Liber II  |
Bella per Emathios plus quam civilia campos
iusque datum sceleri canimus, populumque potentem
in sua victrici conversum viscera dextra,
cognatasque acies, et rupto foedere regni
certatum totis concussi viribus orbis 5
in commune nefas, infestisque obvia signis
signa, pares aquilas, et pila minantia pilis.
Quis furor, o cives, quae tanta licentia ferri,
gentibus invisis, Latium praebere cruorem?
Quumque superba foret Babylon spolianda tropaeis 10
Ausoniis, umbraque erraret Crassus inulta,
bella geri placuit nullos habitura triumphos?
Heu quantum terrae potuit pelagique parari
hoc quem civiles hauserunt sanguine dextrae,
unde venit Titan, et nox ubi sidera condit, 15
quaque dies medius flagrantibus aestuat horis,
et qua bruma rigens ac nescia vere remitti
adstringit Scythico glacialem frigore pontum.
Sub iuga iam Seres, iam barbarus isset Araxes,
et gens si qua iacet nascenti conscia Nilo. 20
Tunc, si tantus amor belli tibi, Roma, nefandi,
totum sub Latias leges quum miseris orbem,
in te verte manus: nondum tibi defuit hostis.
At nunc semirutis pendent quod moenia tectis
urbibus Italiae, lapsisque ingentia muris 25
saxa iacent, nulloque domus custode tenentur,
rarus et antiquis habitator in urbibus errat,
horrida quod dumis multosque inarata per annos
Hesperia est, desuntque manus poscentibus arvis,
non tu, Pyrrhe ferox, nec tantis cladibus auctor 30
Poenus erit: nulli penitus descendere ferro
contigit: alta sedent civilis vulnera dextrae.
Quod si non aliam venturo fata Neroni
invenere viam, magnoque aeterna parantur
regna deis, caelumque suo servire tonanti 35
non nisi saevorum potuit post bella Gigantum:
iam nihil, o superi, querimur: scelera ipsa nefasque
hac mercede placent: diros Pharsalia campos
impleat, et Poeni saturentur sanguine manes;
ultima funesta concurrant proelia Munda. 40
His, Caesar, Perusina fames Mutinaeque labores
accedant fatis, et quas premit aspera classes
Leucas et ardenti servilia bella sub Aetna:
multum Roma tamen debet civilibus armis,
quod tibi res acta est. Te, quum statione peracta 45
asta petes serus, praelati regia caeli
excipiet gaudente polo, seu sceptra tenere,
seu te flammigeros Phoebi conscendere currus,
telluremque nihil mutato sole timentem
igne vago lustrare iuvet: tibi numine ab omni 50
cedetur, iurisque tui natura relinquet,
quis deus esse velis, ubi regnum ponere mundi.
Sed neque in Arctoo sedem tibi legeris orbe,
nec polus aversi calidus qua vergitur Austri,
unde tuam videas obliquo sidere Romam. 55
Aetheris immensi partem si presseris unam,
sentiet axis onus. Librati pondera caeli
orbe tene medio: pars aetheris illa sereni
tota vacet nullaeque obstent a Caesare nubes.
Tunc genus humanum positis sibi consulat armis, 60
inque vicem gens omnis amet: pax missa per orbem
ferrea belligeri compescat limina Iani.
Sed mihi iam numen: nec, si te pectore vates
accipio, Cirrhaea velim secreta moventem
sollicitare deum Bacchumque avertere Nysa. 65
Tu satis ad dandas Romana in carmina vires.
Fert animus causas tantarum expromere rerum,
immensumque aperitur opus, quid in arma furentem
impulerit populum, quid pacem excusserit orbi.
Invida fatorum series, summisque negatum 70
stare diu; nimioque graves sub pondere lapsus;
nec se Roma ferens. Sic, quum compage soluta
saecula tot mundi suprema coegerit hora,
antiquum repetent iterum chaos omnia; mixtis
sidera sideribus concurrent: ignea pontum 75
astra petent: tellus extendere litora nolet
excutietque fretum: fratri contraria Phoebe
ibit, et obliquum bigas agitare per orbem
indignata diem poscet sibi: totaque discors
machina divulsi turbabit foedera mundi. 80
In se magna ruunt: laetis hunc numina rebus
crescendi posuere modum. Nec gentibus ullis
commodat in populum terrae pelagique potentem
invidiam Fortuna suam. Tu causa malorum
facta tribus dominis communis, Roma, nec umquam 85
in turbam missi feralia foedera regni.
O male concordes nimiaque cupidine caeci,
quid miscere iuvat vires orbemque tenere
in medium? Dum terra fretum terramque levabit
aër et longi volvent Titana labores 90
noxque diem caelo totidem per signa sequetur,
nulla fides regni sociis, omnisque potestas
impatiens consortis erit. Nec gentibus ullis
credite, nec longe fatorum exempla petantur.
Fraterno primi maduerunt sanguine muri: 95
nec pretium tanti tellus pontusque furoris
tunc erat: exiguum dominos commisit asylum.
Temporis angusti mansit concordia discors,
paxque fuit non sponte ducum. Nam sola futuri
Crassus erat belli medius mora. Qualiter undas 100
qui secat et geminum gracilis mare separat Isthmos,
nec patitur conferre fretum; si terra recedat,
Ionium Aegaeo frangat mare: sic, ubi saeva
arma ducum dirimens miserando funere Crassus
Assyrias Latio maculavit sanguine Carras, 105
Parthica Romanos solverunt damna furores.
Plus illa vobis acie quam creditis actum est,
Arsacidae: bellum victis civile dedistis.
Dividitur ferro regnum, populique potentis
quae mare quae terras quae totum possidet orbem 110
non cepit fortuna duos. Nam pignora iuncti
sanguinis et diro ferales omine taedas
abstulit ad manes Parcarum Iulia saeva
intercepta manu. Quod si tibi fata dedissent
maiores in luce moras, tu sola furentes 115
inde virum poteras atque hinc retinere parentem,
armatasque manus excusso iungere ferro,
ut generos mediae soceris iunxere Sabinae.
Morte tua discussa fides bellumque movere
permissum ducibus. Stimulos dedit aemula virtus. 120
Tu, nova ne veteres obscurent acta triumphos,
et victis cedat piratica laurea Gallis,
Magne, times: te iam series ususque laborum
erigit impatiensque loci fortuna secundi.
Nec quemquam iam ferre potest Caesarve priorem 125
Pompeiusve parem. Quis iustius induit arma
scire nefas: magno se iudice quisque tuetur,
victrix causa deis placuit sed victa Catoni.
Nec coiere pares: alter vergentibus annis
in senium longoque togae tranquillior usu 130
dedidicit iam pace ducem; famaeque petitor
multa dare in vulgus; totus popularibus auris
impelli plausuque sui gaudere theatri:
nec reparare novas vires, multumque priori
credere fortunae; stat magni nominis umbra, 135
qualis frugifero quercus sublimis in agro
exuvias veteres populi sacrataque gestans
dona ducum nec iam validis radicibus haerens
pondere fixa suo est, nudosque per aëra ramos
effundens trunco non frondibus efficit umbram; 140
et quamvis primo nutet casura sub Euro,
tot circum silvae firmo se robore tollant,
sola tamen colitur. Sed non in Caesare tantum
nomen erat nec fama ducis: sed nescia virtus
stare loco, solusque pudor non vincere bello. 145
Acer et indomitus; quo spes quoque ira vocasset
ferre manum, et numquam temerando parcere ferro:
successus urgere suos, instare favori
numinis, impellens quidquid sibi summa petenti
obstaret, gaudensque viam fecisse ruina. 150
Qualiter expressum ventis per nubila fulmen
aetheris impulsi sonitu mundique fragore
emicuit rupitque diem populosque paventes
terruit obliqua praestringens lumina flamma.
In sua templa furit: nullaque exire vetante 155
materia, magnamque cadens magnamque revertens
dat stragem late sparsosque recolligit ignes.
Hae ducibus causae suberant: sed publica belli
semina, quae populos semper mersere potentes.
Namque ut opes mundo nimias fortuna subacto 160
intulit, et rebus mores cessere secundis,
praedaque et hostiles luxum suasere rapinae:
non auro tectisque modus: mensasque priores
aspernata fames: cultus gestare decoros
vix nuribus rapuere mares: fecunda virorum 165
paupertas fugitur; totoque accersitur orbe
quo gens quaeque perit. Tum longos iungere fines
agrorum, et quondam duro sulcata Camilli
vomere et antiquos Curiorum passa ligones
longa sub ignotis extendere rura colonis. 170
Non erat is populus quem pax tranquilla iuvaret,
quem sua libertas immotis pasceret armis.
Inde irae faciles; et quod suasisset egestas
vile nefas; magnumque decus ferroque petendum
plus patria potuisse sua; mensuraque iuris 175
vis erat: hinc leges et plebiscita coactae,
et cum consulibus turbantes iura tribuni:
hinc rapti fasces pretio sectorque favoris
ipse sui populus, letalisque ambitus urbi
annua venali referens certamina Campo: 180
hinc usura vorax avidumque in tempora faenus
et concussa fides et multis utile bellum.
Iam gelidas Caesar cursu superaverat Alpes,
ingentesque animo motus bellumque futurum
ceperat. Ut ventum est parvi Rubiconis ad undas, 185
ingens visa duci Patriae trepidantis imago
clara per obscuram vultu moestissima noctem
turrigero canos effundens vertice crines
caesarie lacera nudisque adstare lacertis,
et gemitu permixta loqui: ‘Quo tenditis ultra? 190
Quo fertis mea signa, viri? si iure venitis,
si cives, huc usque licet.’ Tum perculit horror
membra ducis, riguere comae gressusque coercens
languor in extrema tenuit vestigia ripa.
Mox ait: ‘O magnae qui moenia prospicis urbis 195
Tarpeia de rupe Tonans Phrygiique penates
gentis Iuleae et rapti secreta Quirini
et residens celsa Latialis Iupiter Alba
Vestalesque foci summique o numinis instar
Roma fave coeptis; non te furialibus armis 200
persequor; en adsum victor terraque marique
Caesar ubique tuus—liceat modo—nunc quoque miles.
Ille erit ille nocens qui me tibi fecerit hostem.’
Inde moras solvit belli tumidumque per amnem
signa tulit propere: sicut squalentibus arvis 205
aestiferae Libyes viso leo comminus hoste
subsedit dubius totam dum colligit iram;
mox ubi se saevae stimulavit verbere caudae
erexitque iubas vasto et grave murmur hiatu
infremuit, tum torta levis si lancea Mauri 210
haereat aut latum subeant venabula pectus,
per ferrum tanti securus vulneris exit.
Fonte cadit modico parvisque impellitur undis
puniceus Rubicon quum fervida canduit aestas:
perque imas serpit valles et Gallica certus 215
limes ab Ausoniis disterminat arva colonis.
Tum vires praebebat hiemps atque auxerat undas
tertia iam gravido pluvialis Cynthia cornu,
et madidis Euri resolutae flatibus Alpes.
Primus in obliquum sonipes opponitur amnem 220
excepturus aquas: molli tum cetera rumpit
turba vado faciles iam fracti fluminis undas.
Caesar ut adversam superato gurgite ripam
attigit Hesperiae vetitis et constitit arvis:
‘Hic,’ ait, ‘hic pacem temerataque iura relinquo; 225
te, Fortuna, sequor. Procul hinc iam foedera sunto.
Credidimus fatis. Utendum est iudice bello.’
Sic fatus, noctis tenebris rapit agmina ductor
impiger et torto Balearis verbere fundae
ocior et missa Parthi post terga sagitta; 230
vicinumque minax invadit Ariminum. Ignes
solis lucifero fugiebant astra relicto,
iamque dies primos belli visura tumultus
exoritur. Seu sponte deum, seu turbidus Auster
impulerat, moestam tenuerunt nubila lucem. 235
Constitit ut capto iussus deponere miles
signa foro, stridor lituum clangorque tubarum
non pia concinuit cum rauco classica cornu.
Rupta quies populi stratisque excita iuventus
diripuit sacris adfixa penatibus arma 240
quae pax longa dabat: nuda iam crate fluentes
invadunt clypeos curvataque cuspide pila
et scabros nigrae morsu rubiginis enses.
Ut notae fulsere aquilae Romanaque signa,
et celsus medio conspectus in agmine Caesar, 245
diriguere metu, gelidos pavor occupat artus,
et tacito mutos volvunt in pectore questus:
‘o male vicinis haec moenia condita Gallis,
o tristi damnata loco! Pax alta per omnes
et tranquilla quies populos: nos praeda furentum 250
primaque castra sumus. Melius, Fortuna, dedisses
orbe sub Eoo sedem gelidaque sub Arcto
errantesque domos Latii quam claustra tueri.
Nos primi Senonum motus Cimbrumque furentem
vidimus et Martem Libyes cursumque furoris 255
Teutonici. Quoties Romam Fortuna lacessit,
hac iter est bellis.’ Gemitu sic quisque latenti,
non ausus timuisse palam: vox nulla dolori
credita: sed quantum, volucres cum bruma coercet,
rura silent mediusque tacet sine murmure pontus, 260
tanta quies. Noctis gelidas lux solverat umbras:
ecce faces belli dubiaeque in proelia menti
urgentes addunt stimulos cunctasque pudoris
rumpunt fata moras: iustos Fortuna laborat
esse ducis motus et causas invenit armis. 265
Expulit ancipiti discordes urbe tribunos
victo iure minax iactatis curia Gracchis.
Hos iam mota ducis vicinaque signa petentes
audax venali comitatur Curio lingua:
vox quondam populi libertatemque tueri 270
ausus et armatos plebi miscere potentes.
Utque ducem varias volventem pectore curas
conspexit: ‘dum voce tuae potuere iuvari,
Caesar,’ ait, ‘partes quamvis nolente senatu
traximus imperium tunc quum mihi Rostra tenere 275
ius erat et dubios in te transferre Quirites.
Sed postquam leges bello siluere coactae,
pellimur e patriis laribus patimurque volentes
exsilium: tua nos faciet victoria cives.
Dum trepidant nullo firmatae robore partes, 280
tolle moras. Semper nocuit differre paratis.
Par labor atque metus pretio maiore petuntur.
Bellantem geminis tenuit te Gallia lustris,
pars quota terrarum. Facili si proelia pauca
gesseris eventu tibi Roma subegerit orbem. 285
Nunc neque te longi remeantem pompa triumphi
excipit aut sacras poscunt Capitolia lauros.
Livor edax tibi cuncta negat; gentesque subactas
vix impune feres. Socerum depellere regno
decretum genero est. Partiri non potes orbem, 290
solus habere potes.’ Sic postquam fatus, et ipsi
in bellum prono tantum tamen addidit irae
accenditque ducem quantum clamore iuvatur
Eleus sonipes, quamvis iam carcere clauso
immineat foribus pronusque repagula laxet. 295
Convocat armatos extemplo ad signa maniplos:
utque satis trepidum turba coeunte tumultum
composuit, vultu dextraque silentia iussit:
‘bellorum o socii, qui mille pericula Martis
mecum,’ ait, ‘experti decimo iam vincitis anno, 300
hoc cruor Arctois meruit diffusus in arvis
vulneraque et mortes hiemesque sub Alpibus actae?
Non secus ingenti bellorum Roma tumultu
concutitur quam si Poenus transcenderet Alpes
Hannibal. Implentur valido tirone cohortes: 305
in classem cadit omne nemus: terraque marique
iussus Caesar agi. Quid si mihi signa iacerent
Marte sub adverso ruerentque in terga feroces
Gallorum populi? Nunc, quum Fortuna secundis
mecum rebus agat superique ad summa vocantes, 310
temptamur. Veniat dux longa pace solutus
milite cum subito partesque in bella togatae
Marcellusque loquax et nomina vana Catones.
Scilicet extremi Pompeium emtique clientes
continuo per tot sociabunt tempora regno? 315
Ille reget currus, nondum patientibus annis?
Ille semel raptos numquam dimittet honores?
Quid iam rura querar totum suppressa per orbem
ac iussam servire famem? Quis castra timenti
nescit mixta foro, gladii quum triste minantes 320
iudicium insolita trepidum cinxere corona,
atque auso medias perrumpere milite leges
Pompeiana reum clauserunt signa Milonem?
Nunc quoque ne lassum teneat privata senectus
bella nefanda parat suetus civilibus armis 325
et docilis Sullam scelerum vicisse magistrum.
Utque ferae tigres numquam posuere furorem,
quas nemore Hyrcano matrum dum lustra sequuntur
altus caesorum pavit cruor armentorum,
sic et Sullanum solito tibi lambere ferrum 330
durat, Magne, sitis. Nullus semel ore receptus
pollutas patitur sanguis mansuescere fauces.
Quem tamen inveniet tam longa potentia finem?
Quis scelerum modus est? Ex hoc te iam, improbe, regno
ille tuus saltem doceat discedere Sulla. 335
Post Cilicasne vagos et lassi Pontica regis
proelia barbarico vix consummata veneno
ultima Pompeio dabitur provincia Caesar,
quod non victrices aquilas deponere iussus
paruerim? Mihi si merces erepta laborum est 340
his saltem longi non cum duce praemia belli
reddantur: miles sub quolibet iste triumphet.
Conferet exsanguis quo se post bella senectus?
quae sedes erit emeritis? quae rura dabuntur
quae noster veteranus aret? quae moenia fessis? 345
An melius fient piratae, Magne, coloni?
Tollite iampridem victricia tollite signa:
viribus utendum est quas fecimus: arma tenenti
omnia dat qui iusta negat. Nec numina deerunt:
nam nec praeda meis neque regnum quaeritur armis, 350
detrahimus dominos urbi servire paratae.’
Dixerat, at dubium non claro murmure vulgus
secum incerta fremit: pietas patriique penates
quamquam caede feras mentes animosque tumentes
frangunt; sed diro ferri revocantur amore 355
ductorisque metu. Summi tunc munera pili
Laelius emeritique gerens insignia doni
servati civis referentem praemia quercum:
‘si licet,’ exclamat, ‘Romani maxime rector
nominis et ius est veras expromere voces, 360
quod tam lenta tuas tenuit patientia vires
conquerimur. Deeratne tibi fiducia nostri?
Dum movet haec calidus spirantia corpora sanguis
et dum pila valent fortes torquere lacerti
degenerem patiere togam regnumque senatus? 365
Usque adeo miserum est civili vincere bello?
Duc age per Scythiae populos per inhospita Syrtis
litora per calidas Libyae sitientis harenas:
haec manus ut victum post terga relinqueret orbem
oceani tumidas remo compescuit undas, 370
fregit et Arctoo spumantem vertice Rhenum.
Iussa sequi tam posse mihi quam velle necesse est.
Nec civis meus est in quem tua classica, Caesar,
audiero. Per signa decem felicia castris
perque tuos iuro quocumque ex hoste triumphos; 375
pectore si fratris gladium iuguloque parentis
condere me iubeas plenaeque in viscera partu
coniugis invita peragam tamen omnia dextra;
si spoliare deos ignemque immittere templis,
numina miscebit castrensis flamma Monetae; 380
castra super Tusci si ponere Tybridis undas
Hesperios audax veniam metator in agros.
Tu quoscumque voles in planum effundere muros
his aries actus disperget saxa lacertis:
illa licet penitus tolli quam iusseris urbem 385
Roma sit.’ His cunctae simul adsensere cohortes,
elatasque alte quaecumque ad bella vocaret
promisere manus. It tantus ad aethera clamor
quantus piniferae Boreas quum Thracius Ossae
rupibus incubuit curvato robore pressae 390
fit sonus aut rursus redeuntis in aethera silvae.
Caesar ut acceptum tam prono milite bellum
fataque ferre videt, ne quo languore moretur
fortunam, sparsas per Gallica rura cohortes
evocat et Romam motis petit undique signis. 395
Deseruere cavo tentoria fixa Lemano,
castraque quae Vosegi curvam super ardua rupem
pugnaces pictis cohibebant Lingonas armis.
Hi vada liquerunt Isarae qui gurgite ductus
per tam multa suo famae maioris in amnem 400
lapsus ad aequoreas nomen non pertulit undas.
Solvuntur flavi longa statione Rutheni:
mitis Atax Latias gaudet non ferre carinas,
finis et Hesperiae promoto limite Varus:
quaque sub Herculeo sacratus numine portus 405
urget rupe cava pelagus: non Corus in illum
ius habet aut Zephyrus: solus sua litora turbat
Circius et tuta prohibet statione Monoeci.
Quaque iacet litus dubium quod terra fretumque
vindicat alternis vicibus, quum funditur ingens 410
oceanus, vel quum refugis se fluctibus aufert.
Ventus ab extremo pelagus sic axe volutet
destituatque ferens; an sidere mota secundo
Tethyos unda vagae lunaribus aestuet horis;
flammiger an Titan ut alentes hauriat undas 415
erigat Oceanum fluctusque ad sidera ducat,
quaerite quos agitat mundi labor: at mihi semper
tu quaecumque moves tam crebros causa meatus
ut superi voluere late. Tunc rura Nemetis
qui tenet, et ripas Aturi qua litore curvo 420
molliter admissum claudit Tarbellicus aequor,
signa movet, gaudetque amoto Santonus hoste:
et Biturix longisque leves Suessones in armis:
optimus excusso Leucus Remusque lacerto;
optima gens flexis in gyrum Sequana frenis: 425
et docilis rector rostrati Belga covinni:
Arvernique ausi Latio se fingere fratres
sanguine ab Iliaco populi; nimiumque rebellis
Nervius et caesi pollutus sanguine Cottae:
et qui te laxis imitantur, Sarmata, braccis 430
Vangiones: Batavique truces quos aere recurvo
stridentes acuere tubae: qua Cinga pererrat
gurgite: qua Rhodanus raptum velocibus undis
in mare fert Ararim: qua montibus ardua summis
gens habitat cana pendentes rupe Gebennas: 435
[Pictones immunes subigunt sua rura; nec ultra
instabiles Turonas circumsita castra coercent,
in nebulis, Meduana, tuis marcere perosus
Andus, iam placida Ligeris recreatur ab unda;
inclyta Caesaris Genabos dissolvitur alis.][1] 440
tu quoque laetatus converti proelia, Trevir:
et nunc tonse Ligur quondam per colla decora
crinibus effusis toti praelate Comatae:
et quibus immitis placatur sanguine diro
Teutates horrensque feris altaribus Hesus 445
et Taranis Scythicae non mitior ara Dianae.
Vos quoque, qui fortes animas belloque peremptas
laudibus in longum vates dimittitis aevum,
plurima securi fudistis carmina, Bardi.
Et vos barbaricos ritus moremque sinistrum 450
sacrorum, Druidae, positis repetistis ab armis.
Solis nosse deos et caeli numina vobis
aut solis nescire datum: nemora alta remotis
incolitis lucis: vobis auctoribus umbrae
non tacitas Erebi sedes Ditisque profundi 455
pallida regna petunt: regit idem spiritus artus
orbe alio: longae—canitis si cognita—vitae
mors media est. Certe populi quos despicit Arctos
felices errore suo quos ille timorum
maximus haud urget leti metus. Inde ruendi 460
in ferrum mens prona viris animaeque capaces
mortis et ignavum rediturae parcere vitae.
Et vos cirrigeros bellis arcere Caycos
oppositi petitis Romam Rhenique feroces
deseritis ripas et apertum gentibus orbem. 465
Caesar ut immensae collecto robore vires
audendi maiora fidem fecere per omnem
spargitur Italiam vicinaque moenia complet.
Vana quoque ad veros accessit fama timores
irrupitque animos populi clademque futuram 470
intulit et velox properantis nuntia belli
innumeras solvit falsa in praeconia linguas.
Est qui tauriferis ubi se Mevania campis
explicat audaces ruere in certamina turmas
adferat, et qua Nar Tiberino illabitur amni 475
barbaricas saevi discurrere Caesaris alas:
ipsum omnes aquilas collataque signa ferentem
agmine non uno densisque incedere castris.
Nec qualem meminere vident: maiorque ferusque
mentibus occurrit victoque immanior hoste. 480
Hunc inter Rhenum populos Alpesque iacentes
finibus Arctois patriaque a sede revulsos
pone sequi, iussamque feris a gentibus urbem
Romano spectante rapi. Sic quisque pavendo
dat vires famae: nulloque auctore malorum 485
quae finxere timent. Nec solum vulgus inani
perculsum terrore pavet: sed curia et ipsi
sedibus exsiluere Patres invisaque belli
consulibus fugiens mandat decreta senatus.
Tunc quae tuta petant et quae metuenda relinquant 490
incerti, quo quemque fugae tulit impetus urgent
praecipitem populum serieque haerentia longa
agmina prorumpunt. Credas aut tecta nefandas
corripuisse faces aut iam quatiente ruina
nutantes pendere domos: sic turba per urbem 495
praecipiti lymphata gradu, velut unica rebus
spes foret adflictis patrios excedere muros,
inconsulta ruit. Qualis quum turbidus Auster
reppulit a Libycis immensum Syrtibus aequor
fractaque veliferi sonuerunt pondera mali 500
desilit in fluctus deserta puppe magister
navitaque et nondum sparsa compage carinae
naufragium sibi quisque facit: sic urbe relicta
in bellum fugitur. Nullum iam languidus aevo
evaluit revocare parens coniunxve maritum 505
fletibus aut patrii dubiae dum vota salutis
conciperent tenuere Lares: nec limine quisquam
haesit et extremo tunc forsitan urbis amatae
plenus abit visu: ruit inrevocabile vulgus.
O faciles dare summa deos eademque tueri 510
difficiles. Urbem populis victisque frequentem
gentibus et generis coeat si turba capacem
humani facilem venturo Caesare praedam
ignavae liquere manus. Quum pressus ab hoste
clauditur externis miles Romanus in oris, 515
effugit exiguo nocturna pericula vallo,
et subitus rapti munimine cespitis agger
praebet securos intra tentoria somnos:
tu tantum audito bellorum nomine, Roma,
desereris; nox una tuis non credita muris. 520
Danda tamen venia est tantorum danda pavorum:
Pompeio fugiente timent. Tum ne qua futuri
spes saltem trepidas mentes levet addita fati
peioris manifesta fides superique minaces
prodigiis terras implerunt aethera pontum. 525
Ignota obscurae viderunt sidera noctes,
ardentemque polum flammis, caeloque volantes
obliquas per inane faces, crinemque timendi
sideris et terris mutantem regna cometen.
Fulgura fallaci micuerunt crebra sereno, 530
et varias ignis denso dedit aëre formas:
nunc iaculum longo nunc sparso lumine lampas
emicuit caelo. Tacitum sine nubibus ullis
fulmen et Arctois rapiens e partibus ignem
percussit Latiale caput: stellaeque minores 535
per vacuum solitae noctis decurrere tempus
in medium venere diem: cornuque coacto
iam Phoebe toto fratrem quum redderet orbe
terrarum subita percussa expalluit umbra.
Ipse caput medio Titan quum ferret Olympo 540
condidit ardentes atra caligine currus
involvitque orbem tenebris gentesque coegit
desperare diem: qualem fugiente per ortus
sole Thyesteae noctem duxere Mycenae.
Ora ferox Siculae laxavit Mulciber Aetnae; 545
nec tulit in caelum flammas sed vertice prono
ignis in Hesperium cecidit latus. Atra Charybdis
sanguineum fundo torsit mare. Flebile saevi
latravere canes. Vestali raptus ab ara
ignis; et ostendens confectas flamma Latinas 550
scinditur in partes geminoque cacumine surgit
Thebanos imitata rogos. Tunc cardine tellus
subsedit, veteremque iugis nutantibus Alpes
discussere nivem. Tethys maioribus undis
Hesperiam Calpen summumque implevit Atlanta. 555
Indigetes flevisse deos urbisque laborem
testatos sudore Lares delapsaque templis
dona suis dirasque diem foedasse volucres
accipimus; silvisque feras sub nocte relictis
audaces media posuisse cubilia Roma. 560
Tunc pecudum faciles humana ad murmura linguae,
monstrosique hominum partus numeroque modoque
membrorum, matremque suus conterruit infans:
diraque per populum Cumanae carmina vatis
vulgantur. Tunc quos sectis Bellona lacertis 565
saeva movet cecinere deos: crinemque rotantes
sanguineum populis ulularunt tristia Galli.
Compositis plenae gemuerunt ossibus urnae.
Tunc fragor armorum magnaeque per avia voces
auditae nemorum, et venientes comminus umbrae. 570
Quique colunt iunctos extremis moenibus agros
diffugiunt: ingens urbem cingebat Erinnys
excutiens pronam flagranti vertice pinum
stridentesque comas: Thebanam qualis Agaven
impulit aut saevi contorsit tela Lycurgi 575
Eumenis: aut qualem iussu Iunonis iniquae
horruit Alcides viso iam Dite Megaeram.
Insonuere tubae et quanto clamore cohortes
miscentur tantum nox atra silentibus umbris
edidit. Et medio visi consurgere Campo 580
tristia Sullani cecinere oracula manes:
tollentemque caput gelidas Anienis ad undas
agricolae fracto Marium fugere sepulchro.
Haec propter placuit Tuscos de more vetusto
acciri vates. Quorum qui maximus aevo 585
Aruns incoluit desertae moenia Lucae,
fulminis edoctus motus venasque calentes
fibrarum et monitus volitantis in aëre pennae,
monstra iubet primum nullo quae semine discors
protulerat natura rapi sterilique nefandos 590
ex utero fetus infaustis urere flammis.
Mox iubet et totam pavidis a civibus urbem
ambiri et festo purgantes moenia lustro
longa per extremos pomoeria cingere fines
pontifices sacri quibus est permissa potestas. 595
Turba minor ritu sequitur succincta Gabino,
Vestalemque chorum ducit vittata sacerdos
Troianam soli cui fas vidisse Minervam.
Tunc qui fata deum secretaque carmina servant
et lotam parvo revocant Almone Cybeben, 600
et doctus volucres augur servare sinistras,
septemvirque epulis festis Titiique sodales
et Salius laeto portans ancilia collo,
attollensque apicem generoso vertice Flamen.
Dumque illi effusam longis anfractibus urbem 605
circumeunt, Aruns dispersos fulminis ignes
colligit et terrae moesto cum murmure condit
datque locis nomen sacris. Tunc admovet aris
electa cervice marem. Iam fundere Bacchum
coeperat obliquoque molas inducere cultro: 610
impatiensque diu non grati victima sacri,
cornua succincti premerent quum torva ministri,
deposito victum praebebat poplite collum.
Nec cruor emicuit solitus: sed vulnere largo
diffusum rutilo nigrum pro sanguine virus. 615
Palluit attonitus sacris feralibus Aruns
atque iram superum raptis quaesivit in extis.
Terruit ipse color vatem: nam pallida tetris
viscera tincta notis gelidoque infecta cruore
plurimus adsperso variabat sanguine livor. 620
Cernit tabe iecur madidum: venasque minaces
hostili de parte videt. Pulmonis anheli
fibra latet parvusque secat vitalia limes.
Cor iacet: et saniem per hiantes viscera rimas
emittunt: produntque suas omenta latebras. 625
Quodque—nefas—nullis impune adparuit extis
ecce videt capiti fibrarum increscere molem
alterius capitis: pars aegra et marcida pendet,
pars micat et celeri venas movet improba pulsu.
His ubi concepit magnorum fata malorum 630
exclamat: ‘vix fas, superi, quaecumque monetis
prodere me populis: neque enim tibi summe litavi
Iupiter hoc sacrum: caesique in pectora tauri
inferni venere dei. Non fanda timemus:
sed venient maiora metu. Di visa secundent 635
et fibris sit nulla fides; sed conditor artis
finxerit ista Tages.’ Flexa sic omnia Tuscus
involvens multaque tegens ambage canebat.
At Figulus cui cura deos secretaque coeli
nosse fuit, quem non stellarum Aegyptia Memphis 640
aequaret visu numerisque moventibus astra,
‘aut hic errat,’ ait, ‘nulla cum lege per aevum
mundus et incerto discurrunt sidera motu:
aut si fata movent urbi generique paratur
humano matura lues. Terraene dehiscent 645
subsidentque urbes? an tollet fervidus aër
temperiem? segetes tellus infida negabit?
omnis an infusis miscebitur unda venenis?
quod cladis genus, o superi, qua peste paratis
saevitiam? extremi multorum tempus in unum 650
convenere dies. Summo si frigida coelo
stella nocens nigros Saturni accenderet ignes,
Deucalioneos fudisset Aquarius imbres
totaque diffuso latuisset in aequore tellus.
Si saevum radiis Nemeaeum, Phoebe, Leonem 655
nunc premeres, toto fluerent incendia mundo
succensusque tuis flagrasset curribus aether.
Hi cessant ignes: tu, qui flagrante minacem
Scorpion incendis cauda chelasque peruris,
quid tantum, Gradive, paras? nam mitis in alto 660
Iupiter occasu premitur Venerisque salubre
sidus hebet motuque celer Cyllenius haeret,
et caelum Mars solus habet. Cur signa meatus
deseruere suos mundoque obscura feruntur:
ensiferi nimium fulget latus Orionis? 665
imminet armorum rabies: ferrique potestas
confundet ius omne manu: scelerique nefando
nomen erit virtus: multosque exibit in annos
hic furor. Et superos quid prodest poscere finem?
Cum domino pax ista venit. Duc, Roma, malorum 670
continuam seriem clademque in tempora multa
extrahe civili tantum iam libera bello.’
Terruerant satis haec pavidam praesagia plebem:
sed maiora premunt. Nam qualis vertice Pindi
Edonis Ogygio decurrit plena Lyaeo 675
talis et attonitam rapitur matrona per urbem
vocibus his prodens urgentem pectora Phoebum:
‘quo feror, o Paean? qua me super aethera raptam
constituis terra? video Pangaea nivosis
cana iugis latosque Haemi sub rupe Philippos. 680
Quis furor hic, o Phoebe, doce: quo tela manusque
Romanae miscent acies, bellumque sine hoste est?
quo diversa feror? primos me ducis in ortus,
qua mare Lagei mutatur gurgite Nili.
Hunc ego fluminea deformis truncus harena 685
qui iacet agnosco: dubiam super aequora Syrtin
arentemque feror Libyen quo tristis Erinnys
transtulit Emathias acies. Nunc desuper Alpis
nubiferae colles atque aëriam Pyrenen
abripimur. Patriae sedes remeamus in urbis 690
impiaque in medio peraguntur bella senatu.
Consurgunt partes iterum totumque per orbem
rursus eo. Nova da mihi cernere litora Ponti
telluremque novam: vidi iam, Phoebe, Philippos.’
Haec ait et lasso iacuit defecta furore.
- ↑ Interpolatio; vide Alexander Andrée, Lucan’s Lost Gauls: The Interpolation at De Bello Civili 1.436-40, October 2021, in Research Gate.