 Progymnasma septuagesimum |
Progymnasma septuagesimum secundum  |
Certamen copiae.
Personae:
Paulinus, Mauritius, Eugenius.
Paulinus
Uter vestrum paratus est mecum conferre manus, conferre pedem, suscipere bellum, certamen inire, praelio contendere, pugnam capessere, in arenam descendere, Martem lacessere, armis experiri, dimicare, pugnare, certare, decertare, praeliari, confligere?
Mauritius
Ohe, quorsum tu inconsiderate tot synonyma, tot loquendi genera idem valentia conglobas? Diceres semel uno verbo quid velles. Ecquid tibi vis tandem?
Eugenius
Quod istuc praelium nobis, quam dimicationem offers, gloriose miles?
Paulinus
Demiror equidem non sentire, non videre, non animadvertere, non intelligere, non percipere vos quid cupiam, qua de pugna loquar.
Eugenius
Nempe tibi admodum plaudis de varietate sermonis atque copia, et tanquam Croesus aliquis in tua affluentia nos ut Codro pauperiores aversaris, nostram paupertatem despicatui ducis.
Mauritius
Legistin' mi Thraso (mi Pauline volebam dicere) quid Archidamus Lacedaemoniorum Imperator, cum in Arcadiam irrupisset, cognovissetque hostibus Eleos ferre auxilium, quid, inquam, ad eos scripserit?
Paulinus
Quid scripsit?
Mauritius
Hoc tantum: quies bona. Ne igitur te commoveas cum tuis copiolis, ut ne incidas in permagnos et valentes exercitus, a quibus re ad extremum perducta casum, foedissima strage concisus cum fueris, tum denique discas quid moneat illud vetus adagium: Satius est recurrere quam male currere: palma in medio est posita.
Paulinus
Quod tuo capiti sit. Rem istam mecum recta reputavi via, subduxi rationes, delectus egi: absit verbo invidia, est unde vobis bellum faciam, copias magnas valentes, virum a viro lectum visuri estis. Quare si vos viri estis, non mulieres, si audetis, si vos ulla accendit tantarum gloria rerum, movete, aciem instruite, et aiugulis vestris vim meam prohibete.
Mauritius
Ut saepe summa virtus in occulto latet? Hic Imperator quantis est cervicibus? Innumerabiles et munitissimas videtur urbes expugnasse.
Eugenius
In nobis mora non erit ulla, quoniam tibi insanire libet. Pone in quo nos copia tecum decertare desideras.
Paulinus
Ponam vero. MORI, quot modis aliter efferri potest Mauriti?
Mauritius
Multis, quod nemine?? fugit, nisi qui literas fugit.
Paulinus
Quot ergo?
Mauritius
Tu numerato, ego proferam.
Paulinus
Numerabo. At cave, quidquam inquinatum ac lutulentum, tanquam bonis mercibus adulterinas, et argenteis nummis plumbeos admisceas.
Eugenius
Quorum nam formas illas loquendi esse postulas?
Paulinus
Ridiculus es. Interrogas qualem cocum, quales epulas stomachus meus appetat? Ex amussim optimum, et conquisitissimas: architectorum nimirum et principum latinitatis,
Mauritius
Tullii, Caesaris, Sallustii, T. Livii, Plauti, Terentii, Virgilii, Horatii, etc. nec enim poetas excluserim: aliorum denique probatissimorum scriptorum, etiam nostri saeculi, qui imitatione ad sanitatem et munditiem antiquorum accedere studuerunt.
Mauritius
Facient ad stomachum tuum; uti spero.
Paulinus
Ordire, Eugenius te excipiet, ego postremo loco occidam vos: trecentos enim modos ad hanc unam rem explicandam recensebo.
Eugenius
Basilicas edictiones hic habet. Mira confidentia.
Paulinus
Mira diligentia, lam pro castris milite producito, quem sub pellibus tutius contineas, ut ego sentio. Fuga salutem petet, si non oppetet.
Mauritius
Mortem cum vita commutare, non, ut aliqui, phrasim non intelligentes, inuerso verborum ordine dicunt, vitam cum morte commutare: hoc enim est ex mortuo vivum fieri: vitam scilicet pro morte recipere.
Paulinus
Quis ita locutus est?
Mauritius
Servius Sulpitius disciplina iuris civilis eruditissimus, et oratione maxime limitatus ac perpolitus, epistola qua Ciceronem de obitu Tulliae consolatur: Posteaquam mihi renunciatum est, etc. lib. 4. epistolarum ad familiares.
Paulinus
Reperiturne ibidem alius dicendi modus?
Mauritius
Ita: Diem suum obire.
Paulinus
Sic est, perge.
Eugenius
Mauritius didicit literas Pauline, et personam adhuc bene gerit.
Paulinus
Nondum me perculit.
Mauritius
E voce, vita, frequentes nascuntur formulae. Vitam reddere: interdum adiungitur, naturae, dandi casus videlicet. Vitam deserere, vitam dimittere, amittere, relinquere, edere, vita cedere. E vita cedere, discedere, decedere, recedere, excedere, a vita desciscere. Vita concedere, est apud Cornelium Tacitum. E vita seu de vita exire, migrare, demigrare. Extremum vita diem conficere, seu, morte conficere, vita carere. Restant modi quidam conflati ex vocabulis, anima, lux, spiritus, corpus, et aliis, quos relinquam Eugenio repraesentandos.
Paulinus
Quomodo? tu repraesenta, tu promus esto, si quid habes conditum praeterea.
Mauritius
Satis fore arbitror, si formarum numero ambo te quasi coniunctis castris, duplicatisque viribus superemus. Quod si tu uni potes resistere, duobus profecto non resistes: nam neque Hercules contra duos.
Paulinus
Attulisti circiter quatuor et viginti: atqui plures exspectabam.
Mauritius
Mox addetur cumulus, ut sint amplius quadraginta. Sudabis et algebis Pauline, si his nostris omnibus praetermissis (quod necessario tibi faciendum est) plus quinquaginta in medium adducere volueris: quot nisi adduxeris, palmam nequaquam obtinebis. Et veremur magnopere, ne leonem pollicitus cum sis, murem ostendas.
Paulinus
Ego contra vereor, ne vos falsa teneat opinio. Mecum erit iste labor.
Eugenius
Animam efflare, edere, exhalare, agere, exspirare, amittere. Lucis usuram reddere, amittere, ex hac luce discedere, migrare. Extremum spiritum seu vitae spiritum exhalare, spiritum, supremum vitae spiritum edere, spiritum finire. Ab hominibus, seu ab hominum vita demigrare, inter vivos esse desinere. In vivis, inter vivos numerari, vitam et spiritum ducere, vita et communi spiritu frui, vitam propagare desiit, vita defecit, casu ablativo, Interclusa anima creditus est mortalitatem explevisse. Cornel. Tacitus agens de Tiberio, annal. lib. 5. in extremo.
Poetarum illa sunt, vitale lumen, lucem relinquere, lumina linquere, occubare umbris, linquere dulces animas: quae duo sunt Virg. in 3. Aeneid, in quo et illud ad Aeneam Andromache: Vivisne? Aut si lux alma recessit? Idem in 11. pereleganter, capi leto, cum de Camilla loquitur. Ibidem de eadem moriente: Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras. Extremum efflare halitum, quo usus est in secunda Tuscul. disputatione Sophoclis aliquot versus in latinum convertens M. T. et in primo, leto potiri: Euthynous potitur fatorum munere leto. Vocant etiam mortuos carentes luce, cassos lumine.
Mauritius
Non poenitet virium: utrique nostrum magnum dedisti decus. Desine plura, non vincet nos hodie.
Paulinus
Vincam, ita sim felix: quando totus in hoc bellum, et animo et mente insistam. Ac primum simplices voces, quibus uti consueverunt auctores Latini, cum de morte verba faciunt, producam: quas tamen veluti calones et lixas, non veros, auctoratosque milites aestimari, nec, quod ad victoriam attinet, ullo ipsos numero esse postulo.
Mauritius
Fiat sane, dum fateare, nos quoque fungi potuisse hac opera. Quin etiam illas elocutiones commemores licebit, quibus praeter naturam invecta mors declaratur.
Paulinus
Ita facere sedet animo. Demum ad eas aggrediar, quae sunt vestrae classis, eaeque partim oratoriae, partim poeticae: hoc modo numerus adversus numerum pugnabit: meus nempe maior contra vestrum minorem.
Eugenius
Placet: iam proposita exequere: arrectis astamus auribus.
Mauritius
Sed expediet fortassis tuos milites in procinctu testamentum facere, quoniam satis est credibile, apud inferos hodie coenaturos.
Paulinus
Quod facillimum est facis.
Mauritius
Quid istuc?
Paulinus
Homines ut irrideas: verum noli, quaeso, istum urbanitatis tuae salem totum in me irridendo consumere. Itaque pro, mori, etiam dicimus interire, perire, occidere, extingui, obire, decedere, excedere, absumi, decidere. Plautus Trin. Nemo extat, qui ibi sex menses vixerit: ita cuncti solstitiali morbo decidunt. Ibidem: Quin prius adplures me penetravi? Et in Casina. Qui nunc abierunt hinc in communem locum. Terent. Phormione: E medio abiit. Horatius quoque.
Nos ubi decidimus.
Quo pius Aeneas, quo Tullus dives et Ancus,
Pulvis et umbra sumus.
Vixisse etiam dicuntur, et fuisse quos mortuos significare volumus, κατά συνεκδοχήν. Tibull. li. 3. Sive erimus, seu nos fata fuisse velint. Veteres quippe δυσφημίαν in mortis mentione admodum fugiebant. Quocirca etiam abiit dicebant, pro interiit, et abitionem vocabant mortem, ut auctor est Festus. Graeci οἴχεσθαι, ut Germani verscheiden. Plura legetis apud Scaligerum in Festum et Varronem, si collibitum erit. Qui seu volentes, seu nolentes occiduntur, ii dicuntur vitam ponere, profundere. Virg. animas proiicere, in 6. Vita privari, exui, eiici, spoliari, expelli, extremum spiritum effundere, mortem capere, e vivorum numero exturbari, a vita eximi, morte affici, multari, mortem oppetere, morte seu mortem occumbere, quod Virg. extulit in secundo, cum dandi casu: Seu versare dolos, seu certae occumbere morti. Cic. 1. Tuscul. e Poeta vetusto. Priamo vi vitam evitari, id est, extorqueri: mitti ad mortem, ubi Socrates de se cicutam bibituro disserit, et 9. Philipp. Occidi, interfici, interimi, necari, mactari, obtruncari, iugulari, lis item dicitur vita eripi, adimi, extorqueri, Livius lib. 1. dare manibus dixit, pro interficere. Et Plaut. Asin. morti dedere. Virg. 4. Georg. dedere neci.
Eugenius
Vellem in rem praesentem venire, si liber Livii adesset.
Paulinus
Nihil est opus: memini verba et locum. De duobus Curiatiis tum a se peremptis, ac de tertio iam iamque perimendo sic ait victor Horatius: Duos fratrum manibus dedi: tertium caussam belli huiusce, ut Romanus Albano imperet, dabo. Male sustinenti arma, gladium superne iugulo defigit, iacentem spoliat. Plaut. Menaech. Quem ego hominem, si vivo, vita devolvam sua. Ibidem: Anima privabo virum. In Milite dixit, adimere animam. Bacchid. autem facete.
Nam neque Bellona mihi unquam, neque Mars creduat.
Ni illum exanimalem faxo, si convenero,
Nive exheredem fecero vitae suae.
Ecquid plura expetitis?
Mauritius
Non his contenti sumus. Ad illa delabere, quae sunt institutae concertationis propria: et memento quanta sit a nobis coacervata locutionum multitudo: simul in mentem revoca, quid promiseris. Et cum nos in summam exspectationem adduxeris, vide ne falsos turpiter deseras.
Paulinus
Non excidere animo promissa. Accipite. E corporum vinculis evolare, ex his tenebris in lucem illam excedere, a Deo evocari, ad Deum abire, in caelum migrare, de vitae statione decedere. Ad illud divinum animorum concilium coetumque proficisci, ex hac turba et colluvione discedere. Quae quidem non de quibusvis morientibus usurpanda esse, ipsimet intelligitis, quando haec Romuli nepotum disertissimus Cicero de Romanis illis, Paulo Aemilio, Catone, aliisque sapientibus atque optimis viris, qui cum virtute scilicet aevum agitassent, in somnio Scipionis, in Catone, et in Tusculanis usurpavit: quos praeterea dicit corpore laxari, et eorum animas in custodia corporis detineri: ut proinde talibus decedentibus dicere integrum sit, ipsos e custodia corporis evolare, elabi, emitti. Item vinculis corporum levari. Si iam vocer ad exitum vitae, ait de se epistola quadam ad Torquatum, lib. 6.
Eugenius
Eleganter animvertisti?? hasce elegantias.
Paulinus
Vitam finire, destituere, vita fungi, defungi, vitae modum, finem imponere, supremum, ultimum vitae diem agere, explere, rebus humanis eximi. Nodis corporeis eximi, apud Arnobium lib. 2. In eodem: animae corporibus exutae humanis. Inter homines agere desiit, legi apud Tacitum. Et Sallust. in Iugurth. Quoniam mihi natura finem vitae facit: Et Sueton, in Claudio. Ad finem mortalitatis accedere. Non praeteribo illud, si quid ei acciderit, seu humanitus acciderit. Cic. 1. Philip. et 1. Tuscul. cui simile est, si quid eo factum erit, si quid eo fuerit, pro, si mortuus fuerit: quod abstinebant, ne male ominari viderentur. Fato cedere, fato fungi, in fata concedere.
Eugenius
Cuiusnam hoc est?
Paulinus
Opinor Livii. Naturae satisfacere, naturae cedere, concedere.
Mauritius
Et hoc extremum?
Paulinus
Salustii in Iugurthino. Naturam satietate vivendi explevisse dicuntur a Cicerone, qui decrepita senectute de vita exierunt. Mors continuo istam occupat, Terentius. Mortem obire, vitam finire, claudere, alicui vitam deficere. Item accusandi casu, Petrum vita defecit. Finem vivendi facere, invenire. Transeo nunc ad formulas Poetarum, quarum tu, Eugeni, bonas quidem illas, at paucas protulisti.
Eugenius
Si libuisset, protulissem plures.
Paulinus
Quin tu dicis idem quod in eclogis ille pastor: Nunc oblita mihi tot carmina.
Mauritius
Pauline, hic Rhodus, hic salta.
Paulinus
Audite. Fata subire, finiri leto, morte sopiri, animas, vitam ponere, deponere, linquere, consumi morte, supremam horam alicui venisse. Tibull. At mihi Persephone nigram denuntiat horam. Idem: Quod si fatales iam nunc explevimus annos. Agere spiritum, tenuem mutari in umbram, mitti ad campos Elysios, nigram tranare paludem, mors venit. Propert. Quandocunque igitur nostros mors claudet ocellos. Martial. Cum mihi supremos Lachesis perneverit?? annos. Subire mortem, mortis iter adire. Est etiam in usu apud eos rapi, pro emori. Virgil. in epitaph. suo: Mantua me genuit, Calabri rapuere: nam in Calabria decessit. Idem in 6. Aeneid. de infantibus mortuis.
Quos dulcis vitae exortes, et ab ubere raptos
Abstulit atra dies, et funere mersit acerbo.
Propertius: Vivam si vivet, si cadat illa, cadam. Animam ponere primis cunis. Fata repellunt vitam, fata properant quietem, venire ad fata, petere aquas Stygias, intrare domos nigrantes animarum silentum, immites Parcas habuisse, sensisse. Lucretius vitae pausam vocavit mortem. Frigida quem semel est vitai pausa secuta. Cuius item. illud elegantissimum est: vitai lampada tradere in z??. Vultis adducam versus ipsos?
Eugenius
Volumus, si commeministi.
Paulinus
Sic rerum summa novatur
Semper: et inter se mortales mutua vivunt.
Augescunt aliae gentes, aliae minuuntur,
Inque brevi spatio mutantur saecla animantum,
Et quasi cursores vitai lampada tradunt.
Rursum lib. 3. de Xerxe. Lumine adempto animam moribundo corpore fudit. De Epicuro ibid. Ipse Epicurus obit decurso lumine vitae. et in 5. Illi quos a vita natura removit. In eod. quem vita reliquit. In 6. autem libro, cum pestilentiam describit, quae urbem Atheniensem civibus exhausit, Deus bone, quam venustis circuitionibus mortem seu obitum effert. Prorsus ut illud musaeum mel, illumque musaeum leporem, quem toties nominat, agnoscas.
Octavoque fere candenti lumine solis,
Aut etiam nona reddebant lampade vitam.
Horatius pro mori dixit, ire Numa quo devenit et Ancus, epist. ad Numicium lib. 1. Quem penes iam est victoria? Equidem opera haud parcus fui.
Mauritius
Nunquam credidissem tam paene infinitis rationibus unam hanc rem explicari posse: multis posse haud ignorabam, et non paucas ipse annumeravi. Videntur Romani scriptores in effingenda hac tam multiplici varietate mortem honorare voluisse: quam fugimus quidem omnes, non etiam effugimus.
Eugenius
Tollamus digitum Mauriti, sepulti sumus. Vicisti Pauline, fuistique ambobus laboriosior in observandis tot loquendi generibus sub unum velut significationis iugum devinctis, et memoria es meliore.
Paulinus
Nullum acroama, nullius vocem libentius audiebat Themistocles, quam eius, a quo sua virtus optime praedicaretur.
Mauritius
Hoc Themistocleum habes: illud assume, ut te Miltiadis trophaea e somno suscitent.
Paulinus
Teneo.
Notae
1 QUOD CAPITI TUO SIT: De hac locutione Turneb. libr. 11. cap. 12.
2 VIRUM A VIRO LECTUM: Faciebant Romani aliquando potestatem militibus, ut singuli notos sibi, quorumque virtuti confiderent, legerent, atque id potissimum, cum periculum aliquod maius instaret, aut aliquis gravior casus urgeret. Reliqua Victor. lib. 18. cap. 19. et Turneb. libr. 25. cap. 7.
3 MORTEM CUM VITA COMMUTARE: Sic Horat. ode 17. libr. 1. Velox amoenum saepe Lucretilem mutat Lycaeo Faunus. Id est, ex Lycaeo qui mons est Arcadiae frequenter in Lucretilem montem in Sabinis commigrat. In Cap. apud Plautum Hegio senex de permutatione Philocratis captivi quem habebat emptum, et Philopolemi, filii sui, qui serviebat ipse quoque captivus in Alide. Hoc illum me mutare confido fore. Hoc, (nempe Philocrate) mutabo illum (Philopolemum.)
4 EXTINGUI: Antiqui quod calore foveri ac vegetari omnia, et frigere cadavera cernerent, animum igneae naturae putaverunt esse. Ex qua opinione verbum extinguendi, quod in igne proprium est, in animalibus quoque coeptum est usurpari, et verbum vivere ad ignem transferri. Haec et plura Muret. libr. 7. cap. 6.
5 AD PLURES ME PENETRAVI: Cum Tarentinis editum esset oraculum, res eorum meliores futuras, si una cum pluribus habitarent, ita sunt illud interpretati: si illos, qui migrassent e vita intra urbem reciperent (nam ad id usque tempus mortuos, et alii quoque Graeci, intra oppidum non condebant) Rempubl. suam bonam fortunatamque fore. Verba oraculi haec erant: ἄμεινον καὶ λώιον ἔσεθαι σφισὶ ποιουμένοις τὴν οἴκησιν μέτα τῶν πλειόνων. Victor. libr. 2. capit. 7.
6 QUI SEU VOLENTES, SEU NOLENTES: De generibus mortis erudite, eleganterque disputat Manut. in epist. 12. libr. 4. apud Ciceronem.
7 ANIMAM AMITTERE: De hac locutione, et simul de varia notione huius vocis anima, lege caput 12. lib. 1. Miscell. Hieronymi Magii, qua usi sunt Plaut. in Amphit. Cicero ad Terentiam, Sallustius in Catilin. Probus in Epaminonda.
8 MORTEM OBIRE: Festus. Mortem obiisse ea consuetudine dicitur, qua dixerunt antiqui, ob Romam legiones ductas, et ob Troiam duxit exercitum, pro, ad. Similiterque vadimonium obiisse, id est, ad vadimonium iisse, et obviam, ad viam.
9 E CORPORUM VINCULIS EVOLARE: Animal, ut constet, necesse est in corpore anima vinciatur. Ideo corpus δέμας, hoc est, vinculum nuncupatur, et σῶμα quasi quoddam σῆμα, id est, animae sepulchrum. Unde Cicero pariter utrumque significans, corpus esse vinculum, corpus esse sepulchrum, quod carcer est sepulchrum, ait: Qui e corporum vinculis tanquam e carcere evolaverunt. Macrob, in somn. Scip. libr. 1. cap. 11.
10 NON ETIAM EFFUGIMUS: Propert. eleg. 17. lib. 3.
Sed tamen huc omnes, huc primus et ultimus ordo:
Est mala, sed cunctis ista terenda via est.
Exoranda canis tria sunt latrantia colla,
Scandenda est torui publica cymba senis.
Ille licet ferro cautus se condat et aere,
Mors tamen inclusum protrahet inde caput.
Nirea non facies, non vis exemit Achillem,
Croesum aut Pactoli quas parit humor opes.
Martialis lib. 4.
Nullo fata loco possis excludere: cum mors
Venerit, in medio Tibure Sardinia est.
Eodem.
Lanificas nulli tres exorare puellas
Contigit: observant quem statuere diem.
Lucret. lib. 3.
Vitaque mancipio nulli datur, omnibus usu.
Ibidem.
Certe equidem finis vitae mortalibus astat.
Nec devitari letum pote, quin obeamus.
11 TOLLAMUS DIGITUM: Qui succubuerat in conflictu hoc indicio victum se fatebatur. Similia sunt: tollere, dare manum, dare seu porrigere herbam, fasces summittere. Hoc extremum a Coss. sumptum est, qui in concionem ascensuri, Publicolam imitati, de quo libr. 2. Livius, fasces populo summittebant. Quod mire gratum ipsi fuit, cum ita confessio fieret, populi quam consulis maiestatem vimque maiorem esse.
12 ACROAMA: Cicero haec pro Archia. Est autem acroama, festiva et iucunda narratio, tralatione a symphonia musica, quae olim in theatro histrionum actionem commendabat, et auribus percipiebatur, ut illa oculis. Cicer. pro Sextio Clodium acroama appellavit, quod et histrionis et musici partes gereret. Ille ipse maximus Ludius non solum spectator, sed etiam actor et acroama.
13 MILTIADIS TROPHAEA: Cicero Tuscul. 4. Noctu ambulabat in publico Themistocles: quod somnum capere non posset: quaerentibusque respondebat, Miltiadis trophaeis se e somno suscitari. Plutarch in Themistocle idem narrans, addit. Reliqui enim cladem barbarorum Marathoniam belli finem esse censebant: at Themistocles eam initium maiorum certaminum putabat, ad quae se pro tota Graecia assiduo praeparabat.