca maxime hanc ob causam indicavimus, ne quis Gothum ibi variam graecorum lectionem secutum arbitretur.

Caeterum saepius factum est, ut scripturae similitudine sive singularum litterarum, sive verborum compendiis in suo codice deceptus aliter atque nunc in graecis est, converterit. Nunc non de locis Marc. VII, 3; Cor. II, V, 10; Philipp. IV, 8 dicetur, nam ibi pro πυγμῇ, διά et ἁγνά etiam interpretes latini aliique scriptores πυκνά (vel simile quid), ἴδια et ἅγια legerunt, ita ut in aliquot libris ejusmodi varietas exstitisse videatur; neque eamdem ob causam Cor. II, I, 24 huc trahendum est, nam pro χαρᾶς non Gothus solum χάριτος legit, verum etiam codd. 37, 71 et versio Armenica; cum priore autem illo codice Gothus saepissime conspirat. Citamus potius loca Marc. IX, 18, ubi pro ῥήσσει legit ῥίπτει et Thessal. I, V, 14, ubi ἀνέχεσθε pro ἀντέχεσθε; quamquam sunt etiam, qui his locis cum Gothi lectione consentiant, et illo quidem 12 ap. Mi., hoc 74 ap. Griesb., sed cum iis libris consensus aut nullus, aut tam rarus est, ut hic casu quodam et fortuito concinere et librariis idem, quod Gotho accidisse videatur; idemque de Luc. I, 10 statuimus, ubi et a Gotho et a librariis codicis 131 et evangeliarii 44 pro προσευχόμενον falso προσδεχόμενον lectum est. Falso eum legisse multo clarius apparet Luc. VII, 25, ubi graeci omnes τρυφῇ habent, ipse autem convertit, quasi τροφῇ (fodeinai, vid. Matth. VI, 25, 26; Luc. V, 16; Eph. V, 29; Skeir. 50, 14) scriptum reperisset; sic Joan. XVI, 6 cum gadaubida (obduravit) scripserit, πεπώρωκεν pro πεπλήρωκεν (usfullida) legisse existimandus est; et fidem habent Mareshallus et Benzelius, qui Ulfilam Marc. X, 22, χρήματα pro κτήματα, et Matth. XXVII, 52, κειμένων pro κεκοιμημένων per similem errorem legisse existimant, vid. ad hh. ll.; neque minus idoneis argumentis ad Marc. X, 24 comprobavisse nobis videmur, Gothum πεποθηκότας interpretatum esse pro πεποιθότας; sic Marc. XV, 29 praepositiones παρά et πρό in compositione eum non recte distinxisse vidimus, nisi potius librarius in codicem mendum intulit; neque improbabile videtur interpretem nostrum Luc. XIX, 2 ὑποστρέψαι festinatione quadam abreptum pro ὑπέστρεψεν et 18, 35 προσαιτεῖν pro προσαιτῶν legisse, deinde Cor. II, III, 7 ἐνδόξῃ cum ἐνδόξη et Luc. VIII, 53 εἰδότες cum ἰδόντες permutavisse. Ad Luc. III, 14 nos probasse conjecturam Mareshalli, judicantis Ulfilam pro ἀρκεῖσθε fortasse ἄρχετε aut ἄρχεσθε legisse, nunc poenitet, propterea quod nullum verbum cum valdan compositum illud ἄρχειν continet, et ganohidai sijaiþ, quod in margine scriptum est, glossa potius quam varia lectio esse videtur. Quod vero Marc. XV, 24 et Luc. XV, 8 τίς cum τις, Cor. I, X, 17 et Philipp. I, 16 οἱ cum οἵ (cf. Luc. VIII, 14), Gal. II, 17 ἆρα cum ἄρα permutata inveniuntur; id sola interpretis negligentia factum est; fieri autem facilius poterat propter accentus et spiritus antiquitus omissos. His etiam in locis cavendum est, ne quis a Gotho varietatem graeci textus redditam opinetur.

Restat, ut de iis etiam locis loquamur, ubi Ulfilas vitia contra linguae suae leges commisisse videtur, quo in numero ea maxime sunt, ubi oblitus verborum structurae, quam sermonis gothici ratio postulabat, graeca sola secutus negligentius convertit; sic Luc. 1, 9, hlauts ïmma urrann du saljan atgaggands pro atgaggandin, quia in graeco est ἔλαχε τοῦ θυμιάσαι εἰσελθών. Cor. I, VII, 10 sq. þaim liugom haftam anabiuda qenai—jah aban pro abin, Gothus ita propter graecum γυναῖκα—καὶ ἄνδρα; Luc. XVI, 18 wazuh saei afletands—jah liugands pro afletiþ jah liugaiþ, nam participia graeca ἀπολύων καὶ γαμῶν enuntiato relativo redditurus erat, sed posito pronomine relativo etiam participia pro verbis ipsis addidit; vid. etiam quae ad Coloss. II, 14 et III, 5 adnotavimus et cf. Luc. IX, 13 maizo fimf hlaibam jah fiskos tvai, ubi cum pro graeco ἢ πέντε ἄρτοι dativum post comparativum solitum posuisset, pergendum erat fiskam tvaim, sed consilii oblitus cum graecis, qui recte ἰχθύες δύο habent, ipse male nominativo pergit; sic etiam Matth. VIII, 15 fortasse rectius pro heito, quod cum graecis ponit, heitons posuisset, propter praecedens heitom. Alia loca, quae huc trahi possint, habent, quo defendantur, uti Joan. VI, 63 þo vaurda. þoei ïk rodida ïzvis. ahma ïst jah libains ïst, ubi verbum ïst Gotho non ad subjectum vaurda, sed ad praedicata ahma et libains, quibus apponitur, pertinere visum est, sic etiam e latinis Cantabrigiensis et Corbeiensis converterunt. Saepius autem in eo erravit, quod substantivis adjectivorum formas, ab illorum genere abhorrentes, apposuit, quae loca collegimus ad Nehem. VI, 16.

Maximam autem ex comparatione interpretationis nostrae utilitatem nasci ad restituendam textus graeci integritatem nemo adhuc negavit: quamquam enim non pauca enumeravimus loca, in quibus Ulfilas sive per errorem, sive de consulto a graecis discessit, et permulta etiam alia sunt, ubi eum sermonis gothici ingenium a diligentiore graecorum imitatione avocavit; tamen versionem nostram primo omnium loco ponere non dubitamus, propterea quod non solum fidissime graeca reddidit, sed etiam quia nulla alia lingua graecae propius cognata, nulla magis idonea est, quae textus graeci tanquam imaginem exprimat, quam gothica. Fuerunt quidem qui versionem syriacam anteponerent[711] , sed si varietatum nubem ab hominibus linguae syriacae peritis adductam[712] contemplamur et versionis gothicae prae illo exiguum numerum computamus, syriacam nulla re nisi aetate esse praestabiliorem apparebit. Oportet autem eum, qui de dignitate versionis alicujus recte statuere vult, ejus linguae, qua est conscripta, eam peritiam habere, ut quae sint varietates in illa, quae linguae proprietates probe dignoscere queat; qua peritia destituti, qui comparationem textus graeci cum versione Ulfilana instituerunt, fieri non potuit quin rem successu minus prospero gererent. Ea imperitia Zahnius initio se prohibitum esse fatetur, ne omnes lectiones a graecis discrepantes notaret; postquam autem peritior fieri coepisset, operi perficiendo eum mors praeripuit. Quas autem varietates Griesbachius, omissis compluribus jam a Millio datis[713] , ex imperfectis Junii et Knittelii editionibus adnotaverat, eas Schulzius, qui editionem Griesbachianam iterum curavit, adhibita Zahnii mala versione aliis auxit, ita tamen, ut quo consilio id fecerit, non intelligatur, qui dum paucas novas addit, sexcentas omiserit. Ne calumniari videamur, ex Joannei evangelii aliquot capitibus, quas lectiones varias tacite praeterierit, liceat indicare, praetermissis tamen locis, in quibus Gothi lectio cum nullo alio libro congruit, sive ille pro arbitrio, sive propter nativam sermonis discrepantiam aliquid mutaverit, praeciderit aut addiderit, v. c. X, 21 mag unhulþo gr. δαιμόνων δύναται (quanquam sic in cod. 235 etiam legi Scholzius adnotat); 25 ubi αὐτοῖς omittitur; XI, 4 ubi pro Ἰησοῦς ponit ïs (quod fortasse librarii ïs pro is scribentis error est); 6 ubi omittit οὖν; 25 ubi omittit αὐτῇ; XI. 34 lagidedun (posuerunt) pro τεθείκατε; XII, 6 ubi ipsa alio loco ponit ïna, alio graeci; 9 ubi addit ïesus; 28 ubi namo þeinata pro σοῦ τὸ ὄνομα collocat; XII, 43 ubi mais alio loco ponit. Sed sunt permulta alia, ubi aut falso adnotavit, uti X, 16 ubi Gothum αὐλή pro ποίμνη legisse dicit, vid. nos ad h. l.; X, 18 ubi Gothi auctoritas delenda erat, nam uti ad h. l. comprobavimus, non ἀλλ᾽—ἐμαυτοῦ a Gotho omissa sunt, sed ἐμοῦ—αὐτὴν librarii negligentia exciderunt; X, 36 ineptit addens Gothum omittere articulum τοῦ; —quasi eum Ulfilas unquam ad vocem θεός posuisset! XI, 4 ubi αὕτη a Gotho abesse dicit, cum aperte conversum sit voce þo, sed per hunc errorem innumeris locis lapsus est vir ille doctus; XI, 9 et XII, 20 ubi ἐκ Gothum omisisse dicit, eam autem praepositionem Gothus post verba partitiva (πολλοί, τινές all.) fere solet omittere; XI, 33 ubi Gothum cum D aliisque latinis codicibus conspirare dicit, imo potius cum aliquot latinis apud Sabatier, qui habent: Judaeos, qui venerant (erant) cum ea plorantes; aut Gothi auctoritatem aliis adnotatis non apposuit, uti X, 39 ubi Gothum οὖν c. codd. omittere non adnotat, cum mox apud eum πάλιν post αὐτόν poni dicat; sic X, 41 et 42 neque ἐποίησε σημεῖον neque εἰς αὐτὸν ἐκεῖ cum aliis legisse adnotat; XI, 21 ὁ ἀδελφός μου post ἀπέθανε (ἐτεθνήκει) ponitur; XI, 29 δέ additur; XII, 6 τοῦτο δὲ εἶπε legitur, itemque XII, 26 ἐμοί τις διακονῇ; in iisque Gothi cum aliis libris graecis consensum non indicatum esse eo magis offendit, quod aliis locis versio gothica in auctoritatum numero posita est, uti X, 10; X, 16 (ubi dubitari etiam potest, an recte factum sit, nam etiamsi γενήσεται Gothus legisset, tamen aliter scribere non potuisset), X, 29, 30, 39; XI, 17, 30, 32, 46 (ubi ne falso adnotaverit, Gothum ὅ pro ἅ legisse, veremur, nam sic pro plurali numerum singularem neutrius ponere solet); XII, 17, 37 (superfluum h. l. erat Gothum excitare, a quo cum et galaubjan ïmma et du ïmma sine discrimine dicatur, utrum εἰς αὐτόν an αὐτῷ lectum fuerit, certo dici non potest). Sed haec sufficiant. Scholzius, recentissimus novi testamenti editor, ad additamenta Schulziana nihil addidit, maximam partem ejus auctoritate adductus falsane sint, an proba nihil curans, ipse etiam suo commentario adspersit, nonnullis nescio quo consilio quave causa omissis.

Diligentis critic cum esse videretur, omnes discrepantias notare, quae inter textum graecum et versionem gothicam intercederent, id suadente Michaeli[714] nos quidem fecimus, exceptis tamen iis, quae non ex alia lectione, sed ex diverso utriusque linguae ingenio ortae sunt; sic v. g. genitivus pluralis post alls, was, sums, ainshun pro eodem illorum verborum casu, uti Matth. VII, 17 all bagme (omne arborum)—πᾶν δένδρον. V, 46 wo mizdono (quam mercedum)—τίνα μισθόν. Joan. XII, 20 sumai þiudo (quidam gentilium)—τινὲς Ἕλληνες. Marc. VI, 5 ni ainohun mahte (non unam virtutum)—οὐδεμίαν δύναμιν; circuitio infinitivi cum praepositione et articulo et eadem genitivorum absolutorum, uti Matth. XXVII, 12 miþþanei vrohiþs vas (dum accusatus fuit)—ἐν τῷ κατηγορεῖσθαι αὐτόν. 57 þan seiþu varþ (cum sero fieret)—ὀψίας γενομένης; eadem infinitivi passivi, uti Marc. X, 45 at andbahtjam (ad servitia)—διακονηθῆναι, cf. ad VIII, 31 et XV, 9; usus praeteriti temporis in narratione pro praesente graeco, vid. ad Matth. VIII, 20 et Luc. III, 11 et praeterea multa alia, quae enumerare longum est, non sunt varietates; eas autem invenire auxilio interioris sermonis gothici cognitionis non adeo difficile est. Inveniuntur quidem loca, ubi haereri possit, utram lectionem Gothus secutus sit, quia eadem forma gothica duabus graecis respondet, uti Gal. VI, 2 ubi usfulleiþ—ἀναπληρώσατε et ἀναπληρώσετε, Cor. I, XV, 49 ubi per bairaima et φορέσομεν et φορέσωμεν reddi poterat, cf. ad L. V, 30; aut particulae graecae diversae a Gotho non satis diligenter sunt distinctae, uti δὲ et γὰρ, δὲ et καὶ, καί et οὖν; in his satius erit Gothum codices eos secutum dicere, cum quibus conspirare fere solet. Quae autem lectiones revera sunt variantes, hae eo diligentius notandae sunt, quia versio Gothi, quae cum nullo librorum vetustorum adhuc superstitium ita concinit, ut ex eo solo hausta dici possit, ipsa pro codice est habenda. Nam etiamsi plurimis locis evangeliorum cum codice D epistolarum cum codicibus DEFG[715] consentit, tamen in evangeliis illum, in epistolis hos codices Gothum esse secutum contendi non potest, quia haud pauca sunt loca, ubi ab illorum auctoritate discedit—quae etiam causa est, cur versio gothica, cum mixtis annumeranda sit, ad byzantinam sive constantinopolitanam recensionem solam a viris doctis non debebat referri—; sic Matth. V, 46 cod. D τελῶναι, Goth. thiudo (ἐθνικοί); VI, 1 D δικαιοσύνην, Goth. armaion (ἐλεημοσύνην); VI, 4 D habet αὐτὸς, quod Goth. omittit; VI, 13 D omittit doxologiam, quam Goth. habet, et sic permulta multa alia; idemque fit in epistolis Rom. VIII, 34 καί post ὅς habent DEFG, Goth. cum aliis omittit; IX, 18 illi legunt οὖν μοι, Goth. cum all. mis nu (μοι οὖν); 23 habent καί, quod Goth. omittit; 26 αὐτοί ab illis omissum Goth. addit; IX, 32 illi habent ὡς, quod cum all. Goth. omittit; XV, 11 legunt ἐπαινέσατε, Goth. c. all. ἐπαινέτωσαν, et sic saepius.

Haec praefati, quibus aut minus recte disputatis, aut cursim breviterque tantum attactis, judicum aequitatem atque indulgentiam rogamus, denique de codicibus versionem gothicam continentibus et editionibus a viris doctis ante hanc nostram adornatis dicemus.

Principem locum et aetate et dignitate codex Argenteus tenet[716] . Eum seculo XVI in monasterio Werdenensi repertum, inde sub finem ejusdem seculi [717] primum Pragam delatum, postea anno 1648 a comite Konigsmark in spoliis Holmiam missum, cum Isaaco Vossio inde anno 1655 nescimus utrum Christinae reginae, an hujus viri ipsius voluntate in Belgiam profectum, a comite de la Gardie autem magno pretio[718] redemptum et involucro argenteo ornatum bibliothecae universitatis Upsaliensis donatum esse, inter omnes constat. Hic codex litteris argenteis et aureis in membranis purpureis formae quartae, quam vocant, sub finem seculi quinti aut initio sexti, cum Gothi Italiam incolebant, scriptus est[719] . De trecentis viginti plagulis, quibus eum constitisse divisione quaternionali comprobatur, cum repertus est, centum octoginta octo relictae erant, quibus tempore recenti manus impia plurimum minimumque undecim detraxit[720] ; itaque in libris nostris habemus e codice Argenteo ducta: evangelii Matthaei V, 15—VI, 23; VII, 12—X, 1; X, 23—XI, 23 (in quibus est plagula illa, altera parte mutila vs: 13—23); XXVI, 70—XXVII, 19; XXVII, 42—65; Marci I, 1—VI, 30; VI, 53—XII, 38; XIII, 16—29; XIV, 4—16; XIV, 41—XV, 12; Lucae I, 1—X, 30; XIV, 9—XVI, 24; XVII, 3—XX, 46; Joannis V, 45—XI, 47; XII, 1—49; XIII, 11—XIX, 13. De iis autem in codice nunc etiam desiderantur Marc. I, 13—37; II, 15—III, 7; V, 42—VII, 33 et nisi omnia nos fallunt, Matth. XXVII, 54 usque ad finem. Evangelia in cod. Arg. non eo ordine, quem nostrae editiones servant, sequebantur, sed sic: Matthaeus, Joannes, Lucas, Marcus; id autem, quod e perverso ordine, quo nunc singulae plagulae distractae sunt, cognosci non potest, cognoscitur et ex ordine, quo in arcubus sub textu pictis (vid. Tab. I) sequuntur, et ex litteris numeralibus, singulis quaternionibus adscriptis, de quibus adhuc hae exstant: g (3) in fol. 14 (a Matth. IX, 27 incipiente); ie—k (XV—20) in fol. 33 (Joan. VII, 16—2) fol. 101 (Joan. VIII, 57) fol. 87[721] (Joan. XI, 22) fol. 79 (Joan. XIII, 11) fol. 73 (Joan. 16, 14) fol. 117 (Joan. XIX, 4); kb (22), kd—kz (24—27), l et la (30 et 31) qui quaterniones textum Lucae continent; le (35) lq (36) lh (38) lþ (39) m (40), in quibus quaternionibus evangelium Marci scriptum est. Supra textum plagulae ad sinistram legitur þairh (i. e. κατά) intellige aivaggeljo, ad dextram nomen evangelistae matþaiu, ïohannen, lukan, marku; hae inscriptiones sunt manu recentiore et male quidem scriptae; infra illas scriptiones sequitur textus in singulis plagulis versibus vicenis conscriptus; ima plagudae parte arcus illi, quos supra commemoravimus, in quibus loca parallela aliorum evangeliorum indicata litteris aureis scripta sunt; in marginibus leguntur litterae numerales, canones sive sectiones indicantes (vid. Tabul. I), praeterea lectiones variae et glossae. diversissima ratione scriptae, aliae enim pereleganter (uti ad Luc. VI, 49, VII, 32; IX, 13), aliae male pictae (uti ad Luc. VI, 27), aliae ut litterarum ductum et colorem inscriptionum illarum aequiparent; aliae splendorem argenteum servarunt (uti ad Marc. I, 6, 11), aliarum color adeo nigruit, ut an unquam argenteus fuerit, cognosci vix possit; alia etiam additamenta atramento et sermone latino aetate recentiore scripta inveniuntur, quibus qui scripsit, capitum numeros, argumentum singulorum versuum aut capitum, Gothum quaedam omisisse (vid. ad Joan. VII, 52), significationem verborum (haec supra verba gothica ipsa sunt scripta), in ima paginarum parte quid in sequentibus desideretur, quot foliis praetermissis continuatio sequatur, indicare voluit. Inepta manus etiam aliquot locis textum mutavit atramento argenteo, sed miseris litteris, alias verborum formas inducendo (vid. ad Matth. IX, 24 et ad Marc. IV, 7). Plura alia de scribendi ratione, compendiis, mendis, quaeque sunt hujus generis alia in palaeographia gothica, grammaticae nostrae addenda, dicemus. Caeterum maxima plagularum pars ita servata est, ut scriptura facile legi possit; sunt tamen versus et singulae quoque plagulae, quarum litterae nescitur qua causa adeo deletae sunt, ut quasi spongia abstersae videantur neque quidquam litterarum, nisi sub luce idonea aut etiam ea paulo detracta, cognoscatur; aliis locis litterarum pigmenta membranas ita perederunt, ut singulae litterae et voces interierint nec nisi ex foraminibus relictis, quid scriptum fuerit, indicari queat; aliis locis litterae aversae paginae adeo penetraverunt et ductibus adversae ita sese immiscuerunt, ut diligenter discernendae illae sint, si in his errare nolueris. Colorem purpureum plagulae permultae mutarunt et aut roseum aut violaceum aut fuscum traxerunt; litterae argenteae maximam livuerunt aut rubiginarunt. Neque tamen metuendum est, ne codex iste omnino intereat, cum tanta cum cura Upsalienses asservent, ut eum ad posteritatem etiam perventurum esse non temere speremus.

Codex Carolinus[722] , rescriptus, quatuor foliis continet partes versionis epistolae ad Romanos, Isidori Hispalensis originibus superscriptas; repertus est a Knittelio anno 1756 in bibliotheca Guelferbytana; membranae sunt formae majoris, litterae codici Argenteo simillimae (vid. Tabul. II, V); in Italia circa idem tempus, quo codex Argenteus, uti Knittelius existimat, scriptus, quondam in monasterium Weissenburgense[723] delatus, inde inter numerum aliorum librorum Moguntiam venundatum missus, ibi ab Henrico Julio de Blum emptus et Pragam deportatus, denique Antonio Ulrico regnante 1690 Guelferbytum pervenit, ubi hodie servatur. Continetur autem folio 277: Rom. XI, 33—XII, 5; fol. 256: XII, 17—XIII, 5; fol. 255: XIV, 9—20; fol. 280: XV, 3—13. Paginae divisae sunt in duas partes, quarum in altera sinistra textus gothicus viginti septem versibus valde imparibus exaratus, in altera dextra versio latina posita est, neque cum vulgata, neque cum textu gothico congruens.

Codices Ambrosiani numero sunt quinque, membranacei palimpsesti, e coenobio Bobiensi, quod in Liguria situm est, Mediolanum deportati, quos omnes Castillionaeus eo tempore, quo Gothi Italiae imperium tenuerunt, scriptos esse probavit[724] . Inter eos codex A (S 36 part. sup.; vid. Tabul. II, III), forma quarta, nunc continet Gregorii Magni homilias in Ezechielem, sub quibus latent fragmenta epistolae ad Romanos: VI, 23—VIII, 10; VIII, 34—XI, 1; XI, 11—33; XII, 8—XIV, 5; XVI, 21—fin.; ad Corinthios prioris I, 12—25; IV, 2—12; V, 3—VI, 1; VII, 5—28; VIII, 9—IX, 9; IX, 19—X, 4; X, 15—XI, 6; XI, 21—31; XII, 10—22; XIII, 1—12; XIV, 20—27; XV, 1—35; XV, 46—XVI, 11; XVI, 23—fin.; ad Corinthios alterius I, 8—IV, 10; V, 1—IX, 7; XII 1—fin.; ad Galatas I, 22—II, 8; II, 17—III, 6; III, 28—IV, 23; V, 17—fin.; ad Ephesios I, 1—II, 20; III, 9—V, 3; V, 17—29; VI, 9—19; ad Philippenses II, 26—IV, 7; ad Colossenses I, 10—29; II, 10—III, 8; IV, 4—13; ad Thessalonicenses prioris V, 22—fin.; alterius ad Thessalonicenses I, 1—II, 4; III, 7—fin. epistolae; prioris ad Timotheum I, 1—9, 18—IV, 8; V, 4—VI, 13; alterius ad Timotheum I, 1—18; II, 21—IV, 16; Tit. I, 9—II, 1; Philem. XI, 23. Inscriptiones in paginarum parte superiore positae, du kaurinþium, du aifaisium et aliae maximam partem mutilatione membranarum interierunt, in margine variae lectiones et glossae (vid. not. 6 coll. 477-478) minoribus, quam in textu sunt, inclinatisque litteris scriptae. Caeterum codicis scripturam non ejusdem librarii esse Castillionaeus judicat, nam alteram partem peritiore, alteram rudiore manu exaratam esse; et quamquam litterae plerumque lectu non difficiles sint, tamen plagulas aliquot ita abrasas aut elutas inveniri, ut scripturam gothicam nunquam quemquam assecuturum speret. Foliorum ordo etiam ab eo, qui rescripsit, omnino perturbatus est.

Cod B (S 45 part. sup.; vid. Tabul. II, IV) eadem qua A forma, Hieronymi explanationem in Isaiam continet, scriptam super versionem gothicam epistolarum ad Corinthios prioris XV, 48—fin.; ad Corinthios alterius integrae, ad Galatas I, 1—II, 17; IV, 19—fin.; ad Ephesios I, 1—IV, 6; IV, 17—V, 11: VI, 8—fin.; ad Philippenses I, 14—II, 8; II, 22—IV, 17; ad Colossenses I, 6—29; II, 11—fin.; ad Thessalonicenses prioris II, 10—fin.; alterius ad Thessalon. I, 1—5; II, 16—fin. epistolae; prioris ad Timotheum I, 1—III, 5; IV, 1—V, 10; V, 21—VI, 16; alterius ad Tim. I, 5—IV, 11; ad Titum I, 1, 10. Litterarum forma haud inelegans quidem est, sed festinationem quamdam prae se ferre videtur. Propter recentem scripturam superinductam verba Ulfilana saepius aegre tantum cognoscuntur: plagularum ordo pariter atque in codice A perturbatus est.

Tertio loco is codex ponitur quem nos Ambrosianum appellavimus; sunt autem quatuor tantum pagellae codicis, forma minore, versionem latinam evangeliorum continentis (I 61 part. super.), sub qua scriptum est interpretationis gothicae fragmentum evangelii Matthaei, ejusque quidem partis, quae in codice Argenteo maximam partem nunc desideratur; lucramur autem inde XXV, 38—XXVI, 3; XXVI, 65—70, pergitque, postquam hoc versu cod. Argenteus incepit, cum hoc usque ad XXVII, 1. Scripturae genus est grande et ad codicem Argenteum propius quam caeteri Ambrosiani accedit (vid. Tabul. II, II).

Supersunt deinde tria folia codicis (G 82 part. sup.), in quo scripta est commentatio in libros Regum latina; librarius in usum suum convertit codices Plauti fabularum, Senecae tragoediarum et interpretationis Ulfilanae librorum Nehemiae et Esdrae; servata sunt in quatuor pagellis de Nehemia V, 13—18; VI, 14—VII, 3; duabus de Esdra II, 8—12. Litterarum specimen redditum est Tabul. II, I.

Quinto denique loco ponimus codicem, qui Skeireins continet, cujus una pars Romae in bibliotheca Vaticana cum Frontino superscripto (cod. no 5750 membr. forma quarta) servatur, altera Mediolani (cod. Ambros. E 147, membr. forma quarta), in qua super gothica concilium Chalcedonium scriptum est; vide de eo Massmannum docte atque copiose disputantem Skeir. p. 55 sqq. Ejus autem mentionem eam ob causam hic fecimus, quia inde duximus Joan. I, 29; III, 3—5, 23—26, 29—32; V, 21—23, 35—38 et praeterea alia ibi leguntur, quae in cod. quoque Arg. exstant; eorum varietatem in adnotatione indicavimus.

Antonium Morillonem primum versionis Ulfilanae memoriam redintegravisse supra commemoravimus; post eum Derrerus quidam totum codicem Argenteum descripsit, quae descriptio a comite de la Gardie simul cum codice Argenteo empta et Upsaliam deportata, anno 1702 cum Olai Rudbeckii domo et libris conflagravit. Primam autem Ulfilae editionem e codice Argenteo et Derreri illa descriptione haustam Franciscus Junius adornavit[725] ; ea autem editio mendis scatet ita, ut nunc ejus nulla fere utilitas sit; accedit, quod multa addidit, quorum vestigia in codice nulla apparent, itemque omisit, quae vel hodie sine difficultate legi possunt. Multa autem laude dignae sunt observationes Thomae Mareshalli, Angli, volumini priori inde a pagina 385 additae. Haud melior evasit editio Georgii Stiernhielmii, consiliarii militaris suecici et praesidis collegii antiquitatum Holmiensis, quae Junianam editionem paucissimis locis emendatam, permultis etiam corruptiorem repetiit. [726] . Multo majore cum cura Ericus Benzelius, archiepiscopus Upsaliensis, et eo mortuo Eduardus Lye, Anglus, Ulfilam ediderunt[727] ; nam Benzelius non solum lectiones permultas Junii et Stiernhielmii emendavit, sed etiam primus de nostrae versionis discrimine et consensu cum textu graeco verissime judicavit; unum modo desideratum est: non omnia loca evanida atque lectu difficilia dare valuit. Eum laborem suscepit Joannes ab Ihre, regiae cancellariae consiliarius et professor universitatis Upsaliensis, qui totum opus ab aliquo e Stierhielmii editione describendum curavit in eamque descriptionem emendationes ex codice Arg. ipso haustas intulit[728] ; eoque in negotio ea diligentia, prudentia, peritia versatus est, quam is modo, qui codicem Argenteum suis oculis vidit, satis aestimare potest. Quae Ihre ad novam Ulfilae editionem curandam e codice duxerat atque aliunde collegerat, cum ipsi opus perficere per fata non liceret, A. F. Buschingius, gymnasii Berolinensis director, edidit[729] . Multis annis post quod Ihreo non contigerat, ut Ulfilam totum ederet, J. Chr. Zahnio, sacerdoti saxonico, contigit[730] ; is autem textum non solum fragmentis epistolae ad Romanos a Knittelio inventis auxit[731] , sed etiam adhibita multa cura et Ihrei emendationibus, supplementis, adnotationibus fidissime usus, quantum potuit, emendatissimum atque integerrimum dedit, exceptis iis locis, ubi Ihre ipse codicem Argenteum diligentius inspicere neglexerat. Id cum compluribus locis factum esset, Zahnius aut in errorem perductus est, aut mendas ab Ihreo non animadversas corrigere non potuit. Praeterea optandum fuit, Zahnius majorem sermonis gothici peritiam judiciique subtilitatem habuisset; nam adnotationes, quas textui subjunxit, praeter quas Mareshallo, Gordono, Ihreo debet, jejunae sunt atque ineptae, maximam partem etiam falsae. Post Zahnium nemo fragmenta Ulfilana integra edidit; sed quae de Matthaei evangelio supersunt, bis sunt edita a S. Henshallo, magistro anglico, et J. A. Schmellero, linguae germanicae in universitate Monacensi doctore[732] . Cum autem et propter priorum editionum vitiositatem et quod in iis fragmenta nuper a Maio reperta et a Castillionaeo in lucem edita[733] non continerentur, nova Ulfilae editione opus esse[734] videretur, ii deinde, quos eam adornaturos audissemus, aut diutius cunctarentur, aut consilium abjecissent, ipsi nos ad hoc opus suscipiendum accessimus, neque solum fragmenta versionis Ulfilanae omnia colligere, sed etiam emendatius, quam adhuc factum esset, edere constituimus. Nam legentibus nobis atque diligentius relegentibus cum alteram textus partem, a Zahnio ex Ihrei adnotationibus emendatam, tum reliqua a Knittelio et Castillionaeo e codicibus hausta, permulta inventa sunt, quae trutina examinata probari non possent quibusque nulla nisi ex iterata codicum inspectione atque recognitione medicina quaeri posse videretur. Quae cum ita essent, Upsaliam et Guelpherbytum profecti singulari humanitate et liberalitate bibliothecarum custodum summa cum laude praedicanda impetravimus, ut codicem Argenteum et Carolinum ab initio ad finem usque per otium legeremus ac perlustraremus et vitia animadversa, utrum librariorum negligentiae, an editorum incuriae tribuenda essent, cognosceremus. Et in utroque codice conferendo exspectatio nostra nisi superata, certe non decepta est; quas enim lectiones olim dubias nunc suspicione liberaverimus, quam multas corruptas emendaverimus; qui adnotationes nostras perlegerit, ipse videbit. Sed multo magis, quam illi, codices Ambrosiani, quamquam a Massmanno ex parte iterum inspecti, ut denuo excuterentur necesse erat; quod cum ipsis nobis facere non liceret, Castillionaeum precibus adiimus, ut conjecturas nostras, quas dubiis et aperte falsis lectionibus substitueramus, cum codicum scriptura comparare vellet: idque negotium non solum paratissimo animo atque rarissima gratificatione et benevolentia suscepit, sed etiam tanta diligentia atque accuratione gessit, ut textus epistolarum, quantum superest, quem ejus ipsius editione multo emendatiorem edidimus, summo iure Castillionaei etiam studio debeatur.

In adornanda autem nostra editione ita versati sumus, ut lectiones codicum (in evangeliis Argentei, in epistolis codicis B) veras, non eas, quas exhibebant editiones, summa fide redderemus, exceptis iis solis, quae aperte falso habebant, quas quidem ex legibus sermonis emendavimus, dubias autem et quarum emendatio non esset in promptu, relinqueremus intactas; in verborum autem scriptura, cum gothicarum litterarum integritatem retinere cuperemus, hanc legem servavimus, ut non th, ch, wh, qu scriberemus, sed simpliciter þ (islandicae proprie litterae formam, ab aliis viris doctis jam introductam), x, w, q et pro w simplicem formam v; verba denique interpunctionibus diremimus frequentioribus quidem, quam in codicibus apparent, sed quae ad sensum explicandum utiles esse viderentur. Textui sic constituto versionem latinam addidimus, non qualem Zahnius confecit, ut verborum gothorum solorum ratione habita vel contra consuetudinem sermonis latini peccaret, sed quae regulas latinitatis observans verbum gothicum verbo latino redderet; in quo negotio, quantum licebat, Vulgatam secuti sumus. Denique adnotationem criticam adjecimus, qua primum editionum priorum errata enumerantur, quae quia ad historiam textus gothici pertinebant et qua diligentia quave negligentia codices a criticis adhibiti essent, cognosci posset, nunc non omittenda esse videbantur; deinde lectiones merito suspectas indicavimus, temere in dubitationem vocatas defendimus, rationes emendationum aut explicationum ab aliis initas sub judicium vocavimus, neque ubi Gothus aut minus recte in interpretatione versatus esset, aut contra sermonem suum peccavisset, aut graeca falso legisset, id animadvertere omisimus; tum textus nostri et graeci vulgati frequentem discrepantiam notavimus, graecus autem vulgatus textus nobis est, quem Griesbachii editio praebet, praeterque varietates ibi positas Millium etiam et Matthaeium consuluimus; denique varietates vel in altero codice inventas, vel in marginibus adscriptas ibi adjunximus, ita ut quae in textu aliarum editionum sint, omnia, de adnotationibus, observationibus, aliorum explicandi conatibus, quae utilia viderentur, librorum gothicorum additamenta omnia, glossae, variae lectiones, gothici et graeci textus diversitates indicatae inveniantur. Ut breviores esse possemus, notis usi sumus, quas a fronte horum prolegomenorum ex consulto apposuimus.

Evangelia

Vide: Evangelia Ulfilatis.

Epistolae

Vide: Epistolae Ulfilatis.

Fragmenta Veteris Testamenti

Vide: Vetus Testamentum Ulfilatis.

Appendix

Fragmenta Alia Gothicae Linguae

Monitum Editoris

(Ex Praef. ad gloss. partim excerptum).

Praeter ulfilanam versionem, duo supersunt monumenta, quae, si dubii sunt auctoris, gothicitatem tamen haud ambiguam prae se ferunt, Skeireins scilicet et Calendarium gothicum. Cum autem prioris textus, quem Massmannus restituit et castigavit (coll. Ienaische Allgem. Litteraturzeitung, 1835, n^o 61; Loebe Beyträge zur Textberichtigung und Erklärung der Skeireins, Altenburg 1839), et posterioris in solo Specimine partium ineditarum Ulfilae inveniantur, hoc proposito nostro convenientissimum esse duximus, si utrumque infra subjecerimus. Jam vero, quo faciliores fiant investigationes, ad marginem textus Skeireins paginas et columnas codicis secundum Massmanni recensionem romanis cifris et litteris indicavimus, quibus etiam in glossario usi sumus; paginas vero ejusdem textus a Massmanno editi et restituti arabicis numeris designavimus, his etiam in annotationibus textus Ulfilani jam adhibitis. Variantes autem lectiones codicum per C, editorum vero per M (Massmannum et Cast. (Castillionaeum) notavimus.

I. Skeireins

[I, a]---saei fraþjai aiþþau sokjai guþ. allai usvandidedun samana unbrukjai vaurþun. jah jn uf dauþaus [37] atdrusun stauai [6190]. ïnuh þis qam gamains allaize nasjands allaize fravaurhtins afhrainjan. ni ïbna nih galeiks unsarai garaihtein ak silba garaihtei visands ei gasaljands sik faur uns hunsl jas-sauþ guþa þizos manasedais gavaurhtedi ussaunein [6191]. þata nu gasaiwands ïohannes þo sei ustauhana [b] habaida || vairþan fram fraujin garehsn miþ sunjai qaþ. sai sa ïst viþrus guþs saei afnimiþ fravaurht þizos manasedais. mahtedi sveþauh jah ïnu mans leik valdufnja þataine gudiskamma galausjan allans us diabulaus anamahtai. akei kunnands þatei svaleikamma valdufnja mahtais nauþs ustaiknida [38] vesi jan-ni þanaseiþs fastaida garaihteins garehsns [6192] || ak nauþai gavaurhtedi manne ganist. jabai auk [c] diabulau fram anastodeinai nih nauþjandin ak uslutondin || mannan jah þairh liugn gawotjandin ufargaggan anabusn. þatuh vesi viþra þata gadob ei frauja qimands mahtai gudiskai jah valdufnja þana galausidedi jah nauþai du gagudein gavandidedi. ne auk þuhtedi þau ïn garaihteins gaaggvein [6193] ufargaggan þo faura ju us anastodeinai garaidon garehsn? gadob nu vas mais þans svesamma viljin ufhausjandans diabulau du ufargaggan anabusn guþs þanzuh aftra svesamma viljin gaqissans vairþan [d] nasjandis lai || seinai jah frakunnan unselein þis faurþis uslutondis ïþ sunjos kunþi du aftraanastodeinai þize ïn guþa usmete gasatjan. ïnuh þis nu jah leik mans andnam ei laisareis [6194] uns vairþai þizos du guþa garaihteins. sva auk skulda du galeikon seinai frodein jah mans aftra galaþon [6195] vaurdam jah vaurstvam jah spilla vairþan aivaggeljons usmete. ïþ ïn þizei [6196] [I, a] ni þatain gavandei. . . [6197]------. . . nai galaubeinai vairþands ju faur ïna balþeiþ ïn mela raihtis [39] þulainais leikis [6198] afar þulain svikunþaba miþ ïoseba usfilhands gasvikunþjands ei ni afvandida sik ïn fauramaþlje wotos. ïnuhþis [6199] jah nasjands nauh miþþan anastodjands ustaiknida þana iupa briggandan ïn þiudangardjai guþs vig qiþands. amen amen qiþa þus. niba saei gabairada ïupaþro ni mag [b] gasaiwan þiudangardja guþs. ïupaþ || ro þan qaþ þo veihon jah himinakundon gabaurþ anþara þairh þvahl [6200] ïn þizei miþþan frumist hausida fram laisarja. inuh þis [6201] gabairan alþeis visands. ïbai mag ïn vamba aiþeins [40] seinaizos aftra galeiþan [6202] jag-gabairaidau. || unkunnands auk nauh visands jah ni kunnands biuhti jah [c] þo leikeinon us vambai munands gabaurþ ïn tveifl atdraus. ïnuh þis qaþ. waiva || mahts ïst manna alþeis visands gabairan. ïbai mag ïn vamba aiþeins seinaizos aftra galeiþan [6203] jah gabairaidau. ïþ nasjands þana anavairþan dom ïs gasaiwands jah þatei ïn galaubeinai þeihan [6204] habaida gaskeirjands ïmma sve miþþan unkunnandin qiþands. amen amen qiþa þus. niba saei gabairada us vatin jah ahmin ni mag ïnngaleiþan ïn þiudangardja guþs. naudipaurfts auk vas jah gadob vistai du garehsn [6205] [d] dau || peinais andniman. at raihtis mann us missaleikom vistim ussatidamma us saivalai raihtis jah leika jah anþar þize anasiuni visando anþaruh þan ahmein. duþþe gatemiba and [6206] þana þize laist jah tvos ganamnida vaihts svesa bajoþum du daupeinais garehsnai [6207]. jah þata raihtis anasiunjo vato [III, a] jah þana andaþahtan ahman. ei raihtis þata gasaiwan------ . . . naga vesun [6208]. þaruh [41] qemun jah daupidai vesun. ni nauhþanuh [6209] galagiþs vas ïn karkarai ïohannes. þatuh þan qiþands aivaggelista ataugida ei so garehsns bi ïna newa andja vas þairh herodes birunain. akei faur þata at bajoþum daupjandam jah ainwaþarammeh seina anafilhandam daupein miþ sis misso sik andrunnun [b] [6210] varþ sokeins || us siponjam ïohannes miþ ïudaium bi sviknein. ïn þizei [6211] ju jah leikis hraineino inmaidiþs vas sidus jah so bi guþ hrainei anabudana vas. ni þanaseiþs judaiviskom ufarranneinim jah sinteino [6212] daupeinim brukjan usdaudjaina ak ïohanne hausjandans þamma faurrinnandin aivaggeljon. vasuh þan jah frauja þo ahmeinon anafilhands daupein. eiþan [6213] garaihtaba varþ bi sviknein sokeins gavagida. unte vitoþ [c] þize unfaurveisane missadede ainaizos vitoþ [6214] || raidida az || gon kalbons gabrannidaizos utana bibaurgeinais. [42] afaruh þan þo ïn vato vairpandans hrain jah hyssopon jah vullai raudai ufartrusnjandans svasve gadob þans ufarmiton munandans [6215]. ïþ ïohannes ïdreigos daupein merida jah missadede aflet þaim ainfalþaba gavandjandam gahaihait. ïþ fraujins [6216] at afleta fravaurhte jah fragift veihis ahmins [d] jah fragibands im þatei sunjus þiudangardjos vairþaina. || svaei sijai daupeins ïohannes ana midumai tvaddje ligandei ufarþeihandei raihtis vitodis hrainein ïþ minnizei [6217] filaus aivaggeljons daupeinai. ïnuh þis [6218] svinþoza mis ïst. þizei ïk ni ïm vairþs ei anahneivands andbindau skaudaraip skohis ïs. sah þan [IV, a] ïzvis daupeiþ ïn ahmin veihamma. bi garehsnai nu------so nu faheþs meina usfullnoda. jains [43] skal vahsjan ïþ ïk minznan. eiþan [6219] nu siponjam seinaim þaim bi sviknein du judaium sokjandam [6220] jah qiþandam sis. rabbei. saei vas miþ þus hindar jaurdanau þammei þu veitvodides. sai sa daupeiþ jah allai gaggand du ïmma. nauh unkunnandans þo bi nasjand. ïnuh pis [6221] laiseiþ ïns [b] qiþands. jains skal vahsjan ïþ ïk minznan. aþþan so bi ïna garehsns du leiti || lamma mela raihtis bruks vas jah fauramanvjandei saivalos þize daupidane fralailot aivaggeljons mereinai. ïþ fraujins laiseins anastodjandei af ïudaia jah and [6222] allana midjungard gaþaih and warjano þeihandei und hita nu jah aukandei all manne [6223] jah skeirs visandei. mikilduþ fraujins vulþaus kannida qiþands. sa ïupaþro qimands ufaro allaim ïst. ni þatei ufaro visandan [44 c] svare kannidedi. ak || jah svalauda ïs mikil || duþais maht ïnsok jah himinakundana jah ïupaþro qumanana qiþands. ïþ sik airþakundana jah us airþai rodjandan. ïn þizei [6224] vistai manna vas jaþþe veihs jaþþe praufetus visands jag-garaihtein veitvodjands. akei us airþai vas jah us vaurdahai vistai rodjands. ïþ sa us himina qumana jabai ïn leika visan þuhta akei ufaro allaim ïst. jah þatei gasaw jaggahausida. [d] þata veitvodeiþ. jah þo veitvodida ïs ni ainshun nimiþ. jah þauhjabai [6225] || us himina ana airþai [6226] rodjands. ak himinakunda anafilhands fulhsnja þoei gasaw jag-gahausida at attin. þo nu ïnsakana vesun fram ïohanne ni ïn þis [6227] þatainei ei fraujins mikilein gakannidedi. ak du gatarhjan jah gasakan þo afgudon haifst sabailliaus jah markailliaus [6228]. þaiei ainana anananþidedun qiþan attan jah sunu. ïþ [V, a] anþar sa veiha [6229] a . . . ------ . . . ma du attin sveriþos at allamma vaurstve ainaizos anabusnais [45] beidiþ. ïþ þatei [6230] anþarana taiknjandan anþaranuh [6231] þan galeikondan jainis vaurstvam. þatuh þan ïnsok kunnands þize anavairþane airzein. ei galaisjaina sik bi þamma tva andvairþja [6232] attins jah sunaus andhaitan jah ni miþqiþaina. anduh þana laist skeiris bruk || jands vaurdis qaþ. svasve auk atta urraiseiþ dauþans jah liban gataujiþ. sva jah sunus þanzei vili liban gataujiþ. ei svesamma viljin jah svesai mahtai galeikonds þamma faurþis gaqiujandin dauþans gahaitands þize ungalaubjandane þrasabalþein andbeitands gasok. nih þan atta ni stojiþ ainnohun [6233] sa sama vesi bi sabailliaus ïnsaktai [46 c] missaleikaim bandviþs nam || nam. waiva sto || jan jah ni stojan sa sama mahtedi. ni auk patainei namne ïnmaideins tvaddje andvairþje anþarleikein bandveiþ. ak filaus mais vaurstvis ustaikneins. anþarana raihtis ni ainnohun stojandan ak fragibandan sunau stauos valdufni. jah ïs andnimands bi attin þo sveriþa jah alla staua bi jainis viljin taujands. ei allai sveraina sunu svasve sverand attan. skulum [d] nu allai veis at svaleikai jah sva bairhtai ïnsaihtai guþa unbauranamma andsatjan sveriþa || jah ainabaura sunau guþs guþ visandin kunnan [6234] galaubjandans sveriþa ju waþaramme [6235] usgibaima bi vairþidai [6236] attan. ni ïbnon ak galeika sveriþa usgiban uns laiseiþ. jah silba nasjands bi siponjans bidjands du attin qaþ. ei frijos ïns svasve frijos mik. ni ïbnaleika frijaþva ak galeika þairh þata ustaikneiþ. þammuh samin h . . . [6237] [VI, a] ------ . . . nands unsvikunþozei varþ bi nauþai jainis ïnsahts. sve sama [6238] ïs qiþiþ. jains skal vahsjan [47] ïþ ïk minznan. ïn þizei [6239] nu du leitilai weilai galaubjan ïohanne hausjan þuhtedun. ïþ afar ni filu ufar maudein þo bi ïna atgebun [6240] vaila ïns maudeiþ qiþands. jains vas lukarn brinnando jah liuhtjando. ïþ jus vildeduþ svignjan du weilai ïn liuhada ïs. aþþan ïk haba veitvodiþa [b] maizein þamma ïohan || ne. þo auk vaurstva þoei atgaf mis atta ei ïþ taujau þo. þo vaurstva þoei ïk tauja veitvodjand bi mik þatei atta mik sandida. jains auk manniskaim vaurdam veitvodjands tveifljan þuhtu [6241]. ïþ attins þairh meina vaurstva veitvodei all ufar ïnsaht manniskodaus ïohannes unandsok ïzvis undredan mag kunþi. unte warjatoh vaurde [c] at mannam ïn sunau [6242] [48] visandona || gasvikunþjandona þis vaurkjandins dom bairhtaba gabandvjandona þatei fram attin ïnsandiþs vas us himina. ïnuh þis [6243] mik atta sah veitvodeiþ bi mik. aþ þan missaleiks jah ïn missaleikaim melam attins bi ïna varþ veitvodeins [6244]. suman þairh praufete vaurda sumanuh þan þairh stibna us himina sumanuh þan þairh taiknins. ïþ ïn þizei [6245] þaim sva vaurþanam [d] hardizo þizei [6246] garaihtaba anaaiauk qiþands. nih stibna ïs wanhun gahausideduþ nih siun ïs gasewuþ [6247] jah vaurd ïs ni habaiþ visando ïn ïzvis. þande þanei ïnsandida jains þammuh jus ni galaubeiþ. unte at þaim gawairbam frakunnan ni skuld ïst. ïþ sumai jah stibna ïs gahausidedun sumai þan ïs siun sewun. audagai auk þan qaþ þai hrainjahairtans [VII, a] unte þai guþ gasaiwand. jah ju þaþro sve vadi þairh------. . . hun kunnandins fraujins [6248] maht [49] jah andþaggkjandins sik ïs valdufneis. nih stains ak jah andraias saei qaþ. ïst magula ains her. saei habaiþ ·e· [6249] hlaibans barizeinans jah tvans fiskans. analeiko sve filippus gasakada ni vaiht mikilis hugjands nih vairþidos laisareis andþaggkjands. þairh þoei usbar qiþands. akei þata wa ïst [b] du sva managaim. ïþ frauja andtilonds ïze niuklahein || qaþ. vaurkeiþ þans mans anakumbjan. ïþ eis at hauja managamma visandin ïn þamma stada þo filusna anakumbjan gatavidedun fimf þusundjos vaire ïnuh qinons jah barna. sve at mikilamma nahtamata anakumbjandans at ni visandein [6250] aljai vaihtai ufar þans fimf hlaibans jah tvans fiskans. þanzei nimands jah aviliudonds gaþiuþida. jah sva [c] managai ganohjands ïns vailaviznai ni þatainei ganauhan þaurftais ïm fra || gaf. ak filaus maizo. afar [50] þatei matjan so managai. || bigitan vas þizei [6251] tainjons fullos þatei aflifnoda. samaleikoh þan jah þize fiske sva filu sve vildedun. nih þan ana þaim hlaibam ainaim seinaizos mahtais [.....]usna ustaiknida ak jah ïn þaim fiskam. sva filu auk sve garahnida ins [6252] vairþan. svaei ainwarjanoh [6253] sva filu sve vilda andniman ïs gatavida. jah ni ïn vaihtai vaninassu þizai filusnai vairþan [d] gatavida. akei || nauh us þamma filu mais siponjans fullafahida jah anþarans gamaudida gaumjan. þatei ïs vas sa sama saei ïn auþidai ·m· [6254] jere attans ïze fodida. þanuh biþe sadai vaurþun qaþ siponjam seinaim. galisiþ þos aflifnandeins drausnos. ei vaihtai ni fraqistnai. þanuh galesun jah gafullidedun ·ib· [6255] hlaibam barizeinam jah ·b· [6256] fiskam þatei [VIII, a] aflifnoda at þaim------. . . hun uslagida ana ïna handuns. at veihai auk ïs mahtai unanasiuniba unselein [51] ïze nauh disskaidandein jah ni uslaubjandein faur mel sik gahaban. galiþun þan [6257] þai andbahtos du þaim auhumistam gudjam jah fareisaium. þaruh qeþun du ïm jainai. duwe [6258] ni attauhuþ ïna. andhofun þan þai andbahtos qiþandans. þatei ni wanhun aiv rodida manna svaswe sa manna. [b] soh þan || andahafts du gasahtai maizuh þan du afdomeinai jainaize ungalaubeinai varþ. andhofun auk jainaim anahaitandam ïm. ïn þizei [6259] ni attauhun ïna. ni andsitandans jainaize unselein þize anahaitandane ïm. ak mais sildaleikjandans [6260] fraujins laisein svikunþaba ïn allaim alamannam fauravisan rahnidedun. iþ jainai ïn unseleins seinaizos balþein ïze ni usþulandans miþ hatiza andhofun [c] viþra ïns qiþandans. ïbai jah jus || afairzidai siuþ [6261]. sai jau ainshun þize reike galaubidedi ïmma [52] aiþþau þize fareisaie. alja so managei þaiei ni kunnun vitoþ fraqiþanai sind. || þoh þan miþ baitreins þvairhein [6262] reike aiþþau fareisaie galaubidedi ïmma at neikaudaimau [6263] bi garehsnai guþs qimandin at ïmma ïn naht jah miþ balþein [d] faur sunja ïnsakandin jah qiþandin [6264] ïm. ïbai vitoþ unsar stojiþ mannan. || at jainaim qiþandam þatei ni ainshun [6265] galaubida. ni fraþjandans þatei sa raihtis [6266] fareisaius vas jah ragineis judaie ja ains reike ustaikniþs us þaim fraqiþanam vas galaubjands fraujin du gasahtai jainaize unseleins faur ïna rodjands. ïþ eis ni usþulandans þo gasaht andhofun qiþandans. ïbai jah þu us galeilaia ïs. ussokei jah saiw þatei------

II. Calendarium Gothicum.

kḡ þize ana gutþiudai managaize marytre jah friþareikeis
kd̄
kē
kq̄
kz̄
kh̄
kþ gaminþi marytre þize bi verekan papan jah
batvin bilaif aikklesjons fullaizos ana gutþiudai
gabrannidaize [6270].
l̄.

Naubaimbair. fruma jiuleis ·l·

ā
b̄
ḡ kustanteinus þiudanis.
d̄
ē
q̄ dauriþaius aipiskaupus [6272]
z̄
h̄
þ
ī
īā
īb̄
īḡ
īd̄
īē filippaus apaustaulus ïn jairupulai.
īq̄
īz̄
n̄
īþ þize alþjane ïn [6273] bairaujai ·m· samana k
kā
kb̄
kḡ
kd̄
kē
kq̄
kz̄
kh̄
kp̄ andriïns apaustaulus.
l̄.

Grammatica Gothicae Linguae

Vide: Grammatica Gothicae Linguae.

Glossarium Gothicae Linguae

Vide: Glossarium Gothicae Linguae.

Glosa

[1] Sulp. Sev. de Vit. B. Mart. cap. 25. opp. tom. I, pag. 34, edit. Veron. 1741.

[2] Id. Dial. III, cap. 17, ibid. page 146.

[3] Combef. Bibl. Conc. tom. VIII, pag. 470, not. (*).

[4] Daum. praefat. ad opusc. de S. Trinit. pag. 7. Hist. litt. de la France, tom. I, part. II, pag. 417.

[5] Beaux. praefat. pag. 251 seq.

[6] Vid. nostr. Bibl. PP. tom III, pag. 385.

...

[11] Gennad. de Vir. illustr. cap. 18.

[12] Aug. contr. Epist. Parmen. lib. I, cap. 1, opp. tom. IX, pag. 11.

[13] Id. de Doctr. Christ. lib. III, cap. 30, num. 42, tom. III, pag. 57.

[14] Gennad. l. c.

[15] Tillem. Mem. Eccl. tom. VI, pag. 718, not. 32, sur les Donatistes.

[16] Aug. de Doctr. Christ. l. c.

[17] Id ibid. num. 43.

[18] Id epist. 41, num. 2, opp. tom. II, pag. 88.

[19] II Tim. II, 20.

[20] Aug. Retract. lib. II, cap. 18.

[21] Cassiod. de Instit. divin. litter. cap. 10.

[22] Isid. Hisp. Sentent. lib. I, cap. 19.

...

[50] Epistolam nuncupatoriam, quae huic praefationi praeponi debebat, errore autem typographico omissa est, legesis ad calcem hujus tomi. EDIT.

[51] Videsis selecta veterum testimonia, quae in primo volumine S. Ambrosii oper. sub praefatione a Maurinis collecta habentur.

[52] Porro olim S. Ambrosio ad Paulinas epistolas tribuebantur commentaria, quorum sane auctor aliquid cum sana doctrina haud consonum habet. Certe, scribunt Benedictini editores in admonit. praev. t. IV, in append. col. 30, defendi non potest eorum (id est, commentariorum) auctor, quin cum Origene senserit, in voluntate daemonum esse ab errore resilire. Exploratum quoque ulcus est, quod marito fas usque esse contendit, uxore propter adulterium repudiata, aliam du cere: uxori autem ab adultero conjuge separatae cum alio inire conjugium licere negat (Hinc Canon, Uxor a viro 17, caus. 32, quaest. 7, de quo Romani correctores videndi sunt). Sed nec illa etiam satis sana sunt, quod factam ad imaginem Dei mulierem esse: episcopos superiorem presbyteris gradum obtinere, aut diversa institui ordinatione, inficiatur; et quaedam alia communi catholicorum sensui minus congrua subinde tradit.

[53] Ab anno 1580 ad an. 1585.

[54] In praefat., t. I.

[55] Haec editio, incoepta an. 1686, absoluta fuit an. 1690 Parisiis duobus in-folio voluminibus; et iterum Venetiis quatuor in-folio voluminibus an. 1748, qua utor. Hanc etiam formis excudi curavit Franciscus Pitterius in sua officina libraria Veneta octo in-folio voluminib. an. 1781.

[56] Id est, non ad eam scripturam, qua Longobardi utebantur, populi quidem rudes et omnium litterarum expertes, sed ad eam, qua Itali usi sunt quo tempore Longobardorum regum parebant imperio.

[57] Em. Besutius, vir excellens omni laude virtutis et ingenii, idemque adeo profana et maxime sacra doctus archeologia, ut sibi eum academici Etruscarum antiquitatum vetustissimae urbis Cortonae principem Locumoni nomine elegerint, haec de hoc codice in quadam chartacea schedula circa an. 1730 notata reliquit: Cod. 134, in pergam. in-fol., vetustissimi characteris, et fortassis saeculi sexti, et certe mea quidem sententia plus mille abhinc annis scriptus. Plura continet, et primo sermonem S. Augustini de Nuptiis, etc.

[58] § 10, pp. 27 et 28 (Infra coll. 136 et 138).

[59] In praefat. ad libros de Sacramentis, tom. III.

[60] Vide admonit. praefixam opusculo de Apolog. altera David, et illam quae praemittitur lib. de Tob. tom. I.

[61] Auctoris quidem, ait cl. Majus in praef. ad lib. de Re pub. XIII; pag. 56 edit. 1828, autographum plerumque erant liberiore scriptura schedae, quas Isidorus Orig. VI, 14, definit esse «quod adhuc emendatur, et necdum in libris redactum est.» Nemo id potissimum moris Ambrosii fuisse negavit, ut ad plebem jam sine magna praeparatione (Praef. ad lib. de sacr., col. 432, tom. III) habitas conciones, postea emendatas in libros distribueret.

[62] In his sermonibus sunt quaedam, fateor, paucae dictiones quae nonnullis nasutis philologis forsitan stomachum facient, eo quod illas aut non referant hucusque edita scripta Ambrosiana, aut bonae Latinitatis, pro eorum sententia, notam non praeferant. Talia sunt verba, demandare pro valde mandare, distrahere pro vendere, distractio pro venditio, praerogare pretium vel quantitatem vel odia, pro ante erogare pretium vel quantitatem, vel ante odium in aliquem habere, a quo praerogatio; et similare pro similem facere seu assimilare cum dativo constructum, Verum quamvis hae voces, ea significatione qua in his sermonibus ponuntur aut perbene Latine non sonent, aut Ambrosii hactenus auctoritate careant, tamen haud ab Ambrosiano stylo recedunt. Eadem enim vocabula vel jam in auctorum scriptis Ambrosii Mediolanensis aetate superiorum exstabant, vel apud veteres jurisconsultos reperiebantur. Minime proinde mirum si Ambrosius verba adhibuit, quae jam ejus tempore in usu erant; minime suis moribus alienum, si juridicis verbis locutus est. Ipse enim, ut pote vir forensi arte exercitatus, passim in suis operibus pro loco et tempore juridica verba usurpavit; ut saltem videre est, ex. gr., tom. II, pag. 338, et tom. III, pag. 918, etc. Jurisconsultorum vero vox est distrahere pro vendere, qua saepe usus est Ulpianus in ff., qui etiam vocabula distractio pro venditio ff. 14, 3, 5, a med. et 2, 15, 8, cir. med., et praerogare pro ante erogare ff. loc. et cond. l. sed addes trita habuit, atque usitata. In simili significatione verbum distrahere apud Tacit. VI Ann., 17, Just. IX, 1, et apud Suetonium in Vesp. XVI, occurrit, apud quem et prerogare invenitur in Aug. 53, et illud obtinet demandare pro valde mandare in Neron. 35, in Aug. 10, et in Caesar. 83. Vox quidem praerogatio a Latinis lexigraphis primum adhibita dicitur a Fulgentio I Mythol. 2, init.: at ut antiquius a distrahere distractio, ita a praerogare praerogatio facile reddi potuit. Verbum autem similare pro similem facere, seu assimilare, et quidem cum dativo constructum, usurpat antiquissimus Esdrae interpres lib. IV, c. 8, pag. 44, quo idem S. Ambrosius non semel in suis operibus usus est. His igitur ex verbis, ut dixi, Ambrosii aetate usitatis vel juridicis nihil contra γνησιότητα horum sermonum potest evinci. Quod enim illa non reperiantur in hucusque Ambrosio scriptis assertis, vel inter vocabula rectae Latinitatis non sint allata, id quidem non officit; nam pleraeque dictiones et in scriptis Ambrosii vulgatis habentur, quae in uno vel altero libro, et nullo alio in loco leguntur, pleraeque quae a Latinis lexigraphis omittuntur, seu diversa significatione notantur. Ita, ex. gr., lib. IV Hexaem., III, 10, perfunctio pro fruitio, lib. II de Cain et Abel conspersio pro confusio, in psal. CXVIII, serm. 1, pag. 13, colludium pro collusio, atque ne longius sim lentandum, pro lente morandum, etc. Ut igitur insani hominis esset asserere singulos laudatos libros haud Ambrosii opus esse, quia vocabula nullo alio in loco usurpata, et non bene Latine sonantia exhibeant; ita non integri esset judicii hos nostros sermones Mediolanensi antistiti abjudicare, quod pauca vocabula praeferant, quae hucusque Ambrosio auctore careant, et haud in lexica aureae Latinitatis inserta sint. Hac quidem lege multa suis auctoribus deneganda forent, nec opus ullum, vix dicerem, exstaret, cujus de γνησιότητι haud dubitare liceret. Porro et illud praeclarissimum opus politicum Ciceronis a cl. Maio nuper vulgatum, Ciceroni prorsus esset abjudicandum, eo quod vocabula plus viginti prae se ferat, quae vel nec alia Ciceronis scripta, vel nec lexica exhibeant. Verum etiam obiter adverto, dictionum varietates, quibus nimium quantum nescio, veterum scripta laborant, frequenter amanuensium perplexitati et audaciae deberi. Ipsi enim aut verba concionantis aut dictantis Patris excipiebant, aut e codice exscribebant, et si aliquos ob temporis angustiam vel codicis difficultatem, vel eorum ignorantiam hiatus relinquere cogebantur in tabulis, eosdem propriis verbis explebant, et sic inde interpolata scripta vulgabant. Siquidem de hoc exceptorum, tachygraphorum, et librariorum arbitrio non semel antiqui Patres, et eruditi omnes conquesti sunt. Argumentum itaque internum ab elocutione desumptum plurimum quidem valet ad dignoscendos genuinos fetus auctorum; non ita tamen, ut cum caetera non desint indicia, fas sit ex una vel altera inusitata voce penitus operum γνησιότητα negare.

[63] Paulinus in Vita S. Ambrosii, n. 38, et idem Ambrosius in epist. 20. pag. 8. tom. III, id plane testantur.

[64] Confer saltem libros, quibus titulos fecit de Abraham, de Nabuthe Jezraelita, tom. I, de Officiis ministrorum sparsim tom. III, atque in Enarration. in psal. CXVIII, praesertim serm. 12, pag. 37 et seqq., tom. II.

[65] Tom. I, a pp. 418, 458, 491, et tom. II, a p. 330.

[66] Tom. III, col. 1098.

[67] Serm. 3, § 1.

[68] Ibid., §§ 4, 5, 11.

[69] Ibid., § 7.

[70] Ibid., §§ 7, 10.

[71] Contra Arianos praecipue decertat Ambrosius in libris de Interpell. Job et David, lib, I, 9, et II, 4 et 6, tom. I; in Enarrat. in psal. XLIII, XLV, XLVII, XLVIII et LXI; in Exposit. in Luc., tom. II; in lib. de Mysteriis, de Fide, tom. III, et de Spir. Sanct., de Incarnat., tom. IV, atque alibi sparsim. Quod vero attinet ad fraternam charitatem servandam sensus non absimiles scripta Ambrosiana abunde suppeditant, ut ex. gr., in psal. XXXVII. 45, XXXVIII, 10 et seq., et CXVIII serm. 10, pag. 3, 10, 41, 50; serm. 12, pag. 49, et serm. 15, pag. 15 et seqq.; in Lucam VII, 28, 59, et VIII, 24, tom. II, lib. II de Offic., a cap. 15, atque epist. 41, pag. 9, et 63, pag. 83, tom. III, quae inter tanta hic citasse sufficiat.

[72] Consule Paulinum in Vita S. Amb., n. 12 et seqq., nec non ejusd. Ambrosii epistolas 20 et 21, tom. V, ac ibid. serm. de Basilicis non tradendis, fol. 914.

[73] Tom. l, col. 645.

[74] Lib. de Bono mortis III, 9, tom. l, col. 461.

[75] Videsis hac de re Augustini Confessionum. lib. VI, cap. 3 et 4, nec non Ambrosii opera, de Fuga saeculi, de Jacob et Vita beata, et de Mysteriis.

[76] Serm. 1, § 1, p. 12 (Infra coll. 109-112)

[77] Serm. 3, § 10, p. 26 (Infra col. 135).

[78] Serm. 1, § 5, et serm. 3, § 11, pp. 6 et 30 (Infra coll. 116 et 140).

[79] Ita in lib. III Hexaem. 1 et 5; lib. II de Interpell. David., 6, tom. l, in praefat. ad psal. I, et in psalmis XLVIII, 23, CXVIII; serm. 7, pag. 25, tom. II, atque alibi.

[80] Augustinus de sua matre jam Mediolani commoranti ita loquitur lib. IX Confess., c. 12: Ibi mater mea, ancilla tua (scilicet Ambrosii) sollicitudinis, et vigiliarum primas tenens, orationibus vivebat; et post pauca prosequitur: Tunc hymni et psalmi ut canerentur secundum morem Orientalium partium institutum est, et ex illo in hodiernum retentum, multis jam et pene omnibus gregibus tuis, et per caetera orbis imitantibus. Consule etiam lib. IX de Civit. Dei, 12, col. 162.

[81] Ibid., n. 13, ait Paulinus: Hoc tempore, nempe quo Ariani basilicam Portianam invadere nitebantur, primum antiphonae, hymni, ac vigiliae in Ecclesia Mediolanensi celebrari coeperunt. Cujus celebritatis devotio usque in hodiernum diem non solum in eadem Ecclesia, verum per omnes pene Occidentis provincias manet.

[82] Hist. Eccles., saec. IV, part. I, p. 508, col. 2.], quae Benedictini editores confirmant [Note: In praefat. ad libros de Sacramentis, tom. III.

[83] Tom. II, operum S. Basilii edit. Paris., an. 1721, pag. 51, 62, 156 et seqq.

[84] In Praefat. ad tom. III et IV, oper. S. Ambrosii. Vide etiam sis Cerilietum, Hist. générale des Auteurs sacrés, et ecclésiastiques, tom. VII, pag. 574 et seqq.

[85] Trina haec pervetusta distinctio cum codicibus Vaticanis explicatur a cl. Maio in nota 1 ad Explanat. symboli B. Nicetae Aquilein. episcopi, pag. 35 Romanae edit. an. 1827.

[86] Lib. de Mysteriis I, tom. III, col. 408.

[87] Reapse Ambrosium singulis diebus dominicis concionatum esse testis est Augustinus lib. VI Confess., cap. 3, scribens: Eum quidem in populum verbum veritatis recte tractantem omni die dominico audiebam. De assiduitate vero, qua baptizandos docebat Ambrosius, sic Paulinus in ejus Vita, n. 38, loquitur: In rebus etiam divinis implendis fortissimus, in tantum ut quod solitus erat circa baptizandos solus implere, quinque postea episcopi tempore quo decessit, vix implerent.

[88] In codice post nomen Ambrosi titulus episcopi omittitur; attamen non hinc aliquis hos sermones alteri Ambrosio a Mediolanensi episcopo distincto acceptos referat: nam si codicis aetati, si sermonum stylo, et sententiis, eorumque auctoris moribus, et instituto ratio habeatur, nulli ejus nominis, nisi Mediolanensi episcopo tribuendos esse, fateatur oportet. Caeterum tum sanctitatis, cum dignitatis titulos passim in antiquis codicibus vel consuetudine, vel potius socordia praetermittunt librarii; et quidem in hoc ipso codice, ex. g., nonnulla opuscula simpliciter S. Augustino constanter inscribuntur, quae tamen ad Hipponae episcopum certissime pertinent.

[89] Vide Eusebium, lib. VI, 18; Epiphanium, haer. 64, et S. Hieronymum, de Scrip. Eccles. cap. 56.

[90] Confer. du Pin et Moreri.

[91] Plura de hoc Ambrosio leguntur Hist. litt. de la France, tom. IV, pag. 137 et seq., ac apud Ceillerium lib. sup. cit., tom. VIII, pag. 486.

[92] Hujus Ambrosii gesta refert Mabillonius Act. Sacrorum ord. S. Bened., vol. IV, saecul. III, part. II, a pag. 259. Vide etiam Anastasium, pag. 1711 et seqq.

[93] Ut rursus demonstrem hos sermones solo episcopo convenire, prout ad solos olim pertinebat episcopos catechumenos et neophytos instruere, diutius non immorabor; nec aeque operosius conabor ostendere quantum sermones nostri a moribus et instituto, quantum a stylo et forma scribendi Autperti dissideant. Pauca tamen properans percurram. Quippe Autpertus nullibi fere in suis scriptis monasticam regulam non laudat, vel se monachum ad monachos alloquentem non prodit. Praeterea Autperti scripta qui attente perlegerit, in ipsis saepius S. Augustini elocutiones, antitheses, et fere aliquando integras inveniet periodes, nec non saepius blandas voces, ut Fratres dilectissimi, etc., atque his similia, et alia nonnulla eidem familiaria verba reperiet, a quibus omnibus sermones nostri ita prorsus alieni sunt, ut ne syllabam, vix dicerem, cum Autperti scriptis communem habeant. Insuper Autpertus biblica versione, quae novam vix Vulgatam reddit ad verbum, ideoque diversa prorsus ab ea, quae in his sermonibus reperitur versio, usus est, ut ex ejusdem et nostrae collatione nullo negotio deprehendes, saltem si consulas apud Martenem, tom. IX Ampliss. Collect., pag. 222, 227, 229, etc., ac in Biblioth. Patrum, Colon. edit. tom. XIII, pag. 480 et 492, ubi Autperti scripta quotquot exstant vulgata invenies.

[94] De hoc cl. viro et summa omnium laude colendo Josephus Blanchinius in part. II sui Evangeliarii, dum inter alia plura, quorumdam codicum Sessorianae bibliothecae specimina exhibet, fol. 593 verso, his verbis loquitur: «In venerab. monasterio S. Crucis in Jerusalem insignis exstat bibliotheca mss. codicibus referta, opera cl. viri Hilarionis Rancati Mediolanensis, monachi Cisterciensis, sui ordinis, dum viveret, procuratoris ac praesidis in Italia generalis, in recognitione librorum Syriacorum, versione Arabica Bibliorum, explicatione controversiarum fidei quinque summis pontificibus Paulo V et subsequentibus eximie probati, qui vixit annos 69, obiitque die 12 Aprilis an. 1663, ut scribit Mabillonius (In Itiner. Italic., p. 90). Id vero (laudati Mabillonii fere sunt verba l. c. tom. II) praecipue in ejus laudem vertit, quod varios codices ex Italiae monasteriis conquisitos studiose collegit, quibus dicta bibliotheca celebris evasit. Ex ea eruta est praeclara illa S. Augustini epistola ad Alypium, quae est in nova editione 29, et aliquot novi sermones. De tanto viro etiam videri potest Fumagallius, qui ejus Vitam diligenter scripsit, et Brixiae vulgavit an. 1762. Hic modo, ut ingrati animi crimen horreo, haud silentio praeteream supra laudatum eminentissimum card. Joachimum Besutium, virum utique, ut ait Blanchinius l. c., modestia ac pietate non minus quam singulari doctrina commendandum, quippe qui et ipse non solum Sessorianam bibliothecam rarissimorum librorum copia, et nonnullis pretiosissimis codicibus auxit ditavitque, verum etiam coenobium haeredem ex asse dixit, et bibliothecarium institui curavit. Blanchinius scribens supra relata verba, addidit: Cistercienses hodie incolunt hunc locum munere Sixti papae V, quod prorsus a veritate absonum est: nam monachi Benedictino-Cistercienses ab anno 1563, P o IV pontifice maximo, jam Sessorianum coenobium inhabitasse constat ex serie abbatum ad calcem Historiae ejusdem monasterii posita, quam Baimundus Besutius an. 1750 Romanis typis vulgavit.

[95] Tom. 1, part. II, p. 4, § 4.

[96] Part. I, § 5, pag. 16 et seq. (Nostrae Patrol. t. LVII, col. 17-18 sq.)

[97] Utinam modo index ille exstaret! nos enim accurate et crudite doceret quae quantaque pretiosissima in ea olim bibliotheca fuissent; sed externis armis Italiam invadentibus, bibliotheca anno 1809 expilata, una cum variis mss. codicibus, multisque rarissimis libris, et hic index pessum ivit non sine magno litterariae reipublicae detrimento. His quidem mss. codicum in bibliothecis delitescentium catalogis nihil esse utilius ad exornandam, amplificandam, et altius provehendam rem litterariam apud doctos exploratum confessumque est. Verum, praeter ea quae supra retulimus, haec etiam praenotata exstant de hoc codice ab eminentissimo viro in chartae plagula, quae est ipsi codici in fronte assuta.

COD. 134.

Continet, pag. 1, sermonem S. Augustini de Nuptiis; a pag. 2, libros Confessionum S. Augustini. 2, f. 80, S. Ambrosii sermo de Caritate. 3, f. 81, S. Hieron. Epitaphium S. Paulae. 4, f. 88, S. Ambrosii sermo de Perfecto. 5, f. 89, Cassiani collationes septem, quae sunt abbatis Chaeremonis et ab. Joseph, et in editis sunt ab 11 ad 17. 6, f. 129, S. Maximi sermones 61, aui tamen in hoc codice tribuuntur S. Ambrosio. 7, f. 169, S. August. sermo de eo quod scriptum est: Hic est dies, quem fecit Dominus. 8, f. 169, S. Hierony. sermo de Exodo in Quadrag. 9 f. 170, S. August. sermo ad Competentes et Cathecumenos, et usq. ad f. 175, sequuntur alii sermones, qui tribuuntur in hoc codice S. Augustino. 10, f. 175, S. Hierony. sermo de Exodo in Vig. Paschae. 11, f. 177, S. Basilii Instituta monachorum, Rufino interprete. 12, f. 200, S. August. sermo de Resurrectione. Codex mihi videtur antiquissimus, et conferendi sunt sermones horum Patrum cum editis eorumdem. Ex his verbis tria pro nostra sententia colligimus: primum, Besutium S. Ambrosii nomine unum Mediolanensem Ambrosium intellexisse; eo enim nomine simpliciter utitur etiam num. 6, ubi certe ad Mediolanensem respexit; deinde, sermones hos nostros ut S. doctoris germanos fetus habuisse, alias notasset; nam quod spurium ac subdititium opus ei visum est, constanter notavit, ut num. 6 et 9; postremo, sermones omnes quos hic codex exhibet SS. Patribus tribuisse, et inter illos nonnullos putasse ineditos inveniri; etenim postremis verbis, ut eos sermones conferant, ad edita SS. Patrum, et non ad aliorum scripta lectores amandat. In hoc syllabo is quidem sermo desit, qui secundo loco hic typis vulgatur. Ille cum brevissimus sit, et in calce paginae positus viri eminentissimi diligentiam fugit; potius enim continuatio primi, quam alter sermo primo intuito videtur.

[98] Pag. 174 et seqq.

[99] Plinii hoc fragmentum in Sessoriano quaternione integro scriptum ad libb. XXIV, et XXV Hist. naturalis pertinet. Illud uamvis editum, tamen in Sessorianis anecdotis aliquando proieram. Non enim despero fore post Hermolai Barbari, Arduini, aliorumque praestantissimorum virorum conatus, qui pleraque menda ab hoc Pliniano opere ex vitio issimis codicibus eruto longa operosaque cura sustulerunt, et mihi hujus vetustissimi palim esti auctoritate alia nonnulla expungere fortasse licere.

[100] Serm. 1, § 5, et Serm. 3, § 11.

[101] Ibid. § 1.

[102] Serm. 3, §§ 4, 6 et 10.

[103] Ibid. §§ 3, 4 et 10.

[104] Ibid., §§ 9 et 10.

[105] Ibid., §§ modo citat.

[106] In admonitionib. praeviis.

[107] Serm. 1, § 4.

[108] Tom. III, col. 13, num. 36 et 37.

[109] Ita Barbeyracus et Gibbonius doctrinae morali SS. Patrum insultant, quorum nuperrime instauravit errores opus cui titulus: Du jesuitisme ancien et moderne. Oeuvres politiques de M. de Pradt, ancien archevêque de Malines, Troias. Edit. Paris, 1828. Vide, si liceat, caput 5, De la modification de l'action du christianisme par la civilisation, pag. 48 et seqq. Hic liber multis sacrilegis futilibusque sententiis refertus est, quas hic operosius confutare non est.

[110] Lib. II, dist. 4.

[111] Notandum est Ambrosi vocabulum constanter in cod. cum una i scriptum vetusta orthographia.

...

[433] In cod. . . . t sermo sci Amb. Hujus formulae, qua sermo concluditur, in prima voce litterae prorsus oblitteratae sunt, et ultimae duntaxat litterae t quae recta forma excudi curavi, nonnisi breve vestigium manet; eam tamen formulam, habita spatiorum ratione, supplere haud difficile fuit; verbo enim explicit fuit solemnis antiquis ratio claudendi libros.

...

[593] Julian. epist. ad S. P. Q. Ath.

...

[614]Nomen Ulfilae praeter Ulphilas (Οὐλφίλας), apudscriptores vario modo scribitur: Urfilas, Urfilus,Gulfilas, Hulfilas, Gilfulas, Galfilas, Ulphias, Gulfias,Gudila, Gudillas, Unila, quarum mutilationum plurimusHispanici scriptores admiserunt, vid. EssbergiumUlfil. 1. Rectissime sine dubio, quia ita indolelinguae gothicae commendatur, Vulfila scriberetur(vid. Grim. I, 57 sq.), quod verbum nomen deminutivumvocis vulfs (lupus), proprie lupulum significat,vid. Massm. Skeir. p. 97.
[615]Histor. ecclesiast. 2, 5 cf. Aschbachii Geschichteder Westgothen p. 31 Not. 63.
[616]Libellum a Knustio Parisiis inventum et a Waitziodescriptum et editum (Ueber das Leben und dieLehre des Ulfila, Hannover 1840, 4) cf.
[617]Jornandes de rebus Geticis p. 135 ed. Lindenb.
[618]Apud Basilium Magnum epist. 338 sq. et Epiphaniumadversus Haeres. 3, 14, Ascholius episcopusThessalonicensis et Audius, Uranius, Sylvanus sacerdotesprimi christianae doctrinae praecones apud Gothosfuisse feruntur; cf. Massm. I. l., p. 90.
[619]Socrates Histor. ecclesiast. 9, 32. NicephorusCallistus 9, 44. Cassiodorus Histor. eccles. tripart. 5,38. Essbergium I. l., 8. Aschbachium I. l., p. 29.
[620]Philostorgius cum Ulfilam primum Gothorumepiscopum haberet, non mirum est, si eum ConstantinoMagno aequalem fuisse scripsit; cf. Benzelii praef.p. XXXI. Apud Scholzium Nov. Test. vol. I, praefat.p. CXXIX, Ulfilas saeculo quinto biblia convertisse sinedubio per typothetae errorem dictus est.
[621]Socrates 4, 33. Sozomenus, 6, 37. Nicephorus11, 48. Cassiodorus 8, 13. Jornandes p. 106, vid.Essbergium 12. Knittelium p. 442 sq. Castill. Specim.praef. p. XI.
[622]Vide libr. laud. (not. 3 supra) p. 34 seqq. Ineodem libello p. 17 etiam testamentum fidei continetur,quod Ulfilas moribundus fecit.
[623]Inter alios Isidorus Hispalensis Chronico ad aeram5576: tunc Gulfilas utrumque testamentum linguamin propriam transtulit.
[624]I. l. Οὐρφίλαςμετέφρασενεἰςτὴν(τῶνΓότθωνφωνὴντὰςγραφὰςἁπάσαςπλήνγεδὴτῶνΒασιλείων,ἅτετῶνμὲνπολέμωνἱστορίανἐχουσῶν,τοῦδὲἔθνουςὄντοςφιλοπολέμουκαὶδεομένουμᾶλλονχαλινοῦτῆςἐπὶτὰςμάχαςὁρμῆς,ἀλλ᾽οὐτοῦπρὸςταῦταπαρόξύνοντος.
[625]Knittelius p. 443 sq. inde Philostorgium refelliposse opinatus est, quod Theodatus, Gothorum rex,in epistola quadam testimonium e libris Regum protulisset,quod (sic dicit Knittelius) proceres et regesgothici non fecissent, si Ulfilas, cujus consilia et effataapud Gothos oraculorum instar haberentur,Gothos a lectione librorum Regum revocare voluisset.At vir bonus, qui Cassiodorum, non Theodatum illamepistolam scripsisse recordaretur, id etiam recordaridebebat, Ulfilae et Theodati aetates duobus seculisdiversas esse, intra quod tempus libri, ab Ulfilaomissi, ab aliis conversi esse poterant. Causam illamallatam improbabilem esse, maxime ex Jornande discimus,qui eosdem illos Gothos, apud quos Ulfilasepiscopus fuit, gentem multam quidem, sed pauperemet imbecillem, nihil abundantem, nisi armentodiversi generis, pecorum et pascuis silvaque lignorumfuisse, dicit p. 135.
[626]Cf. Castill. Excurs. ad Philipp. p. 65.
[627]Vid. Essbergium 13, 14. Zahnii Einleitung.p. 20.
[628]Cf. Massm. Skeir. p. 88.
[629]Gothum haec ex epistola ad Hebraeos citavisse,Massm. l. l., p. 65 sq. nobis non persuasit.
[630]Membr. Salisb. Nro. 140 olim Salisb. LXXI.
[631]Vid. W. J. XLIII p. 15 sqq.
[632]Vid. Sozomenum 7, 17. Nicephorum Callist.12, 30.
[633]Cf. Castillion. Specim. praefat. p. X sq.: a Selinapronum creditu est gothica biblia dictante Ulfilafuisse conscripta et pro suo librarii munere distinctaatque emendata.
[634]Vid. Garbellum. ap. Blanchinium Evangeliar.quadrupl. prolegg. p. 7 sq. Ea verba vitiose conscriptaet vitiosius descripta Semlero ad praefationemquamdam, comparationi gothicae versionis cum latinaet textu graeco faciendae praefixam, pertinere suntvisa, vid. hujus viri venerabilis Versuch einer Erläuterungeiner alten Spur einer gothischen Uebersetzung,Halle 1764, 4.
[635]De rebus ecclesiasticis, cap. 7.
[636]Primum Ulfilanae versionis repertorem cum Ihrein dissertatione de lingua codicis Argentei conscriptaet anno 1754 edita recte Morillonem appellavisset,paulo post in altera de codice Argenteo anni 1759Arnoldum Mercatorem fuisse minus recte dicit, vid.Zahnii Einleit. p. 39 sq. Caeterum quaesitum est,utrum ille codex Argenteus, an alius fuerit; IhreUlfil. illustr. pag. 98 fuisse negat hanc maxime obcausam, quod Morillon compendiis scribendi usus sit,quae in codice Argenteo, certe locis ab eo exscriptis,non inveniantur, deinde quoque illum litterarumformas exhibuisse, quas codex Argenteus omninonon agnoscat. Alii nullum alium, quam Argenteumante oculos habuisse comprobaverunt, vid. Zahniuml. l.
[637]Vid. Goropii Origines Antuerpenses libro VII p.739 sq. 750.
[638]P. 147 sq.
[639]Vid. Lacrozii epistolam ad Joannem Chamberlayniumin Thesauro epistolarum tom. III p. 92 sq.
[640]Vid. Zahnii Einleit. p. 27.
[641]Wetstenii Prolegg. in novum testamentump. 304 sq. ed. Semler.
[642]Vid. Ulfil. illustrat. p. 259 sqq.
[643]Semlerus ad Wetsten. Prolegg. p. 305 (quemtamen miramur paulo post p. 308 interpretem nostrumFrancogothum appellare) cf. Zahnii Einleit.p. 26 seqq. Aschbachium l. l. p. 36 sq.
[644]Vid. Zahnii Einleit. p. 76 sq. Eas initio saeculisexti scriptas esse Grimmius Gramm. praef. p. XLVII(edit. prioris) suspicatur.
[645]Massm. (Die goth. Urkund. von Neapel. u.Arezzo, Viennae 1838, p. 18) pro frabauhta boka malejunctim scribit frabauhtaboka (sic esse debebat frabauhtiboka),neque propterea ejus interpretatio hujusmonumenti probari potest.
[646]Massm. l. l. p. X qui inscriptionem illam cumreliquis emendatius, pro doctrina sua, singulari libelloediturus est.
[647]S. 36 part. sup., quem Castillionaeus in suaeditione et post eum nos littera A notavimus.
[648]Vid. Castillion. Specim. p. 26 sq.
[649]Castill. male madagrize et librarii erroremfriþareikeikeis, syllaba kei falso duplicata (vid. adMatth. XI, 16) edidit.
[650]Cf. Aschbachium l. l., p. 38.
[651]Vid. Institutiones gram. angl. sax. et moesogoth.
[652]Cf. de ea re copiose disserentes Heupelium l. l.p. 11. Essbergium 13. Knittelium p. 449. MansonemGesch. der Ostgothen p. 9. Aschbachium l. l., p. 29sq. cf. p. 222 sq. Massm. Skeir. p. 69 sqq. Castill.Excurs. ad Philipp. 2, 16. p. 63 sqq. cf. Specim.praef. p. XIII sqq.
[653]Einleit. p. 37.
[654]Skeir. p. 46, 13.
[655]Haec, Castillionaeo auctore, dicta de loco Tim.l, III, 16, falsa sunt; vide adnotationem ad huncipsum locum; neque praesertim cognito libro illo aWaitzio edito, ullum relinquitur dubium, quin Gothifuerint Ariani. Vide Waitz. p. 40 sqq. 56.
[656]P. 444 sq.
[657]Observationes apud Junium p. 388.
[658]Cf. Zahnii Einleit. p. 36.
[659]Apud Simeonem Metaphrastem in actis S.Nicetae (Acta Sanctorum Septembr. V. p. 41 edit.Antverp.) Οὔρφιλος, inquit, τὴνἱερὰνἡμῶνγραφὴνκαὶθεόπνευστονἀπὸτῆςἑλλάδοςεἰςτὴνγοτθικὴνγλῶσσανμεταβαλών. Cf. Hieronymi epistolam ad Sunjam etFrithilam scriptam, qua Gothos graecis sacrae scripturaecodicibus usos esse dicit.
[660]Biblioth. IV p. 390 edit. Colon. Ulfilas primusGothus omnes divinas scripturas e graeco in gothicamlinguam a se conversas tradidit.
[661]Cum Ussero apud Junium Glossar. p. 16. cf.Mareshallum p. 389 sq. Benzelium praefat. p. VI,Lyeum p. XXXVI, Ihreum Ulfil. illustr. p. 268, Knitteliump. 445, Zahnium Einleit. p. 28 sqq.
[662]Prolegg. in novum testamentum p. 114 sqq. edit.prior.
[663]Vid. Bengelii Apparatum novi testamenti pag.408 sq.
[664]L. l., pag. 358. edit. Seml.
[665]Cf. Zahnii Einleit. pag. 32 sq.
[666]Wetstenius pag. 306 sententiam de confectionenostrae versionis e latinis libris male probat dicens,ubi latinus interpres verba graeca aut parum accurateaut perperam verterit, eodem modo etiam vertisseGothum; sed lectiones plerorumque locorum ab eovituperatorum (M. VI, 11, 16, 27; IX, 38; Mc. I, 38)recte habent et cum graecis conspirant, saltem probepro intellectu Gothi reddita continent. Contra aliislocis Gothus latinos libros non secutus suo Marteminus recte convertit, vide de aliis Luc. I, 5 et 8 ubigraecum ἐφημερία latini multo rectius per vicem, quamGothus per afar et kuni reddiderunt. Nec firmioribusargumentis Semlerus ad Wetsten. p. 308 epistolamad Romanos e latino codice expressam esse comprobat,nam quae loca probantia adducit, aut nihil probant,aut a Knittelio falso sunt lecta vel explicata;sic XI, 34 ïmma dativum pro graeco αὐτοῦ posuit Gothus,quia ita ejus lingua dativus pro genitivo substantivisapponi solet; et quae versio latina habet eivel illi, ut eam secutus esse Gothus dici possit? SicXII, 3 guþs (Dei) versio latina nulla, codices graecipermulti addunt; XII, 19 Knittelium falso legisse adh. l. diximus; XIV, 9 qivaim---dauþaim haec verbacum Gotho non solum latini, sed etiam graeci libritransponunt.
[667]Benzelius praefat. p. XXXIII: versio facta est, inquit,non aliunde, quam authentica graeca, latinotamen interprete, qui ille cumque fuit, non inconsulto;cf. Bengelium Defensione N. T. p. 27. Semlerumad Wetsten. p. 309, Grimmium W. J. LXX p. 47.
[668]Wetstenius p. 306 edit. Seml. Ihre Ulfil. illustr.p. 268. Zahnius Einleit. p. 31 sqq. Castillion. Specim.praef. p. XX. cf. eumdem ad Ephes. II, 3 et adGalat. IV, 18.
[669]Cf. Ihre Ulfil. illustrat. p. 260, 269.
[670]Epistola ad Zahnium data, vid. Zahnii Einleit.p. 34.
[671]Loca ex parallelis interpolata habes haec:Matth. (III, 11) XXVII, 42 (58); Marc. II, 22; X, 4;XIV, 47; XV, 21, 37, 40; XVI, 1, 2; Luc. IV, 33; VI, 4;IX, 43, 50; Joan. XV, 2; Gal. V, 20; Coloss. III, 8; cf.Millii Prolegg. 742 seq.
[672]Historia critica versionum N. T. p. 222.
[673]Cf. Knittelium p. 376; Zahnium p. 32. Promultis aliis locis nunc laudamus Timoth. I, III, 6 locumceleberrimum, ubi Goth. cum graecis θεός, a Vulgataomissum, legit, et de vetere testamento cf. numerose libro Geneseos supra p. XI citatos, qui aVulg. multum discrepant.
[674]Vide supra pag. 465-466.
[675]Sic hoc evangelio saepissime d pro þ in terminationeponitur, maxime in tertia singularis etsecunda pluralis persona: I, 13 gabairid pro gabairiþ.17 fauraqimid. 32, 35; V, 36, 37; VI, 45; II, 12;V, 10, 24, 30, 34; VI, 2, 24, 25, 31, 32, 34, 46; III,14; VI, 27, 28, 33, 35, 36, 37, 38; III, 4; V, 4; VI, 23,27, 35, 37; VI, 3; in forma neutra participii praeteriti:II, 12 galagid. 23; IV, 10, 17; VI, 48; cf. XV, 16 sad etVII, 46 haubid pro saþ et haubiþ; in tertia singularispraeteriti verborum prioris conjugationis: bad VIII,31; XV, 28; anabaud V, 14; VIII, 29, 55; faurbaud V,14; VIII, 56; mid in compositione verborum; sic interminationibus masculinis sequente s littera: stadsXIV, 22; faheds I, 14; II, 10; XV, 7; hundafads VII, 6, etin participiis mikilids IV, 15; gahrainids IV, 27; gamanvidsVI, 40; deinde b pro f uti IV, 3 hlaibs; n prog ante palatinas litteras, ng, nk, nq pro gg, gk, gq,vid. ad Luc. XIV, 31 (ea scribendi ratio, quae etiamin documento Aretino invenitur, latinitatem videturolere); usraisjan VIII, 24 pro urraisjan; litterae geminataesimpliciter ponuntur: fulnan pro fullnan, vid.ad II, 21; fauragagjins et fauragagjan VIII, 3; XVI, 1pro fauragaggjan. Praeterea vocales cum aliis vocalibuset diphthongis permutantur; ei cum e: II, 10 faheid.15 ïohannein; VIII, 32 anasaisleip. IX, 13 manasseidai pro fahed, ïohannen, anasaislep, manasedai, cf.ad III, 5; caet. qeins I, 5; XVII, 32, duthei VII, 7, visseisXIX, 22; e cum ei: II, 37 blotande. 43 miþþane. X, 5 þane.XIX, 37 þoze pro blotandei, miþþanei, þanei, þozei,cf. ad X, 5; e cum ei: andbahtededun VIII, 3.svekunþs VIII, 17. aggele IX, 26; XV, 10 pro andbahtidedun,svikunþs, aggile; i cum e: galagidideina V, 18;VI, 11. qimi VII, 3 pro galagidedeina et qemi, vid. adVIII, 56; au cum u vid. ad Marc. VII, 32; u cum auvid. ad Luc. I, 54; o cum u: III, 26 ïodins. XVI, 8 sunjospro ïudins (vid. vs. 30) et sunjus, alia vide ad IV,13 adnotata. Huc pertinet emissio j litterae e formisquibusdam verbi visan: IX, 12 sium. V, 10 siud. IX,41 siau. VIII, 25 et XIV 31 siai. Testimonia duplicisrecensionis in evangelio Lucae videntur etiam haec:IX, 34 ante lectionem marginalem at ïm ïn milhmamatgaggandam legitur jah, quod otiosum ad h. l. diximus;fortasse illud jah non pertinet ad textum, sedest glossatoris, qui indicare volebat legi etiam at ïmïn m. a. Pariter XVII, 6 aiþþau jus jabai explicandumest; verba ea prius in margine scripta fuisse et adjubai pertinuisse videntur, et glossator dicere volebat:jabai aut (i. e. aiþþau) addito pronomine jus jabai,ut vera sit hujus loci lectio: jabai (sive jus jabai) habaidedeiþgalaubein sve kaurno sinapis. qiþeiþ dubainabagma.
[676]Verborum formae huic evangelio soli in codiceArgenteo propriae: auhmists III, 2; IV, 29; XIX, 47 proauhumists; ïba XVII, 9 pro ïbai; unhulþa pro unhulþoIV, 35; VIII, 29 33; IX, 42 (legitur quidem etiamMatth. XXV, 41, sed est hic locus e codice Ambrosiano);VI, 40 laisaris pro laisareis; I, 23 andbahteis proandbahtjis, vid. h. l.; IX, 39 hropjiþ pro hropeiþ, cf.Grim. I, 847; XIX, 12 gaggida pro ïddja; bai pro bajoþsI, 6, 7; V, 7; VI, 39; VII, 42; nauhþan pro nauhþanuhI, 15; VIII, 49; IX, 42 (in sententia negativaetiam J. 6, 17). Verborum eorum, quae aut nusquamin evangeliis amplius, aut perquam raro inveniuntur,tantus est numerus, ut omnia proferri vix possint,quapropter lectores Glossarium adire jubemus; unumalterumque posuisse sat erit: dicitur apud Lucamairus pro aggilus, flodus pro awa, naus pro dauþs,manaseds pro managei, gaujans pro bisitands, gatvoet fauradauri pro plapjo (platjo), unhails pro siuks,namnjan pro haitan, skeinan pro liuhtjan, þiuþspillonpro vailamerjan, magus pro þiumagus multaque simpliciapro compositis, uti sviltan, aistan, qistjan all.Alia omittimus, quia in textu graeco etiam huic evangeliosunt propria; addimus autem hoc loco ex observationibussyntacticis prae caeteris, in hoc evangelioarticuli eum usum esse, ut etiam substantivo postponatur;vid. III, 8 us stainam þaim XVII, 17 taihun þai.XX, 15. aurtjam þaim; ea constructio in epistolis saepissime,in evangeliis praeterea tantummodo Joan. VII,8 invenitur.
[677]Ut, ex. g. aftra τὰὀπίσω Luc. IX, 62. gaþrafteinsἄφεσις id. IV, 19. fraletan ἀποστέλλειν id. IV, 19.fragiþan ὰθετεῖν id. VII, 30 h. l.
[678]Variae lectiones: V, 28 in textu ïddja---marg.laistida; VI, 27 fijandam---hatjandam; 40 gamanvids---ustauhans;VII, 32 gaunodedum.---hufum; VIII, 27unhulþons---skohsla; IX, 34 qemun ïn þamma milhmin---jahat ïm ïn milhmin atgaggandam; XVI, 13faihuþraihna---mammonim; glossae: III, 14 in textuvaldaiþ---marg. ganohidai sijaiþ; VI, 49 flodus---awa;IX, 13 manaseidai---managein; quanquam intervarias lectiones et glossas vere distinguere difficillimumest.
[679]Hae multo pauciores sunt, quam quas ZahniusEinleit. p. 34 enumeravit, et injuria Castill. huc refertloca Cor. I, XII, 15; II, X, 16; Galat. V, 4; Coloss.II, 32, de quibus locis in adnotatione diximus; sedcitra omnem dubitationem L. II, 2 de verbis at visandinkindina syriais raginondin saurim alterutrum eglossa ortum est, nam at visandin kindina syriais idemest quod raginondin saurim; idem V, 35 de altero jah;XIV, 32 de jabai nist mahteigs; XVII, 6 de jabai; Cor.I, XV, 6 de fifhundam; Coloss. III, 12 de armahairteinstatuendum est; cf. etiam ad Luc. XIX, 7.
[680]Scriptum est aivaggeljo þairh lokan; cum incodice nostro lukan legatur, ex alio codice illuddesumptum esse apparet; sic etiam vaurþun afar þo,quae verba certe ad Luc. IX, 28 pertinent, in cod.nostro legimus addito þan: vaurþun þan afar þo(intell. vaurda).
[681]V. c. cum formulae sunus mans apud Matthaeum(IX, 6; X, 23; XI, 19) articulus addi soleat, apudMarcum omittitur II, 10; VIII, 31, 38; IX, 9, 12, 31;X, 33, 45; XIII, 26; XIV, 41, quod apud Lucam etiamplerumque factum est.
[682]I, 6 in textu haiþivisk---margine vilþi; I, 11ïn þozei vaila galeikaida---þukei vilda; V, 4 gatamjan---gabindan;XII, 24 mela---bokos.
[683]Vid. Not. 5 col. 473.
[684]XXVI, 72 cod. Arg. afaiaik---cod. Ambr.laugnida; XXVI, 75 afaikis---ïnvidis; XXVII, 1 runa---garuni;ibid. gudjans---þai gudjans.
[685]VI, 11 cod. Arg. gaþ du siponjam---Skeir. qaþsiponjam; eodem versu þei---ei; VI, 13 fimf.---þaim·e·; paulo post hlaibam þaim barizeinam---hlaibambarizeinam; eodem versu þaim matjandam---at þaimmatjandam; VII, 46 andhofun---andhofun þan; VII,48 fareisaie---þize fareisaie; ut omittamus quod VII,47 pro sijuþ scriptum est siuþ et VI, 9 tvans pro ·b.·Caeterum in textu evangelii Joannis singulariafere haec inveniuntur: dahþe pro duþe (quod etiamVI, 65; VIII, 47 legitur) aut duþþe, vid. glossar. voc.þata; usus frequentissimus particularum þaruh etþanuh pro graeco δὲ et καὶ, vid. glossar. hh. vv.; uhencliticum et ïze relativum ad reddenda participiagraeca, vid. glossar. voc.---uh et grammat. ubi departicipio agitur; usus particulae ïth in sententiis adversativis,ubi textus graecus non agnoscit, vid. adJoan. VI, 58; usum particulae ïþ pro graeco εἴ conditionaliJoannes cum Luca communem habet.
[686]Epistolarum duplicem recensionem in cod. Aet B contineri Cast. ad Tim. I, II, 6 negat, quodcod. A plerumque cum cod. B concinat. Sane suntloci, ubi uterque codex eamdem lectionem, quanquamqui locos a Castillionaeo citatos diligenterexaminat, eorum numerum multo minuendum essevidebit; sed esse etiam, eosque non «admodumpaucos», uti Cast. ait, quibus discrepent quis intelligensatque prudens negabit? Has autem lectionisdiversitates nuncupavimus vestigia recensionisduplicis vel revisionis, non versionis plane novae,uti Cast. non intellexisse videtur. Neque nobis, noserrasse, Castillionaeus tam facile persuasit, quamMassmanno MGA. 1840, p. 137.
[687]Margini codicis B adscriptae sunt litterae numeraleset solae et voce laiktjo addita, quarum illiscapita, his praelectiones ecclesiasticae indicantur; deiis vide infra; quod ad Cor. I, XV, 57 sihv legitur,Castillionaeus conjecturam suam, quasi 218 versussignificaret, ne sibi quidem ipsi probavit, nec nobislitterarum illarum significatio perspecta est, nisiforte quis respiciens sensum versiculi, in quo Deusvictoriam nobis per Jesum Christum dedisse dicitur,litteras illas latinas esse conjicit pro si. h. v. = signohoc vinces, ut theologus gothicus indicare voluerit,cives ea tessera usos victoriam de hostibus suis nescioexternis aut internis reportaturos esse.
[688]Rom. IX, 13 in textu fijaida---marg. andvaih (?);X, 7 ïup---.. rjo (in quo fragmento non adverbium,sed verbum pro ïup ustiuhan latere suspicamur, fortasseusfarjon), Cor. I, IX, 9 ni faurmuljais auhsauþriskaidai---ni faurvaipjais munþ auhsau þriskandin;19 gageigaidedjau---gastaistaldjau; 21 gageiggau---gavandidedjau;22 waiva---vaila; X, 30 andnima---brukja;XIII, 3 ei gabrannjaidau---ei wopau; 5 ni sokeiþsein ain---ni ïnaljanoþ sein ain; XV, 33 riurjand---fravardjand;II, I, 8 afsvaggvidai veseima---skamaidedeima;II, 11 galiginondau---gafaihondau; 15 fraqistnandam---fralusnandam;III, 14 afdaubnodedun---gablindnodedun;V, 12 uskannjaima---anafilhaima;XII, 7 hnuþo---gairu; XII, 15 laþaleiko---gabaurjaba;Gal. II, 5 gastandai---þairhvisai; 6 andsitaiþ---nimiþ;8 gatavida---vaurhta; IV, 3 uf stabim fairwaus---uftugglam; 13 siukein---unmatht; 21 niu hauseiþ---niuussuggvuþ; VI, 3 fraþjamarzeins ïst---sik silbanuslutonds ïst; Eph. I, 9 bi viljan saei fauragaleikaidaïmma---ana leikainai þoei garaidida ïn ïmma; 14gafreideinais---ganistais; II, 3 viljans---lustuns; ibid.vistai barna hatizis---us sateinai urrugkai; II, 10 godaim---þiuþeigaim;III, 10 filufaihu---managnandeimanagei (?), quarum adnotationum maxima pars interpretationes,aliae emendationes secundum graecumtextum (Cor. I, XIII, 3; Gal. II, 6; Eph. I, 9) aut secundumlatinas versiones (Gal. IV, 21; Eph. II, 3), autlectiones codicis B continent (Cor. II, I, 8; XII, 15).
[689]Cor. I, XVI, 2 cod. B taujai (faciat)---cod. Alagjai c. gr. omn. τιθέτω; II, I, 8 skamaidedeima uns---afsvaggvidaiveseima haesitantes essemus, quod gr.ἐξαπορηθῆναι propius accedit; 19 vailamerjada evangelizatur---merjadapraedicatur, c. gr. omn. κηρυχθείς;II, 13 ïmma ei---ïm iis, c. gr. omn. αὐτοῖς; III, 3svikunþ manifestum---svikunþai manifesti, c. gr. omn.φανερούμενοι; III, 9 us vulþau e gloria---ïn vulþau c.gr. omn. (ἐνδόξῃ); VIII, 19 miþ gasinþam cum sociis---miþgasinþaconsocius, c. gr. omn. συνέκδημος; 20bivandjandam devitantibus---bivandjandans devitantes,c. gr. omn. στελλόμενοι; 22 filaus mais multomagis---filu multo, c. gr. omn. πολύ; XIII, 5 ïbainum (μήτι,ἄρα)---nibai nisi, c. gr. plerisque εἰμήτι;Eph. I, 22 all omne---alla πάντα; II, 2 aivis aevi---fairwausmundi, c. gr. omn. κόσμου; II. 5 sijumsumus---sijuþ estis, c. gr. omn. ἐστέ; vice versaIV, 25; IV, 28 ak sed---ïþ verum, c. gr. omn. δέ;IV, 30 þammei quo---ïn þammei, c. gr. omn. ἐνᾧ.Varietates permultae aliae utriusque codicis ita suntcomparatae, ut uterque graecos diversos secutus sit,cod. A autem maxime eos, quorum origo italica estcerta: Cor. II, II, 12. cod. B: ïn aivaggeljon εἰςτὸεὐαγγέλιον---codd.A. ïn aivaggeljons διὰτὸεὐαγγέλιον;16 dauþaus θανάτου---us dauþau ἐκθανάτου; III, 9andbahti διακονία---andbahtja διακονίᾳ; V, 12 hairtinκαρδίᾳ---ïn hairtin ἐνκαρδίᾳ; VII, 3 gasviltan ἀποθανεῖν---miþgasviltanσυναποθανεῖν; Eph. I, 19 ïn uns εἰςἡμᾶς---ïn ïzvisεἰςὑμᾶς; Philipp. III, 13 ni þau οὐκ(ἄρα)---ni nauh οὔπω. Rarissime lectiones codicis Agraecorum auctoritas deficit, ut Cor. II, VII, 9 ubipro ïn vaihtai legit vaihtai, cum ïn praepositionemomnes gr. agnoscant: sic IX, 2 ubi wopam (gloriamur)pro wopa (glorior) nec graeci nec latini habent; XIII, 7ungakusanai cum (reprobi) cum solo cod. Lincolniensi,quantum sciamus, pro gakusanai (δόκιμοι) legit; quoddenique Coloss. III, 1 pro þarei, quod omnes codd.(οὗ) postulant, þar (ibi) praebet, librarii errore positumesse suspicamur. Reliquae quae intercedunt diversitates,non sensum aut textum diversum praebent,sed continent diversitates interpretandi, sic Cor. II,VII, 8 B auk---A unte; IX, 2 gavagida---usvagida;Gal. II, 6 vulþris---vulþrais; VI, 1 atsaiwands---andsaiwands;Eph. I, 14 ïzei---saei; III, 10 managfalþo---filufaihu;III, 19 du---ïn; VI, 11 diabulaus---unhulpins;VI, 18 vakandans---duvakandans; Coloss. III, 5vinnon---vinna.
[690]Quod scribitur jan-ni Matth. XXV, 42 et jassaXXVI, 2, ea. e cod. Ambros. sunt.
[691]Praeterquam quod illa mutatio ante þ admittitur,idem fit quoque ante liquidas: l Cor. II, I, 8.(aliter VII, 8.) Eph. III, 18; m Philipp. III, 17; n Cor.I, X, 20; II, I, 18, 19; III, 13, V, 12; VIII, 5; Philipp.III, 3. all.; r Cor. II, VIII, 10 cf. ad IV, 6; s Cor. l, V,8; II, 2; II, VIII, 15; VII, 3; Philipp. IV, 2; ante medias:b Cor. I, X, 21; Il, VII, 15; IX, 4; g Cor. II, II,7; V, 5, 18; VIII, 23; Eph. IV, 24; d Cor. II, II, 16;quid? quod ante k tenuem litteram assimilationeutitur Cor. I, VII, 16.
[692]Sic i pro ei: Cor. II, XIII, 3 siukiþ, Gal. VI, 3þugkiþ pro siukeiþ, þugkeiþ; e pro ei: Cor. II, V, 21;VIII, 16; Gal. VI. 13; Eph. II, 16; Philipp. II, 26 ïze etþize pro ïzei et þizei. Contra in mediis vocibus pleniorespraefert sonos, scribit enim Cor. II, I, 12usmeitum. Gal. III. 19 þizeiei. Cor. IV, 7 tykeikus prousmetum, þizeei, tykekus.
[693]Cor. II, XIII, 5 þau; XII, 2, 3; Eph. II, 12 ïnupro þauh et ïnuh.
[694]V. c. pro ia scribit ija in frijaþva omnibus locis,ubi id verbum legitur pro friaþva; iai---ijai in sijaiPhilipp. IV, 5; Col. IV, 6; aiï---aiji in saijiþ Cor. II,IX, 6; Gal. VI, 7, 8; eiha---eijha in freijhals Cor. II,III, 17 multisque aliis locis. Contra iu, pro quo anteaiju scribi solebat, maxime in cod. A restituitur, insium et siuþ Cor. II, II, 17; III, 3; VI, 16; XIII, 9;Eph. II, 8, 10; IV, 1; Philipp. III, 3.
[695]Vid. Esdr. II, 31 ubi anþaris vulgo omissum c.Complut. (ἑτέρου) addit; 39 þusundi ·iz·---χίλιοιδεκαεπτά,lectioni Complut. pro χίλιοιἑπτά; Neh. V,13 ab initio c. Complut. addit jah (καίγε); sic vs. 14þiudanis (βασιλεῖ) post artarksairksaus Ἀρθασασθά etibidem καὶἐγώ pro ἐγώ, nisi quod verbis transpositisïk jah legit; paulo post cum vulgo scriptum sit βίαναὐτῶνοὐκἔφαγονκαὶτὰςβίαςτὰςπρώταςἃςπρὸἐμοῦἐβάρυνανἐπ᾽αὐτούς, Goth. cum Complut. legit ἄρτοντῆςἡγεμονίαςμουοὐκἐφάγομεν,οἱδὲἄρχοντεςοἱἔμπροσθένμουἐβάρυνανἐπὶτὸνλαόν, convertit enim: hlaiffauramaþleis meinis ni matidedum. ïþ fauramaþljosþaiei vesum faura mis kauridedun þo managein; vs.15 pro δίδραχμα cum Complut. legit σίκλους (sikle);pro ἐκτετιναγμένοιαὐτῶνἐξουσιάζονται cum eodem libroπαιδάριααὐτῶνἐκυρίευσαν (skalkos ïze fraujinodedun),et sic porro. Eum textus gothici cum complutensiconsensum jam Speciminis editores indicaverunt,sed non omnibus locis id ab iis factum est, ubiGoth. cum illo libro conspirat.
[696]Vid. epistolam ad Leonem X summum episcopum,Complutensi praefixam.
[697]Vid. evangelia Marci et Lucae, epistolas ad Corinthiosalteram, ad Ephesios, ad Thessalonicensesalteram, ad Timotheum priorem (ad h. l.) et adTitum; abrupte incipiunt epistolae ad Galatas, et,quia cod. A inscriptiones et subscriptiones non habet,ad Timotheum altera; reliqua vero evangelia et epistolae,sunt ἀκέφαλα.
[698]Cf. Wetstenium l. l. pag. 305.
[699]Vid. epistolas ad Romanos, ad Corinthios utramque,ad Galatas, Ephesios, Colossenses, Thessalonicensesalteram. Caeterum quod explicit gothicumustauh reddidimus, voce latina usi sumus, pro quarectius perfecit dicendum erat; cf. Grimmium W. J.LXX pag. 34.
[700]Sic in cod. B esse solet.
[701]Sic in cod. A, qui etiam duas saepe subscriptionesconjunctas habet.
[702]Absolvit autem Euthalius illam operam anno458. Vid. Mill. prolegg. 940 et 944. Caeterum in librorumfine illud explicit ponere, jam saeculo quartoRomanos esse solitos, ex Hieronymi epistola 28, 4cognoscimus.
[703]Vid. Mill. prolegg. 941.
[704]Appositae sunt hae lectiones margini codicis B etquidem Cor. I, XV, 58; II, III, 4; V, 11; VIII, 1; IX,1; XI, 29 (quarum quinque lectionum Euthalius quatuortantum agnoscit). Gal. V, 2, 25; Eph. V, 1, 5;Philipp. I, 21; III, 1; IV, 1; Thess. I, III, 1; Philem.12.
[705]In epistola ad Romanos, nisi in cod. Carol. adXII, 1 i et ad XIII, 1 e, nullae divisiones adscriptaeapparent; in priore ad Corinthios (cod. A) ad XI, 3ponitur h (8), ad XIV, 26 ie (15) ad XV, 58 iz (17);legitur praeterea etiam ad XI, 25 e (5), qua Euthalianamdivisionem indicari Castillionaeus existimat, cf.Knittelium pag. 384. In altera ad Corinthios legiturin cod. B ad I, 3 a (1). I, 15 b (2). II, 12 g (3). IV,1 e (5). IV, 7 q (6). V, 12 z (7). VII, 4 h (8). VIII, 1þ (9). IX, 3 i (10). XI, 21 ia (11); litteram d (4) Castillionaeus(ad II, I, 3) omissam aut ita interiissedicit, ut nulla ejus vestigia deprehenderit; caeterumEuthaliana sectio prima ponitur ad I, 1; octava adVII, 2; decima ad X, 1; undecima ad XI, 1: in cod.A duae tantum notantur sectiones ad V, 11 d (4) etad VIII, 1 q (6), quae cum graecis omnino non congruunt.In epistola ad Galatas in cod. B ad II, 11 g(3). ad IV, 21 þ (9). ad V, 13 ia (11), ad VI, 11 ib(12), compluribus omissis; in cod. A ad III, 27 g (3);ad IV, 13 d (4). Epistola ad Ephesios cod. A ad II, 1a (1). Epistola ac Thessalonicenses priore cod, B adII, 17 b (2). III, 11 g (3). IV, 13 e (5). II, III, 6 e (5).16 q (6). Tim. I, II, 1 d (4). V, 3 ia (11). VI, 11 iz(17). II, II, 14 e (5). IV, 1 h (8).
[706]Hos canones primus Lye editioni Benzelianaeapposuit; qui ab Eusebianis discedunt, sunt hi:evangelio Matthaei: sect. md VI, 9: Eus. VI, 14;mq VI, 20: VI, 19; ne VII, 15: VII, 13; nþ VII, 19:VII, 21; jþ VIII, 22: VIII, 23;
[Gothic 90]d X, 33: X, 32; rqXI, 16: XI, 14; rz XI, 18: XI, 15; tme XXVII, 51;XXVII, 52; evangelio Marci sect. b I, 4: Eus. I, 3:g I, 6: I, 4; þ l, 14: I, 15; ka II, 13: II, 14; kþIII, 13: III, 14; mq IV, 34: IV, 35; mz IV, 35: IV,36; nq VI, 12: VI, 13; nh VI, 15: VI, 16; j VI, 18:VI, 21; jþ VI, 54: VI, 53; ud VII, 30: VII, 31; uqVII, 37: VIII, 1; pg VIII, 29: VIII, 30;
[Gothic 90]d IX, 33: IX,32; ra IX, 49: IX, 44; rb IX, 50: IX, 49; rih XI, 3:XI, 4; rl XII, 12: XII, 13; rnþ XIV, 8: XIV, 7; rpe XIV,50: XIV, 49; r
[Gothic 90]q XIV, 68: XIV, 69; r
[Gothic 90]þ XV, 1: XV,2; s XV, 2: XV, 3; sa XV, 3: XV, 4; sþ XV, 20: XV,21; evangelio Lucae b I, 35: II, 6; g I, 36: II, 8; iIII, 15: III, 16; ia III, 16: III, 17; ib. III, 17: III, 19;lb V, 10: V, 11; mh VI, 21: VI, 22; na VI, 26: VI,25; jþ VII, 18: VII, 19; uh VIII, 11: VIII, 12; rpz XV,3: XV, 4; r
[Gothic 90] XV, 11: XV, 12; r
[Gothic 90]b XVI, 13: XVI, 14;r
[Gothic 90]þ XVII, 3: XVII, 4; sq XVII, 24: XVII, 25; siq XVIII,14; XVIII, 15; ska XVIII, 27: XVIII, 29; ske XVIII, 43:XIX, 1; slg XIX, 35: XIX, 32; sld XIX, 37: XIX, 36;slq XIX, 40: XIX, 41; evangelio Joannis nq VI, 35:VI, 37; jg VI, 48: VI, 49; jd VI, 49: VI, 50; ua VI,63: VI, 64; ub VI, 64: VI, 65; ug VI, 65: VI, 66;
[Gothic 90]a X, 15: X, 16,
[Gothic 90]b X, 16: X, 17;
[Gothic 90]g X, 39: X, 40;rh XII, 27: XII, 28; rkq XIII, 36: XIII, 37; rlb XIV,25: XIV, 26; rlz XV, 16: XV, 17; rlh XV, 17: XV,18; rmd XV, 23: XV, 24; rme XV, 24: XV, 25; rmqXVI, 2: XVI, 1; rmz XVI, 4: XVI, 5; rmþ XVI, 15:XVI, 16; rne XVII, 25: XVII, 26; rjþ XVIII, 19: XVIII,18; ruz XVIII, 28: XVIII, 29; ruþ XVIII, 35: XVIII, 34;r
[Gothic 90] XIX, 6: XIX, 7. Praeterea canones in codice adscriberelibrarius nonnunquam omisit, desiderantur enimMatth. VII, 15 nq; VII, 17 nh; XXVII, 51 tmd; XXVII,62 tna; Marc. XVI, 11 sld et 12 sle; Luc. IV, 24 ka;VI, 6 mb; VII, 11 jz; IX, 37
[Gothic 90]þ; X, 1 usque ad 10,29 deinceps quinque sectionum numeri ab rz usquead rib; X, 29 rkb; XVI, 13 r
[Gothic 90]a; XVII, 7 sa; Joan. XV,23 rmg.
[707]Vid. Zahnium ad Luc. XIX, 31 et Einleit. pag. 30, 2.
[708]Uti Castillionaeus Specim. praef. pag. XX, quemvirum praestantissimum nunc, multo Ulfilae usu atquefamiliaritate edoctum, aliter sentire autumamus,ut ipse eos non laudet, qui sententiam illam ad verbumsuam reddiderunt, quod fecit Aschbachius l. l.pag. 35.
[709]Vid. Grimmium de hac re docte, uti solet, disputantemGramm. praef. p. XLVI editionis prioris.
[710]Vid. ad Marc. XII, 13, Luc. XVI, 16; XVII, 22;Thessal. I, V, 23.
[711]Vid. Heupelium l. l. 4, a, qui Franzii auctoritatepermotus, versionis gothicae praestantiam ignorantis,id posuisse videtur.
[712]Vid. Scholzium I. prolegg. p. CXXI seqq.
[713]Quod ei laudi magis, quam vituperio tribuendumesse Zahnius existimat, Einleit. p. 33
[ Quos Griesbachius signat.].
[714]Einleitung in die göttlichen Schriften p. 279.
[715]Quos Griesbachius signat.
[716]Vide copiosius de noc codice loquentem Ihreumin dissertatione de codice Argenteo anni 1769(Ulfil. illustrat. p. 184 seqq.) et praefatione in eumdemlibrum p. 3 sqq.; deinde Zahnium Einleitungp. 37 sqq.
[717]Viri docti codicem temporibus belli tricennalisPragam delatum esse opinantes, idoneum argumentum,quo id probarent, adducere non potuerunt;jam seculo sexto decimo loco suo motum esse,cognoscitur e Richardi Streinii, Caesari RudolphoII a consiliis et Matthiae archiducis palatio praefecti,libro sic inscripto: Apologia oder Schutzred uberdes durchleuchtigsten Hauses Osterreich von weilandKaiser Friderich I demselben anno 1156 erthailtenansechlichen Privilegio; eo enim in libro auctorpostquam Otfridum wamba verbo obsceno pro ventreusum esse dixit, addit: dess auch aber jm gottischenEuangelj buech, dessen Sr. Kay: Maytt. originalhaben, zur befinden, id est, hanc vocem etiamapud gothicum evangelium occurrere, cujus exemplargenuinum asservatur, etc. Streinius autem cum anno1601 obierit, codicem Argenteum, qui sine dubioidem est, quem ille ante oculos habuit, jam seculoXVI Pragam pervenisse non dubium est. Hanc notationemautem Schmellerus, vir doctissimus, cumnobis humanissime communicavit.
[718]Zahnius Einleit. p. 44 sq. quanti de la Gardiecodicem emerit, diversas virorum doctorum sententianotat; quarum hae duae sunt rectae, una, qua thalerissexcentis (intell. suecicis imperialibus), altera,qua quadringentis (intell. suecicis imper. bacc.)emisse dicitur; utraque enim summa aequiparat thalerosducentos nostri aeris.
[719]Litteras impressas vel inustas esse primus Ihrecontendere ausus est, quem secuti sunt Schönmeieruset Adelungius; argumenta autem, quae tamquamprobantia Ihre affert, satis frigida esse jam Zahniusoptime docuit et nos, cum illas nugas recolere taedeat,id tantum quaerimus, quomodo si illo temporeartis typographicae---nam eam cogitavisse illos virosdoctos non dubium est---principia jam innotuerunt,ea ars tam longae oblivioni rursus tradi potuerit;deinde cur librarius duplices lineas duxerit, quarumsi typos excussisset, ne una quidem opus erat.
[720]Ejus furti a nobis primum cogniti et nescio quaauctoritate in ephemeridibus publicis omnium feregentium divulgati, Anglius quidam, qui codicem contulisset,accusatus est: sed neque nos hi accusatoressumus, neque Angli nomen nobis cognitum est, quicodicem eo consilio legerit, ut usum aliquem indefaceret; mirum autem est, quod alium codicem, quievangelia gothica continuisset, Neapoli in Angliamdelatum esse Itali palam professi sunt, vid. Castill.Specim praef. p. V.
[721]Apud Ihereum Ulfil. illustr. p. 87 falso 187scriptum est.
[722]Vid. Knittelium p. 316 sqq.
[723]Hunc codicem ad Bobiense in Liguria coenobiumpertinuisse, unde etiam bibliothecae Ambrosianaepalimpsesti prodiere, datis ad Angelum Maiumlitteris docuit v. c. Niebuhr, et eo quoque pertinuitalius, in bibliotheca Vaticana asservatus, homiliarumgothicarum fragmenta continens (Skeireins) CAST. inAddend. ad epistolam Corinth. alteram p. 83, undeAdelungium suspicantem, codicem Carol. in Hispania,Visigothorum sede, scriptum esse, erravisseapparet.
[724]Vid. Castill. Specim. praef. p. IV sq. XV sqq.
[725]Quatuor D. N. Jesu Christi evangeliorum versionesperantiquae duae, gothica scil. et anglosaxonica,quarum illam ex celeberrimo cod. Arg. nunc primumdepromsit Fr. Junius. Accessit et glossarium gothicum.Dortrechti 1665 (Amstelodami 1684) 2 voll. 4.
[726]D. N. Jesu Christi SS. Evangelia ab UlfilaGothorum in Moesia episcopo circa annum a natoChristo CCCLX ex graeco gothice translata, nunc cumparallelis versionibus sueco-gothica, norraena l. islandicaet vulgata latina edita Stockholmiae, 1671, 4. cf.Eberti Allgemeines bibliograph. Lexicon II, p. 991.
[727]Sacrorum evangeliorum versio gothica ex cod.Arg. emendata atque suppleta cum interpretatione latinaet adnotationibus E. Benzelii edidit, observationessuas adjecit et grammaticam gothicam praemisitE. Lye, Oxonii 1750, 4.
[728]Id exemplar, quod postremo in Heinatii,professoris Francofurtensis, possessionem venit, indequenomine Heynatii manuscriptum vocatum est,Zahnius deinde in consilium adhibuit.
[729]Joannis ab Ihre scripta versionem Ulfilanamet linguam maeso-gothicam illustrantia ab ipso doctissimoauct re emendata novisque accessionibus aucta,jam collecta et una cum aliis scriptis similis argumentiedita ab A. F. Büsching, Berolini 1773, 4. In hujuslibri appendice etiam Joannis Gordoni, jurisconsultiEdinburgensis, Specimen animadversionum criticarumin priscam evangeliorum versionem gothicamcontinetur, optimarum observationum plenum et dolendum,quod non plura de eo linguae gothicae peritissimoatque subactissimi judicii viro habemus.
[730]Ulfilas gothische Bibelübersetzung nach IhrensText, mit einer grammatischwörtlichen lateinischen Uebersetzung,samt einer Sprachlehre und einem Glossarausgearbeitet von F. K. Fulda, das Glossar umgearbeitetvon W. F. H. Reinwald, etc. herausgegeben vonJ. Chr. Zahn, Weissenfels 1805, 4.
[731]Ulphilae versionem gothicam nonnullorum capitumepistolae Pauli ad Romanos e litura cujusdamms. rescripti, qui in augusta apud Guelpherbytanos bibliothecaadservatur, etc., eruit, commentatus est datqueforas F. A. Knittel 1762, 4. Eam editionem textumaccuratissime lectum et erutum continere si Ebertusl. I. p. 992 dicit, aut immerita laude eam sustulit,aut de re sibi parum comperta confidentius judicavit;nam Knittelius, quae facilia lectu sunt in codice,recte legit, in iis, quae aliquanto sunt difficiliora saepiuserravit, linguae autem gothicae proprietates etplane incognitae fuerunt.
[732]Horum virorum alter, qui libellum sic inscripsit:The gothic gospel of St. Matthew from thecodex Argenteus of the fourth century with the correspondingEnglish or Saxon from the Durham book ofthe eigth century, etc. by S. Henshall, London 1807, 8.Ad textus emendationem non solum nihil contulit,sed etiam falsis verborum distractionibus aut copulationibuseum foede maculavit; adnotationes autemtextui subjectae tam sunt perversae atque ineptae,ut, quae commemorentur, non sint dignae. Multomelius Schmellerus Matthaei fragmenta edidit hoc inlibello: Evangelii secundum Matthaeum versio francicaseculi IX nec non gothica sec. IV quoad superest,Stuttgart 1827, 8. Is enim vir doctissimus textum, eZahnii editione haustum, quam emendatissime potuit,edidit, a que etiam primus fragmentis, e codice Ambrosianodetectis, auxit.
[733]Ulphilae partium ineditarum in Ambrosianispalimpsestis ab Angelo Majo repertarum specimenconjunctis curis ejusdem Maji et C. O. Castillionaeieditum, Mediolani 1819, 4.---Ulphilae versio gothicaepistolae D. Pauli ad Corinthios secundae, quam, etc.edidit C. O. Castillionaeus, Mediol. 1829.---Gothicaeversionis epistolarum D. Pauli ad Romanos, ad Corinthiosprimae, ad Ephesios, quae supersunt, etc., edidit C.O. Castillionaeus, Mediol. 1834.---Gothicae versionisepistolarum D. Pauli ad Galatas, ad Philippenses, adColossenses, ad Thessalonicenses primae, quae supersunt,etc., edidit C. O. Castillionaeus, Mediol. 1835.---Gothicaeversionis epistolarum D. Pauli ad Thessalonicensessecundae, ad Timotheum, ad Titum, ad Philemonem,quae supersunt, etc., edidit C. O. CastillionaeusMediol. 1839.
[734]Quos in errores viros nostri aevi doctissimoseditionum illarum vitia perduxerint, inter alia optimecognoscitur e disputatione Graffii de infirma germanicaelinguae declinatione conscripta, multa doctrinarepleta, in Novi Diarii societatis eruditorum Berolinensium,etc., volumine altero inde a pag. 1 edita;is enim leges constituit plerasque, e lectionibus falsisdeductas, quarum eum cognitis veris lectionibus,etiamsi non poenitebit, tamen loca, quae nunc citavittanquam probantia, non probare id, quod voluit,ipse intelliget.

...

[6189]
[6190]leg. staua?
[6191]C. usaunein.
[6192]C. (?) M. garehsn.
[6193]C. gaagveir.
[6194]C. (?) laisjareis.
[6195]M. aftragalaþon.
[6196]M. ïnþizei.] nu vitodis gaaggvei
[Note: M. gaaggvein.
[6197]M. gavandein ai . . .
[6198]M. leik ïs.
[6199]M. ïnuhþis.
[6200]C. þvalh.] usþulan. þammuh þan ni froþ nekaudemus
[Note: M. neikaudemus.
[6201]M. ïnuhþis.] qaþ. waiva mahts ïst manna
[Note: C. M. man.
[6202]M. aftragaleiþan.
[6203]M. aftragaleiþan.
[6204]C. þeiha.
[6205]M. dugarehsn.
[6206]C. gatemiband. M. gatemi band.
[6207]C. garehsnais.
[6208]M. . . . na gavesun.] jainar
[Note: M. om.
[6209]M. nauh þanuh.
[6210]C. (?) M. undrunnun.] sumai ni kunnandans waþar skuldedi maiza. þaþroh þan
[Note: C. (?) M. þau.
[6211]M. ïnþizei.
[6212]Leg. sinteinom?
[6213]M. ei þan.
[6214]M. om.
[6215]C. munandane.
[6216]M. frauja.
[6217]C. minizei.
[6218]M. ïnuhþis.] bairhtaba uns laiseiþ qiþands
[Note: M. laiseiþ þiuþa.]. aþþan ïk ïn vatin ïzvis daupja. ïþ sa afar mis gagganda
[Note: C. (?) M. gaggida; s. Zus. zu S. 33.
[6219]M. ei þan.
[6220]C. sokjandans.
[6221]M. ïnuh þis.
[6222]C. (?) M. und.
[6223]M. alamanne.] du guþs kunþja tiuhandei ïnuh þis
[Note: M. ïnuhþis.
[6224]M. ïnþizei.
[6225]M. þauh jabai
[6226]C. anairþai. M. ana airþa.] ïn manne garehsnais qam. akei ni þe haldis
[Note: M. þehaldis.] airþeins vas nih us airþai
[Note: C. þai.
[6227]M. ïnþis.
[6228]M. markaillaus.
[6229]C. sveiha.
[6230]hier fehlt etwas wie qiþiþ ainana od. qiþiþ anþariana.] raihtis þana frijondan anþaranuk þan þana frijodan
[Note: C. frijondan.
[6231]C. taiknjandanþaranuh.
[6232]M. tvaandvairþja.
[6233]C. ainohun.]. ak staua alla atgaf sunau. ïþ nu ains jah
[Note: M. ja.
[6234]Leg. gakunnan? vgl. Gal. 2, 5.]. eiþan
[Note: M. ei þan.
[6235]C. M. waþaramma.
[6236]M. vairþida; im Cod. am Ende der Zeile.]. unte þata qiþlo. ei allai sveraina sunu svasve sverand
[Note: C. svasverand.
[6237]Fort. haidau?
[6238]Leg. silba?
[6239]M. ïnþizei.
[6240]In Cod. nicht lesbar; etwa atsewun?]. eiþan
[Note: M. ei þan.
[6241]M. þuhta; Cod. hier sehr verloschen] sunjeins visands þaim unkunnandam mahta
[Note: M. maht.
[6242]Leg. sunjai?] maht ïst anþarleikein ïnmaidjan. iþ þo veihona vaurstva || unandsakana
[Note: M. unandsokana.
[6243]M. ïnuhþis.] qiþiþ. jah saei sandida
[Note: Cast. sanda.
[6244]Leg. veitvodei?
[6245]M. ïnþizei.
[6246]M. þize(i).] ungalaubjandane varþ || hairto. ïnuh þis
[Note: M. ïnuhþis.
[6247]C. gas. w..; Cast. gas
[aiwiþ].
[6248]M. om.
[6249]M. fimf.
[6250]C. M. visandin.
[6251]M. þize(i).] hlaibe ·ib·
[Note: M. tvalif.
[6252]M. gahabaida ïze; der C. unleserlich.
[6253]C. (?) M. ainwarjamma.
[6254]M. fidvortiguns.
[6255]M. tvalif.] tainjons gabruko us þaim ·e·
[Note: M. fimf.
[6256]M. tvaim.
[6257]M. om.
[6258]M. du we.
[6259]M. ïn þizei.
[6260]M. silkaleikjandans.
[6261]M. si(j)uþ.
[6262]C. baitreins þvairheins. M. baitrein þvairheins] rodidedun ïn þamma ei
[Note: M. þammei.] liugandans bigitanda. ei ni ainshun
[Note: C. ainhun.
[6263]M. neikaudemau.
[6264]M. om. jah qiþandin.
[6265]C. (?) ainhun.] þize reike jah fareisaiei
[Note: M. fareisaie ïmma.
[6266]C. (?) raihts.
[6267]Castill. Ulphilae partium inedit. specimen26 sq.
[6268]Cast. madagrize.
[6269]C. friþareikeikeis.
[6270]C. gabrannidai.
[6271]Cast. om.
[6272]C. aipisks
[6273]C. alþjanoine. Cast. alþjinoine.

...

FINIS TOMI OCTAVI DECIMI.

---

• Confessio (Martinus Turonensis), J. P. Migne; PL 18, 0011C-0012D
• De VII regulis (Tichonius Africanus), J. P. Migne; PL 18, 0015B-0065
• Prolegomena (Schoenemannus, Fredericus G.), J. P. Migne; PL 18, 0065C-0066C
• Sententia de humilitate et obedientia (Novatus Catholicus), J. P. Migne; PL 18, 0067A-0070D
• Exhortatio ad monachos (Auctor incertus), J. P. Migne; PL 18, 0071A-0078A
• Exhortatio ad sponsam Christi (Auctor incertus), J. P. Migne; PL 18, 0077A-0090B
• Sermones (Ambrosius Mediolanensis), J. P. Migne; PL 18, 0109D-0142A
• Vita Symmachi (Auctor incertus), J. P. Migne; PL 18, 0141B-0142D
• Elogia (Auctores varii), J. P. Migne; PL 18, 0143A-0146B
• Epistolae (Symmachus), J. P. Migne; PL 18, 0145C-0406C
• Actio gratiarum (Mamertinus), J. P. Migne; PL 18, 0409C-0430C
• Descriptio urbis Romae (Publius Victor), J. P. Migne; PL 18, 0437A-0456
• Versio Bibliorum (Ulfilas Moeso-Gothorum), J. P. Migne; PL 18, 0499-0871
• Fragmenta alia Gothicae linguae (Auctor incertus), J. P. Migne; PL 18, 0871-0880