LIBER 2  |
PETRUM ABAELARDUM SUPER PORPHYRIUM
LI 1.00
INCIPIUNT GLOSSAE SECUNDUM MAGISTRUM PETRUM ABAELARDUM SUPER PORPHYRIUM
[1] Ingredientibus nobis logicam pauca de proprietate eius praelibantes a genere ipsius quod est philosophia ducamus exordium. Philosophiam autem non quamlibet scientiam Boethius appellat sed quae in maximis rebus consistit, non enim philosophos quoslibet scientes dicimus sed quorum intelligentia penetrat subtilia. Huius enim tres species Boethius distinguit: speculatiuam scilicet de speculanda rerum natura, moralem de honestate uitae consideranda, rationalem de ratione argumentorum componenda, quam *logicen* Graeci nominant. [2] Quam tamen a philosophia quidam diuidentes non philosophiae partem sed instrumentum teste Boethio dicebant, eo uidelicet quod in ea quodammodo caeterae operentur dum argumentis ipsius ad proprias probandas quaestiones utuntur. Veluti si ex naturali uel morali speculatione quaestio fiat, ex logica sumuntur argumenta. [3] Contra quos ipse Boethius nihil impedire dicit idem eiusdem et instrumentum esse et partem, sicut est manus humani corporis. Ipsa etiam logica sui saepe instrumentum uidetur cum et quaestionem ad se pertinentem suis approbat argumentis, ueluti istam:
Homo est species animalis
Nec tamen ideo minus est logica quia logicae est instrumentum; sic nec philosophia quia philosophiae. Quam etiam ipse Boethius a duabus aliis philosophiae speciebus proprio fine suo distinguit qui in componendis argumentationibus consistit. Nam etsi physicus argumenta componit, non ad hoc eum physica sed sola instruit logica.
[4] De qua etiam hac ratione conscriptam esse meminit atque eam ad certas argumentationum regulas reductam esse, ne nimium uagos falsis complexionibus in errorem pertrahat, cum id quod in rerum natura non inuenitur, rationibus suis uideatur astruere et saepe contraria in conclusionibus suis colligere hoc modo:
Socrates est corpus
Corpus autem album
Quare Socrates est albus
Rursus:
Socrates est corpus
Corpus autem nigrum
Quare Socrates est niger
[5] In scribendo autem logicam hic ordo necessarius est, ut quoniam argumentationes ex propositionibus iunguntur, propositiones <ex> dictionibus, eum qui logicam perfecte scribit primum de simplicibus sermonibus, deinde de propositionibus necesse est scribere, tandem in argumentationibus finem logicae consummare -- sicut et princeps noster Aristoteles fecit qui ad sermonum doctrinam Praedicamenta perscripsit, ad propositionum Perihermeneias, ad argumentationum Topica et Analytica.
[6] Iste autem Porphyrius sicut ipsa inscriptio tituli docet, hanc introductionem ad Praedicamenta Aristotelis praeparat, quam tamen ipse ad totam artem necessariam posterius demonstrat. Cuius intentio, materia, modus tractandi, utilitas aut cui dialecticae parti supponatur praesens scientia, breuiter distinguatur subtilius. [7] Est autem intentio lectorem praecipue ad Praedicamenta Aristotelis instruere, ut facilius ea quae ibi tractantur queat intelligere. Quod facit tractando de quinque quae sunt eius materia -- genere scilicet, specie, differentia, proprio et accidente -- quorum praecipue agnitionem ad Praedicamenta utilem iudicauit, quod de his fere in tota serie Praedicamentorum disputetur. Quod autem quinque diximus, et ad haec nomina: genus, species et caetera et ad eorum significata quodammodo referri potest. Nam et horum quinque nominum significationem conuenienter aperit, quibus Aristoteles utitur, ne cum ad Praedicamenta uentum fuerit, quid in his nominibus intelligendum sit, ignoretur. Potest etiam et de significatis omnibus istorum nominum quasi de quinque agi, quia licet singillatim accepta infinita sint, quippe infinita sunt genera et similiter species et caetera, de omnibus tamen, ut dictum est, quinque agitur, quia de omnibus secundum quinque proprietates tractatur, de omnibus quidem generibus secundum hoc quod sunt genera, et de caeteris similiter. Sic namque et octo partes orationis considerantur secundum octo quidem earum proprietates, cum singillatim acceptae sint infinitae.
[8] Modus uero tractandi hic est quod singulorum prius distinctis naturis in diuersis eorum tractatibus tandem ad maiorem eorum cognitionem ad communitates eorum simul et proprietates descendit.
[9] Utilitas autem, ut ipse Boethius docet, cum principaliter ad Praedicamenta dirigatur. Quadrifariam tamen spargitur, quod postmodum, ubi ipse id dicet, diligentius aperiemus.
[10] Per quam partem uero ad logicam praesentis operis scientia tendat statim dinoscitur, si prius logicae partes diligenter distinxerimus. Sunt autem duae auctore Tullio et Boethio quae logicam componunt, scientia scilicet inueniendi argumenta et diiudicandi, hoc est confirmandi et comprobandi, ipsa inuenta. Duo enim necessaria sunt argumentatorum, primum ut inueniat argumenta per quae arguat, deinde si quis ea calumnietur tamquam uitiosa aut non satis firma, ea confirmare sciat. Unde Tullius inuentionem naturaliter priorem dicit. Ad utramque autem logicae partem, maxime uero ad inuentionem haec scientia pertinet. Et pars quaedam est scientiae inueniendi. Quomodo enim ex genere argumentum aut specie seu caeteris duci possit nisi his quae hic tractantur cognitis? Unde ipse Aristoteles horum definitiones in Topicis suis inducit, cum locos eorum tractat sicut et Tullius in suis. Sed quoniam ex eisdem confirmatur argumentum ex quibus inuenitur, a iudicio non est aliena haec scientia. Sicut enim ex natura generis aut speciei trahitur argumentum, ita ex eadem confirmatur extractum. Considerans namque in homine quantum ad animal speciei naturam ex ipsa statim argumentum ad probandum animal inuenio. Quod si quis calumnietur, ipsum statim argumentum idoneum ostendo adsignans in eisdem speciei aut generis naturam, ut ex eisdem terminorum habitudinibus et inueniatur argumentum et confirmetur inuentum.
[11] Quidam tamen hanc scientiam necnon praedicamentorum aut diuisionum seu definitionum uel etiam propositionum omnino ab inuentione et iudicio separant nec ullo modo in partibus logicae recipiunt, cum tamen eas ad totam logicam necessarias iudicent. [12] Quibus quidem tam auctoritas quam <ratio> contraria uidetur. Boethius namque super Topica Ciceronis duplicem diuisionem dialecticae ponit quarum utraque ita alteram uicissim includit, ut singulae totam dialecticam comprehendant. Prima quidem est per scientiam inueniendi et iudicandi, secunda per scientiam diuidendi, definiendi, colligendi. Quas etiam ad se inuicem ita reducit, ut in scientia inueniendi, quod unum membrum est prioris diuisionis, scientiam quoque diuidendi uel definiendi includat, pro eo scilicet quam tam ex diuisionibus quam ex definitionibus argumenta ducantur. Unde generis quoque scientia et speciei seu aliorum simili ratione inuentioni accomodatur. [13] Ipse etiam Boethius ingredientibus logicam primum ex Aristotelis libris textum Praedicamentorum occurrere dicit. Ex quo apparet Praedicamenta a logica non separari, in quibus introitum logicae lector habet, praesertim cum distinctio illa praedicamentorum uires argumentandi maximas ministret, cum per eam, cuius naturae unaquaeque res sit aut non sit, ualeat confirmari. Propositionum quoque proprietas ab argumentis non est aliena, cum modo hanc <modo> illam aut ut contrariam uel contradictoriam seu quomodolibet aliter <oppositam> probet. Quia itaque omnes tractatus logicae ad finem eius, id est argumentationem, inclinantur, nullius eorum scientiam <a> logica secludimus.
[14] His praelibatis litteram insistamus.
LI 1.01
CUM SIT NECESSARIUM, CHRISAORIE, ET AD EAM QUAE EST APUD
ARISTOTELEM PRAEDICAMENTORUM DOCTRINAM NOSSE QUID GENUS SIT ET
QUID DIFFERENTIA QUIDQUE SPECIES ET QUID PROPRIUM ET QUID
ACCIDENS, ET AD DEFINITIONUM ASSIGNATIONEM, ET OMNINO AD EA QUAE
IN DIVISIONE VEL DEMONSTRATIONE SUNT UTILI HAC ISTARUM RERUM
SPECULATIONE, COMPENDIOSAM TIBI TRADITIONEM FACIENS TEMPTABO
BREVITER VELUT INTRODUCTIONIS MODO EA QUAE AB ANTIQUIS DICTA SUNT
AGGREDI, ALTIORIBUS QUIDEM QUAESTIONIBUS ABSTINENS, SIMPLICIORES
VERO MEDIOCRITER CONIECTANS.
[1] Scripturus de materia praemisit prooemium in quo et materiam ipsam adsignat et utilitatem operis et modum scribendi introductorium promittit, iuxta hoc quod de his philosophi recte senserunt. [2] Sunt autem 'necessarii' tres consuetae significationes, cum scilicet modo pro ineuitabili ponitur, ut necesse est substantiam non esse qualitatem; modo pro utili, ut ire ad forum; modo pro determinato, ut hominem quandoque mori. Duae uero primae necessarii significationes huiusmodi sunt, ut inter se certare uideantur quae earum conuenientius possit hic accipi. Nam et summa necessitas est haec praenosse ut ad alia perueniatur, cum sine his illa sciri non possint, et aperta utilitas. Si quis tamen seriem litterae diligenter attendat, conuenientius utile dici iudicabit quam ineuitabile. Cum enim supponit ad quid dicat necessarium, quasi ad aliud relationem quandam intendens utilitatis significationem insinuat. Utile enim ad aliud spectat, ineuitabile per se dicitur. Sic construe: NECESSARIUM EST, id est utile, NOSSE ENIM QUID SIT GENUS etc., id est cuius proprietatis sint singula, quod in eorum definitionibus ostenditur, quae quidem non secundum eorum substantiam adsignatae sunt sed secundum eorum accidentales proprietates -- quippe generis nomen et caeterorum non substantiae sed accidentis designatiuum est. Unde illud 'quid' magis secundum proprietatem quam substantiam accipimus.
[3] ET AD EAM etc. Quattuor supponit in quibus utilitatem quadrifariam ostendit, ut supra meminimus, scilicet praedicamenta, definitiones, diuisiones, demonstrationes (id est argumentationes), quae propositam quaestionem demonstrant.
[4] QUAE, scilicet scientia praedicamentorum, EST APUD ARISTOTELEM, id est in tractatu eius continetur. Nam et liber quandoque nomine auctoris designatur, ut Lucanus.
[5] ET AD ADSIGNATIONEM DEFINITIONUM, id est ad adsignandas et ad componendas definitiones.
[6] ET OMNINO, etiam haec quinque sunt utilia AD EA QUAE IN DIVISIONE SUNT VEL DEMONSTRATIONE, hoc est argumentatione. ET CUM SIT NECESSARIUM, id est ad tot utile est nosse ista, TENTABO AGGREDI EA QUAE AB ANTIQUIS DICTA SUNT FACIENS TIBI TRADITIONEM, id est tractatum, DE SPECULATIONE ISTARUM RERUM, id est consideratione horum quinque.
[7] Traditionem dico COMPENDIOSAM, id est breuem mediocriter. Quod statim exponit dicens: BREVITER ET VELUT INTRODUCTORIO MODO. Possit enim nimia breuitas nimiam obscuritatem inferre iuxta illud Horatii:
Breuis esse laboro --
Obscurus fio.
Unde ne deficeret lector ex breuitate seu confunderetur ex prolixitate, introductorium modum se seruare in scribendo promittit.
[8] Qualiter autem tam ad Praedicamenta quam ad alia tria hoc opus ualeat, ipse satis diligenter Boethius adsignat, quae tamen et nos breuiter tangamus.
[9] Ac primum ostendamus qualiter illarum quinque singuli tractatus ad Praedicamenta conueniant. Generis notitia in hoc ad Praedicamenta pertinet quod ibi Aristoteles decem genera suprema omnium disponit, in quibus omnium rerum uniuersitatem includit atque in eis decem nominibus omnium aliorum nominum infinitas significationes comprehendit. Quae qualiter genera aliorum sint cognosci non potest nisi generum cognitione praeposita. Speciei quoque cognitio non est ab eis aliena, sine qua nec generis potest esse cognitio -- quippe etiam relatiua sunt: suam ab inuicem contrahunt essentiam et cognitionem. Unde et alterum definiri per alterum necesse est, sicut et ipse testatur Porphyrius. Differentia quoque quae adiuncta generi speciem complet, ad discretionem speciei necessaria est necnon ad generis, in cuius posita diuisione eius significatione<m> quam species continet, ipsa ostendit. Plura etiam ab Aristotele in Pradicamentis inducuntur, ubi de his tribus -- genere, specie, differentia -- arguitur quae nisi praecognita sint ita intelligi non possunt. Qualis est regula illa:
Diuersorum generum etc.
Proprii quoque cognitio in eo iuuat, quod ipse praedicamentorum propria adsignat ut cum substantiae <dicit> proprium esse quod cum sit unum et idem numero etc. Ne igitur proprii natura tunc ignoraretur, demonstranda nunc erat. Illud tamen notandum quod tantum propria specialissimarum specierum Porphyrius tractat, Aristoteles uero propria generum inuestigat sed tamen ex istorum propriorum similitudine illorum quoque manifestatur natura quia eodem modo illa dicuntur propria generum quomodo ista specierum, eo scilicet quod "omni et soli et semper conueniant". Quantum uero accidentis no<ti>tia ad Praedicamenta ualeat quis dubitet, cum in nouem praedicamentis sola accidentia reperiat? Praeterea ipse Aristoteles frequenter et diligenter eorum quae in subiecto sunt, id est accidentium, proprietates inquirit, ad quod praecipue tractatus pertinet accidentis. Ad discretionem quoque differentiae uel proprii accidentis et proficit notitia quia nec illa perfecte cognoscuntur si istius discretio non teneatur.
[10] Nunc autem quomodo eadem quinque ad definitiones ualeant ostendamus. Definitio uero alia substantialis alia descriptio. Substantialis quidem quae speciei tantum est, genus sumit ac differentias ideoque ad eam tam generis quam differentiae quam speciei tractatus ualet. Descriptio uero frequenter ab accidentibus trahitur, unde ad eam praecipue accidentis cognitio ualet. Proprii autem notitia generaliter ad omnes definitiones prodest quae eius similitudinem in eo tenetur, quod et ipse quoque ad definitum conuertitur.
[11] Ad diuisiones quoque adeo haec quinque necessaria sunt ut praeter eorum notitiam casu potius quam ratione fiat diuisio. Quod per singulas diuisio inspiciendum est. Sunt autem tres diuisiones secundum se, generis scilicet totius et uocis. Rursus tres secundum accidens, quando scilicet uel accidens in subiecta uel subiecta in accidentia uel accidens in accidentia diuiditur. Ea uero diuisio quae generis est modo in species fit modo in differentias pro speciebus positas. Unde ad eam tam genus quam species quam differentia conueniunt eademque ad discretionem diuisimus totius uel uocis proficiunt, quae quidem cum fierent, generis uideri possent nisi generis natura praecognita esset, ueluti ea quod omne genus de singulis speciebus praedicatur uniuoce; totum uero de componentibus se singillatim non praedicatur neque uox multiplex diuidentibus suis uniuoce conuenit. Per hoc etiam ad diuisionem aequiuocae uocis haec plurimum prosunt, quia ad definitiones utilia erant -- quippe ex definitionibus quid aequiuocum sit uel non sit cognoscitur. Ad eam quoque diuisionem quae secundum accidens est, accidentis cognitio quo ipsa constituitur necessaria est, caetera uero ad discretionem ipsius quoque prosunt, alioquin ita genus in species uel in differentias diuidimus sicut accidens in subiecta.
[12] Ad inueniendas quoque argumentationes uel ad confirmandas inuentas horum quinque notitia, ut supra meminimus, aperte ualet. Nam et secundum generis et speciei naturam seu aliorum et inuenimus argumenta et confirmamus inuenta. Quod autem Boethius hoc loco haec quinque sedes syllogismorum appellat, contra hoc uidetur quod nolumus esse locos in complexione perfecta syllogismorum. Sed profecto speciale uocabulum pro genere abutitur, syllogismum scilicet pro argumentatione ponens, alioquin utilitatem minueret si eam ad syllogismos tantum dirigeret et non generaliter ad omnes argumentationes, quae similiter a Porphyrio demonstrationes appellantur. Possunt etiam perfectis quoque complexionibus syllogismorum loci quodammodo adsignari, non ut eorum per se sint sed quia ad eorum quoque adduci euidentiam possunt per confirmationem enthymematum quae ex eis ducuntur. Nunc autem his de utilitate ostensis ad litteram redeamus.
[12] ALTIORIBUS QUIDEM. Quomodo introductorium modum seruet supponit, abstinens scilicet a quaestionibus arduis et obscuritate implicitis et simpliciores tractans mediocriter. Nec uacat quod ait MEDIOCRITER: posset enim res esse facilis in se nec tamen dilucide tractari.
MOX DE GENERIBUS ET SPECIEBUS ILLUD QUIDEM SIVE SUBSISTUNT SIVE
IN SOLIS NUDIS PURISQUE INTELLECTIBUS POSITA SUNT SIVE
SUBSISTENTIA CORPORALIA SUNT AN INCORPORALIA, ET UTRUM SEPARATA
AN IN SENSIBILIBUS ET CIRCA EA CONSTANTIA, DICERE RECUSABO.
ALTISSIMUM ENIM EST HUIUSMODI NEGOTIUM ET MAIORIS EGENS
INQUISITIONIS. ILLUD VERO QUEMADMODUM DE HIS AC DE PROPOSITIS
PROBABILITER ANTIQUI TRACTAVERINT, ET HORUM MAXIME PERIPATETICI,
TIBI NUNC TEMPTABO MONSTRARE.
[13] Quae sint altiores illae quaestiones determinat, cum tamen eas non dissoluat. Et de utroque causa redditur, quod uidelicet et eas inquirere praetermittat et tamen de eis mentionem faciat. Ideo enim eas non tractat, quia rudis lector ad inquirendas eas et percipiendas non sufficit. Ideo autem easdem commemorat ne lectorem neglegentem faciat. Si enim omnino eas tacuisset, lector omnino nihil amplius de istis inquirendum esse arbitrans earum omnino in quaestione despiceret.
[14] Sunt autem tres, ut Boethius dicit, secretae et perutiles et non a paucis philosophorum tentatae sed a paucis dissolutae. Prima autem est huiusmodi: UTRUM GENERA ET SPECIES SUBSISTANT AN SINT POSITA IN SOLIS etc., ac si diceret: utrum uerum esse habeant an tantum in opinione consistant. Secunda uero est, si concedantur ueraciter esse, utrum essentiae corporales sint <an incorporales, tertia uero utrum separata sint> a sensibilibus an in eis posita. Duae sunt namque incorporeorum species, quia alia praeter sensibilia ipsa in sua incorporeitate permanere possunt, ut Deus et anima, alia uero praeter sensibilia ipsa in quibus sunt, nullatenus esse ualent, ut linea absque subiecto corpore.
[15] Has autem quaestiones sic transcurrit dicens: MOX DE GENERIBUS ET SPECIEBUS ILLUD QUIDEM DICERE RECUSABO SIVE SUBSISTANT etc. SIVE IPSA SUBSISTENTIA SINT CORPORALIA AN INCORPORALIA ET UTRUM IPSA CUM INCORPORALIA DICANTUR, SEPARENTUR A SENSIBILIBUS etc.
[16] ET CIRCA EA CONSTANTIA. Hoc diuersis modis accipi potest. Sic enim possimus accipere ac si dicat: haec tria supra posita de eis recusabo dicere et alia quaedam constantia circa ea, quippe istas tres quaestiones. Possunt et aliae fieri de eisdem quae similiter difficiles sunt, sicut est illa de communi causa impositionis uniuersalium nominum quae ipsa sit, secundum quod scilicet res diuersae conueniunt, uel illa etiam de intellectu uniuersalium nominum, quo nulla res concipi uidetur nec de aliqua re agi per uniuersalem uocem, et aliae multae difficiles. [17] Possumus sic exponere ET CIRCA <EA> CONSTANTIA ut quartam quaestionem adnectamus, scilicet utrum et genera et species, quamdiu genera et species sunt, necesse sit subiectam per nominationem rem aliquam habere an ipsis quoque nominatis rebus destructis ex significatione intellectus tunc quoque possit uniuersale consistere, ut hoc nomen 'rosa' quando nulla est rosarum quibus commune sit.
[18] De his autem quaestionibus diligentius posterius disputabimus. Sed nunc prohemii literam prosequamur.
Nota cum ait: MOX, id est praesenti tractatu, id eum quodammodo innuere ut alibi soluendas has quaestiones lector exspectet.
ALTISSIMUM ENIM EST HUIUSMODI NEGOTIUM ET MAIORIS EGENS
INQUISITIONIS.
Causam supponit quare hic ab his quaestionibus abstineat, quia scilicet eas tractare ALTISSIMUM est quantum ad lectorem qui ad eas pertingere non possit, quod statim determinat, ET MAIORIS INQUISITIONIS EGENS, quippe cum auctor sufficiat ad soluendum, lector non sufficit ad inquirendum. MAIORIS, inquam, INQUISITIONIS quam tua sit.
ILLUD VERO QUEMADMODUM DE HIS AC DE PROPOSITIS PROBABILITER
ANTIQUI TRACTAVERINT, ET HORUM MAXIME PERIPATETICI, TIBI NUNC
TEMPTABO MONSTRARE.
Ostensis his quae reticet, docet ea quae ponit, illa scilicet quae DE HIS, genere uidelicet et specie AC DE aliis tribus PROPOSITIS, ANTIQUI, non aetate quidem sed sensu, TRACTAVERUNT PROBABILITER id est uerisimiliter, in quibus scilicet omnes conuenerunt nec ulla fuit dissensio. Nam in praedictis quaestionibus dissoluendis alii aliter et alii aliter sentiebant. Unde Boethius Aristotele<m> commemorat genera et species in sensi<bi>libus tantum uelle subsistere, extra autem intelligi. Platonem uero non solum ea extra sensibilia intelligi, uerum etiam esse. ET HORUM ANTIQUI, dico, et MAXIME PERIPATETICI, pars scilicet horum antiquorum; Peripateticos autem dialecticos seu quoslibet argumentatores appellat.
Nota etiam quae prohemiis conueniunt in hoc posse adsignari. <Dicit> enim Boethius super Topica Ciceronis sic:
Omne prooemium, quod ad componendum intenditur auditorem, ut in Rhetoricis dicitur, aut beneuolentiam captat aut attentionem praeparat aut efficit docilitatem.
Alterum enim horum trium uel plura simul omni prohemio inesse conuenit; duo uero in hoc notari possunt, docilitas quidem, ubi materiam praelibat, quae est illa quinque, et attentio, ubi ex utilitate quadrifaria tractatum commendat de his quae antiqui ad horum instituerant doctrinam, uel ubi modum introductionis promittit. Beneuolentia uero hic non est necessaria, ubi non est perosa scientia ei qui tractatum eius a Porphyrio requirit.
Nunc autem ad suprapositas quaestiones, ut promisimus, redeamus easque diligenter et perquiramus et soluamus. Et quoniam genera et species uniuersalia esse constat in quibus omnium generaliter uniuersalium natura<m> tangit, nos hic communiter uniuersalium per singularium proprietates distinguamus et utrum hae solis uocibus seu etiam rebus <conueniant> perquiramus.
Definit autem uniuersale Aristoteles <in> Perihermeneias: 'quod de pluribus natum est aptum praedicari', Porphyrius uero singulare quidem, id est indiuiduum: 'quod de uno solo praedicatur'. Quod tam rebus quam uocibus adscribere uidetur auctoritas, rebus quidem ipse Aristoteles, ubi autem uniuersalis definitionem statim praemiserat sic dicens:
Quoniam autem haec quidem rerum sunt uniuersalia, illa uero
singularia; dico autem uniuersale quod de pluribus natum est
praedicari, singulare uero quod non... etc.
Ipse etiam Porphyrius, cum uoluit speciem ex genere et differentia confici, haec in rerum natura adsignauit. Ex quibus manifestum est uniuersali nomine res ipsas contineri. Uniuersalia quoque nomina dicuntur. Unde Aristoteles:
Genus, inquit, qualitatem circa substantiam determinat; quale
enim quiddam significat.
Et Boethius in libro diuisionum:
Illud autem, inquit, scire perutile est quod genus una quodammodo
multarum specierum similitudo est, quae earum omnium
substantialem conuenientiam monstrat.
Significare autem uel monstrare uocum est, significari uero rerum. Et rursus:
Vocabulum, inquit, nominis de pluribus nominibus praedicatur et
quodammodo species sub se continens indiuidua.
Non autem proprie species dicitur, cum non sit substantiale sed accidentale uocabulum, uniuersale autem indubitanter est, cui uniuersalis definitio conuenit. Ex quo uoces quoque uniuersales esse conuincitur, quibus tantum praedicatos terminos propositionum esse adscribitur.
Cum autem tam res quam uoces uniuersales dici uideantur, quaerendum est qualiter rebus definitio uniuersalis possit aptari.
Nulla enim res nec ulla collectio rerum de pluribus singillatim praedicari uidetur, quod proprietas uniuersalis exigit. Nam etsi hic populus uel haec domus uel Socrates de omnibus simul partibus suis dicatur, nemo tamen omnino ea uniuersalia dicit cum ad singularia praedicatio eorum non ueniat. Una autem res multo minus quam collectio de pluribus praedicatur. Quomodo ergo uel rem unam uel collectionem uniuersale appellant, audiamus atque omnes omnium opiniones ponamus.
Quidam enim ita rem uniuersalem accipiunt ut in rebus diuersis ab inuicem per formas eandem essentialiter substantiam collocent, quae singularium, in quibus est, materialis sit essentia et in se ipsa una, tantum per formas inferiorum sit diuersa. Quas quidem formas si separari contingeret, nulla penitus differentia rerum esset, quae formarum tantum diuersitate ab inuicem distant, cum sit penitus eadem essentialiter materia. Verbi gratia in singulis hominibus numero differentibus eadem est hominis substantia, quae hic Plato per haec accidentia fit, ibi Socrates per illa. Quibus quidem Porphyrius adsentire maxime uidetur cum ait:
Participatione speciei plures homines unus, particularibus autem
unus et communis plures.
Et rursus:
Indiuidua, inquit, dicuntur huiusmodi, quoniam unumquodque eorum
consistit ex proprietatibus, quarum collectio non est in alio.
Similiter in singulis animalibus specie differentibus unam et eandem essentialiter animalis substantiam ponunt quam per diuersarum differentiarum susceptionem in diuersas species trahunt, ueluti si ex hac cera modo statuam hominis, modo bouis faciam diuersas eidem penitus essentiae manenti formas aptando. Hoc tamen refert quod eodem tempore cera eadem statuas non constituit, sicut in uniuersali conceditur, quod scilicet uniuersale ita commune Boethius dicit, ut eodem tempore idem totum sit in diuersis quorum substantiam materialiter constituat, et cum in se sit uniuersale, idem per aduenientes formas singulare sit, sine quibus naturaliter in se subsistit et absque eis nullatenus actualiter permanet, uniuersale quidem in natura, singulare uero actu. Et incorporeum quidem et insensibile in simplicitate uniuersalitatis suae intelligitur, corporeum uero atque sensibile idem per accidentia in actu subsistit et eadem teste Boethio et subsistunt singularia et intelliguntur uniuersalia.
Et haec est una de duabus sententia. Cui etsi auctoritates consentire plurimum uideantur, physica modis omnibus repugnat.
Si enim idem essentialiter, licet diuersis formis occupatum, consistat in singulis, oportet hanc quae his formis affecta est, illam esse quae illis occupata, ut animal formatum rationalitate esse animal formatum irrationalitate. Et ita animal rationale esse animal irrationale et sic in eodem contraria simul consistere, immo iam nullo modo contraria uni eidem penitus essentiae simul coirent, sicut nec albedo nec nigredo contraria essent si simul in hac re contingerent, etiamsi ipsa res aliunde alba, aliunde nigra esset, sicut aliunde alba, aliunde dura est, ex albedine scilicet et duritia. Neque enim contraria diuersa etiam ratione eidem simul inesse possunt, sicut relatiua et pleraque alia. Unde Aristoteles in 'Ad aliquid' magnum et paruum quae ostendit diuersis respectibus simul eidem inesse, per hoc tantum quod simul eidem insunt, contraria non esse conuincit.
Sed fortassis dicetur secundum illam sententiam, quia non inde rationalitas et irrationalitas minus sunt contraria quod taliter reperiuntur in eodem, scilicet eodem genere uel in eadem specie, nisi scilicet in eodem indiuiduo funde<n>tur. Quod etiam sic ostenditur: Vere rationalitas et irrationalitas in eodem indiuiduo sunt, quia in Socrate. Sed quod in Socrate simul sint, inde conuincitur quod simul sunt in Socrate et Brunello. Sed Socrates et Brunellus sunt Socrates. /12/ Et uere Socrates et Brunellus sunt Socrates, quia Socrates est Socrates et Brunellus, quia scilicet Socrates est Socrates et Socrates est Brunellus. Quod Socrates sit Brunellus sic monstratur secundum illam sententiam: Quicquid est in Socrate aliud a formis Socratis, est illud quod est in Brunello aliud a formis Brunelli. Sed quicquid est in Brunello aliud a formis Brunelli, est Brunellus. Quicquid est in Socrate aliud a formis Socratis, est Brunellus. Sed si hoc est, cum ipse Socrates sit illud quod aliud est a formis Socratis, tunc ipse Socrates est Brunellus. Quod uerum sit autem id quod supra adsumpsimus -- scilicet "Quicquid est in Brunello aliud a formis Brunelli, est Brunellus" -- inde manifestum est quia neque formae Brunelli sunt Brunellus (cum iam accidentia essent substantia), neque materia simul et formae Brunelli sunt Brunellus (cum iam corpus et iam corpus esse corpus necesse esset confiteri).
Sunt qui diffugium quaerentes uerba tantum calumnientur huius propositionis:
Animal rationale est animal irrationale
non sententiam, dicentes quidem id utrumque esse, non tamen per haec uerba proprie hoc ostendi, 'animal rationale est animal irrationale', cum uidelicet res, etsi eadem, aliunde rationalis, aliunde irrationalis dicatur, ex oppositis scilicet formis. Sed iam profecto oppositionem formae non habent, quae ei penitus simul adhaererent. Nec ideo has propositiones calumniantur:
Animal rationale est animal mortale
uel:
Animal album est animal ambulans
quia non in eo quod rationale est mortale est, non in eo quod album est ambulat sed eas omnino pro ueris habent, quia idem animal utrumque simul habet quamuis diuersa ratione. Alioquin et <n>ullum animal hominem esse confiterentur, cum nihil in eo quod animal est homo sit.
Praeterea secundum positionem praemissae sententiae decem tantum omnium rerum sunt essentiae, decem scilicet generalissima, quia in singulis praedicamentis una tantum essentia reperitur, quae per formas tantum inferiorum, ut dictum est, diuersificatur ac sine eis nullam haberet uarietatem. Sicut ergo omnes substantiae idem sunt penitus, sic omnes qualitates et quantiates etc. Cum igitur Socrates et Plato res singulorum praedicamentorum in se habeant, ipsae uero penitus eaedem sint, omnes formae unius sunt alterius, quae nec in se diuersa sunt in essentia, sicut nec substantiae quibus adhaerent, ut qualitas unius et qualitas alterius, cum utraque sit qualitas. Non ergo magis ex qualitatum natura diuersi sunt quam ex natura substantiae, quia substantiae eorum una est essentia sicut etiam qualitatum. Eadem ratione nec quantitas, cum sit eadem, differentiam facit nec caetera praedicamenta. Quare nec ex formis ulla potest esse differentia, quae nec in se diuersae sunt sicut nec substantiae. /13/
Amplius quomodo <multa> numero consideremus in substantiis si sola formarum diuersitas esset eadem penitus subiecta substantia permanente? Neque enim Socratem multa numero dicimus propter multarum formarum susceptionem.
Illud quoque stare non potest quod indiuidua per ipsorum accidentia effici uolunt. Si enim ex accidentibus indiuidua esse suum contrahunt, profecto priora sunt eis naturaliter accidentia sicut et differentiae speciebus quas ad esse conducunt. Nam sicut homo ex formatione differentiae distat, ita Socratem ex accidentium susceptione appellant. Unde nec Socrates praeter accidentia sicut nec homo praeter differentias esse potest. Quare eorum fundamentum non est sicut nec homo differentiarum. Si autem in indiuiduis substantiis ut in subiectis accidentia non sunt, profecto nec in uniuersalibus. Quaecumque enim in secundis substantiis ut in subiectis sunt, eadem in primis ut in subiectis esse uniuersales monstrat.
Ex his itaque manifestum est eam penitus sententiam ratione carere qua dicitur eandem penitus essentiam in diuersis simul consistere.
Unde alii aliter de uniuersalitate rerum sentientes magisque ad sententiam rei accedentes dicunt res singulas non solum formis ab inuicem esse diuersas, uerum personaliter in suis essentiis esse discretas nec ullo modo id quod in una est, esse in alia, siue illud materia sit siue forma, nec eas formis quoque remotis minus in essentiis suis discretas posse subsistere, quia earum discretio personalis, secundum quam scilicet haec non est illa, non per formas fit sed est per ipsam essentiae diuersitatem, sicut et formae ipsae in se in ipsis diuersae sunt inuicem, alioquin formarum diuersitas in infinitatem procederet, ut alias ad aliarum diuersitatem necesse esset supponi. Talem differentiam Porphyrius notauit inter generalissimum et specialissimum dicens:
Amplius neque species fieret unquam generalissimum neque genus
specialissimum
ac si diceret: haec est earum differentia quod huius non est illius essentia. Sic et praedicamentorum discretio consistit non per formas aliquas quae eam facia<n>t sed per propriae diuersitatem essentiae. Cum autem omnes res ita diuersas ab inuicem esse uelint, ut nulla earum cum alia uel eandem essentialiter materia<m> uel eandem formam participet, /14/ uniuersale tamen rerum adhuc retinentes idem non essentialiter quidem sed indifferenter ea quae discreta sunt, appellant, ueluti singulos homines in se ipsis discretos idem esse in homine dicunt, id est non differre in natura humanitatis, et eosdem quos singulares dicunt secundum discretionem, uniuersales dicunt secundum indifferentiam et similitudinis conuenientiam.
Sed hic quoque dissensio est. Nam quidam uniuersalem rem nonnisi in collectione plurium sumunt. Qui Socratem et Platonem per se nullo modo speciem uocant sed omnes homines simul collectos speciem illam quae est homo dicunt et omnia animalia simul accepta genus illud quod est animal, et ita de caeteris. Quibus illud Boethii consentire uidetur:
Species nil aliud esse putanda est nisi cogitatio collecta ex indiuiduorum substantiali similitudine, genus uero ex specierum similitudine.
Cum enim ait 'collecta similitudine' plura colligentem insinuat. Alioquin nullo modo praedicationem de pluribus uel multorum continentiam in uniuersali re haberent nec pauciora uniuersalia quam singularia essent.
Alii uero sunt qui non solum collectos homines speciem dicunt, uerum etiam singulos in eo quod homines sunt, et cum dicunt rem illam quae Socrates est praedicari de pluribus figuratiue accipiunt, ac si dicerent: plura cum eo idem esse, id est conuenire, uel ipsum cum pluribus. Qui tot species quot indiuidua quantum ad rerum numerum ponunt et totidem genera, quantum uero ad similitudinem naturarum pauciorem numerum uniuersalium quam singularium adsignant. Quippe omnes homines et in se multi sunt per personalem discretionem et unum per humanitatis similitudinem et iidem a se ipsis diuersi quantum ad discretionem et ad similitudinem iudicantur, ut Socrates in eo quod est homo a se ipso in eo quod Socrates est diuiditur. Alioquin idem sui genus uel species esse non posset, nisi aliquam sui ad se differentiam haberet, quippe <quae> relatiua sunt, aliquo saltem respectu conuenit esse opposita.
Nunc autem prius infirmemus sententiam quae prior posita est de collectione et quomodo tota simul hominum collectio quae una dicitur species, de pluribus praedicari habeat, ut uniuersalis sit, perquiramus, tota autem de singulis non dicitur.
Quod si per partes de diuersis praedicari concedatur, in eo scilicet quod singulae eius partes sibi ipsis aptentur, nihil ad communitatem uniuersalis, quod totum in singulis teste Boethio esse debet atque in hoc ab illo communi diuiditur quod per partes commune est, sicut ager cuius diuersae partes sunt diuersorum.
Praeterea et Socrates similiter de pluribus /15/ per partes diuersas diceretur, ut ipse uniuersalis esset.
Amplius quoslibet plures homines simul acceptos uniuersale dici conueniret quibus similiter definitio uniuersalis aptaretur siue etiam speciei, ut iam tota hominum collectio multas includeret species.
Similiter quamlibet corporum et spiritum collectionem unam uniuersalem substantiam diceremus, ut cum tota substantiarum collectio sit unum generalissimum, una qualibet dempta caeterisque remanentibus multa in substantiis haberemus generalissima.
Sed fortasse dicetur nulla collectio quae inclusa sit in generalissimo, esse generalissimum. Sed adhuc oppono quod si una separata de substantiis collectio residua non sit generalissimum et tamen adhuc uniuersalis substantia permanet, oportet eam speciem esse substantiae et coaequam speciem habere sub eodem genere. Sed quae potest ei esse opposita, cum uel species substantiae in ea prorsus contineatur uel eadem cum ea indiuidua communicet, sicut animal rationale, animal mortale?
Amplius. Omne uniuersale propriis indiuiduis naturaliter prius est, collectio uero quorumlibet ad singula quibus constituitur totum est integrum atque eis naturaliter posterius ex quibus componitur.
Amplius. Inter integrum et uniuersale hanc Boethius differentiam adsignat in Diuisionibus, quod pars non idem est quod totum, species uero idem est semper quod genus. At uero tota hominum collectio quomodo esse poterit animalium multitudo?
Restat autem nunc ut eos oppugnemus qui singula indiuidua in eo quod aliis conueniunt, uniuersale appellant et eadem de pluribus praedicari concedunt, non ut plura essentialiter sint illa sed quia plura cum eis conueniunt.
Sed si praedicari de pluribus idem est quod conuenire cum pluribus, quomodo indiuiduum de uno solo dicimus praedicari, cum scilicet nullum sit quod cum una tantum re conueniat? Quomodo etiam per 'praedicari de pluribus' inter uniuersale et singulare differentia datur, cum eodem penitus modo quo homo conuenit cum pluribus, conueniat et Socrates? Quippe homo in quantum est homo est et Socrates in quantum est homo, cum caeteris conuenit. Sed nec homo in quantum est Socrates, nec Socrates in quantum est Socrates, cum aliis conuenit. Quod igitur habet homo, habet Socrates et eodem modo.
Praeterea cum res penitus eadem esse concedatur, homo scilicet qui in Socrate est, et ipse Socrates, nulla huius ab illo differentia est. Nulla enim res eodem tempore a se ipsa diuersa est, quia quicquid in se habet, habet et eodem modo pentius. Unde et Socrates albus et grammaticus, licet diuersa in se habeat, a se tamen per ea non est diuersus, cum utraque eadem ipse habeat et eodem modo penitus. /16/ Non enim alio modo a se ipso grammaticus est uel alio modo albus, sicut nec aliud albus est a se uel aliud grammaticus.
Illud quoque quod dicunt Socratem cum Platone conuenire in homine qualiter accipi potest, cum omnes homines ab inuicem tam materia quam forma differre constat? Si enim Socrates in re quae homo est cum Platone conueniat, nulla autem res homo sit nisi ipse Socrates uel alius, oportet ipsum cum Platone uel in se ipso conuenire uel in alio. In se autem potius diuersus est ab eo; de alio quoque constat, quia nec ipse est alius.
Sunt autem qui 'in homine conuenire' negatiue accipiunt, ac si diceret<ur>: Non differt Socrates a Platone in homine. Sed et sic quoque potest dici quod nec differt ab eo in lapide, cum neuter sit lapis. Et sic non maior eorum conuenientia notatur in homine quam in lapide -- nisi forte propositio quaedam praecedat, ac si dicatur ita: Sunt homo, quia in homine non differunt. Sed nec sic stare potest, cum omnino falsum sit eos non differre in homine. Si enim Socrates a Platone non differt in re quae homo est, nec in se ipso. Si enim in se differt ab eo, ipse autem sit res quae homo est, profecto et in re quae homo est, differt ab ipso.
Nunc autem ostensis rationibus quibus neque res singillatim neque collectim acceptae uniuersales dici possunt in eo quod de pluribus praedicantur, restat ut huiusmodi uniuersalitatem solis uocibus adscribamus. Sicut igitur nominum quaedam appellatiua a grammaticis, quaedam propria dicuntur, ita a dialectis simplicium sermonum quidam uniuersales, quidam particulares, scilicet singulares, appellantur. Est autem uniuersale uocabulum quod de pluribus singillatim habile est ex inuentione sua praedicari, ut hoc nomen 'homo', quod particularibus nominibus hominum coniungibile est secundum subiectarum rerum naturam quibus est impositum. Singulare uero est quod de uno solo praedicabile est, ut Socrates, cum unius tantum nomen accipitur. Si enim aequiuoce sumas, non uocabulum sed multa uocabula in significatione facis, quia scilicet iuxta Priscianum:
Multa nomina in unam uocem incidunt.
Cum ergo describitur uniuersale esse quod de pluribus praedicatur, illud 'quod' praepositum non solum simplicitatem sermonis insinuat ad discretionem orationum, uerum etiam unitatem significationis ad discretionem aequiuocorum.
Ostenso autem quid in definitione uniuersalis operetur illud 'quod' praemissum, duo alia quae sequuntur, scilicet 'praedicari' et 'de pluribus', diligenter consideremus. Est autem praedicari coniungibile esse alicui ueraciter ui enuntiationis uerbi substantiui praesentis, ut 'homo' diuersis per substantiuum /17/ uerbum uere potest coniungi. Ipsa etiam uerba, ut 'currit' et 'ambulat', de pluribus praedicata uim substantiui uerbi in copulando habent. Unde Aristoteles in Perihermeneias secundo:
In his, inquit, in quibus 'est' non contingit, <ut> in eo quod
currere et ambulare, idem faciunt sic posita, ac si 'est'
adderetur.
Et rursus:
Nihil est, inquit, differt hominem ambulare et hominem ambulantem
esse.
Quod autem ait 'de pluribus' colligit nomina quantum ad diuersitatem nominatorum. Alioquin Socrates de pluribus praedicaretur, cum dicitur: 'hic homo est Socrates, hoc animal est, hoc album, hoc musicum'. Quae quidem nomina etsi diuersa sint in intellectu, tamen rem subiectam penitus eandem habent.
Nota autem aliam esse coniunctionem constructionis quam attendunt grammatici, alia<m> praedicationis quam considerant dialectici. Nam secundum uim constructionis tam bene per 'est' coniungibilia sunt 'homo' et 'lapis' et quilibet recti casus, sicut 'animal' et 'homo', quantum quidem ad manifestandum intellectum, non quantum ad ostendendum rei statum. Coniunctio itaque constructionis totiens bona est, <quotiens> perfectam demonstrat sententiam, siue ita sit siue non. Praedicationis uero coniunctio quam hic accipimus ad rerum naturam pertinet et ad ueritatem status earum demonstrandam. Si quis ita dicat:
Homo est lapis
non hominis uel lapidis congruam fecit constructionem ad sensum quem uoluit demonstrare, nec ullum uitium fuit grammaticae et licet quantum ad uim enuntiationis lapis hic praedicetur de homine, cui scilicet tamquam praedicatum construitur, secundum quod falsae quoque categoricae praedicatum terminum habent, in natura tamen rerum praedicabile de eo non est. Cuius tantum uim praedicationis hic attendimus dum uniuersale definimus. Videtur autem numquam prorsus uniuersale esse quod appellatiuum, nec singulare quod proprium nomen, sed inuicem excedentia sese et excessa. Nam appellatiuum et proprium non solum casus rectos continent uerum etiam obliquos qui praedicari non habent, atque ideo in definitione uniuersalis per 'praedicari' exclusi sunt; qui etiam obliqui, quia minus necessarii sunt ad enuntiationem -- quae sola teste Aristotele praesentis est speculationis (id est dialecticae considerationis), quippe ea sola argumentationes componit -- ab ipso Aristotele inter nomina quodammodo non recipiuntur, quos et ipse non nomina sed casus nomina appellat. Sicut autem non omnia appellatiua uel propria nomina necesse est dici uniuersalia uel /18/ singularia, sic e conuerso. Nam uniuersale non solum nomina continet, uerum etiam uerba et infinita nomina, quibus, scilicet infinitis, definitio appellatiui quam Priscianus ponit non uidetur aptari.
Nunc autem uniuersalis quam singularis definitione uocibus adsignata praecipue uniuersalium uocum proprietatem diligenter perquiramus. De quibus uniuersalibus positae fuerant quaestiones, quia maxime de earum significatione dubitatur, cum neque rem subiectam aliquam uideantur habere nec de aliquo intellectum sanum constituere.
Rebus autem nullis uidebantur imponi uniuersalia nomina, cum scilicet omnes res discrete in se subsisterent nec in re aliqua, ut ostensum est, conuenirent, secundum cuius rei conuenientiam uniuersalia nomina possint imponi. Cum itaque certum sit uniuersalia non imponi rebus secundum suae discretionis differentiam, quippe iam non essent communia sed singularia, nec iterum eas possint ut conuenientes in aliqua re nominare; quippe nulla res est in qua conueniant, nullam de rebus significationem contrahere uidentur uniuersalia, praesertim cum nullum de re aliqua constituant intellectum. Unde in Diuisionibus Boethius hanc uocem 'homo' dubitationem in intellectu facere dicit, qua scilicet audita:
Intelligentia audientis multis, inquit, raptatur fluctibus erroribusque traducitur. Nisi enim quis definiat dicens:
Omnis homo ambulat
(aut certe "quidam") et hunc si ita contingat, designet, intellectus audientis quod quidem rationabiliter intelligat non habet.
Nam quoniam 'homo' singulis impositum est ex eadem causa, quia scilicet sunt animal rationale mortale, ipsa communitas impositionis ei est impedimento ne quis possit in eo intelligi, sicut in hoc nomine 'Socrates' econtra unius propria persona intelligitur, unde singulare dicitur. In nomine uero communi quod homo est nec ipse Socrates nec alius nec tota hominum collectio rationabiliter ex ui uocis intelligitur nec etiam in quantum homo est, ipse Socrates per hoc nomen, ut quidam uolunt, certificatur. Etsi enim solus Socrates in hac domo sedeat ac pro eo solo uera sit haec propositio:
Homo sedet in hac domo
nullo tamen modo per nomen hominis subiectum ad Socratem mittitur nec in quantum etiam ipse homo est. Alioquin ex propositione rationabiliter intelligeretur sessio ei inesse, ut uidelicet inferri posset ex eo quod homo sedet in hac domo Socratem in ea sedere. Similiter nec alius in hoc nomine 'homo' potest intelligi sed nec tota hominum collectio, cum ex uno solo uera possit esse propositio. Nullum itaque /19/ significare uidetur uel homo uel aliud uniuersale uocabulum, cum de nulla re constituat intellectum. Sed nec intellectus posse esse uidetur qui rem subiectam quam accipiat non habet. Unde Boethius in Commento:
Omnis intellectus aut ex re fit subiecta ut sese res habet aut ut
sese non habet. Nam ex nullo subiecto fieri intellectus non
potest.
Quapropter uniuersalia ex toto a significatione uidentur aliena. Sed non est ita. Nam et res diuersas per nominationem quodammodo significant, non constituendo tamen intellectum de eis surgentem sed ad singulas pertinentem. Ut haec uox 'homo' et singulos nominat ex communi causa, quod scilicet homines sunt, propter quam uniuersale dicitur, et intellectum quendam constituit communem non proprium, ad singulos scilicet pertinentem quorum communem concipit similitudinem.
Sed nunc ea quae breuiter tetigimus diligenter perquiramus, scilicet quae sit illa communis causa secundum quam uniuersale nomen impositum est, et quae sit conceptio intellectus communis similitudinis rerum, et utrum propter commune<m> causam in qua res conueniunt uel propter communem conceptionem uel propter utrumque simul commune dicatur uocabulum.
Ac primum de communi causa consideremus. Singuli homines discreti ab inuicem, cum in propriis differant tam essentiis quam formis (ut supra meminimus rei physicam inquirentes), in eo tantum conueniunt quod homines sunt. Non dico in homine, cum res nulla sit homo nisi discreta sed in esse hominem. Esse autem hominem non est homo nec res aliqua, si diligentius consideremus, sicut nec non esse in subiecto res est aliqua nec non suscipere contrarietatem uel non suscipere magis et minus, secundum quae tamen Aristoteles omnes substantias conuenire dicit. Cum enim in re, ut supra monstratum, nulla possit esse conuenientia, si qua est aliquorum conuenientia, secundum id accipienda est quod non est res aliqua, ut in esse hominem Socrates et Plato simul sunt, sicut in non esse hominem equus et asinus, secundum quod utrumque non-homo uocatur. Est itaque res diuersas conuenire eas singulas idem esse uel non esse, ut esse hominem uel album uel non esse hominem uel non esse album. /20/
Abhorrendum autem uidetur quod conuenientiam rerum secundum id accipiamus quod non est res aliqua, tamquam in nihilo ea quae nunc sunt uniamus, cum scilicet hunc et illum in statu hominis, id est in eo quod sunt homines, conuenire dicimus. Sed nihil aliud sentimus nisi eos homines esse et secundum hoc nullatenus differre -- secundum hoc, inquam, quod homines sunt, licet ad nullam uocemus essentiam. Statum autem hominis ipsum esse hominem, quod non est res, uocamus, quod etiam diximus communem causam impositionis nominis ad singulos, secundum quod ipsi ad inuicem conueniunt. Saepe autem causae nomine ea quoque quae res aliqua non sunt appellamus, ut cum dicitur:
Verberatus est quia non uult ad forum.
"Non ipse <uult> ad forum", quod ut causa ponitur, nulla est essentia. Statum quoque hominis res ipsas nunc natura hominis statutas possumus appellare, quarum communem similitudinem ille concepit qui uocabulum imposuit.
Ostensa autem significatione uniuersalium de scilicet rebus per nominationem et communi causa impositionis eorum monstrata, quid sint eorum intellectus quos constituunt ostendamus.
Ac primum generaliter intellectuum omnium naturam distinguamus. Cum igitur tam sensus quam intellectus animae sint, haec eorum est differentia, quod sensus per corporea tantum instrumenta exercentur atque corpora tantum uel quae in eis sunt percipiunt, ut uisus turrem uel eius qualitates uisibiles. Intellectus autem sicut nec corporeo indigens instrumento est, ita <nec> necesse est eum subiectum corpus habere in quod mittatur sed rei similitudine contentus est, quam sibi ipse animus conficit, in quam suae intelligentiae actionem dirigit. Unde turre destructa uel remota sensus qui in eam agebat perit, intellectus autem permanet rei similitudine animo retenta. Sicut autem sensus non est res sentita in quam dirigitur, si<c> nec intellectus forma est rei quam concipit sed intellectus actio quaedam est animae, unde intelligens dicitur, forma uero in quam dirigitur res imaginaria quaedam est et ficta, quam sibi quando uult et qualem uult animus conficit -- quales sunt illae imaginariae ciuitates quae in somno uidentur uel forma illa componendae fabricae quam artifex concipit instar et exemplar rei formandae, quam neque substantiam neque accidens appellare possumus. /21/
Quidam tamen eam idem quod intellectum uocant, ut fabricam turris quam absente turre concipio et altam et quadratam in spatioso campo contemplor, idem quod intellectum turris appellant. Quibus Aristoteles adsentire uidetur, qui passiones animae quas intellectus uocant, rerum similitudines in Perihermeneias appellat. Nos autem imaginem similitudinem rei dicimus. Sed nihil obest si intellectus quoque quodammodo similitudo dicatur, quia scilicet id quod proprie rei similitudo dicitur concipit. Quod nos ab eo diuersum diximus et bene. Quaero enim utrum illa quadratura et illa altitudo uera forma sit intellectus, qui ad similitudinem quantitatis turris ducatur et compositionis eius. Sed profecto uera quadratura et uera altitudo nonnisi corporibus insunt, ficta etiam qualitate nec intellectus nec ulla uera essentia formari potest.
Resta<t> igitur ut sicut ficta est qualitas, ficta substantia sit ei subiecto. Fortasse autem et ea speculi imago quae uisui subiecta apparere uidetur, nihil esse uere dici potest, quoniam scilicet in alba speculi superficie contrarii coloris qualitas saepe apparet. Illud autem quaeri potest cum simul anima sentit et intelligit idem, ueluti cum lapidem cernit, utrum tunc quoque intellectus in imagine lapidis agat uel simul intellectus et sensus in ipso lapide. Sed rationabilius uidetur ut tunc intellectus imagine non egeat, cum praesto est ei substantiae ueritas. Si quis autem dicat ubi sensus est intellectum non esse, non concedimus. Saepe enim contingit animam aliud cernere atque aliud intelligere, ut bene studentibus apparet, qui cum apertis oculis praesentia cernant, alia tamen, de quibus scribunt, cogitant. Nunc autem natura intellectuum generaliter inspecta uniuersalium et singularium intellectus distinguamus. Qui quidem in eo diuiduntur, quod ille qui uniueralis nominis est, communem et confusam imaginem multorum concipit, ille uero quem uox singularis generat, propriam unius et quasi singularem formam tenet, hoc est ad unam tantum personam se habentem. Unde cum audio 'homo', quoddam instar in animo surgit, quod ad singulos homines sic se habet ut omnium sit commune et nullius proprium. Cum autem audio 'Socrates' forma quaedam in animo surgit quae certae personae similitudinem exprimit. Unde per hoc uocabulum quod est 'Socrates' quod propriam unius formam ingerit in animo, res quaedam certificatur et determinatur, per 'homo' uero cuius intelligentia /22/ in communi forma omnium nititur, ipsa communitas confusioni est ne quem ex omnibus intelligamus. Unde neque Socratem neque alium recte significare 'homo' dicitur, cum nullus ex ui nominis certificetur, cum tamen singulos nominet. Socrates uero uel quodlibet singulare non solum habet nominare, uerum etiam rem subiectam determinare. Sed quaeritur, quia secundum Boethium superius diximus omnem intellectum rem subiectam habere, quomodo intellectibus uniuersalium conueniat? At certe notandum quod istud Boethius in ea argumentatione sophistica inducit, quia intellectum uniuersalium uanum esse ostendit. Unde nihil obest si et hoc in ueritate non astruat; unde falsitatem uitans aliorum rationes comprobat. Rem etiam subiectam intellectui possumus uocare siue ueram rei substantiam, ueluti quando simul est cum sensu, siue rei cuiuscumque formam conceptam, re scilicet absente, siue ea forma communis sit, <ut> diximus, siue propria; communis, inquam, quantum ad similitudinem multorum quam retinet, licet tamen in se ut res una consideretur. Sic enim ad omnium leonum naturam demonstrandam una potest pictura fieri nullius eorum quod proprium est, repraesentans et rursus ad quemlibet eorum distinguendum alia commodari, quae aliquid eius proprium denotet, ut si pingatur claudicans uel curtata uel telo Herculis sauciata. Sicut ergo quaedam rerum communis figura, quaedam singularis pingitur, ita etiam concipitur, scilicet quaedam communis, quaedam propria.
De forma autem ista in quam scilicet intellectus dirigitur, non absurde dubitatur utrum ea<m> quoque nomen significet, quod tam auctoritate quam ratione confirmari uidetur.
In primo namque Constructionum Priscianus, cum communem impositionem uniuersalium ad indiuidua praemonstrasset, quandam aliam ipsorum significationem, de forma scilicet communi, uisus est subiunxisse dicens:
Ad generales et speciales rerum formas quae in mente diuina
intelligibiliter constituunt<ur>, antequam in corpora prodirent,
haec quoque propria possunt esse quibus genera uel species
naturae rerum demonstrantur.
Hoc enim loco de Deo sic agitur quasi de artifice aliquid composituro, qui rei componendae exemplarem formam, ad similitudinem cuius operetur, anima praeconcipit, quae tunc in corpus procedere dicitur, cum ad similitudinem eius res uera /23/ componitur. Haec autem communis conceptio bene Deo adscribitur, non homini; quia opera illa generales uel speciales naturae status sunt Dei non artificis, ut homo <uel> animal uel lapis Dei, domus autem uel gladius hominis. Unde haec naturae non sunt opera domus et gladius, sicut illa, nec eorum uocabula substantiae sunt sed accidentis atque ideo nec genera sunt nec specialissima. Inde etiam bene diuinae menti, non humanae huiusmodi per abstractionem conceptiones adscribuntur, quia homines, qui per sensus tantum res cognoscunt, uix aut numquam ad huiusmodi simplicem intelligentiam conscendunt et ne pure rerum naturas concipiant, accidentium exterior sensualitas impedit. Deus uero cui omnia per se patent, quae condidit, quique ea antequam sint nouit, singulos status in se ipsis distinguit nec ei sensus impedimento est qui solus ueram habet intelligentiam. Unde homines in his quae sensu non attractauerunt, magis opinionem quam intelligentiam habere contingit, quod ipso experimento discimus. Cogitantes enim de aliqua ciuitate non uisa, cum aduenerimus, eam nos aliter quam sit excogitasse inuenimus. Ita etiam credo de intrinsecis formis quae ad sensus non ueniunt, qualis est rationalitas et mortalitas, paternitas, sessio, magis nos opinionem habere. Quaelibet tamen quorumlibet existentium nomina quantum in ipsis est intellectum magis quam opinionem genera<n>t, quia secundum aliquas rerum naturas uel proprietates inuentor ea imponere intendit, etsi nec ipse bene excogitare sciret rei naturam aut proprietatem. Communes autem has conceptiones inde generales uel speciales Priscianus uocat, quod eas nobis generalia <uel> specialia nomina utcumque insinuant. Ad quas quidem conceptiones quasi propria nomina esse dicit ipsa uniuersalia, quae licet confusae significationis sint, quantum ad nominatas essentias ad communem illam conceptionem statim dirigunt animum auditoris sicut propria nomina ad rem unam quam significant.
Ipse quoque Porphyrius cum ait:
Quaedam constitui ex materia et forma, quaedam ad similitudinem
materiae et formae
hanc conceptionem intellexisse uidetur cum ait "ad similitudinem materiae et formae" -- de quo plenius suo loco dicetur.
Boethius quoque cum ait cogitationem collectam ex similitudine /24/ multorum genus esse uel speciem, eandem communem conceptionem intellexisse uidetur. In qua etiam sententia Platonem fuisse quidam autumant, ut uidelicet illas ideas communes quas in *Nous* ponit genera uel species appellaret. In quo fortasse Boethius <eum> ab Aristotele dissensisse commemorat ubi is ait eum uoluisse genera et species caeteraque non solum intelligi uniuersalia, uerum etiam esse ac praeter corpora subsistere -- ac si diceret illas communes conceptiones quas separatas a corporibus in *Nous* constituit eum intellexisse uniuersalia, non fortasse accipientem uniuersale secundum communem praedicationem (sicut facit Aristoteles) sed magis secundum communem multorum similitudinem. Illa namque conceptio de pluribus nullo modo praedicari uidetur, sicut nomen quod pluribus singillatim aptatur. Potest et aliter solui quod ait Platonem putare uniuersalia extra sensibilia subsistere, ut nulla philosophorum sit sententiae controuersia. Quod enim ait Aristoteles uniuersalia in sensibilibus semper subsistere, quantum ad actum dixit, quia scilicet natura illa quae animal est, quae uniuersali nomine designatur ac secundum hoc, per translationem quandam uniuersalis dicitur, nusquam nisi in sensibili re actualiter reperitur, quam tamen Plato naturaliter subsistere in se sic putat, ut esse suum retineret non subiecta sensui, secundum quod esse naturale uniuersali nomine appellatur. Quod itaque Aristoteles quantum ad actum denegat. Plato, physicae inquisitor, in naturali aptitudine adsignat, atque ita nulla est eorum controuersia. Inductis autem auctoritatibus, quae astruere uidentur per uniuersalia nomina conceptas communes formas designari, ratio quoque consentire uidetur. Quippe eas concipere per nomina quid aliud est, quam per ea significari? Sed profecto cum eas ab intellectibus diuersas facimus, iam praeter rem et intellectum tertia exiit nominum significatio. Quod etsi auctoritas non habet rationi tamen non est aduersum. Quod autem superius promisimus definire, utrum scilicet propter communem causam impositionis uel propter communem conceptionem uel propter utramque communitas uniuersalium nominum iudicetur, adsignemus. Nihil autem obest si propter utramque sed maiorem uim obtinere uidetur communis causa quae secundum rerum accipitur naturam.
Illud quoque quod supra meminimus, intellectus scilicet uniuersalium fieri per abstractionem et quomodo eos solos, nudos, puros nec tamen cassos appellemus, definiendum est. /25/
Ac primum de abstractione. Sciendum itaque materia<m> et formam permixta simul semper consistere, animi tamen ratio hanc uim habet, ut modo materiam per se speculetur, modo formam solam attendat, modo utraque permixta concipiat. Duo uero primi per abstractionem sunt, qui de coniunctis aliquid abstrahunt, ut ipsam eius naturam considerent. Tertius uero per coniunctionem est. Verbi gratia huius hominis substantia et corpus est et animal et homo et infinitis uestita formis, quam dum in materiali essentia substantiae attendo formis omnibus circumscriptis, per abstractionem intellectum habeo. Rursus cum in ea solam corporeitatem attendo, quam substantiae coniungo, hic quoque intellectus, cum per coniunctionem sit quantum ad primum qui tantum naturam substantiae attendebat, idem per abstractionem quoque fit quantum ad formas alias a corporeitate, quarum nullam attendo, ut est animatio, sensualitas, rationalitas, albedo. Huiusmodi autem intellectus per abstractionem inde forsitan falsi uel uani uidebantur quod rem aliter quam subsistit percipiant. Cum enim materia<m> per se uel formam separatim attendant, nulla tamen earum separatim subsistat, profecto rem aliter quam sit, uidentur concipere atque ideo cassi esse. Sed non est ita. Si quis enim hoc modo aliter quam se habeat res, intelligat, ut uidelicet ipsam attendat in ea natura uel proprietate quam ipsa non habeat, iste profecto cassus est intellectus. Sed hoc quidem non fit in abstractione. Cum enim hunc hominem tantum attendo in natura substantiae uel corporis, non etiam animalis uel hominis uel grammatici, profecto nihil nisi quod in ea est intelligo sed non omnia quae habet attendo. Et cum dico me attendere tantum eam in eo quod hoc habet, illud 'tantum' ad attentionem refertur non ad modum subsistendi, alioquin cassus esset intellectus. Non enim res hoc tantum habet sed tantum attenditur ut hoc habens. Et aliter tamen quodam <modo> quam sit, dicitur intelligi, non alio quidem statu quam sit, ut supra dictum est sed in eo aliter, quod alius modus est intelligendi quam subsistendi. Separatim namque haec res ab alia, non separata intelligitur, cum tamen separatim non existat, et pure materia et simpliciter forma percipitur, cum neque haec pure sit nec illa simpliciter, ut uidelicet puritas ista uel simplicitas ad intelligentiam non ad subsistentiam rei reducantur, ut sint scilicet modus intelligendi non subsistendi. Sensus etiam saepe de compositis diuersim agunt, ueluti si sit statua dimidia aurea et dimidia argentea, aurum et argentum coniuncta separatim cernere possum, modo scilicet aurum adspiciens, /26/ modo argentum per se, coniuncta cernens diuisim, non diuisa, quippe diuisa non sunt. Sic et intellectus per abstractionem diuisim attendit, non diuisa, alioquin cassus esset.
Posset tamen fortasse et sanus esse intellectus, qui ea quae coniuncta sunt, uno modo considerat diuisa, alio modo <coniuncta> et e conuerso. Rerum namque tam coniunctio quam diuisio dupliciter accipi potest. Nam quaedam coniuncta sibi dicimus per similitudinem aliquam, ut hos duos homines in eo quod homines sunt uel grammatici, quaedam uero per appositionem et aggregationem quandam, ut forma et materia uel uinum et aqua. Quae ita sibi adiuncta sunt, alio modo diuisa, alio modo <coniuncta> concipit. Unde Boethius animo potestatem hanc adscribit ut ratione sua possit et disiuncta componere et composita resoluere, in neutro tamen rei naturam excedens sed solum id quod in rei natura est percipiens. Alioquin non esset ratio sed opinio, scilicet si a statu rei intelligentia deuiaret.
Sed hic quaestio occurrit de prouidentia artificis utrum cassa sit dum futuri operis iam formam animo tenet, cum nondum sic se res habet. Quod si concedamus, etiam illam Dei prouidentiam quam ante operum suorum constitutionem habuit cassam dicere compellimur. Sed si quis hoc quantum ad effectum dicat, ut scilicet opera non compleret, quod prouideat, falsum est cassam fuisse prouidentiam. Si quis autem inde eam cassam dicat, quod nondum cum statu rei futuro concordaret, uerba quidem pessima abhorremus sed sententiam non infringimus. Verum enim est quod nondum futurus mundi status materialiter esset, dum ipsum adhuc futurum iam disponebat intelligibiliter. Cassam autem uel cogitationem uel prouidentiam alicuius dicere non solemus nisi quae effectu caret, nec frustra cogitare dicimus, nisi ea quae opere non complebimus. Verba itaque commutantes non cassam prouidentiam dicamus, quae frustra non cogitat sed concipientem iam quae nondum materialiter sint <tamquam> subsistant, quod quidem naturale est omnium prouidentiarum. Cogitatio nempe de futuris prouidentia dicitur, de praeteritis memoria, de praesentibus proprie intelligentia. Si autem deceptum dicat eum qui de futuro statu quasi iam de existenti prouidendo cogitat, ipse potius qui <deceptum> dice<n>dum puta<t> decipitur. Non enim qui futurum prouidet decipitur nisi iam ita credat esse sicut prouidet. Neque enim conceptio non existentis rei deceptum facit sed fides adhibita. Etsi enim cogitem coruum rationalem nec tamen ita credam deceptus non sum. Sic nec prouidens, quia id quod quasi iam /27/ existens cogitat, non sic existere putat sed sic ut praesens cogitat, ut in futuro praesens ponat. Omnis quippe animi conceptio quasi de praesenti est. Ut si considerem Socratem uel in eo quod puer fuit uel in eo quod senex erit, ei puertiam uel senium quasi praesentialiter copulo, quia eum praesentialiter attendo in praeterita uel futura proprietate. Cassam tamen nemo hanc dicit memoriam, quia quod ut praesens concipit, in praeterito attendit. Sed de hoc super Perihermeneias plenius disputabitur. Illud quoque de Deo sanius soluitur eius substantiam, quae sola incommutabilis est ac simplex, nullis conceptionibus rerum uel formis aliis uariari. Nam licet consuetudo humani sermonis de creatore quasi de creaturis loqui praesumat, cum uidelicet ipsum uel prouidentem uel intelligentem dicat, nihil tamen in eo diuersum ab ipso uel intelligi debet uel esse potest nec intellectus scilicet nec alia forma. Atque ideo omnis quaestio de intellectu quantum ad Deum superuacua est. Sed <si> expressius ueritatem loquimur, nihil aliud est eum futura prouidere, quam ipsum qui uera ratio in se est, futura non latere. Nunc autem multis de natura abstractionis ostensis ad intellectus uniuersalium redeamus, quos semper per abstractionem fieri necesse est. Nam cum audio 'homo' uel 'albedo' uel 'album', non omnium naturaram uel proprietatum quae in rebus subiectis sunt ex ui nominis recordor sed tantum per 'homo' animalis et rationalis mortalis, non etiam posteriorum accidentium conceptionem habeo, confusam tamen non discretam. Nam et intellectus singularium per abstractionem fiunt, cum scilicet dicitur: haec substantia, hoc corpus, hoc animal, hic homo, haec albedo, hoc album. Nam per 'hic homo' naturam tantum hominis sed circa certum subiectum attendo, per 'homo' uero illam eandem simpliciter quidem in se, non circa aliquem de hominibus. Unde merito intellectus uniuersalium SOLUS et NUDUS et PURUS dicitur. SOLUS quidem a sensu, quia rem ut sensualem non percipit. NUDUS uero quantum ad abstractionem formarum uel omnium uel aliquarum. PURUS ex toto quantum ad discretionem, quia nulla res, siue materia sit siue forma, in eo certificatur, secundum quod superius huiusmodi conceptionem confusam diximus.
His itaque praelibatis ad absoluendas quaestiones de generibus et speciebus a Porphyrio propositas ueniamus, quod facile iam possumus omnium uniuersalium natura iam aperta.
Prima itaque huiusmodi erat UTRUM GENERA ET SPECIES SUBSISTANT, id est significent aliqua uere existentia, AN SINT POSITA IN /28/ INTELLECTU SOLO etc., id est sint posita in opinione cassa sine re, sicut haec nomina chimaera, hiroceruus, quae sanam intelligentiam non generant.
Ad quod respondendum est quia re uera significant per nominationem res uere existentes, easdem scilicet quas singularia nomina, et nullo modo in opinione cassa sunt posita; quodam tamen modo intellectu solo et nudo et puro, sicuti determinatum est, consistunt. Nihil autem obest si proponens quaestione<m> aliter quasdam uoces accipiat in quaerendo, aliter qui soluit in soluendo, ac si diceret ita is qui soluit: quaeris utrum sint posita <in> intellectu solo etc. Quod ita potes accipere, quod uerum est, ut supra iam determinauimus. Possunt et eodem penitus modo uoces ubique accipi tam ab soluente quam a quaerente, et tunc fiet una quaestio non per opposita de prioribus membris duarum dialecticarum quaestionum, harum scilicet: utrum sint uel non sint, et item utrum sint posita in solis et nudis et puris uel non.
Idem in secunda dici potest quae est huiusmodi: UTRUM SUBSISTENTIA SINT CORPORALIA AN INCORPORALIA, hoc est cum concedantur significare subsistentia, utrum alia subsistentia significent, quae sint corporalia, an quae sint incorporalia. Quippe omne quod est, ut ait Boethius, aut corporeum aut incorporeum, siue scilicet haec nomina corporeum et incorporeum accipiamus pro corpore substantiali et non-corpore siue pro eo quod corporeo sensu percipi potest, ut homo, lignum, albedo, uel non potest, ut anima, iustitia. Potest etiam corporeum accipi pro 'discreto' ac si ita quaeratur: cum significet subsistentiam, utrum significet eam <discretam uel non discretam>.
Qui enim rei ueritatem bene inuestigat non tantum attendit quae uere dici possunt sed quaecumque in opinione poni possunt. Unde etsi alicui certum sit nulla subsistere praeter discreta, quia tamen posset esse opinio, ut alia essent, non immerito et de eis quaeritur. Et haec quidem ultima acceptio corporei magis ad quaestionem accedere uidetur, ut scilicet de discretis uel non discretis quaeratur. Sed fortasse cum ait Boethius omne quod est uel corporeum esse uel <in>corporeum, 'incorporeum' superfluere uidetur, cum nullum existens sit incorporeum, id est non discretum. Nec quicquam illud quod ad ordinem quaestionum inducitur, ualere uidetur, nisi forte in eo quod sicut corporeum et incorporeum in alia significatione diuidunt subsistentia, ita et in hac uidetur, ac si ita is qui quaeret diceret: Video quod existentium alia dicuntur corporalia, alia incorporalia, quae horum dicemus esse ea quae ab uniuersalibus significa<n>tur? Cui respondetur: corporalia quodammodo (id est discreta) /29/ in essentia sua et incorporalia quantum ad uniuersalis nominis nominationem, quod scilicet ea non discrete ac determinate nominant sed confuse, ut supra satis docuimus. Unde et nomina ipsa uniuersalia et corporea dicuntur quantum ad naturam rerum et incorporea quantum ad modum significationis, quia etsi ea quae discreta sunt nominent, non tamen discrete et determinate.
Tertia uero quaestio, UTRUM SINT POSITA IN SENSIBILIBUS etc., ex eo descendit quod incorporea conceduntur, quia uidelicet incorporeum quodam modo acceptum diuiditur per esse in sensibili et non esse, ut supra quoque meminimus. Et dicuntur uniuersalia subsistere in sensibilibus, id est significare intrinsecam substantiam existentem in re sensibili ex exterioribus formis et cum eam substantiam significent, quae actualiter subsistit in re sensibili, eandem tamen naturaliter separatam a re sensibili demonstrant, sicut superius iuxta Platonem determinauimus. Unde Boethius genera et species intelligi praeter sensi<bilia> dicit, non esse, eo scilicet quod res generum et specierum quantum ad naturam suam rationabiliter in se attenduntur prae<ter> omnem sensualitatem, quia in se ipsis remotis quoque exterioribus formis per quas ad sensus ueniunt uere subsistere possent. Nam omnia genera uel species concedimus sensualibus inesse rebus. Sed quia intellectus eorum a sensu solus semper dicebatur, nullo modo in sensibilibus rebus esse uideba<n>tur. Unde merito quaerebatur an unquam possent in sensibilibus esse; et respondetur de quibusdam, quod sint, sic tamen, ut praeter sensualitatem, sicut dictum est, naturaliter permaneant. Possumus autem in secunda quaestione corporeum et incorporeum pro sensibili et insensibili sumere ut sit ordo quaestionum conuenientior, et quia intellectus uniuersalium solus a sensu, ut dictum est, dicebatur, quaesitum recte est an sensibilia essent an insensibilia, et cum respondeatur eorum quaedam esse sensibilia quantum ad naturam rerum, eadem et insensibilia quantum ad modum significandi, quia scilicet res sensibiles, quas nominant, non designant eo modo quo sentiuntur, id est ut discretas nec per eorum demonstrationem sensus eas reperit, restabat quaestio, utrum ipsa sensibilia tantum appellarent an etiam aliquid aliud significarent; cui respondetur quod et sensibilia ipsa significant et simul communem illam conceptionem quam Priscianus diuinae menti praecipue adscribit.
ET CIRCA EA CONSTANTIA. Secundum hoc quod hic quartam intelligimus quaestionem, ut supra meminimus, haec est solutio quod /30/ uniuersalia nomina nullo modo uolumus esse cum rebus eorum peremptis iam de pluribus praedicabilia non sint, quippe nec ullis rebus communia, ut rosae nomen <non> iam permanentibus rosis, quod tamen tunc quoque ex intellectu significatiuum est licet nominatione careat. Alioquin propositio non esset:
Nulla rosa est.
Bene autem de uniuersalibus non de singularibus uocibus quaestiones fiebant, quia non ita de significatione singularium dubitabatur. Quippe modus eorum significandi bene cum statu rerum concordabat. Quae sicut discretae in se sunt, ita discrete ab eis significantur et intellectus eorum rem certam tenet, quod uniuersalia non habent. Praeterea uniuersalia, cum res ut discretas non significarent, nec conuenientes uidebantur significare, cum nulla sit res in qua conueniunt, ut supra quoque docuimus. Quia itaque tanta erat de uniuersalibus dubitatio, sola elegit Porphyrius uniuersalia ad tractandum, singularia ab intentione excludens, quasi per se satis manifesta, licet ea tamen incidenter propter alia quandoque tractet.
Notandum uero quod licet solas uoces definitio uniuersalis uel generis uel speciei includat, saepe tamen haec nomina ad res eorum transferuntur, ueluti cum dicitur species constare ex genere et differentia, hoc est res speciei ex re generis. Ubi enim uocum natura secundum significationem aperitur, modo de uocibus, modo de rebus agitur et frequenter harum nomina ad illas mutuo transferuntur. Unde maxime tractatus tam logicae quam grammaticae ex translationibus nominum ambiguus multos in errorem induxit non bene distinguentes aut proprietatem impositionis nominum aut abusionem translationis.
Maxime autem Boethius in Commentariis hanc confusionem per translationes facit et praecipue super inquisitione harum quaestionum, ita quidem ut <anxium lectoris animum> relinquere uideatur quid genera uocet aut species. Cuius quide<m> quaestiones et nos breuiter transcurramus atque ad praedictam sententiam, sicut oportet, applicemus. Hic igitur in inuestigatione quaestionum ut melius rem dissoluat, prius eam per aliquas sophisticas quaestiones <et> rationes perturbat, ut ab eis nos postmodum expedire doceat. Et tale proponit inconueniens quod omnis cura et inquisitio de generibus et speciebus sit postponenda, ac si dicat: quia uidelicet genera et species ea quae uidentur, uocabula dici non possunt siue quantum ad rerum significationem siue quantum ad intellectum. De rerum autem significatione in eo ostendit, quod numquam res, siue una siue multiplex, uniuersalis reperitur, id est /31/ praedicabilis de pluribus, sicut ipse diligenter aperit et nos superius comprobauimus. Quod uero una res uniuersalis non sit atque ideo nec genus nec species, primo confirmat dicens: Omne quod unum est, unum numero est, id est discretum in propria essentia; sed genera et species quae communia pluribus esse oportet, unum numero esse non possunt atque ita nec unum. Sed quia aliquis <contra> adsumptionem dicere posset, quod sint tale unum numero quod sit commune, hoc ei diffugium aufert dicens: omne unum numero commune aut per partes commune esse aut per successionem temporum totum aut eodem tempore totum sed ita quod non constituat eorum substantias quibus est commune. Quos omnes modos communitatis statim tam a genere quam a specie remouet dicens ea potius ita communicari, ut eodem tempore tota sint in singulis et eorum substantiam constituant. Quippe uniuersalia nomina non per partes a diuersis quae nominant participantur sed tota et integra singulorum sunt eodem tempore nomina. Substantias quoque eorum quibus communia sunt constituere dici possunt uel in eo quod per translationem significant res constituentes alias, ut animal quiddam nominat in equo uel in homine quod materia est eorum uel etiam inferiorum hominum, <uel> in eo quod substantiam conficere dicuntur, quod quodammodo in eorum sententiam ueniunt, unde substantialia eis dicuntur. Quippe homo totum id notat quod animal et rationale et mortale.
Postquam autem Boethius de re una ostendit quod non sit uniuersalis, comprobat de multiplici, ostendens scilicet nec multitudinem discretarum rerum speciem aut genus esse et illam destruit sententiam, qua posset aliquis dicere omnes substantias simul collectas esse illud genus 'substantia' et omnes homines speciem illam quae homo est, ac si ita diceretur: Si ponamus omne genus esse multitudinem rerum conuenientium substantialiter, omnis autem talis multitudo <habebit> naturaliter aliud supra se, et illud rursus aliud habebit usque ad infinitum, quod <est> inconueniens. Itaque ostensum est uniuersalia nomina quantum ad rerum significationem siue unius siue multiplicis non uideri uniuersalia, cum nullam scilicet rem uniuersalem significent, id est de pluribus praedicabilem. Quantum etiam ad significationem intellectus ea non debere uniuersalia dici inde arguit quod eum intellectum uanum esse sophistice ostendit, eo scilicet quod aliter quam res subsistat, habeatur, cum sit per abstractionem. Cuius quidem sophismatis nodum et ipse satis et nos diligenter superius absoluimus. Illam autem aliam partem argumentationis /32/ qua ostendit nullam rem uniuersalem esse, quia sophistica non erat, determinatione non iudicauit indigere. Rem enim ut rem, non ut uocem accipit, quia scilicet uox communis, cum quasi una res essentia in se sit, communis est per nominationem in appellatione multorum, secundum quam scilicet appellationem, non secundum essentiam suam de pluribus est praedicabilis. Rerum tamen ipsarum multitudo est causa uniuersalitatis nominis, quia, ut supra meminimus, non est uniuersale nisi quod multa continet; uniuersalitatem tamen quam res uoci confert, ipsa in se res non habet. Quippe et significationem gratia rei uox non habet et appellatiuum nomen iudicatur secundum multitudinem rerum, cum tamen neque res significare dicamus neque esse appellatiuas.
LI 1.02
TRACTATUS DE GENERE
VIDETUR AUTEM NEQUE GENUS NEQUE SPECIES SIMPLICITER DICI.
GENUS ENIM DICITUR ET ALIQUORUM QUODAMMODO SE HABENTIUM AD UNUM
ALIQUID ET AD SE INVICEM COLLECTIO.
SECUNDUM QUAM SIGNIFICATIONEM ROMANORUM DICITUR GENUS, AB UNIUS
SCILICET HABITUDINE -- DICO AUTEM ROMULI -- ET MULTITUDINIS
HABENTIUM ALIQUO MODO AD INVICEM EAM QUAE AB ILLO EST COGNATIONEM
SECUNDUM DIVISIONEM AB ALIIS GENERIBUS DICTAM.
Dicitur autem et aliter rursus genus quod est uniuscuiusque generationis principium uel ab eo qui genuit uel a loco in quo quis genitus est. Sic enim Oresten quidem dicimus a Tantalo habere genus, Illum autem ab Hercule, et rursus Pindarum quidem Thebanum esse genere, Platonem uero Atheniensem.
ETENIM PATRIA PRINCIPIUM EST UNIUSCUIUSQUE GENERATIONIS
QUEMADMODUM PATER. HAEC AUTEM VIDETUR PROMPTISSIMA ESSE
SIGNIFICATIO; ROMANI ENIM QUI EX GENERE DESCENDUNT ROMULI, ET
CECROPIDAE QUI EX GENERE DESCENDUNT CECROPIS ET HORUM PROXIMI. ET
PRIUS QUIDEM APPELLATUM EST GENUS UNIUSCUIUSQUE GENERATIONIS
PRINCIPIUM, DEHINC ETIAM MULTITUDO EORUM QUI SUNT AB UNO
PRINCIPIO; UT A ROMULO, DIVIDENTES ET AB ALIIS SEPARANTES,
DICEBAMUS OMNEM ILLAM COLLECTIONEM ESSE ROMANORUM GENUS.
Aliter autem rursus genus dicitur cui supponitur species, ad horum fortasse similitudinem dictum; et enim principium quoddam est huiusmodi genus earum quae sub se sunt specierum; uidetur etiam multitudinem continere omnem quae sub eo est. Tripliciter igitur cum genus dicatur, de tertio apud philosophos sermo est, quod etiam describentes adsignauerunt genus esse dicentes quod de pluribus et differentibus specie in eo quod quid sit praedicatur, ut 'animal'. Eorum enim quae praedicantur alia quidem de uno dicuntur solo, sicut indiuidua sicut Socrates et hic et hoc, alia uero de pluribus, quemadmodum genera et species et differentiae et propria, et accidentia communiter sed non proprie alicui. Est autem genus quidem ut 'animal', species uero ut 'homo', differentia autem ut 'rationale', proprium ut 'risibile', accidens ut 'album', 'nigrum', 'sedere'.
Ab his ergo quae de uno solo praedicantur differunt genera eo quod de pluribus adsignata praedicentur, ab his autem quae de pluribus: ab speciebus quidem quoniam species, etsi de pluribus praedicantur sed non de differentibus specie sed numero (homo enim cum sit species de Socrate et Platone praedicatur qui non specie differunt a se inuicem sed numero, animal uero cum genus sit de homine et boue et equo praedicatur qui differunt a se inuicem et specie quoque, non numero solo); a proprio uero differt genus quoniam proprium quidem de una sola specie, cuius est proprium, praedicatur et de his quae sub una specie sunt indiuiduis (quemadmodum risibile de homine solum et de particularibus hominibus), genus autem non de una specie praedicatur sed de pluribus et differentibus; a differentia uero et ab his quae communiter sunt accidentibus differt genus quoniam, etsi de pluribus et differentibus specie praedicantur differentiae et communiter accidentia sed non in eo quod quid sit praedicantur sed in eo quod quale quid sit (interrogantibus nobis enim illud de quo praedicantur haec, non in eo quod quid sit dicimus praedicari sed magis in eo quod quale sit; interrogati enim qualis est homo, dicimus "rationalis", et in eo quod qualis est corurus dicitur quoniam niger; est autem 'rationale' quidem differentia, 'nigrum' uero accidens; quando autem quid est homo interrogamur, "animal" respondemus; erat autem hominis genus animal).
Quare "de pluribus praedicari" diuidit genus ab his quae de uno solo eorum quae sunt indiuidua praedicantur, "differentibus" uero "specie" separat ab his quae sicut species praedicantur uel sicut propria, "in eo" autem "quod quid sit praedicari" diuidit a differentiis et communiter accidentibus quae non in eo quod quid sit sed in eo quod quale est uel quodammodo se habens praedicantur de his de quibus praedicantur. Nihil igitur superfluum neque minus continet generis dicta descriptio.
VIDETUR AUTEM NEQUE GENUS NEQUE SPECIES SIMPLICITER DICI.
[1] Praemisso prooemio, in quo ostendit materiam suam, illa scilicet uniuersalia, accedit ad tractatus eorum. In primo tractat genus, quia scilicet prius est aliis uel quantum ad dignitatem, quia scilicet caetera continet et non continetur ab eis, uel quantum ad naturam, quia scilicet in statu naturaliter priori rem demonstrat. Unde et peremptum necessario perimit illa sed eis peremptis <non> necessario perimitur. Si enim non sit res animalis, non est res ulla specierum eius nec diuersarum differentiarum nec propriorum specierum neque accidentium ipsorum generum, ut est album corporis, sanum animalis.
Sed quia tractatus de genere hoc nomine quod est genus, usurus est, ne quandoque diuersae eius significationes nos protrahant, distinguit eas et eam quae necessaria est ei, tandem a caeteris secernit. Ostendit autem ad tria aequiuocari hoc nomen genus, ad generationem scilicet ac principium eius, siue illud sit pater qui generat, siue locus in quo quis generatus, et ad philosophicum genus, de quo intendit. Quod autem aequiuocationem speciei tangit nec tamen hic eam exsequitur, ideo facit, ne solum genus aequiuocari crederetur et non alia quatuor. Quod autem de caeteris mentionem non facit sed de sola specie, propter longitudinem loquacitatis uitandam factum est. Magis etiam speciei nomen generi copulari debuit, quia quodammodo ex ui relationis magis est ei affine, secundum quod etiam tractatus generis et speciei coniunxit.
Sic continua: Tractandum est de genere etc. sed hoc nomen genus uel hoc nomen species non uidetur simpliciter dici, hoc est in una tantum significatione accipi. Quod statim comprobat ab oppositis, cum supponit tres eius significationes, ac si diceret: uere non dicitur simpliciter, quia his tribus modis, et prius de generatione ostendit dicens:
GENUS ENIM DICITUR ET ALIQUORUM QUODAMMODO SE HABENTIUM AD UNUM
ALIQUID ET AD SE INVICEM COLLECTIO.
GENUS DICITUR COLLECTIO ALIQUORUM HABENTIUM SE AD UNUM ALIQUID, a quo scilicet significata sunt, HABENTIUM, inquam, QUODAMMODO, secundum hoc scilicet, quod ei per consanguinitatem quamcumque coniuncti, alii scilicet ut filii, alii ut nepotes, et etiam habentium se ad inuicem, quia et sic coniuncti sunt per diuersas consanguinitatis lineas. Cuius significationis exemplum supponit dicens:
SECUNDUM QUAM SIGNIFICATIONEM ROMANORUM DICITUR GENUS, AB UNIUS
SCILICET HABITUDINE -- DICO AUTEM ROMULI -- ET MULTITUDINIS
HABENTIUM ALIQUO MODO AD INVICEM EAM QUAE AB ILLO EST COGNATIONEM
SECUNDUM DIVISIONEM AB ALIIS GENERIBUS DICTAM.
SECUNDUM QUAM SIGNIFICATIONEM ROMANORUM, scilicet collectio, DICITUR GENUS AB HABITUDINE ROMULI, per hoc scilicet, quod ad Romulum sese habet per cognationem.
AB HABITUDINE ROMULI, id est ex eo quod est multitudo habens eam cognationem, quae est ab illo, id est consanguinitatem, quam habent per illum ad inuicem. Non enim soli patri coniuncti sunt semper per consanguinitatem sed etiam sibi.
SECUNDUM DIVISIONEM MULTITUDINIS dico, DICTAE, scilicet Romanorum, et ita determinate SECUNDUM DIVISIONEM AB ALIIS GENERIBUS, id est propter differentiam ostendendam ab aliis generationibus, ut est generatio Thebanorum uel Atheniensium. uel ita: multitudinis dictae ab aliis generibus, id est secundum hoc, quod est diuersa una signifcatio generis ab aliis duabus, quarum scilicet duarum illam quidem, quam principium uocat, statim supponit dicens:
DICITUR AUTEM ALITER etc. AB EO.
Et PRINCIPIUM dico VEL EX EO, id est propter hoc, QUOD GENUIT, VEL A LOCO etc., id est secundum hoc, quod est locus, in quo aliquis est genitus. Nota autem, quod cum quatuor sint proprie principia teste Boethio, quatuor scilicet causae, efficiens uidelicet, materialis, formalis, finalis, et duo alia sunt principia per accidens et non ita proprie, locus scilicet et tempus, pro eo scilicet, quod omne quod fit uel existit, in loco uel in tempore est. Hic in principio unum de propriis accipit, scilicet patrem qui efficiens est, et unum de accidentalibus, scilicet locum.
Nota tamen, quod non multum proprie pater efficiens causa dicitur filii, quia scilicet et formam humanitatis operatione sua non adaptat, sed infuso semine natura de eo occulte operatur nec ipsum minus formaret, etiamsi pater non esset. Unde filii substantia non hominis opus est sed naturae. Quodam tamen modo efficere filium pater dicitur, cum quadam actione ad esse est perductus.
SIC ENIM ORESTEN QUIDEM DICIMUS A TANTALO HABERE GENUS, ILLUM
AUTEM AB HERCULE, ET RURSUS PINDARUM QUIDEM THEBANUM ESSE GENERE,
PLATONEM VERO ATHENIENSEM.
SIC ENIM. Probat a partibus tam patrem quam locum dici genus, id est principium generatorum, quia uidelicet Tantalus et Hercules Orestis et Hylli, /34/ Thebae et Athenae Pindari <et> Platonis.
HABERE GENUS A TANTALO, id est habet Tantalum ut genus suum.
ETENIM PATRIA PRINCIPIUM EST UNIUSCUIUSQUE GENERATIONIS
QUEMADMODUM PATER. HAEC AUTEM VIDETUR PROMPTISSIMA ESSE
SIGNIFICATIO; ROMANI ENIM QUI EX GENERE DESCENDUNT ROMULI, ET
CECROPIDAE QUI EX GENERE DESCENDUNT CECROPIS ET HORUM PROXIMI.
ETENIM PATRIA. Reddit causam, quare in una significatione generis patrem et patriam coniunxit, secundum hoc scilicet, quod utrumque dicitur principium ipsius generati; sed ne tam proprie locus principium esse uideatur quam pater, supponit hanc significationem principii quam nouissimam ponit, scilicet de patre, esse promptissimam, id est magis propriam, ac si diceret: licet utrumque uocem principium, proprie tamen patrem. Locus uero per accidens sic uocatur. Et statim quare pater proprie, supponit dicens: ROMANI ENIM, ac si diceret: quia ipsi generati melius ad patrem se habent, ex quo nomen contrahunt et consanguinitatem, quam ad patriam. De nominis hereditate <habet> prius, cum ait Romanos dici a Romulo, Cecropidas a Cecrope, de consanguinitate uero cum supponit: ET HORUM PROXIMI, id est ipsi generati sunt proximi horum, scilicet patrum, id est consanguinei.
ET PRIUS QUIDEM APPELLATUM EST GENUS UNIUSCUIUSQUE GENERATIONIS
PRINCIPIUM, DEHINC ETIAM MULTITUDO EORUM QUI SUNT AB UNO
PRINCIPIO; UT A ROMULO, DIVIDENTES ET AB ALIIS SEPARANTES,
DICEBAMUS OMNEM ILLAM COLLECTIONEM ESSE ROMANORUM GENUS.
ET PRIUS QUIDEM. Quia superius primam significationem generis posuit generationem, ne ideo ipsa hoc nomen quod est genus, prius accepisse uideretur, quam illud, quod est principium ipsius, idcirco ostendit hoc nomen genus prius impositum fuisse principio quam generationi. Namque diuidentes. Probat ab effectu, quod generatio dicatur genus, quia scilicet hoc superius dixit distinguens hanc significationem generis et ponens ut diuersam ab aliis significationibus. Quod etiam ait: DIVIDENTES ET SEPARANTES COLLECTIONEM ROMANORUM AB ALIIS GENERIBUS, ad diuersa referri potest, ut uidelicet per 'diuidentes' diuersam hanc esse significationem a caeteris duabus significationibus generis innuamus, per 'separantes' uero in eo scilicet quod Romanorum dicitur, a caeteris generationibus.
ALITER AUTEM RURSUS GENUS DICITUR CUI SUPPONITUR SPECIES.
ALITER AUTEM. Post duas significationes generis tertiam ponit nouissimam, de qua intendit et in qua moratus est, ad quam etiam ex similitudine aliarum duarum transferri uocabulum generis insinuat. Quae est: Illud CUI SUPPONITUR SPECIES. Ut autem haec definitio sit generalis nominis, 'SUPPONITUR' in quid intelligendum est sicut proprium generis inferius.
AD HORUM FORTASSE SIMILITUDINEM DICTUM.
AD HORUM FORTASSE. Genus dico hoc dictum fortassis genus AD SIMILITUDINEM HORUM praedictorum, principii scilicet et generationis. 'Fortassis' tempreamentum est philosophicum, licet certum ei esset, quod dicit. uel etiam dubitatiue potuit dicere, ignorans scilicet si propter hanc similitudinem esset translatum uocabulum.
ET ENIM PRINCIPIUM QUODDAM EST HUIUSMODI GENUS EARUM QUAE SUB SE
SUNT SPECIERUM.
ETENIM PRINCIPIUM. uere ad similitudinem horum praedictorum, quia ad similitudinem tam principii quam collectionis. A partibus. De principio autem similitudinem praemittit dicens etiam GENUS QUODDAM /35/ esse PRINCIPIUM SPECIERUM uel in eo scilicet, quod cum res easdem significet quas species, in priori naturaliter statu eas significat, species uero in posteriori, uel in eo quod sententia generalis nominis sententiam specialis nominis quodammodo constituit.
VIDETUR ETIAM MULTITUDINEM CONTINERE OMNEM QUAE SUB EO EST.
VIDETUR AUTEM. Similitudinem supponit, quam habet ad collectionem, in eo scilicet, quod sicut in collectione multa comprehenduntur, ita sub genere diuersae species quantum ad nominationem rerum continentur, licet diuersus sit continentiae modus, multitudinis quidem in quantitate suae praesentiae, generis uero in comprehensione nominationis.
TRIPLICITER IGITUR CUM GENUS DICATUR, DE TERTIO APUD PHILOSOPHOS
SERMO EST, QUOD ETIAM DESCRIBENTES ASSIGNAVERUNT GENUS ESSE
DICENTES QUOD DE PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS SPECIE IN EO QUOD QUID
SIT PRAEDICATUR, UT ANIMAL.
TRIPLICITER IGITUR. Quandoquidem has tres significationes habet genus, et cum tres habeat, de tertio genere, id est de tertia significatione generis, est sermo apud philosophos. Iure autem, ut ait Boethius, tertium genus philosophi ad disputationem sumunt, <quod> non ex accidenti denotat. Ex quo etiam ad interrogationem per 'quid' factam, quae frequenter a philosophis fiebat inquirentibus, quid quaeque res esset, conuenienter genus hoc respondetur. Quod statim in definitione generis declarabit.
Et notandum quod cum ait genus monstrare, id est significare, substantiam, quod genera uoces sint intelligenda, patenter demonstrauit.
QUOD ETIAM DESCRIBENTES, id est quam significationem generis philosophi DESCRIBENTES etiam, hoc est non tantum diuidentes uel aliis modis naturam eius demonstrantes sed etiam per descriptionem, quae quanto difficilior est ad componendum, tanto certior est ad demonstrandum, ASSIGNAVERUNT ipsum, id est demonstrauerunt, DICENTES scilicet GENUS ESSE QUOD DE PLURIBUS etc. Merito 'describentes' dixit, et non definientes, quia ea tantum proprie definitio dicitur, quae secundum substantiam rei facta genus sumit ac differentias, haec uero secundum quandam accidentalem formam uocum quae generalitas dici potest, inducitur, ut scilicet determinetur, quibus uocibus ea insit, unde ipsae uoces genera appellentur. Inde quoque, ut Boethius <dicit>, bene describentes, non definientes dixit, quia nil in quantum genus est, definiri substantialiter potest, alioquin quodlibet genus aliud genus usque in infinitum haberet.
Nunc autem uerba definitionis prosequamur. Tria itaque ponit, per quae generale uocabulum ab omnibus aliis diuidit, scilicet (i) praedicari de pluribus, quod est esse uniuersale, per quod a singularibus, id est diuersis, separatur; et (ii) praedicari de differentibus specie, hoc est de nominibus res tantum diuersarum specierum naturaliter continentibus, per quod differt a specialissimis et eorum propriis; et (iii) praedicari <in> eo quod quid sit, id est reddi conuenienter ad interrogationem /36/ factam per 'quid', non per 'quis' uel 'quae' uel 'quod', quae magis propria nomina requirunt, uel per 'quale' uel 'quomodo se habet', quae sumpta tantum uocabula exigunt, ut rationale, album sedet, iacet.
Quid autem sit, quod praedicatur de pluribus, in definitione uniuersalis diligenter superius est expeditum, id est esse illud tam uoce quam sensu simplex, quod habile est ex impositione propria et natura subiectarum rerum ad enuntiandum ueraciter de pluribus in nominatione diuersorum.
Sequitur: DIFFERENTIBUS SPECIE. Sicut tres rerum differentiae considerantur secundum naturam substantiae eorum, quod scilicet naturaliter uel genere differunt uel specie uel numero, ita etiam nominum secundum subiectarum rerum naturam tres sunt differentiae in eo scilicet, quod haec significant res naturaliter diuersis generibus distinctas, eo scilicet quod in se habeant naturam illam, secundum quam generalia possunt eis aptari uocabula, illa uero demonstrant res naturaliter diuersis speciebus subiectas, alia res personaliter discretas, quod est differre numero. Unde omnia in computationem numeri secundum personalum discretionem ueniunt, cum dicitur unus, duo, tres. Etsi enim Socrates diuersis sit formis occupatus, quia una tantum personaliter substantia permanet, nullo modo ipsum tantum secundum quamcumque naturam aut proprietatem attendentes, unus, duo, tres dicimus.
In quid uero proprie ea sola redduntur substantiae nomina, quae in generali uel speciali statu res subiectas appellant. Unde maxime ad naturam 'quid' pertinet, id est naturaliter multorum conuenientiam requirendam, 'quis' uero uel 'quae' uel 'quod' ad personam.
Quod autem opponi solet indiuidua quoque quaedam de pluribus praedicari, cum dicitur: hoc grammaticum est Socrates, hoc musicum est Socrates, cassatum est per aptationem illam, qua uocabula plura in nominatione determinauimus. Quippe haec grammatica et hoc musicum eiusdem penitus sunt nomina.
Illud quoque, quod oppositur: haec albedo est hoc clarum et hoc corpus est hoc clarum, id est sustentans hanc claritatem, in eo refellitur, quod hoc clarum, si pro sustenante claritatem accipitur, non est idem in significatione uocabulum cum eo quod huic albedini ex claritate eam informante conuenit, sicut nec nomen Socratis, quae de diuersis aequiuoce dicuntur.
Praeterea nullum accidentale uocabulum secundum sustentationem sed tantum informationem praedicari uolumus, sicut in Praedicamento substantiae demonstrabimus. /37/ Unde claritatis nomen, quae tantum forma est albedinis, ei soli conuenit, non etiam corpori.
Notandum uero secundum eorum sententiam, qui res quoque uniuersales proprie dicunt easdem etiam, quae sunt singulares, 'praedicari de pluribus' ad differentiam singularium poni non posse. Quippe eaedem quae singulares sunt, uniuersales conceduntur. Si ergo 'praedicari de pluribus' simpliciter generi aptetur atque ideo propter differentiam simpliciter a singularibus remoueatur, ut scilicet indiuidua de pluribus omnino non praedicentur, falsum est. Si uero generi non simpliciter aptet 'praedicari de pluribus' sed in respectu generis atque indiuiduis in respectu indiuiduorum auferat, profecto in definitione generis cum 'praedicari de pluribus' oportet subintelligi: in eo quod genus est. Unde iam sequentes differentiae superfluerent.
Praeterea <si> respectus attendamus, ut uidelicet dicamus genera in eo quod genera sunt, praedicari de pluribus, indiuidua uero non in eo quod sunt indiuidua, non ualet differentia magis ad indiuidua, quam ad accidentia. Quippe nullum accidens, in quantum est accidens, de pluribus praedicatur. Unde 'in quid' suppositum ad differentiam accidentium nullo modo esset. Similiter etiam rationale in definitione hominis ad exclusionem mortalis bene ponitur, quia nullum ratione in eo quod rationale est, mortale est. Idem de caeteris differentiis, quae in definitione generis sequuntur, opponi potest, secundum hoc scilicet, quod eandem rem et genus et speciem et differentiam et accidens esse concedunt. Quippe albedinem quam et specialissimum et accidens dicunt et de hoc cygno et hac margarita specie differentibus praedicari annuunt, per quod tamen specialissima excludunt atque ideo ipsam albedinem et hoc quod species est, in secunda differentia ut speciem specialissimam excludunt, in ultima uero quae est 'in quid', ipsam quoque excludunt ut accidens.
Nos uero eandem uocem accidentalem et generalem nolumus esse uel specialem nec endem differentialem dicimus quam generalem uel specialem; accidentia uero et differentias sumpta tantum uocabula dicimus, genera autem uel species tantum substantiua sunt.
Sed et nobis fortasse opponetur, quod saepe contingat eandem uocem in alia et alia significatione uniuersalem esse et singularem et rursus eandem genus esse uel speciem et differentiam esse uel accidens. Unde nec nos per simplicem remotionem has differentias possumus accipere, ut scilicet dicamus uocem uniuersalem nullo modo esse singularem nec specialem esse accidentalem.
Ad quod respondemus illud quod conuenit, quod hic uoces /38/ ut res non tractantur sed eorum proprietates secundum significationem distinguuntur; dum autem uocis significatio attenditur, eadem uocis materia quae in se una est, multae uoces diiudicatur secundum multiplicem eius sensum. Secundum quod Priscianus dicit multa nomina in unam uocem concidere. Et rursus diuersae uoces in materia eadem esse iudicantur in significatione. Unde substantia et usia unum generalissimum dicuntur. Nomen etiam et uerbum siue oratio eadem uocis materia frequenter esse inuenitur. Unde eadem uox quasi ipsi opposita secundum diuersam significationem et cum tempore esse et sine tempore dicitur et significatiua per partes et non, alioquin nomen et uerbum siue oratio opposita non dicerentur. Adeo autem quantum ad significationem uocis identitas siue diuersitas accipitur, quod Aristoteles hanc orationem: 'Socrates sedet' prolatam eo sedente et consimilem in significatione prolatam, postquam surrexit, ut unum numero sumit, non essentiam quidem uocis diiudicans sed significationem. Ex quo etiam illud friuolum refellitur, quod opponi solet de communi praedicatione eiusdem uocis. Quia cum dicitur 'Socrates est homo' et rursus 'Plato est homo', diuersae potius uoces materialiter praedicantur. Unde nulla uniuersalis uidetur. Sed profecto, ut dictum est, uocis identitas uel diuersitas, cum ut uox accipitur, secundum proprietatem significationis tantum distinguitur.
Possumus autem fortasse et eandem materialiter uocem de pluribus praedicabilem dicere, non ut prius enuntiata de uno iterum enuntietur de alio sed ipsa eodem tempore quo de ipso enuntiatur, apta erat ex inuentione sua ad copulandum alii ueraciter, ut cum de Platone dicitur, posset eadem prolatione Socrati uere copulari. Potest etiam et simul de duobus singillatim dici hoc modo: 'Et Socrates et Plato est homo'.
Alio itaque modo uoces ut uoces tractantur, alio modo eaedem ut res, id est in essentia sua considerantur, quia cum indiscretae res sint, secundum significationem quaedam communes, quaedam singulares dicuntur et quaedam substantiales, quaedam accidentales et eaedem, si quandoque haec nomina simul habent, ipsae a se diuersae et quodammodo sibi oppositae iudicantur.
Res uero ut res tractare <oportet>, quia secundum hoc quod in essentia sua habent, considerantur. Ipsae autem <cum> in essentia sua a se diuersae non sint, nullo modo ut diuersae a se uel secundum oppositionem accipi debent sed simplicem habent acceptionem, uoces uero duplicem. Unde bene non dicitur de eadem re eam et esse uniuersalem et non uel accidens esse et non, quod quidem oporteret, si supra posita generis definitio rebus aptaretur. /39/
Si quis autem quaerat de generalitate et specialitate et caeteris accidentibus uocum, quomodo in eis subsistant, cum ipsae uoces res permanentes non sint, animaduertat, quod omnes sensu ipso experimur uoces, scilicet ex pluribus elementis compositas, numquam uere subsistere nec uera accidentia in se habere sed sicut semper attenduntur uoces existentes, postquam sunt semel impositae, ita earum proprietates, quasi uere existant, cogitantur, sicut et dies uel annus, quae continue quantiates dicuntur, quae tamen numquam uere subsistunt. Nisi enim ut existentia sumerentur, nulla de eis doctrina fieret.
EORUM ENIM QUAE PRAEDICANTUR ALIA QUIDEM DE UNO DICUNTUR SOLO,
SICUT INDIVIDUA, SICUT SOCRATES ET HIC ET HOC, ALIA VERO DE
PLURIBUS, QUEMADMODUM GENERA ET SPECIES ET DIFFERENTIAE ET
PROPRIA. ET ACCIDENTIA COMMUNITER SED NON PROPRIE ALICUI.
EORUM ENIM. Ostendit quid singulae differentiae operentur in definitione generis, ac si diceret: Bene apposui 'praedicari de pluribus' ad differentiam quorundam, quia scilicet ea quae praedicantur, alia de uno solo etc. Et <est> redditio causae.
UT SOCRATES ET HIC ET HOC. 'Hic et hoc' pro quibuslibet aliis in diuersis ponit, ac si diceret; hic lapis, hoc corpus. Nota tamen quod si neque corpus neque lapidem adiungi intelligas pronominibus uel aliquod aliud nomen, ipsa tamen pronomina discretiua sunt semper et personalia, licet nullam naturam uel proprietatem determinent, ueluti cum dico: 'ego', 'hic', singularis sunt significationis, nullius tamen superioris proprie indiuidua dicuntur, quia ex sola discretione inuenta sunt et meras significant substantias, quarum nullam naturam uel proprietatem determinant, quia 'hic' per se dictum neque dicit 'haec substantia' neque 'hic homo' neque 'hoc rationale' uel 'hoc album' sed simpliciter secundum discretionem personalem inuentum est. Unde ex toto pura ex ui uocis sunt pronomina et priora quodammodo naturaliter in significatione caeteris sermonibus.
Nota cum ait Socratem praedicari de uno solo, quidam sumptum uolunt intelligi a socratitate, pro eo scilicet quod ait Aristoteles a prima substantia nullam esse praedicationem. Sed profecto ibi praedicationem accepit praedicamentalem, ut de inferiori scilicet, secundum quam et species de genere praedicari negatur.
ET ACCIDENTIA COMMUNITER, id est communia accidentalia nomina, ut album, non propria, ut hoc album.
EST AUTEM GENUS QUIDEM UT ANIMAL, SPECIES VERO UT HOMO,
DIFFERENTIA AUTEM UT RATIONALE, PROPRIUM UT RISIBILE, ACCIDENS UT
ALBUM, NIGRUM, SEDERE.
EST AUTEM GENUS QUIDEM. Positio est exemplorum.
AB HIS ERGO QUAE DE UNO SOLO PRAEDICANTUR DIFFERUNT GENERA EO
QUOD DE PLURIBUS ASSIGNATA PRAEDICENTUR.
AB HIS ERGO. Quia per 'praedicari de pluribus' differunt genera ab indiuiduis, ergo differunt. De pluribus assignata, id est enuntiata.
AB HIS AUTEM QUAE DE PLURIBUS: AB SPECIEBUS QUIDEM QUONIAM
SPECIES ETSI DE PLURIBUS PRAEDICANTUR SED NON DE DIFFERENTIBUS
SPECIE SED NUMERO.
AB HIS AUTEM. Ostensum a quibus differat genus per primam differentiam, quae est praedicari de pluribus, ostendit, a quibus per secundam, scilicet a specialissimis et propriis, dicens: AB HIS QUAE DE /40/ PLURIBUS PRAEDICANTUR, id est a quibusdam eorum, ut uidelicet a speciebus solis, id est specialissimis, differt genus, QUONIAM SPECIES ETSI, id est, quamuis etc.
HOMO ENIM CUM SIT SPECIES DE SOCRATE ET PLATONE PRAEDICATUR QUI
NON SPECIE DIFFERUNT A SE INVICEM SED NUMERO, ANIMAL VERO CUM
GENUS SIT DE HOMINE ET BOVE ET EQUO PRAEDICATUR QUI DIFFERUNT A
SE INVICEM ET SPECIE QUOQUE, NON NUMERO SOLO.
HOMO ENIM. Vere species praedicatur de differentibus numero, non specie, quia homo de istis. A partibus. QUI DIFFERUNT A SE INVICEM SPECIE, id est de his nominibus: BOVE, EQUO, quorum res differunt specie.
A PROPRIO VERO DIFFERT GENUS QUONIAM PROPRIUM QUIDEM DE UNA SOLA
SPECIE CUIUS EST PROPRIUM PRAEDICATUR ET DE HIS QUAE SUB UNA
SPECIE SUNT INDIVIDUIS (QUEMADMODUM RISIBILE DE HOMINE SOLUM ET
DE PARTICULARIBUS HOMINIBUS), GENUS AUTEM NON DE UNA SPECIE
PRAEDICATUR SED DE PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS.
A PROPRIO VERO. Ostenso per 'praedicari de differentibus specie' differre genus a specialissimis, ostendit in eodem ipsum differre a propriis eorum.
A DIFFERENTIA VERO ET AB HIS QUAE COMMUNITER SUNT ACCIDENTIBUS
DIFFERT GENUS QUONIAM ETSI DE PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS SPECIE
PRAEDICANTUR DIFFERENTIAE ET COMMUNITER ACCIDENTIA SED NON IN EO
QUOD QUID SIT PRAEDICANTUR SED IN EO QUOD QUALE QUID SIT.
A DIFFERENTIA VERO. Ostendit quid excludat ultima differentia, scilicet differentias et accidentia quae diuersarum specierum indiuidua continent, quae non in quid sed in quale praedicantur uel in 'quomodo se habent', ut sedet, iacet, uel ad aliam interrogationem, ut bicubitum, tricubitum in quantum.
COMMUNITER ACCIDENTIBUS, id est communibus accidentibus, quae diuersa continent. Ideo determinat, quia particularia nomina accidentalia per 'praedicari de pluribus' iam sunt exclusa, ut hoc grammaticum, hoc album.
INTERROGANTIBUS NOBIS ENIM ILLUD DE QUO PRAEDICANTUR HAEC, NON IN
EO QUOD QUID SIT DICIMUS PRAEDICARI SED MAGIS IN EO QUOD QUALE
SIT; INTERROGATI ENIM "QUALIS EST HOMO?" DICIMUS "RATIONALIS", ET
IN EO QUOD "QUALIS EST CORVUS?" DICITUR QUONIAM NIGER.
INTERROGANTIBUS ENIM. Probat ab effectu differentias et accidentia praedicari in quale, non in quid, quia scilicet nos ita ea respondeamus. Et hoc est: interrogantibus aliquibus illud de quo haec praedicantur, id est dum faciunt interrogationem de eo de quo praedicari habent, non respondemus ea ad interrogationem in quid factam sed in quale. Quod statim in partibus ostendit sic: INTERROGANTI ENIM etc.
EST AUTEM RATIONALE QUIDEM DIFFERENTIA, NIGRUM VERO ACCIDENS;
QUANDO AUTEM "QUID EST HOMO?" INTERROGAMUR, "ANIMAL" RESPONDEMUS;
ERAT AUTEM HOMINIS GENUS ANIMAL.
EST AUTEM. Commendatio est exemplorum et redditio causae ita: Bonum dedi exemplum de differentia per rationale, de accidenti per nigrum, quia hoc est differentia, illud accidens.
QUARE "DE PLURIBUS PRAEDICARI" DIVIDIT GENUS AB HIS QUAE DE UNO
SOLO EORUM QUAE SUNT INDIVIDUA PRAEDICANTUR; "DIFFERENTIBUS" VERO
"SPECIE" SEPARAT AB HIS QUAE SICUT SPECIES PRAEDICANTUR VEL SICUT
PROPRIA; "IN EO" AUTEM "QUOD QUID SIT PRAEDICARI" DIVIDIT A
DIFFERENTIIS ET COMMUNITER ACCIDENTIBUS QUAE NON IN EO QUOD QUID
SIT SED IN EO QUOD QUALE EST VEL QUODAMMODO SE HABENS
PRAEDICANTUR DE HIS DE QUIBUS PRAEDICANTUR. NIHIL IGITUR
SUPERFLUUM NEQUE MINUS CONTINET GENERIS DICTA DESCRIPTIO.
QUARE DE PLURIBUS etc. Epilogum facit recolligens breuiter, quid operentur singulae differentiae. Sic iunge: quia prolixe diximus genus, breuiter recolligamus. Et est causa uel a partibus secundum exempla proposita fit illatio sic: Quia differt genus a Socrate per 'praedicari de pluribus', ergo ab indiuiduis, et ita de aliis. Nil igitur. Quandoquidem omnes partes in definitione generis positae differentiam ab aliquibus faciunt, igitur ipsa nihil continet superfluum. Ab oppositis. Ac sicut ipsa non est superflua, ita nec diminuta, ut minus scilicet contineret quam definitum. /43/
LI 1.03
TRACTATUS DE SPECIE
SPECIES AUTEM DICITUR QUIDEM ET DE UNIUSCUIUSQUE FORMA, SECUNDUM
QUAM DICTUM EST: "PRIMUM QUIDEM SPECIES DIGNA IMPERIO."
SPECIES AUTEM. Post genus statim speciem tractat, non differentiam. De quo quaestio est. Quippe eisdem causis differentia ante speciem tractanda uidetur, quibus genus ante alia, cum uidelicet ipsa quoque differentia prior sit specie, quam constituit, tam dignitate continentiae quam natura. Praeterea si statim differentiam post genus assumeret, ordinem propositi sui exsequeretur, qui ait superius: "Nosse quid sit genus et quid differentia". Quem etiam ordinem ipse in Communitatibus seruat, cum scilicet prius generis ad differentiam communitates et prorpietates assignat, quam generis ad speciem.
Sed sciendum, quod cum genus et species relatiua sint, ita sunt naturaliter adiuncta, ut et suam permanentiam ab inuicem ducant et suam cognitionem. Unde Aristoteles in Ad aliquid docet, quod si quis nouerit unum relatiuum definite, et alterum. Unde merito, cum ita sint adiuncta naturaliter relatiua, et tractatus eorum coniuncti sunt, alioquin minus genus cognosceretur, quod per speciem definitum est, si uidelicet speciei tractatus differretur.
Sed hic quoque maior occurrit quaestio, quomodo scilicet non sit speciei tractatus superfluus, quam primitus oportuit cognosci, ut per eam genus definiretur. Ignotum enim per ignotum certificari non potest sed quaecumque quod ad notitiam alterius afferuntur, certiora uidentur. Unde iam relatiua per se non uidentur posse definiri, quorum scilicet notitia quoque ab inuicem pendet. Ideoque quamdiu unum ignoratur, et alterum.
Ad quod respondemus non necesse esse, ut ea quae alia certificant, priora sint cognitione. Plura namque ita simul cognosci possunt, ut tamen unius notitia per alterum consistat. Ut si alicui patrem ignoranti uel filium, demonstrarem utrumque per alterum dicens patrem esse, qui refertur ad filium, filium qui ad patrem, simul utrumque per alterum certifico, dum hunc ad filium se habere et illum rursus ad istum ostendo, alioquin nulla fieret relatiuorum cognitio. Boethius quoque super definitionem qualitatis docet non esse inconueniens in huiusmodi descriptionibus definientia non esse certiora definitio. Itaque non inconuenienter genus per speciem definitur nec superfluit speciei tractatus, quia etsi necesse erat speciem cognosci in eo quod species est et ad genus refertur, ut per eam genus cognosceretur, plures tamen poterant ignorari proprietates specierum quas hic docet, ueluti /42/ cum ostendit alias subalternas, alias specialissimas et praedicationes utrorumque et pleraque alia.
Sicut autem generis aequiuocationem monstrauit, ita et speciei, ostendens scilicet hoc nomine species duo includi, scilicet conpositionem cuiuslibet indiuidui, secundum quam dicimus aliquem terribilem specie, et philosophicam speciem, de qua intendit. Compositionem autem possumus accipere siue ex conuentu partium in quantitate, sicut ex membris coniungentibus Priamum, siue ex informatione apparentium accidentium, secundum quam ipse maxime disnoscitur et speciosus uel terribilis iudicatur. Et hanc ultimam compositionem, quae ab accidentibus uenit, Boethius magis uidetur attendere, qui ait de Porphyrio, quod dicat speciem uocari uniuscuiusque figuram, quae ex accidentium congregatione perficitur.
Et attende quod idem Boethius praeter duas significationes speciei, quas Porphyrius ponit, aliam dicit esse, quam substantialem formam appellat, ut rationalitas et mortalitas in homine, quas humanitatis nomine uocat, eo uidelicet quod humanam substantiam compleant, id est hominem aduenientes animali perficiant sicut eius differentiae constitutiuae. De qua quidem humanitate ipse ita ambigue loquitur, ut eam speciem animalis esse uideatur annuere, dicens:
Si uero sub animali eam intelligendo locaueris, deducit animalis
<in sese> participationem separaturque a caeteris animalibus ac
fit species generis.
In quibus tamen uerbis nihil aliud demonstrare intendit, nisi eandem humanitatem, quam prius speciem esse ostenderat secundum naturam essentiae suae, in qua est qualitas, eandem esse formam substantiae humanae, quae tunc deducit animal participatione in se, quando substantiae animalis copulatur. Et quod ait: 'separatur a caeteris animalibus', 'separatur' impersonale ponit, ac si diceret: fit separatio per eam cuiusdam animalis ab aliis atque ita per eam fit species generis.
Quidam autem hanc compositionem, quae humanitas dicitur, aliter accipiunt, quandam scilicet formam, quae innascitur, ita hanc substantialem, quia a substantialibus formis uenit.
Sed occurrit quaestio, cum sit forma in homine, utrum substantialis an accidentalis. Sed si substantialis, quomodo ex conuentu substantialium innascitur, cum ipsa quoque sit una substantialium? Quod si accidentalis, profecto posset homo sine <illa> permanere. Quod fortasse poterit concedi. Sic namque rationalitas et mortalitas caeteraeque formae substantiales hominis, per quas solas homo subsistit, /43/ ad animal possent adiungi in constitutione hominis, ut non necesse sit ex conuentu earum uel humanitatem uel aliam formam innasci. Alioquin et ex humanitate rursus alia forma et ex illa iterum alia usque in infinitum simili ratione nasceretur.
SPECIES AUTEM DICITUR QUIDEM ET DE UNIUSCUIUSQUE FORMA, SECUNDUM
QUAM DICTUM EST: "PRIMUM QUIDEM SPECIES DIGNA IMPERIO."
Sic iunge: Genus dicitur tribus modis supradictis; sed species his duobus. Et hoc est: SPECIES, hoc nomen, DICITUR DE FORMA UNIUSCUIUSQUE, id est conuenit compositioni cuiuslibet indiuidui, exteriori scilicet et sensui subiacenti.
DICITUR AUTEM SPECIES ET EA QUAE EST SUB ASSIGNATO GENERE,
SECUNDUM QUAM SOLEMUS DICERE HOMINEM QUIDEM SPECIEM ANIMALIS CUM
SIT GENUS ANIMAL, ALBUM AUTEM COLORIS SPECIEM, TRIANGULUM VERO
FIGURAE SPECIEM.
DICITUR AUTEM. Aliam supponit significationem speciei, quae est philosophica species.
QUAE EST SUB GENERE ASSIGNATO, id est superius descripto. SECUNDUM QUAM, scilicet speciei significationem etc., HOMINEM, id est hoc nomen speciei, quod est homo.
ALBUM AUTEM COLORIS. In alio praedicamento exemplificat ponens album pro hoc nomine albedo, triangulum pro triangulatione siue pro trianguli figura. Nota quod ait 'sub assignato genere', ut possit esse definitio speciei, ita esse accipiendum, ut genus in substantia in primo loco accipiatur.
QUOD SI ETIAM GENUS ASSIGNANTES SPECIEI MEMINIMUS DICENTES QUOD
DE PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS SPECIE IN EO QUOD QUID SIT
PRAEDICATUR, ET SPECIEM DICIMUS ID QUOD SUB GENERE EST. NOSSE
AUTEM OPORTET QUONIAM ET GENUS ALICUIUS EST GENUS ET SPECIES
ALICUIUS EST SPECIES.
QUODSI. Cum superius de genere satis egisset, uidetur superflue hic ipsum repetere, cum ait: "sub assignato genere". Unde se excusat dicens quod sicut ius rationis exigit, ut genus definiretur per speciem, ita et species per genus.
Sic iunge: Repeto genus in definitione speciei sed non sine causa, quia si, id est cum, nos assignantes, id est definientes, genus superius fecimus mentionem de specie dicentes: genus esse etc., similiter definientes speciem de genere facere debemus. Unde hoc si ibi bene factum est, et hic est propter eandem scilicet causam, quia relatiua sunt. Et hoc est: NOSSE OPORTET QUONIAM GENUS ALICUIUS EST speciei ET SPECIES ALICUIUS EST, scilicet generis.
IDCIRCO NECESSE EST ET IN UTRORUMQUE RATIONIBUS UTRISQUE UTI.
ET IDCIRCO NECESSE EST, id est conuenit, ponere et alterum in definitione alterius.
ASSIGNANT ERGO ET SIC SPECIEM: SPECIES EST QUOD PONITUR SUB
GENERE ET DE QUA GENUS IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICATUR.
ASSIGNANT ERGO. Quandoquidem oportet alterum assignari per alterum, ergo sic definiunt speciem, facientes scilicet mentionem de genere. Quae ponitur sub genere hoc, id est in sensu, quo dixi superius esse sub genere. Et de qua genus. Ut et hoc sit definitio speciei, supplendum uidetur 'ut de supposita sibi proximo loco' propter indiuidua et 'in substantia' propter accidentia et alia multa. Si enim quaeratur: 'quid est album', uel rationale uel substantia uel corpus uel animal respondetur.
AMPLIUS AUTEM SIC QUOQUE: SPECIES EST QUOD DE PLURIBUS ET
DIFFERENTIBUS NUMERO IN EO QUOD QUID SIT PRAEDICATUR.
AMPLIUS AUTEM. Datis definitionibus, quae omnes includunt species, supponit eam quae solius est specialissimae speciei. In qua cum ait 'differentibus numero', 'solo' et 'tantum' subintelligenda sunt ad exclusionem generis. Si enim 'tantum' apponamus per se sine /44/ 'solo' <'uel solo'> sine 'tantum', non ualet. Nam et genus tantum praedicatur de differentibus numero, id est <non> de aliis nisi de differentibus numero. Quippe omnia quae genere uel specie differunt, numero quoque differunt sed non conuertitur. Et omnia quae genere differunt, specie sed non e conuerso. Si enim etiam dicamus 'differunt solo numero' nec subintelligamus, 'tantum', hoc etiam generibus conuenit. Nam animal quoque de Socrate et Platone praedicatur, qui solo numero a se differunt, hoc est non etiam genere uel specie. Unde 'solo' et 'tantum' simul ad unam generum differentiam coniungenda sunt. 'In quid' uero propria excludit et quaedam alia, ut dialecticam, grammaticam et, ut quibusdam uidetur, hominem album, quando scilicet pro uno nomine sumitur. Nam '<homo> albus', cum oratio est, exclusa est per 'illud' praemissum, sicut in definitione generis determinauimus. Cum itaque quaeritur: 'quid est Socrates', non bene uel 'homo albus' uel 'homuncio' respondetur, cum haec in substantia nullo modo praedicentur. Non enim homo albus peremptus corruptionem facit substantiae, cum scilicet albedine perempta homo albus peremptus sit nec tamen ideo specialem statum, res quae alba erat, amittat sed homo tunc quoque permaneat sicut ante. Praeterea sola <nomina> eorum quae in substantia praedicantur generaliter uel specialiter, in quid praedicantur, ut supra in genere determinauimus.
Nota autem hanc interrogationem: 'quid est Socrates', uel: 'quid est homo', dupliciter accipi posse, ut uidelicet modo 'quid' quasi praedicati loco sit, modo quasi subiecti; praedicati quidem, ac si dicamus: 'quid est homo', id est 'quae essentia inhaeret'; subiecti uero loco ita: 'quid est homo, cui scilicet essentiae inhaeret homo'. Siue autem loco praedicati positum praedicatum aliud requirat siue loco subiecti aliud subiectum reddi, semper speciem uel genus responderi exigit, siue etiam obliquum ponatur hoc modo: 'quid uides' 'hominem'.
Sed opponitur, cum quaeritur: 'quid currit', et respondetur: 'homo currit' uel 'equus currit', quia 'currit' in quid praedicatur, id est ad interrogationem factam per in 'quid' redditur. Sed profecto non est dictum simpliciter, 'in quid' sed 'in eo quod quid sit', id est ad interrogationem, in qua 'quid' quasi praedicatum per substantiuum uerbum copulatur.
Nota autem, quod in sequentibus Boethius supra illum locum: Extrema autem unam habent habitudinem etc., ubi hanc differentiam generis ad speciem ponit, quod species indiuiduo uno, ut phoenix scilicet, contenta esse potest, genus uero numquam una specie, has quoque species uocat, quae unum tantum habent indiuiduum et eas quoque ad speciei definitionem retorquet, ubi scilicet ipse Porphyrius /45/ in sequentibus eandem repetit definitionem specialissimi dicens: 'et quod de pluribus et differentibus numero' etc. Ait enim propter huiusmodi species sic:
Quod diximus de pluribus differentibus numero speciem praedicari,
duobus id recte excusatur modis, uno quidem, quia multo plures
sunt species quae de numerosis indiuiduis praedicantur <quam hae
quibus unum tantum indiuiduum uidetur esse suppositum, dehinc hoc
quia multa secundum potestatem dicuntur, cum actu non semper ita
sint,> ut risibilis homo dicitur, etsi non rideat, quoniam ridere
potest. Ita igitur recte species de numero differentibus
praedicatur; nihil enim minus phoenix de pluribus phoenicibus
praedicaretur, si plures essent, quam nunc, quando unus esse
perhibetur... etc.
In quo tamen ipse Boethius nec bene secum neque cum Porphyrio constans uidetur. Ipse namque Porphyrius in sequentibus filium Sophronici indiuiduum dicit, si solus ei Socrates sit filius, licet Sophronici filius in natura de pluribus praedicetur, quemadmodum phoenix. Quippe sicut plures phoenices esse possunt, ita et plures filii Sophronici. Ipse etiam a se dissidere rationabiliter uidetur, si 'praedicari de pluribus' secundum potentiam, non secundum actum continentiae multorum accipiat. Sicut enim phoenicem praedicabilem de differentibus numero dicit, quantum ad naturam, ita et genus etiam ad unam speciem reductum praedicabile est de differentibus numero in quid. Unde et tunc quoque est genus, quando ei definitio generis aptatur, quod tamen ipse Boethius negat.
Quid igitur dicemus, ut et rationale teneamus et utriusque auctoritatem seruemus? Nihil profecto 'praedicari de pluribus', id est uniuersale, Porphyrius accipit, nisi quod multa actualiter continet. Unde et Phoenicem sicut filium Sophronici propter unius tantum rei continentiam indiuiduum intelligit. Boethius tamen 'praedicari de pluribus' largius accipiens haec quoque uniuersalia dicit secundum communem impositionis causam, quae ad plura se habere possunt, et ea quoque recte praedicari de pluribus astruit, quod licet Porphyrius non dicat, nec tamen negat. Et ratio quidem uidetur, ut non ita singulare phoenix dicatur, sicut hic phoenix, etsi eiusdem penitus rei unicae sint nomina. Quippe 'phoenix' non ita personaliter rem determinat, sicut 'hic phoenix' neque homo, si ad unam tantum personam caeteris omnibus peremptis neduceretur, sententiam immutaret nec personalem discretionis significationem assumeret sed simpliciter semper animal rationale mortale proponeret. Porphyrius autem personale quidem esse concedit phoenicis nomen secundum significationem discretionis, /46/ quod tamen uult esse singulare secundum unitatem praedicationis, diuersus quidem a Boethio, non aduersus, cum aliter definitionis uerba hic, aliter ille accipiat, quam quidem definitionem in Topicis suis Aristoteles inducit. Non enim Boethius dicit Porphyrium sic accepisse, ut ipse accipit sed ad hunc sensum definitionis uerba accomodari posse ostendit. Qui etiam illud quod ait genus contentum una specie non posse consistere, magis secundum aliorum opinionem accepisse uidetur, quam secundum suam sententiam. Aut fortasse in definitione generis 'praedicari de pluribus' quantum ad actum continentiae tantum accepit, non quantum ad naturam.
Notandum uero quod haec definitio speciei specialissimae data est secundum inferiora indiuidua, non secundum relationem specialitatis ad genus. Unde non necesse est speciem generis esse, cuicumque haec definitio aptetur. Sola namque albedine permanente caeteris qualitatibus destructis animali tota conueniret definitio nec tamen species esset, cuius genus diuersas species continens non inueniretur. Quantum ad actum tamen quaelibet specialissima species genus aliquod habet naturaliter saltem generalissimum. 'Naturaliter' autem dicimus, quia saepe impositis specialibus nominibus generalia deficiunt uel e conuerso. Unde imposito generali nomine specialibus deficientibus non minus tamen in natura genus est, quamdiu res ita differentes continet, ut in natura suae substantiae causam habeant, secundum quam species possent imponi.
Hoc etiam attendendum, quod haec speciei definitio secundum eorum sententiam, qui res proprie uniuersales dicunt, non omnibus specialissimis aptatur. Quippe albedo quam rem communem dicunt et speciem simul et accidens concedunt, non tantum de differentibus numero praedicatur, uerum etiam de margarita et cygno. Quod si in definitione subintelligitur 'ut species', ac si dicamus: quod ut species praedicatur etc., superfluit 'in quid'.
Sed fortasse sic melius ordinatur definitio, ut post praedicari statim intelligatur: 'in quid', hoc modo: Species est quod praedicatur in quid de pluribus etc. Quod /47/ tamen in definitione generis non ita construendum uidetur, ut praeponatur 'de pluribus etc'. Quippe 'differentibus specie' iam ad exclusionem propriorum non poneretur, quae iam scilicet per 'in quid' praepositum essent exclusa. Poterit tamen fortasse dici, quod non dicat Porphyrius 'differentibus specie' poni ad exclusionem propriorum sed facere tantum differentiam a propriis. Multa enim in definitionibus ponuntur, quae ab aliquibus differentiam faciunt nec tamen ad differentiam eorum ibi ponuntur. Veluti in definitione animalis, quae est substantia animata sensibilis, sensibile ad differentiam lapidis non ponitur, qui iam per 'animatum' exclusus est, cum tamen animal per 'sensibile' quoque a lapide differat. Similiter cum per 'differre specie' genus a proprio differat, non tamen ad hoc ponitur sed gratia specialissimorum tantum proprium inducitur, ut scilicet ostendatur per simile genus a specialissimo differre sicut et a proprio, quod speciei est aequale. At uero cum in specie solas uoces accipimus, non est ordo transponendus, quia hoc nomen 'albedo' tantum species est, non hoc nomen 'album', quod de differentibus specie dicitur.
SED HAEC QUIDEM ASSIGNATIO SPECIALISSIMAE EST ET QUAE SOLUM
SPECIES EST, ALIAE VERO ERUNT ETIAM NON SPECIALISSIMARUM.
SED HAEC QUIDEM ASSIGNATIO. Diuidit hanc descriptionem speciei a caeteris. quas praemisit, quod scilicet illae omnes includunt species tam subalternas quam speciales, hae uero solas specialissimas.
ASSIGNATIO, id est descriptio.
PLANUM AUTEM ERIT QUOD DICITUR HOC MODO.
PLANUM AUTEM. Fecit mentionem specialissimis et non specialissimis speciebus sed hoc ita planum fiet, quae scilicet sint specialissimae quae non.
IN UNOQUOQUE PRAEDICAMENTO SUNT QUAEDAM GENERALISSIMA, ET RURSUS
ALIA SPECIALISSIMA, ET INTER GENERALISSIMA ET SPECIALISSIMA ALIA.
IN UNOQUOQUE. Nota praedicamentum duobis modis accipi, simpliciter, scilicet in designatione generalissimorum, quae teste Boethio idcirco Aristoteles praedicamenta uocat, quod de caeteris praedicentur, et in collectione, scilicet in designatione cuiuslibet generalissimi cum sibi suppositis inferioribus, sicut hic Porphyrius docet. Quod ait generalissima pluraliter, sic est accipiendum: aliquod de generalissimis, sicut cum dicitur: locus ab oppositis, id est ab aliquo oppositorum. Si autem sic dicamus 'in unoquoque praedicamento', hoc est in tota collectione omnium simul praedicamentorum, pluraliter quidem generalissima possumus accipere. Nam fortasse in singulis praedicamentis media non sunt, sicut in Ad aliquid uidetur, quod alias ostendemus, propter quod scilicet ipse Porphyrius in sequentibus dicet: "Si plura sint media in subalternis".
EST AUTEM GENERALISSIMUM QUIDEM SUPER QUOD NULLUM ULTRA ALIUD SIT
SUPERVENIENS GENUS, SPECIALISSIMUM AUTEM POST QUOD NON ERIT ALIA
INFERIOR SPECIES; INTER GENERALISSIMUM AUTEM ET SPECIALISSIMUM ET
GENERA ET SPECIES SUNT EADEM, AD ALIUD QUIDEM ET ALIUD SUMPTA.
EST AUTEM. Generalissimum describit dicens illud esse genus supra quod etc. Nisi enim genus praeponas, enti et multis aliis conueniret.
SPECIALISSIMA etc. Nota haec nomina generalissimum et specialissimum quasi superlatiua esse a generali /48/ et speciali, ac si inferius genus dicamus generale, medium generalius, supremum generalissimum. Similiter species superior specialis, media specialior, infima specialissima dicitur.
SIT AUTEM IN UNO PRAEDICAMENTO MANIFESTUM QUOD DICITUR.
SIT AUTEM. Exempla de praedicamento substantiae ponit.
SUBSTANTIA EST QUIDEM ET IPSA GENUS, SUB HAC AUTEM EST CORPUS,
SUB CORPORE VERO ANIMATUM CORPUS SUB QUO ANIMAL, SUB ANIMALI VERO
RATIONALE ANIMAL SUB QUO HOMO, SUB HOMINE VERO SOCRATES ET PLATO
ET QUI SUNT PARTICULARES HOMINES. SED HORUM, SUBSTANTIA QUIDEM
GENERALISSIMUM EST ET QUOD GENUS SIT SOLUM, HOMO VERO
SPECIALISSIMUM ET QUOD SPECIES SOLUM SIT; CORPUS VERO SPECIES
QUIDEM EST SUBSTANTIAE, GENUS VERO CORPORIS ANIMATI; ET ANIMATUM
CORPUS SPECIES QUIDEM EST CORPORIS, GENUS VERO ANIMALIS; ANIMAL
AUTEM SPECIES QUIDEM EST CORPORIS ANIMATI, GENUS VERO RATIONALIS;
SED RATIONALE ANIMAL SPECIES QUIDEM EST ANIMALIS, GENUS AUTEM
HOMINIS; HOMO VERO SPECIES QUIDEM EST RATIONALIS ANIMALIS, NON
AUTEM ETIAM GENUS PARTICULARIUM HOMINUM SED SOLUM SPECIES.
SUBSTANTIA EST QUIDDAM. 'Quiddam' per excellentiam dicit, quia dignius id est caeteris, quae continet, et prius naturaliter. Vel ideo 'quiddam' dicit, ut simplicitatem sententiae eius ostendat. 'Animatum corpus' uel 'rationale animal', ut species sint, composita nomina intellige.
ET QUI SUNT PARTICULARES HOMINES, id est particularia nomina hominum.
Solet hoc loco quaeri de hac diuisione substantiae <secundum> quam alia corporea, alia incorporea, quae hic solet adscribi, utrum sit sufficiens. Quod non uidetur propter hominem compositum ex anima et corpore, quippe ipse nec corporeus nec incorporeus est, alioquin corpus simul esset spiritus uel incorporeum. Sed profecto corpus et spiritus simul neque corpus sunt neque spiritus. Si enim corpus et spiritus corpus essent, item corpus et non corpus essent corpus, et ita uel animatum uel inanimatum. Quod si utrumque animatum est, simul per animam uiuificantur, quod falsum est, cum solum corpus anima uiuificet.
Amplius. Si est animatum, uel sensibile uel insensibile; quod si sensibile, tunc est animal, et ita mortale uel immortale. Quod si mortale, uel tale mortale, quod quandoque moriatur, uel tale, quod numquam morietur. Sed si quandoque morietur, quandoque erit mortuum, et ita uel homo mortuus uel aliud. Quod si homo mortuus utrumque erunt simul corpus et anima, utrumque erit cadauer, quod aperte falsum est. Si quis autem dicat corpus et animam mori nihil aliud esse quam ea separari ab inuicem, tum utrumque separatum ab altero utrumque mortuum dicetur, et ita anima, cum tamen eam immortalem omnino constituant philosophi et solum corpus mori uelint, quia nihil est aliud mori quam exstingui recedente anima, qua uiuificabatur.
Sunt autem qui praedictam substantiae diuisionem per corporeum et incorporeum sufficientem esse de simplici substantia, id est ea quae una res est per naturam, dicunt, hominem uero compositum non unam substantiam uocant sed multiplicem, id est multas pluraliter dicunt, sicut hunc hominem et hunc asinum, qui simul accepti neque rationale sunt que irrationale sed utrumque simul, cum tamen animal simpliciter acceptum per rationale et irrationale sufficienter diuidatur. Nos tamen unam rem per naturam hominem compositum dicimus, qui solius operatione naturae in unam penitus personam unitur, teste autem Boethio in libro de Trinitate. Unde et /49/ Anastasius ad unitatem personae Christi ex diuinitate et humanitate coniunctae similitudinem ex unitate compositi hominis inducit dicens:
Nam sicut anima rationalis et caro unus est homo, ita deus et
homo unus est Christus.
Cum ergo homo compositus una sit per naturam substantia, nullo modo per corpoream et incorpoream substantiam diuidi sufficienter uolumus, nisi quis forte incorporeum infinitum corporei intelligat, id est 'non-corpus', quod hominem compositum continet. Sed nec ipse Porphyrius hanc diuisionem ponit, quod substantia alia corporea, alia incorporea sed una praedicamenti catena sunt, quod ad ostendendum propositum sufficit, quae scilicet specialissima sint, quae non.
ET OMNE QUOD ANTE INDIVIDUA PROXIMUM EST, SPECIES ERIT SOLUM, NON
ETIAM GENUS.
ET OMNE. Probat a toto, quod homo est specialissimum, quia omne proximum ante indiuidua. Indiuidua uocat hic praedicamenti, quae scilicet propter discretionem substantiae tantum imposita sunt, nullum accidens notantia, ut est hoc animal uel hic homo uel Socrates, quippe hoc album uel hic homo albus hoc non habet. Proxima ante indiuidua ea dicit, quae eis ut superiora praeiacentia magis similia sunt ipsis ex modo significationis. Cum enim 'Socrates' hoc corpus in tota substantia sua denotet et personaliter determinet, quia ei soli conuenit, magis ex modo significationis species ei similis est quam aliud uocabulum, quae scilicet totam eius substantiam ita continet, ut personali tantum dicretione ab eo differat. Nihil quippe 'Socrates' de forma aliqua uel de natura determinat, nisi quam 'homo' denotat sed in modo tantum personalis discretionis ab eo differt. Hoc autem modo Aristoteles in Substantia propinquiorem primae substantiae speciem dicit quam genus, id est magis ad significationem eius accedere.
Si quis autem opponat animalis nomen proximum esse ante indiuidua: 'hoc animal' et non nomen hominis, fallitur, immo magis homo ad significationem huius nominis, quod est hoc animal, accedit, licet hoc animal nil de natura hominis determinet. Quanto enim homo pauciora nominet quam animal, tanto minus confusam significationem habet et magis ad nominationem personalem cuiuslibet indiuidui accedit.
QUEMADMODUM IGITUR SUBSTANTIA QUAE CUM SUPREMA SIT EO QUOD NIHIL
SIT SUPRA EAM, GENUS EST GENERALISSIMUM, SIC ET HOMO CUM SIT
SPECIES POST QUAM NON SIT ALIA INFERIOR SPECIES NEQUE ALIQUID
EORUM QUAE POSSUNT DIVIDI SED SOLUM INDIVIDUORUM.
QUEMADMODUM IGITUR. Quandoquidem omne quod est proximum ante indiuidua, est solum species. Igitur homo erit solum species etc. Quod a simili quasi per contrarium ostendit ita, quod quemadmodum substantia generalissimum, quia species non habet supra se, sic homo specialissimum, quia speciem non habet post se sed sola indiuidua. 'Sola' ad exclusionem speciei dicit.
INDIVIDUUM ENIM EST SOCRATES ET PLATO; SPECIES ERIT SOLA ET
ULTIMA SPECIES ET, UT DICTUM EST, SPECIALISSIMA.
INDIVIDUUM. Vere indiuidua sunt post hominem, quia ista, et unde hoc, assignat, quia scilicet ista sunt /50/ indiuidua. Et hoc est: INDIVIDUUM ENIM EST etc.
QUAE VERO SUNT IN MEDIO, EORUM QUIDEM QUAE SUPRA IPSA SUNT, ERUNT
SPECIES, EORUM VERO QUAE POST IPSA SUNT, GENERA.
QUAE VERO SUNT. Homo tantum est species, substantia tantum est genus. Sed ea quae sunt in medio, utrumque sunt, scilicet genus et species.
QUARE HAEC QUIDEM DUAS HABENT HABITUDINES: EAM QUAE EST AD
SUPERIORA SECUNDUM QUAM SPECIES IPSORUM ESSE DICUNTUR, ET EAM
QUAE EST AD POSTERIORA SECUNDUM QUAM GENERA IPSORUM ESSE
DICUNTUR.
QUARE HAEC, scilicet media, DUAS HABENT HABITUDINES, quia scilicet istas duas generalitatem et specialitatem EAM scilicet QUAE EST etc.
EXTREMA VERO UNAM HABENT HABITUDINEM.
EXTREMA VERO. Extrema uocat de habentibus has duas habitudines generalissimum et specialissimum. Quidam autem hinc coniciunt indiuidua non esse de praedicamento uolentes Porphyrium extrema praedicamenti hic assignare et adhaerentes huic nomini praedicamentum, quod a praedicatione dicitur, cum a prima substantia nulla est praedicatio. Quibus cum dicitur, quod indiuidua Porphyrius quoque supponat, gratia ostendendae praedicationis speciei ea induci dicunt, non quod ea Porphyrius de praedicamento esse uelit <ut> partes. Boethius uero ideo specialissima dicit extrema, quod quodammodo et indiuiduis posita sint, quia plura contineant quam singula indiuidua, quae quodammodo posita sunt nulli quantum ad significationem substantiae, quia scilicet nulla sequuntur propter naturam substantiae demonstrandam inuenta scilicet, cum indiuidua propter personalem discretionem tantum sint imposita. Unde tota substantia indiuidui sui species dicitur, quia scilicet nullam uel naturam uel formam indiuiduum notat, quam species non contineant.
NAM ET GENERALISSIMUM AD EA QUIDEM QUAE POSTERIORA SUNT HABET
HABITUDINEM, CUM GENUS SIT OMNIUM ID QUOD EST SUPREMUM, EAM VERO
QUAE EST AD SUPERIORA NON HABET, CUM SIT SUPREMUM ET PRIMUM
PRINCIPIUM; SPECIALISSIMUM AUTEM UNAM HABET HABITUDINEM, EAM QUAE
EST AD SUPERIORA QUORUM EST SPECIES, EAM VERO QUAE EST AD
POSTERIORA NON DIVERSAM HABET
NAM GENERALISSIMUM. Unde extrema unam tantum habent habitudinem, quia tam generalissimum quam specialissimum. A partibus. Et primum de generalissimis ostendit et postea de specialissimis supponens. De generalissimis: ET OMNE, quod scilicet genus supra se non habeat, CUM SIT SUPREMUM etc. Cur autem supremum, deinde aperiemus.
SED ETIAM INDIUIDUORUM SPECIES DICITUR (SED SPECIES QUIDEM
INDIVIDUORUM VELUT EA CONTINENS, SPECIES AUTEM SUPERIORUM VELUT
QUAE AB EIS CONTINETUR).
SED ETIAM INDIVIDUORUM. Dixi, quia species non habet eam de his habitudinibus, quae est ad inferiora sed tamen ad indiuiduorum etiam quodammodo dicitur species, quod statim determinat, id est continens indiuidua. Hic enim species non est sumptum a specialitate, quae erat una habitudinum, sicut quando dicitur: species generis sed est sumptum a continentia.
DETERMINANT ERGO GENERALISSIMUM ITA QUOD, CUM GENUS SIT, NON EST
SPECIES; ET RURSUS: SUPRA QUOD NON EST ALIUD SUPERUENIENS GENUS.
SPECIALISSIMUM VERO QUOD, CUM SIT SPECIES, NON EST GENUS; ET
QUOD, CUM SIT SPECIES, NUMQUAM DIVIDITUR IN SPECIES.
DETERMINANT GENERALISSIMUM. Quandoquidem extrema unam habet habitudinem, media uero duas, ergo philosophi describentes extrema unam tantum eis assignat habitudinem, mediis uero duas. A causa.
ET QUOD DE PLURIBUS ET DIFFERENTIBUS NUMERO IN EO QUOD QUID SIT
PRAEDICATUR.
ET QUOD DE PLURIBUS. Data definitione specialissimi secundum relationem superioris repetit aliam secundum continentiam inferiorum.
EA VERO QUAE IN MEDIO SUNT EXTREMORUM SUBALTERNA VOCANT GENERA ET
SPECIES.
EA VERO etc. Proprietatem mediorum assignat secundum utramque habitudinem eorum. /51/
ET UNUMQUODQUE IPSORUM SPECIES ESSE ET GENUS PONUNT AD ALIUD
QUIDEM ET AD ALIUD SUMPTA.
ET UNUMQUODQUE. Ne uiderentur esse genera ita et species ea quae in medio sunt, quod illud quod genus, non esset species, ostendit ea utraque esse sed non eodem respectu.
EA VERO QUAE SUNT ANTE SPECIALISSIMA USQUE AD GENERALISSIMUM
ASCENDENTIA ET GENERA DICUNTUR ET SPECIES ET SUBALTERNA GENERA,
UT AGAMEMNON ATRIDES ET PELOPIDES ET TANTALIDES ET ULTIMUM
IOVIS.
EA QUAE SUNT. Dixit indefinite ea quae sunt in medio, esse subalterna, quae repetit, ut de omnibus ostendat, quae sunt, scilicet a specialissimis usque ad generalissima. Vel ideo etiam repetit, ut quandam similitudinem ostendat inter praedicamenta et familias, id est generationes, quod uidelicet quemadmodum in familiis ultimi dicuntur eisque cognatione iunguntur, ita in praedicamentis inferiora superioribus per praedicationem mediorum conectuntur. Nam quia homo animal est et omne animal substantia, <homo> quoque substantia esse monstratur, et quia Agamemnon est de genere Atrei, Atreus de genere Iouis, ipse quoque Agamemnon a Ioue descendere conuincitur.
ET ULTIMUM IOVIS, Iouis est filius scilicet.
Iouem, inquit Boethius, pro reuerentia numinis posuit
ultimum. Nam quantum ad ueteres theologos Iupiter refertur ad
Saturnum, Saturnus ad Caelium, Caelius uero ad antiquissimum
Ophionem ducitur, cuius Ophionis nullum principium est.
SED IN FAMILIIS QUIDEM PLERUMQUE AD UNUM REDUCUNTUR PRINCIPIUM,
VERBI GRATIA IOVEM.
SED IN FAMILIIS. Ne propter similitudinem ascensus datam inter praedicamenta et familias uideantur diuersa praedicamenta ad unum genus posse reduci, sicut diuersae familiae ad unum patrem, ideo hoc remouet per ens, id est de quo magis uideretur, quod genus omnium esset, quia scilicet de omnibus praedicatur. Sic iunge: in supradicto conueniunt familiae et praedicamenta sed in hoc differunt, quod in familiis diuersis homines plerumque reducuntur ad unum principium, id est ad unum patrem. Sed quare plerumque, id est aliquando, cum omnes generationes ad unum, scilicet ad primum hominem, reduci possunt?
Ad quod respondemus, quia reduci generationes non uult, nisi quamdiu certi gradus consanguinitatis computari possunt uel per patres, per filios, nepotes, cognatos. Praesens uero hominum generatio ab Adam iam ualde est remota, ut nulli sint in ea qui certum cognationis gradum ad ipsum habeant. Vel ideo 'plerumque' dicit, quia defuncto patre iam ad eum reduci non possunt, quia iam nec pater dicitur.
IN GENERIBUS AUTEM ET SPECIEBUS NON SE SIC HABET.
IN GENERIBUS AUTEM ET SPECIEBUS, diuersorum scilicet praedicamentorum, NON SIC SE HABET, quod scilicet sicut illi ad unum patrem, ita haec ad unum genus reducuntur. Habet, subaudis: rei ueritas, uel potius impersonale sit, sicut 'est' uerbum aliquando iuxta illud Prisciani: 'Est quando Aeoles.'
NEQUE ENIM EST COMMUNE UNUM GENUS OMNIUM ENS, NEC OMNIA EIUSDEM
GENERIS SUNT SECUNDUM UNUM SUPREMUM GENUS, QUEMADMODUM DICIT
ARISTOTELES SED SINT POSITA (QUEMADMODUM IN PRAEDICAMENTIS) PRIMA
DECEM GENERA QUASI PRIMA DECEM PRINCIPIA.
NEQUE ENIM. Probat diuersa /52/ praedicamenta non habere idem genus, quia scilicet non habent hanc uocem 'ens' genus, de quo magis uideretur, cum scilicet de omnibus praedicetur. A maiori secundum uisum uel a partibus uocis sic: quia neque ens neque aliam uocem. Sed quia de ente magis uidebatur, demonstrat dicens ipsum non esse genus omnium <in> praedicamentis psotiorum. Quod statim quasi a relatiuis ostendit dicens: NEC OMNIA SUNT EIUS GENERIS, SECUNDUM UNUM scilicet GENUS, ita quod UNUM SUPREMUM GENUS habeant omnia.
Vel a toto potest esse ostensio, quod ens non habent commune genus, quia nihil. Quod statim auctoritate Aristotelis probat dicens: QUEMADMODUM DICIT ARISTOTELES SED potius SUNT POSITA etc. Potius sunt DECEM GENERA diuersorum quam unum omnium.
Dictum est, id est ostensum est per instructionem ex dictis Aristotelis, qui tamquam diuersa genera decem genera omnium sermonum significantium aperit. Qui etiam in Ad aliquid, ubi priorem definitionem correxit, quia ex ea sequebatur res unius praedicamenti supponi alteri, quodammodo insinuauit ex diuersitate naturae eorum diuersa praedicamanta ad unum genus non reduci sed magis ex inscriptione tituli quae est de decem praedicamentis, id est de decem primis generibus.
PRIMA DECEM GENERA. Principia aliorum nominum etiam prima dicuntur haec decem nomina pro eo, quia omnium aliorum tam generum quam specierum significationes in his decem nominibus incipiant. Quippe corpus hoc nomen idem proposuit quod substantia corporea, animalis uero idem sentit quod substantia corporea animata sensibilis, homo autem quod substantia animata sensibilis rationalis mortalis. At uero horum decem nominum significationes a se ipsis sunt nec in aliis nominibus neque res alterius nominis in se tenent. Cum enim ens participium inflexum ab est uerbo Boethius dicat, unde tempus significat, oportet quoque substantiae nomen designaret, si sententiam entis teneret. Cum ergo haec decem nomina in aliis per significationem inclusa sint, quasi principia eorum dicuntur, quorum uidelicet sensus quodammodo conficiunt, et prima, cum aliunde ipsa sententiam non contrahant. Unde eorum refellitur sententia qui in nomine substantiae generalissimae susceptibilitatem contrariorum uolunt intelligere. Alioquin primum non esset in significatione, cuius significatio aliunde descenderet.
VEL, SI OMNIA QUIS ENTIA VOCET, AEQUIVOCE (INQUIT) NUNCUPABIT,
NON UNIVOCE. SI ENIM UNUM ESSET COMMUNE OMNIUM GENUS ENS, UNIVOCE
ENTIA DICERENTUR.
VEL SI OMNIA. Post auctoritatem Aristotelis supponit eiusdem rationem, quare ens non esset genus aliorum commune, dicens: VEL INQUIT, id est Aristoteles, SI /53/ QUIS OMNIA VOCET ENTIA, non est genus ad illa. Quod statim per destructionem consequentis et antecedentis probat dicens: SI ENIM etc.
CUM AUTEM DECEM SINT PRIMA, COMMUNIO SECUNDUM NOMEN EST SOLUM,
NON ETIAM SECUNDUM DEFINITIONIS RATIONEM QUAE SECUNDUM NOMEN EST.
CUM VERO. Assumptio est subintellecta prioris et sequentis, qua dicebat: si non praedicatur uniuoce, non est genus, ac si dicens ita assumeret: Sed non praedicatur uniuoce. Quod patenter ostendit, cum ait ipsa praedicamenta communicare tantum in hac uoce ens sine ratione substantiae eius communi, hoc est cum solum nomen commune habeant et non aliquam eius definitionem datam in substantia. In substantia autem data est ea definitio, quae in substantia praedicatur, cum uidelicet sententia definitionis in subiecto, de quo ipsa definitio dicitur, continetur, ut definitio animalis uel rationalis de homine uel Socrate in substantia sicut earum definita, animal scilicet et rationale. Unde in substantia homo uel de Socrate ipsa dicuntur, albus uero cum de homine praedicatur uel de Socrate, in substantia non dicitur, quia sensus eius in uocabulo hominis non continetur, quippe homo nil de albedine uocat. Cum itaque omne genus de specie uel indiuiduo in substantia praedicatur, ita uidelicet, quod suus sensus in illis concludatur, substantia uero uel qualitas nil de sententia entis denotat, ut supra diximus, non potest ulla definitio data secundum nomen entis in substantia de praedicamentis praedicari. Unde entis nomen Aristoteles ad praedicamenta uniuocum non appellat, sicut nec album uniuoce de subiectis substantiis praedicari uult, non quia habeat diuersas definitiones sed quia non habet communem substantiae rationem ad primas substantias, rationem definitionis, id est rationem intransitiue, quae sit definitio, quam uidelicet ipse in Praedicamentis rationem substantiae uocat, scilicet in substantia praedicabilem, ut determinatum est.
Sunt autem qui uocabulum entis ita aequiuoce praedicari uelint de praedicamentis, ut ita multiplicem sensum habeat quod cum dicitur: substantia est substantia, et quantitas est quantitas, qualitas est qualitas et similiter de caeteris praedicamentis, praedicamentum generalissimorum singulorum significationem tenet. Nobis autem haec multiplicitas non placet sed idem ubique dicens in eo tantum ad praedicamenta non esse uniuocum dicitur, quod ens communem rationem substantiae ad illa, ut determinatum est, <non> habet atque ideo eorum genus esse non potest.
Hinc etiam nullius genus esse conuincitur, quod scilicet non in quid praedicatur; nil quippe quod ipsa interrogatione perpenditur, constans esse interroganti debet ad eam responderi; haec autem interrogatio: /54/ 'quid est', rationabiliter non fit nisi ab eo qui iam credit rem eam existere, de qua quaerit. Cum itaque quis quaerit de aliquo, quid sit, certum ei esse iam debet, quod existat. Unde ens ei responderi non conuenit.
Probat etiam Boethius super hunc locum, ea scilicet ratione id quod dicimus per ens, praedicamentorum genus esse non posse:
Unius enim rei duo genera esse non possunt, nisi alterum alteri
subiciatur. Ac si duo sibimet ita aequalia sunt, ut numquam
alterum alteri supponatur, haec utraque eiusdem speciei genera
esse non possunt. Ens igitur atque unum neutrum neutri
supponitur. Si igitur quoniam ens de omnibus praedicatur, omnium
genus erit, et unum similiter. Sed unum atque ens demonstratum
est minime alterum alteri praeponi. Duo igitur aequalia
singulorum praedicamentorum genera sunt, quod fieri non potest.
Sed in hac quidem ratione Boethii istud contradicendum uidetur, quod <dicit> unius rei duo genera esse non posse, nisi alterum alteri subiciatur, cum scilicet animal rationale et animal mortale homini sint genera et neutrum sit sub altero, nisi forte esse sub altero large accipiat, scilicet pro supponi quacumque praedicatione alteri, scilicet ita, ut ab eo aliqua rerum continentia sit diuersum, sicut 'rationale mortale' quodammodo subicitur et quaedam continet quae 'mortale' non includit. Illud etiam fortassis calumniam habet, quod ait aequalia genera non posse eiusdem esse <speciei>. Nam fortasse substantia sensibilis et corpus sensibile quodammodo diuersa sunt genera et aequalia sicut animal rationale mortale et animal gressibile bipes diuersa sunt quantum ad significationem speciei sed non oppositae et cum sint aequales in nominatione, sunt in sententia diuersae. Sed fortasse si ad uocum impositionem magis quam ad naturam rerum hoc quod ait Boethius referamus, absoluemus eum, dicentes scilicet nulla generalia uocabula quae aequalia fuerint inuentione, adhuc habuisse, non tamen hoc natura rerum recusante sed magis impositione nominum deficiente.
Notandum uero quod haec denaria praedicamenta nullam uim ex natura rerum contrahere uidentur, ut uidelicet secundum rerum naturam non possent uel plura esse uel pauciora. Sed fortasse cum proprietatem inuentionis decem generum diligenter attendamus, secundum eam decem generum multitudinem bene esse institutam inueniemus, /55/ in quibus scilicet decem generibus, omnium aliorum, tam generum quam specierum, significationes incipiant quasi in supremis eorum principiis.
DECEM QUIDEM GENERALISSIMA SUNT, SPECIALISSIMA VERO IN NUMERO
QUIDEM QUODAM SUNT NON TAMEN INFINITO, INDIVIDUA AUTEM QUAE SUNT
POST SPECIALISSIMA INFINITA SUNT.
DECEM QUIDEM. Confirmauit ratione et auctoritate Aristotelis decem esse generalissima. Illud idem repetit, ut addat et ostendat, quod licet generalissima certum numerum habeant, specialissima sub certo non clauduntur. Quod fortasse inde uideretur, quod eundem numerum habitudinum illi superius assignauerat dicens: "Extrema unam habent habitudinem." Ne ergo uideretur, quod quemadmodum haec in quantitate habitudinum conueniunt, cum singula unam tantum habeant habitudinem, ita etiam in numero conuenirent suae multitudinis, ostendit numerum istorum non esse definitum, sicut est illorum, quae sunt genera decem. Indiuidua uero omnino infinita dicit. Nota uerbum 'infinita' duobus modis accipi posse, uel quantum scilicet ad naturam, ut tanta dicatur multitudo, quod nec in natura sit numerus definitus, quod pessimum est inconueniens, uel quantum ad hominum cognitionem, ut est arena maris, quae licet in natura suae essentiae certas habeat metas, numerus tamen lapillorum homini non est definitus. Et hoc modo indiuidua dicit esse infinita, specialissima uero non dicit infinita, sed negat esse in mumero definito, aliud quidem intendens per 'infinita', aliud per 'non finita'. Per 'non definita' enim tantum remouet certitudinem numeri a nostra cognitione, per 'infinita' uero, cum idem innuat, hoc insuper denotat contingere ex mutatione significationis singularium uocum, quae modo scilicet significationes sunt rerum, dum ipsae permanent, modo non. Unde specialissimorum et caeterorum uniuersalium non est uariabilis significatio, quia si quaedam substantiarum pereant, in significatione aliquorum permanent, cum sint multotum communia.
Notandum hanc infinitatem ad omnia indiuidua non reduci sed maxime ad separabilia accidentia et ad animata, quae frequenter pereunt. Indiuidua uero lapidis uel animarum permanere semper uidentur. Sed fortasse dicitur quod quemadmodum indiuidua quaedam contingit deperire atque ideo per ea diuidendum non est, ita et quaedam specialissima, quibus tamen diuidere relinquit. Nam rosa et lilium non semper permanere uidentur, nisi forte quando apud nos non sunt, apud alios esse dicantur pro natura terrae et tempore caeli. Si quis itaque dicat figuratiue sic species semper permanere in sua significatione per aliquam rem subiectam, poterit obiectionem utramque effugere. Qui uero infinita esse indiuidua hinc quoque notabit, quod maxime uariabilia sint, pro eo scilicet quod frequenter pereunt speciebus permanentibus, species uero numquam sine /56/ istis decidunt, poterit rationem Platonis in eo fulcire quod cum et plura sint indiuidua speciebus et magis instabilia, ideo praecipue diuisionem fieri inhibuit, considerans scilicet eorum multitudionem, multo ampliorem et magis in significatione instabilem. Praeterea in descensu a generalissimis ad specialissima, quem praecepti fieri per media, non est umquam diuidentium specierum infinita multitudo, cum uidelicet unumquodque genus, sicut in Diuisionibus dicitur, duas proximas species habere naturaliter habeat, quibus sufficienter diuidatur. At uero ad diuisionem speciei duo indiuidua ita non sufficient sed quot sint, enumeranda.
SPECIALISSIMA VERO IN NUMERO QUIDEM QUODAM SUNT. Haec similiter habent numerum suum sed non infinitum.
INDIVIDUA AUTEM INFINITA SUNT, quia scilicet non definita sunt, quemadmodum specialissima simul anima collecta, et maxime instabilia in significatione sua, ut minus in ea possint cognosci.
QUAPROPTER USQUE AD SPECIALISSIMA A GENERALISSIMIS DESCENDENTEM
IUBET PLATO QUIESCERE, DESCENDERE AUTEM PER MEDIA DIVIDENTEM
SPECIFICIS DIFFERENTIIS; INFINITA, INQUIT, RELINQUENDA SUNT,
NEQUE ENIM HORUM POSSE FIERI DISCIPLINAM.
QUAPROPTER quia ita infinita sunt indiuidua, IUBET PLATO terminari diuisionem in specialissimis et non porrigi ad indiuidua. Et hoc est: hominem DESCENDENTEM A GENERALISSIMIS AD SPECIALISSIMA diuidendo IUBET PLATO QUIESCERE in ipsis, scilicet specialissimis. Locus est a causa, quia scilicet infinita sunt indiuidua. Quam etiam causam mox supponit dicens: INFINITA, INQUIT (scilicet Plato), RELINQUENDA SUNT. Et quare relinquenda? Quia scilicet inquit non posse fieri disciplinam eorum, id est doctrinam per ea quae et tam multa sunt et non stabilia, ut uidelicet antequam perficeretur diuisio, multa iam perirent, per quae diuidere uellemus.
Sed quaeritur, quomodo Boethius in Libro diuisionum hanc diuisionem nos doceat et tractet quae est speciei per indiuidua, cum Plato eam reprobet.
Ad quod respondemus, quod non omnia, ut diximus, indiuidua instabilia sunt in significatione sed quoniam ipse Boethius exemplum de instabilibus quoque supposuit, hoc est de indiuiduis hominis, dicamus eum hanc diuisionem maxime quantum ad naturam tractare, Platonem uero eandem quantum ad actum uariationis reprobare. Non enim tam debilis est hominum natura, ut non fortasse possit diuisionem exspectare. Vel 'in natura' dicimus, quia omni tempore species diuisa in natura certum numerum indiuiduorum habet. Praeterea sic possumus indiuidua colligere, ut facilis sit diuisio, sicut et ipse Boethius facit dicens: hominum alii sint hi, qui sunt in Europa, alii qui sunt in Asia. Plato uero negat fieri, cum singula indiuidua computantur.
DESCENDERE AUTEM. Non solum de quiete Plato /57/ instruit, uerum etiam de ascensu. Et hoc est: IUBET PLATO DIVIDENTEM SPECIFICIS DIFFERENTIIS DESCENDERE PER MEDIA, hoc est per genera subalterna, quae scilicet genera, ut contra se poni possint in eadem diuisione tanquam opposita, habent ex significatione differentiarum praecipue. Cum enim singulae species in sententia superioris generis, quam in se habent, non discrepent, in sensu oppositarum differentiarum, quem etiam continent, maxime oppositae esse monstrantur. Et hoc est: ipsum [in] DIVIDENTEM, id est uolentem diuidere, IUBET DESCENDERE PER MEDIA, scilicet genera, SPECIFICIS DIFFERENTIIS, id est secundum uim specificarum differentiarum, quae uidelicet, quia maxime sunt oppositae, ex ui earum specierum quibus insunt, ad diuidendum et diuersificandum res generis ualent.
DESCENDENTIBUS IGITUR AD SPECIALISSIMA NECESSE EST DIVIDENTEM PER
MULTITUDINEM IRE, ASCENDENTIBUS VERO AD GENERALISSIMA NECESSE EST
COLLIGERE MULTITUDINEM.
DESCENDENTIBUS IGITUR. Quandoquidem per media descendere oportet, ergo necesse est, id est determinatum, ire per multitudinem. A parte multitudinis. Et hic quidem diligenter naturam descensus et ascensus distinguit, quod in descensu scilicet unum per multa dispergimus, in ascensu uero multa sub uno colligimus. Unde statim supponit: ASCENDENTIBUS VERO AD GENERALISSIMA NECESSE EST multa sub uno COLLIGERE hoc modo: rationale et irrationale sunt animal et sensibile et insensibile sunt corpus. In ascensu itaque multa sub uno unimus, quia dissimilia conuenire monstramus. In descensu uero qui fit per diuisionem, conuenientium rerum differentiam e contrario monstramus.
COLLECTIVUM ENIM MULTORUM IN UNAM NATURAM SPECIES EST, ET MAGIS
ID QUOD GENUS EST.
COLLECTIVUM ENIM. Duo probat quae dixit, scilicet quod in ascensu colligitur et in descensu dispergitur, quia uidelicet genera et species, sub praedicatione quorum inferiora eorum uniuntur, collectiua sunt. Ipsa uero inferiora sunt distributiua. A causa. Et hoc est: SPECIES EST COLLECTIVUM MULTORUM IN UNAM NATURAM, id est speciale uocabulum res subiectas nominat secundum id quod conueniunt et sibi similes sunt. Natura enim est teste Boethio similitudo rerum nascentium.
ET MAGIS ID QUOD GENUS, quia scilicet plura conueniunt in genere, quam in specie.
PARTICULARIA VERO ET SINGULARIA SEMPER IN MULTITUDINEM E
CONTRARIO DIVIDUNT QUOD UNUM EST; PARTICIPATIONE ENIM SPECIEI
PLURES HOMINES UNUS, PARTICULARIBUS AUTEM UNUS ET COMMUNIS
PLURES.
PARTICULARIA VERO, id est specialia, et singularia, id est indiuidua, diuidunt quod unum est, hoc est res illas nominant ut differentes. Quod statim in partibus ostendit dicens: Nam PLURES HOMINES sunt UNUS conuenientes PARTICIPATIONE SPECIEI, id est secundum hoc quod speciale uocabulum participant. Quippe ex eo quod singuli sunt animal rationale mortale ac per hoc inuicem conuenientes, nomen hoc quod est homo, singulis est impositum. Nec hoc loco dicimus res diuersas in communi nomine conuenire sed magis naturalem earum conuenientiam attendimus secundum communem causam impositionis nominis, quod non minus permanent nomine quoque /58/ non imposito.
PARTICULARIBUS AUTEM, ac si diceret: UNUS homo est COMMUNIS, hoc est, res huius nominis 'homo' nominatae ab eo ut unae et communes, id est conuenientes, sunt PLURES, id est differentibus PARTICULARIBUS, id est secundum hoc quod inferioribus nominibus distinguuntur.
DIVISIVUM ENIM EST SEMPER QUOD SINGULARE EST, COLLECTIVUM AUTEM
ET ADUNATIVUM QUOD COMMUNE EST.
DIVISIVUM ENIM. Duo probat, quae nouissime dixit, scilicet quod particularia uocabula, quae sub homine sunt, distributiua sunt, et quod hominis nomen adunatiuum est, quia scilicet omnia particularia illud habent, et esse commune, id est uniuersale, hoc habet. A totis. Et hoc est: SINGULARE SEMPER, id est omne, EST DIVISIVUM, hoc est rem suam nominans ut differentem a re alterius, et QUOD COMMUNE EST, id est uniuersale uocabulum, EST COLLECTIVUM ET ADUNATIVUM, quod uidelicet sic plura nominat, ut ea adunet, id est ut conuenientia appellet.
Nota autem quod, ut ait Boethius supra Topica Ciceronis, Plato hanc scientiam diuidendi et coniungendi *dialecticen* appellat, Aristoteles uero logicam uocat, quam Cicero definiuit diligentem rationem disserendi.
ASSIGNATO AUTEM GENERE ET SPECIE QUID EST UTRUMQUE, CUMQUE SIT
GENUS UNUM, SPECIES VERO PLURIMAE (SEMPER ENIM IN PLURES SPECIES
DIVISIO GENERIS EST), GENUS QUIDEM SEMPER DE SPECIE PRAEDICATUR
ET OMNIA SUPERIORA DE INFERIORIBUS, SPECIES AUTEM NEQUE DE
PROXIMO SIBI GENERE NEQUE DE SUPERIORIBUS (NEQUE ENIM
CONVERTITUR). OPORTET AUTEM AEQUA DE AEQUIS PRAEDICARI UT
HINNIBILE DE EQUO, AUT MAIORA DE MINORIBUS UT ANIMAL DE HOMINE;
MINORA VERO DE MAIORIBUS MINIME (NEQUE ENIM ANIMAL DICIS ESSE
HOMINEM QUEMADMODUM HOMINEM DICIS ESSE ANIMAL).
ASSIGNATO AUTEM. Postquam definiuit genus et speciem, determinauit, quae sint genera generalissima, quae subalterna, quae species specialissimae, quae non, et pleraque alia tam de generibus quam de speciebus monstrauit, ad determinandam praedicationem tam generum quam specierum accedit, ostendens scilicet genera non solum de proximis speciebus praedicare, uerum etiam de omnibus, quae supposita sunt speciebus et omnia superiora de quibuslibet inferioribus praedicari monstrat, inferiora uero de superioribus minime. Hic enim 'praedicari' ut de contento accepit, quantum maioribus uel aequalibus conuenit, quod ipse determinat, ibi scilicet: OPORTET AUT DE AEQUIS AEQUA PRAEDICARI etc. Quod autem de predicatione nos instruit -- de scilicet praedicatione tam genus quam speciem definiendo mentionem fecerat -- maxime ad argumentationes ualet, ut uidelicet ad eas componendas ueram complexionem terminorum sciamus eligere, ut scilicet nouerimus, qui termini de quibus ueraciter praedicentur.
Sed hic quidem praedicationis modos diligenter distinguamus.
Accipitur autem praedicari uno modo quantum ad enuntiationem solam, siue ueram scilicet siue falsam, siue affirmatiuam siue negatiuam, secundum quod quidem in omni praedicatione categorica praedicatiua dicitur uel in omni categorica propositione praedicatum esse dicitur. Alio modo praedicari sumitur non tantum /59/ secundum simplicem constructionis enuntiationem, uerum potius secundum ipsius inhaerentiae ueritatem, secundum quam scilicet animal de homine praedicari dicitur, non etiam lapis, cum hoc uidelicet nomen homini ueraciter coniungibile sit, illud uero minime.
Hic autem secundus modus in praedicatione, quantum scilicet ad ueritatem inhaerentiae, plures alios modos sub se continet. Eorum enim quae de aliis praedicabilia sunt, quaedam de eis ut de prorsus contentis praedicantur, sicut maiora uel aequalia, quae totam subiecti termini nominationem continent. Alia uero minime ut de contentis praedicantur de his de quibus uere enuntiantur, sicut species de genere particulariter uel definite uel excedens uel excessum de excedenti et excesso. Quae uero de aliquo ut de contento uere praedicantur, de ipso ut de minori in quid praedicantur, ut animal de homine, de Socrate uero non. Et hoc quidem modo, quo alterum de altero ut de minori in quid praedicatur, Aristoteles primam substantiam praedicari negat.
Videtur itaque ex usu auctorum praedicari secundum diuersas significationes aequiuoce sumi, modo scilicet large quantum ad quamlibet enuntiationem, modo strictius ad inhaerentiae ueritatem, modo paulo strictius, ut de contentis secundum hunc locum Porphyrii, modo strictius quantum ad illa quae de minoribus in quid praedicantur, secundum quod Aristoteles indiuidua praedicari, ut diximus, negat.
Nunc autem de ueritate praedicationis pauca perquiramus et quae obici solent, et ponamus et dissoluamus.
Quaeritur enim cum genus de specie praedicatur uel uoces diuersae sententiae sibi coniunguntur, quodmodo uera esse possit enuntiatio, cum dicitur:
Homo est animal
Homo est albus
Quippe est homo <<in>> eo tantum rem nominat quod homo est, album uero in eo simpliciter, quod album est. Si enim in ista acceptione uoces sibi coniunguntur per 'est' uidetur hic esse sensus, quod in quantum est homo, sit albus, quod falsum est. Vel cum animal rem simpliciter in eo notet, quod est substantia, animalis scilicet, homo uero in eo quod est rationalis, inde uidetur hic enuntiatio, qua dicitur:
Homo est animal
omnino falsa, ne scilicet dicatur: animal formatum, rationalitate scilicet et mortalitate, est animal simplex et informe.
Si quis autem dicat animal, quando homini copulatur, non simpliciter sumi sed formas quoque inferiores determinare, utpote rationale /60/ et mortale, iam non genus de specie praedicatur sed potius idem de se ipso praedicatur. Quippe animal formatum rationalitate et mortalitate idem est penitus quod homo.
Siue itaque animal simpliciter acceptum siue differentiis inferioribus affectum praedicari dicamus, inconuenientia incurrere uidemur.
Sed ad hoc respondendum est, quod cum dicitur:
Homo est albus
ne uera homo rem simpliciter notat in eo quod homo est, nil penitus de significatione animalis tenens, et animal album nil penitus de humanitate innuit, et in hac ui simpliciter singula accipiuntur, dum copulantur. Non tamen tanta est uis uerbi copulantis uel totius enuntiationis, ut hominem esse album in eo quod homo est, proponat, sed simpliciter denuntiet idem quod est homo, esse id quod album est. Alioquin modalis enuntiatio esset, non simplex et uere proponi posset nullum animal esse hominem uel album, quia nullum animal in quantum est animal, uel homo uel album, et licet animalis praedicatio nil de humanitate notet, eam tamen non remouet. Unde cum dicitur:
Homo est animal
neque esse animal, quod non habeat sed simpliciter habeat formas, neque esse animal, quod non habet sed simpliciter dicitur esse animal, et licet ipse homo semper sit animal formatum rationalitate et mortalitate, non id tamen semper proponitur sed modo simpliciter dicitur ipse esse animal, modo etiam esse animal rationale mortale, et utrumque uerum est. Nam istud 'simpliciter' non ad essentiam rei sed ad uim enuntiationis refertur, ut uidelicet homo simpliciter dicatur esse animal, non ut sit simpliciter animal.
Sed fortasse opponetur quod aliter enuntiatio proponit quam acilicet res se habeat, cum uidelicet ipsa simpliciter <<proponat>> nec tamen res se simpliciter habeat. Unde falsa uidetur enuntiatio.
Quod non est, quia id quod in re non est, non proponit. Nam sicut uerum est hominem esse hominem, ita etiam esse animal neque refert ad ueritatem, si alius est nodus enuntiationis propositionis quam substantiae rei. Nam cum solus Socrates non sit grammaticus, solus tamen quandoque dicitur esse grammaticus, quod de eo solo quandoque agitur, ut uidelicet de nullo alio loquamur. Neque id quidem proponimus, quod ipse solus sit grammaticus, quod falsum est sed de eo solo dicimus, quod sit grammaticus, quod uerum est. De nullo scilicet alio loquentes et solus dicitur esse grammaticus et uera est enuntiatio, nec tamen solus est grammaticus, et tantum dicitur loqui, et uera est enuntiatio, nec tamen tantum loquitur sed etiam ridet. /61/
Quaeritur autem quid praedicetur uel subiciatur per uniuersalem uocem. Sed sicut nullam rem intelligi uolumnus in uniuersali uoce, ita nec aliquam praedicari uel subici. Cum enim res animalis nulla sit, nisi haec uel illa, hanc autem uel illam non intelligamus, nullam rem penitus praedicare per nomen 'animal' possumus nec similiter de re aliqua agere per nomen, hominis scilicet.
Sed huic quidem sententiae plane auctoritas uidetur aduersari. Ait enim Boethius in primo Hypotheticorum, quod id quod in praedicatiua propositione subicitur, illius suscipere nomen uidetur, quod in eadem propositione, praedicatur, ut cum dicimus:
Homo est animal.
Ex quibus uerbis rem subici et rem praedicari per uniuersalia quoque uocabula patenter monstrare uidetur. Sed ualet, quod ait rem subiectam suscipere nomen rei praedicatae uocis, ut his uerbis totum sensum propositionis aperiret, ac si diceret hominem esse animal.
Et nota quod aliud est dicere hominem esse animal, aliud de homine quod sit animal, et aliud est dicere de quodam homine quod currat, aliud quod quidam homo currit. Quid enim dicit:
Quidam currit
de nullo ostendit, quod currat. Quippe neque de hoc neque de alio, et tamen dicit, quod quidam currit. At uero qui dicit:
Socrates currit
non dicit quod quidam currit sed ostendit de quodam quod currit, quia de Socrate et ita de homine. Qui uero dicit uel:
Homo currit
uel:
Quidam homo currit
neque de homine quodam dicit quod currat sed tamen hic dicit quod homo currit, ibi quod quidam. Unde aperit aliud <esse> dicere de quodam, aliud dicere quod quidam, sicut et aliud est dicere de nullo, aliud dicere, quod nullus. Qui enim omnino tacet, de nullo homine dicit quod currat, nec tamen dicit quod nullus currat, cum omnino taceat.
Sic continua: Assignaui, id est monstraui, superius genus etc. et hoc assignato et insuper assignato uno genere super multas species, speciebus uero pluribus sub uno genere assignatis, et quod plures species sunt sub uno genere naturaliter semper, probat ab effectu, quia scilicet omne genus diuisibile per multas species. His uidelicet ostensis hoc insuper determinandum est, quod GENUS SEMPER praedicabile est etc.
ET OMNIA SUPERIORA DE omnibus suis INFERIORIBUS, ut de contentis scilicet, praedicantur.
NEQUE ENIM. Probat ab effectu, quod species non praedicetur de genere ut de contento, quia non fit conuersio de specie ad genus.
OPORTET AUTEM. Quomodo praedicationem hic accipiat, determinat, scilicet ut de contneto, quod est /62/ maioris tantum uel aequalis. Alioquin falsum uideretur speciem non praedicari de genere, NEQUE ENIM. In partibus ostendit, quod minora non praedicantur de maioribus, uel ab effectu, quod scilicet non dicimus ita animal esse hominem, id est uniuersaliter etc.
DE QUIBUS AUTEM SPECIES PRAEDICATUR, DE HIS NECESSARIO ET SPECIEI
GENUS PRAEDICABITUR ET GENERIS GENUS USQUE AD GENERALISSIMUM.
DE QUIBUS AUTEM. Exemplificauit de praedicatione generis ad speciem et uult exemplificare de praedicatione generis ad indiuidua supposita speciei. Ideo sic ait: DE QUIBUS AUTEM etc., ac si diceret: Non solum autem genus praedicatur de specie sed etiam de suppositis speciei.
NECESSARIO siue 'semper' ad uniuersalitatem respicit, ac si diceret: esse genus.
USQUE AD GENERALISSIMUM. Inclusiuum est illud 'usque', non exclusiuum, quia inter praedicabilia includuntur etiam generalissima.
SI ENIM VERUM EST SOCRATEM HOMINEM DICERE, HOMINEM AUTEM ANIMAL,
ANIMAL VERO SUBSTANTIAM, VERUM EST HOMINEM ANIMAL DICERE ATQUE
SUBSTANTIAM.
SI ENIM. In partibus ostendit genus praedicari de suppositis speciei et generis, genus illud etiam, quod remotius est ut generalissimum, quia scilicet animal de Socrate et substantia praedicatur. Et hoc est: Cum uerum sit DICERE SOCRATEM esse HOMINEM, omnem AUTEM HOMINEM uerum sit dicere esse ANIMAL, et rursus cum uerum sit dicere omne ANIMAL SUBSTANTIAM, uerum erit Socratem quoque dicere substantiam, et est forma syllogismi.
SI ENIM. Vere tam animal quam substantia praedicatur de Socrate, quia omnia superiora de inferioribus suis a triplici toto.
SEMPER ENIM SUPERIORIBUS DE INFERIORIBUS PRAEDICATIS SPECIES
QUIDEM DE INDIVIDUIS PRAEDICABITUR, GENUS AUTEM ET DE SPECIE ET
DE INDIVIDUO, GENERALISSIMUM AUTEM ET DE GENERE (ET DE GENERIBUS
SI PLURA SINT MEDIA ET SUBALTERNA) ET DE SPECIE ET DE INDIVIDUO.
SPECIES QUIDEM. Quod ait superiora de inferioribus praedicari, diligenter distinguit, quae scilicet de quibus habeant praedicari.
SI PLURA SINT MEDIA, id est cum plura sint, ac si probatio sit. Non enim dubitatiue dixit, quod superius dixerat in unoquoque praedicamento esse subalterna. Poterit fortasse et dubitatiue dici propter praedicamentum Ad aliquid, in quo sub generalissimo sola dicuntur esse specialissima, quod alias conuenientius ostendemus. Quod si uerum est, hoc quod hic dicit, quasi correctio et quaedam determinatio est illius, quod superius dixerat secundum alios.
Vel etiam ideo dixit: SI PLURA SINT, quod subalterna maxime deficiunt in uoce.
DICITUR ENIM GENERALISSIMUM QUIDEM DE OMNIBUS SUB SE GENERIBUS
SPECIEBUSQUE ET DE INDIUIDUIS, GENUS AUTEM QUOD ANTE
SPECIALISSIMUM EST DE OMNIBUS SPECIALISSIMIS ET DE INDIVIDUIS.
DICITUR ENIM. Vere generalissimum dicitur de generibus, speciebus, indiuiduis, quia de omnibus suppositis. A toto.
SOLUM AUTEM SPECIES DE OMNIBUS INDIVIDUIS, INDIVIDUUM AUTEM DE
UNO SOLO PARTICULARI.
SOLUM AUTEM SPECIES, id est quae est tantum species, non etiam genus.
INDIVIDUA, ut Socrates de albo uel hoc animali dicitur ut de contento et non de pluribus particularibus, id est plura nominantibus, sicut et superius in definitione uniuersalis plura secundum nominationem uocabula determinauimus.
INDIVIDUUM AUTEM DICITUR SOCRATES ET HOC-ALBUM ET HIC-VENIENS, UT
SOPHRONISCI FILIUS, SI SOLUS EI SIT SOCRATES FILIUS.
INDIVIDUUM ENIM. Vere indiuidua de uno praedicabilia sunt, quia ista, et unde hoc? Quod, scilicet quia, ista, quod ideo indiuidua, quia uidelicet ista sunt indiuidua: Assignatio consequentiae uel argumentationis secundum habitudinem subiecti.
SOLUS SIT. Nota hic indiuiduum manifeste /63/ accipi secundum actum continentiae, non secundum naturam, secundum quod et phoenix indiuiduum bene dicitur et quodlibet uniuersale, si ad unicam significationem sit reductum.
INDIVIDUA ERGO DICUNTUR HUIUSMODI QUONIAM EX PROPRIETATIBUS
CONSISTIT UNUMQUODQUE EORUM QUORUM COLLECTIO NUMQUAM IN ALIO
EADEM ERIT; SOCRATIS ENIM PROPRIETATES NUMQUAM IN ALIO QUOLIBET
ERUNT PARTICULARIUM.
INDIVIDUA ERGO. Dixit indiuidua de uno praedicari, species autem siue genera de pluribus. Quod bene dictum esse monstrat, cum scilicet proprietates indiuidui quibus simul iunctis res sua a caeteris omnibus diuiditur, unicae sint, proprietates uero speciei communes pluribus. Proprietates autem uocat nomina a proprietatibus, scilicet a formis aliquibus, sumpta, per quae simul iuncta singulare uel uniuersale uocabulum secundum rem subiectam determinatur, cum uidelicet ad nominationem eius a caeteris rebus separandam integre sumpta maxime afferimus uocabula, ut cum Socratem a caeteris omnibus diuidere uolumus, dicimus: caluus, simus, senex, filius Sophronici, ad significationem uero hominis diuidendam a caeterarum significationibus dicimus: rationale, mortale. Vocabula autem proprietates hoc loco uocamus, quia si ad rerum naturam respiciamus, nulla erit proprietas, quae sit Socratis quae non sit hominis, uel quae sit hominis, quae non sit alicuius hominum, uel quae sit communis pluribus.
Sic continua: Dixi indiuidua de uno tantum praedicari, et merito, quod ex eo apparet, quia proprietates indiuiduorum, hoc <est> illa nomina sumpta a proprietatibus quae afferuntur ad significationem indiuidui proprie et integre demonstrandam atque a caeteris omnibus separandam, numquam simul omnes alii conueniunt, quia scilicet nullus alius inuenitur, qui sit caluus, simus etc. Et licet sub illatione hoc ex superioribus pendere uideatur, tamen ad probationem superioris in sensu ponitur, ut magis haec coniunctio hoc loco comprobatiua sit quam illatiua, sicut frequenter tam in Prisciano quam alibi habetur. Quod autem indiuidua constare <<dicit>> ex proprietatibus, tale est habere naturaliter tot proprietatum (animarum) nomina, quae nulli alii simul per praedicationem aptari queant.
Notandum uero quod ex hoc loco, ubi scilicet ait indiuidua constare EX PROPRIETATIBUS, quidam conuincunt ita indiuidua per accidentia effici, sicut species per differentias, nisi quod differentiae substantialiter informant, accidentia uero non.
Sed tamen et accidentia indiuidua faciunt et ea quoque in nomine indiuiduali intelligi uolunt, sicut rationale, mortale in nomine speciali. Unde et Priscianus propria nomina ad designandas proprietates respondere dicit. Quod etiam ex hoc comprobat, quod cum Aeneas uiso Marcello /64/ quaereret:
Quis pater ille uirum qui sic comitatur euntem?
et responderetur:
Marcellus
non propter substantiam quam uidebat, responsum est 'Marcellus' sed propter ignoratam qualitatem quam sensu percipere non poterat. Cui etiam Boethius consentire uidetur in editione secunda super Perihermeneias, ubi proprietatem Platonis ficto nomine platonitatem appellat.
At uero si indiuidua hominis per accidentales proprietates effici dicamus, ut Socratem uel hunc hominem, profecto accidentia quae perfectiua sunt indiuidui, priora sunt naturaliter indiuiduis, quibus esse conferunt, sicut rationalitas homine uel albedo albo corpore. Quare accidentia ei inesse non possunt. Si autem <in> indiuiduis non fundantur, nec in speciebus, quippe species tota est indiuidui substantia, et quaecumque in secundis fundantur et in primis etiam substantiis earum.
Amplius cum Socratis nomen aliquod accidens notet, quomodo illud per accidens inerit Socrati, cui non potest adesse et abesse praeter corruptionem? Quippe cum Socrates dicatur homo talis, accidenti uero perempto per quod talis est, non possit talis remanere, profecto nec Socrates remanere poterit accidenti destructo, sicut nec homo in eo quod homo est, perempta rationalitate, per quam existit.
Dicimus itaque indiuidua in personali tantum discretione consistere, in eo scilicet quod in se res una est discreta ab omnibus aliis, quae omnibus etiam accidentibus remotis in se una personaliter semper permaneret nec alia efficeretur nec minus hic homo esset, si omnia quoque separarentur accidentia, ut si hic caluus non esset uel hic simus.
Et sunt plerique qui hunc hominem non per accidentia effici uolunt, sed Socratem, <quia Socrates> est non in eo quod est hic homo sed in eo quod est Socrates. Non enim uolunt hoc uocabulum quod est 'hic homo' aliud notare nisi hominem in hac personali essentia; hoc uero nomen quod est Socrates, accidentis designatiuum dicunt et quidam omnium accidentium eius siue separabilium siue inseparabilium, quidam inseparabilium tantum, quidam cuiusdam propriae formae ex accidentibus innatae, quam socratitatem proprie uocant. At uero alii, qui in nomine Socratis omnia esse accidentia intelligunt, sic quoque ipsum impositum fuisse dicunt, ut omni tempore quo proferuntur, omnia quae tunc haberet accidentia, significaret, et eius significationem frequenter uariari concedunt secundum accidentium uariationem. Et hi quoque socratitatem totam accidentium collectionem uocant. Nec tunc socratitas una res est per naturam sed compositum indiuiduum. Hi uero qui socratitatem uocant proprietatem ex accidentibus, in natura eam indiuiduum appellant humanae compositionis ex accidentibus innatae. /65/
Sed cum uelint omne indiuiduum per accidentia effici, oportebit rursus ipsam socratitatem per propriam formam effici et illam iterum per aliam usque in infinitum Praeterea si nomen Socratis accidentis designatiuum uelint, non magis indiuidui hominis quam 'hic homo albus' nec iam substantiale uocabulum est, cum accidens notet. Unde pro eodem penitus haec duo nomina Socrates et hic homo in hac arte accipimus et nullius accidentis Socratis designatiua esse hic uolumus sed tantum hominis substantiam in personali discretione designare. Si quis tamen ad significationem quoque accidentium nomen Socratis detorqueat, non licet alteram nominis acceptionem fieri sed in ea significatione eam non proprie hominis indiuiduum dici concedimus.
Notandum etiam quod ait: INDIVIDUA HUIUSMODI, id est indiuidua substantiae, quippe cum caeterorum praedicamentorum indiuidua non ita proprietatibus iterum informantur, ut in infinitum proprietates extendantur.
HAE VERO QUAE SUNT HOMINIS (DICO AUTEM EIUS QUI EST COMMUNIS)
PROPRIETATES ERUNT EAEDEM IN PLURIBUS, MAGIS AUTEM ET IN OMNIBUS
PARTICULARIBUS HOMINIBUS IN EO QUOD HOMINES SUNT.
HAE VERO PROPRIETATES QUAE HOMINIS. Et ne rem acciperemus quae eadem est cum rebus indiuiduorum, addit 'communis', hoc est uniuersalis nominis, quod est homo. Eaedem simul pluribus insunt, uidelicet nomina 'rationale, mortale' a proprietatibus sumpta, et quia dixerat 'in pluribus', ne ideo uideretur, quia non essent in omnibus, subdit: MAGIS, id est melius, dicere possum IN OMNIBUS HOMINIBUS.
CONTINETUR IGITUR INDIVIDUUM QUIDEM SUB SPECIE, SPECIES AUTEM SUB
GENERE.
CONTINETUR IGITUR. Epilogat breuiter quod dixerat, sic inferens: Quandoquidem diffuse de praedicatione uel subiectione egimus, ergo breuiter re colligamus quae diximus. A causa uel secundum exempla a partibus fiat illatio.
TOTUM ENIM QUIDDAM EST GENUS, INDIVIDUUM AUTEM PARS, SPECIES VERO
ET TOTUM ET PARS.
TOTUM ENIM. Probat utraque quae dixit, quod scilicet indiuidua sub specie sunt, species sub genere quasi partes, quia scilicet genus est totum specierum et species indiuiduorum. A relatiuis.
SED PARS QUIDEM ALTERIUS, TOTUM AUTEM NON ALTERIUS SED ALIIS;
PARTIBUS ENIM TOTUM EST.DE GENERE QUIDEM ET SPECIE, ET QUID
GENERALISSIMUM ET QUID SPECIALISSIMUM ET QUAE GENERA EADEM ET
SPECIES SUNT, QUAE ETIAM INDIVIDUA, ET QUOT MODIS GENUS ET
SPECIES DICATUR, SUFFICIENTER DICTUM EST.
SED PARS QUIDEM ALTERIUS, hoc est generis, TOTUM VERO NON eiusdem SED ALIIS, hoc est indiuiduis. Et uere aliis est totum, quia partibus est totum. A parte aliorum. Nam partes proprie hic accipit, sicut in Diuisionibus, quae non sunt species.
LI 1.04
TRACTATUS DE DIFFERENTIA
DIFFERENTIA VERO COMMUNITER ET PROPRIE ET MAGIS PROPRIE DICATUR.
COMMUNITER QUIDEM DIFFERRE ALTERUM ALTERO DICITUR QUOD ALTERITATE
QUADAM DIFFERT QUOCUMQUE MODO VEL A SE IPSO VEL AB ALIO.
DIFFERENTIA VERO. Cur post speciem differentiam tractet statim, superuacuum est dicere, cum illud quoque mirabile uidetur, cur non ante speciem tractaretur, sicut supra meminimus. Ante proprium uero uel acidens recte differentia ponitur, quia eis naturaliter prior est, cum ipsam quoque speciem quam complet, naturaliter praecedat, qua etiam, specie scilicet, illa duo naturaliter sunt posteriora. /66/
Et nota quod licet de substantiali differentia hic tantum intendatur, tamen non de ea tantum agitur sed etiam accidentales differentiae ad eius discretionem tractantur. Differentias namque hoc loco uocat formas omnes, quibus res aliqua ab alia uno tempore diuersa est uel a se ipsa mutata secundum temporis successionem.
Et sciendum quod illae tres differentiae superius distinctae, genere scilicet et specie, numero, secundum materiam, hoc est ipsius rei essentiam, accipiebantur, hae uero tres quas hic ponit, communis scilicet differentia, propria, magis propria, in formas accipiuntur. Est namque communis differentia accidens separabile, per quod res subiecta siue ab alia re diuersa est siue in se ipsa alterata. Propria uero differentia est accidens <inseparabile>, magis propria substantialis diferentia, id est speciffica <quae speciem> confert, ut haec animatio corpori adiuncta ipsum corpus animatum facit uel haec rationalitas animal rationale.
Quaeritur autem quae sit huiusmodi diuisio differentiae, quod scilicet alia communis etc. Et uidetur aequiuoce dici nomen differentiae de substantiali differentia et de accidentali et proprie substantialem differentiam significare, in qua quidem significatione frequenter et determinate sumimus. Ac secundum haec diuisio aequiuocationis quantum ad substantialem differentiam et alias duas. Poterit quoque diuisio esse uocis in modos, ac si ita dicamus: differentia, id est forma quae differre facit, uel communiter differre facit, hoc est ita quod separabiliter accidit, uel proprie, id est inseparabiliter, uel magis proprie, hoc est substantialiter, Et tunc quidem nomen differentia uniuoce sumitur, ex eo scilicet singulis formis <conueniens>, quod subiecta differre faciant. Et hoc magis uidetur uelle positio aduerbiorum, quae uidelicet aduerbia proprie modos appellamus.
Sic continua: genus et species dicuntur supradictis modis sed differentia istis. Et sic quidem magis proprie litera legitur, ut de subiectis agamus hoc modo: DICITUR, hoc est dici solet, quaedam subiecta esse differentia COMMUNITER, hoc est per communem differentiam, quaedam proprie etc., ad quod sequens litera bene concordat, cum statim ea quae communiter differunt, <ponat> dicens ea esse quae differunt alteratione aliqua uel ab aliis uel a se ipsis. Et dicitur hoc loco idem esse alteratio quod est accidens separabile, propterea scilicet quod communem differentiam esse accidens separabile definiunt.
Sed iam profecto non omnem differentiam accipiemus, secundum quod subiectum a se mutatum est. Omnis namque motus hanc /67/ differentiam facit, et sicut Socrates per sessionem praesentem quam prius non habebat, de se ipso diuersus factus est, ita etiam per cicatricem quae est inseparabile accidens, uel caecitatem, et hoc corpus a se ipso per animationem, quae est differentia substantialis. Ut igitur omnem modum differendi a se includamus sub communi differentia, alterationem hoc loco intelligimus omne accidens inseparabile, quo AB ALIO differunt, et quamlibet insuper formam, secundum quam a se ipsa res quae eam suscipit, mutata est. Iam communis differentia non solum separabilia accidentia continebit, uerum etiam quamlibet formam, secundum hoc quod rem subiectam a se ipsa alterat.
Sic lege: COMMUNITER DIFFERRE DICITUR ALTERUM AB ALTERO QUOD DIFFERT QUADAM ALTERITATE, et insuper COMMUNITER DIFFERRE DICITUR quodcumque DIFFERT ALTERITATE non tantum ab altero sed QUOCUMQUE MODO differat. Quod statim determinat dicens: VEL A SE IPSO VEL AB ALIO, id est siue ita quod a se differunt siue ab altero subiecto, communis differentia secundum utrumque dicitur.
DIFFERT ENIM SOCRATES PLATONE ALTERITATE ET IPSE A SE VEL PUERO
VEL IAM VIRO VEL FACIENTE ALIQUID VEL QUIESCENTE, ET SEMPER IN
ALIQUO MODO HABENDI ALTERITATIBUS.
DIFFERT ENIM. In partibus ostendit, quod alterum subiectum per huiusmodi differentiam ab altero differt et a se ipso. Et ipse a se ipso differt scilicet uel eo existente puero, hoc est per pueritiam quam modo habet, qui prius erat infans, et per uirilem aetatem quam prius non habebat, uel per hoc quod facit aliquid a quo prius quiescebat, uel quiescit ab eo quod prius faciebat.
ET SEMPER DIFFERT uidelicet SOCRATES A SE IN ALTERITATIBUS uel mutationibus, id est per alterationes HABENDI se ALIQUO MODO quo prius se Socrates non habebat.
Nota autem quod hoc loco quidam non solum differentiam appellant praesentem formam, uerum etiam praeteritam, ut pueritiam quoque Socratis praeteritam differentiam eius dicunt, per quam a se differre dicitur, in eo scilicet, quod eam habuit quam modo non habet. Nos uero illud quod omnino non est, nec differentiam esse nec formam nec aliquid esse concedimus.
PROPRIE AUTEM DIFFERRE ALTERUM ALTERO DICITUR QUANDO INSEPARABILI
ACCIDENTI ALTERO DIFFERT. INSEPARABILE VERO ACCIDENS EST UT NASI
CURVITAS, CAECITAS OCULORUM, CICATRIX CUM EX VULNERE OBCALLUERIT.
PROPRIE AUTEM. Ostensis, quid sit differre communiter, prosequitur, quid sit differre proprie uel magis proprie.
CICATRIX AUTEM. Dupliciter nomen cicatricis hic accipe, pro accidenti scilicet, cum dicitur: 'cicatrix inseparabile accidens est' et pro subiecto, quando subicitur, 'cum occalluerit', qualitas quippe non occallet sed fundamentum.
MAGIS PROPRIE DIFFERRE ALTERUM ALTERO DICITUR QUANDO SPECIFICA
DIFFERENTIA DISTITERIT, QUEMADMODUM HOMO AB EQUO SPECIFICA
DIFFERENTIA DIFFERT RATIONALI QUALITATE.
RATIONALI QUALITATE, id est qualitate faciente ipsum hominem rationalem, quae est scilicet rationalitas, quae bene specifica dicitur, quia in substantiam subiectam, materiam promouet et speciem esse facit, id est rem speciei, quae homo est.
UNIVERSALITER ERGO OMNIS DIFFERENTIA ALTERATUM FACIT CUILIBET
ADUENIENS; SED EA QUAE EST COMMUNITER ET PROPRIE ALTERATUM FACIT,
ILLA AUTEM QUAE EST MAGIS PROPRIE ALIUD.
UNIVERSALITER ERGO. Postquam differentias ab inuicem segregauit ostendens quae communes sint, quae propriae, quae magis propriae, rursus omnibus illud quod commune habent in eo quod differentiae sunt assignat, facere scilicet alteratum, id est quocumque /68/ modo diuersum, illud cui insunt sed tamen diuersis modis. Quos modos statim distinguit dicens has ita facere diuersum, quod aliud faciunt, illas uero minime. Sic infert a partibus: Quandoquidem tam communis differentia quam propria <quam> magis propria alterat, id est diuersificat, ergo omnis differentia.
ALTERATUM SOLUM, hoc est non etiam aliud substantialiter. Est autem 'aliud esse' idem quod 'differe specie'. Unde Socrates a Platone alius personaliter dicitur sed non aliud substantialiter, cum humanitatis natura non discrepet.
DIFFERENTIARUM ENIM ALIAE QUIDEM ALTERATUM FACIUNT, ALIAE VERO
ALIUD; ILLAE QUIDEM QUAE FACIUNT ALIUD, SPECIFICAE VOCANTUR.
DIFFERENTIARUM ERGO. Quandoquidem communes et propriae differentiae faciunt alteratum solum, magis uero propriae etiam aliud genus, quaedam differentiae faciunt hoc, quaedam illud. A partibus.
ILLAE VERO QUAE ALTERATUM, SIMPLICITER DIFFERENTIAE.
ILLAE VERO QUAE ALTERATUM, solum scilicet, faciunt, dicuntur simplices DIFFERENTIAE, hoc est non etiam in substantiam speciei promouentes.
ANIMALI ENIM DIFFERENTIA ADVENIENS RATIONALIS, ALIUD FECIT ET
SPECIEM ANIMALIS FECIT.
ANIMALI ENIM. In partibus ostendit differentias facientes aliud et facientes solum alteratum.
DIFFERENTIA RATIONALIS, id est differentia faciens rationale, quae est rationalitas.
ET SPECIEM ANIMALIS, id est rem speciei animalis, quae est homo.
Quaeri potest, quando rationalitas aduenire dicatur animali, utrum scilicet quando in ipso animali iam est uel quando ipsa in eo nondum est. At uero quando in ipso iam est, quomodo ei aduenit aut quomodo speciem facit, quae iam est adiuncta differentiae materiae? Si enim fit aliquid, nondum est teste Aristotele. Quod si animali aduenit, quando in ipso non est et tunc speciem eius facit, profecto tunc aduenit et agit, quando omnino non est. Extra animal enim rationalitas esse <non> potest. At uero neque aduentus neque actio neque ulla forma in eo quod omnino non est, esse potest. Sed fortasse si Platonicam illam teneamus sententiam, quae formas quoque ipsas in se ipsis subsistere posse concedit, facilius nos expediemus. Aristoteles enim <ait> Platonem uoluisse formas et materiam prius in se ab inuicem diuisas constitisse nec Deum appellasse creatorem sed opificem in eo tantum, quod formas materiae conciliasset in constitutione suorum operum. Quod si uerum est, dicemus rationalitatem quae extra animal in sua persistebat essentia, aduenisse animali, quando iam erat. Si autem magis Aristotelem sequamur, qui ea quae in subiecto sunt, absque eo in quo sunt, nullatenus posse esse concedit, ita soluemus, dicentes scilicet, nil aliud esse rationalitatem aduenire animali et hominem facere quam hominem subsistere per rationalitatem animali cohaerentem. Vel forte dicamus philsophos cum ad doctrinam loquuntur, saepe res aliter accipere quam res sese habeant, ueluti cum animalis substantiam quasi in se absque /69/ inferioribus differentiis subsistentem prius attendimus eique postea differentias animo nostro coniungimus, ordinem naturalem constituendae speciei insinuamus prius quidem animalis substantiam quasi materiam supponentes, deinde formam aptantes, tandem speciem componentes. Quae ergo simul natura composuit, quasi simul non essent, ratio distinguit. Unde in sequentibus Porphyrius quaedam ex materia et forma, quaedam ad similitudinem materiae et formae constitui dicit.
ILLA VERO QUAE EST MOVENDI, ALTERATUM SOLUM A QUIESCENTE FECIT;
QUARE HAEC QUIDEM ALIUD, ILLA VERO ALTERATUM SOLUM FECIT.
ILLAE VERO. Post exempla differentiarum, quae aliud faciunt, exemplificat de facientibus alteratum solum hoc est ita diuersum quod non etiam aliud sicut differentia mouendi, id est motus.
QUARE HAEC QUIDEM. Quandoquidem rationale facit ALIUD, moueri VERO ALTERATUM SOLUM. Ergo differentia alia facit aliud, alia alteratum. De partibus.
SECUNDUM IGITUR ALIUD FACIENTES, DIVISIONES FIUNT A GENERIBUS IN
SPECIES ET DEFINITIONES ASSIGNANTUR QUAE SUNT EX GENERE ET
HUIUSMODI DIFFERENTIIS; SECUNDUM AUTEM EAS QUAE SOLUM ALTERATUM
FACIUNT, ALTERATIO SOLA CONSISTIT ET ALIQUO MODO SE HABENDI
PERMUTATIONES.
SECUNDUM IGITUR. Quandoquidem differentiae facientes aliud sunt specificae, igitur secundum eas diuisiones fiunt a generibus in species, id est secundum uocabula propter eas imposita, quae in diuisione pro speciebus ponimus coniuncta generali uocabulo hoc modo: animal aliud est animal rationale, aliud est animal irrationale.
ET DEFINITIONES ASSIGNANTUR, id est componuntur, secundum easdem differentias, QUAE, scilicet definitiones, SUNT EX GENERE ET HUIUSMODI DIFFERENTIIS specificis, hoc est substantiales definitiones specierum ex his differentiis compositae. Locus a causa, qui propter naturam rerum uocabula ad diuidendum uel ad definiendum sumimus. Et attende, quod hoc loco, ubi differentias ad diuidendum et ad definiendum assumi dicit, utilitatem huius libri superius propositam nobis aperit. Ait namque illa quinque de quibus intendit, ad diuisiones quoque et definitiones esse necessaria.
ALTERATIO SOLA, hoc est non etiam diuisio generis fit uel substantialis definitio speciei.
A SUPERIORIBUS ERGO RURSUS INCHOANTI DICENDUM EST DIFFERENTIARUM
ALIAS QUIDEM ESSE SEPARABILES ALIAS VERO INSEPARABILES.
A SUPERIORIBUS IGITUR. Superius differentias tripliciter diuisit dicens alias communes, alias proprias, alias magis proprias, deinde dupliciter dicens alias facere alium, alias alteratum solum. Nunc etiam tertiam diuisionem annectit dicens alias separabiles, alias inseparabiles, et statim inseparablies subdiuidit dicens alias inesse per se, alias per accidens. Separabiles autem differentias separabilia accidentia uocat, inseparabiles tam proprias quam magis proprias, quia scilicet nullam manente subiecto separari contingit.
Sic continua: Quandoquidem ea quae dicta sunt, ad euidentiam differentiae dicenda fuerant, ergo haec quoque quae sequuntur. A simili. Et hoc est: Alicui RURSUS INCHOANTI A SUPERIORIBUS, id est accipienti nomen differentiae ita large, ut omnes modos enuntiatos superius includat, DICENDUM EST etc., id est potest in syllogismo esse. A partibus secundum exempla supraposita tam de separabilibus quam /70/ de inseparabilibus differentiis.
MOVERI ENIM ET QUIESCERE ET SANUM ESSE ET AEGRUM ET QUAECUMQUE
HIS PROXIMA SUNT SEPARABILIA SUNT, AT VERO AQUILUM ESSE VEL SIMUM
VEL RATIONALE VEL IRRATIONALE INSEPARABILIA. INSEPARABILIUM AUTEM
ALIAE QUIDEM SUNT PER SE ALIAE VERO PER ACCIDENS; NAM RATIONALE
PER SE INEST HOMINI, ET MORTALE ET DISCIPLINAE ESSE PERCEPTIBILE,
AT VERO AQUILUM ESSE VEL SIMUM SECUNDUM ACCIDENS ET NON PER SE.
MOVERI ENIM. Vere quaedam sunt separabiles, quia istae. A partibus.
SANUM ESSE, id est sanitas. Et quaecumque his sunt proxima, id est similia, ut uidelicet actu quoque ipso quandoque separentur.
INSEPARABILIA. Subdiuisionem facit de inseparabilibus differentiis. Quod ait: PER SE, tale est ac si dicat: non per accidens, sicut et in Diuisionibus tres diuisiones secundum se dicuntur esse ad diferentiam earum, quae sunt secundum accidens.
NAM RATIONALE. In partibus ostendit quasdam differentias per se esse, hoc est non esse accidentales.
Quaeritur cum perceptibilitatem disciplinae substantialem differentiam Porphyrius dicat, quomodo Boethius in Diuisionibus potentiam discendi geometriam substantialem esse negat. Sed profecto aliud est perceptibilitas scientiae, aliud potentia ad discendum scientiam. Nam illa secundum naturam, scilicet simpliciter, pensatur, haec secundum exercitium discendi accipitur.
ILLAE IGITUR QUAE PER SE SUNT, IN SUBSTANTIAE RATIONE ACCIPIUNTUR
ET FACIUNT ALIUD.
ILLAE IGITUR. Ostensis pluribus diuisionibus differentiarum, ne propter diuersitatem uocabulorum uiderentur membra diuisionum diuisarum ex toto esse diuersa, demonstrat illa conuenire, dicens scilicet illas differentias, quae per se sunt, esse illas quae accipiuntur in ratione <substantiae> et quae faciunt aliud, illas uero quae secundum accidens sunt, e contrario habere. Sic iunge: Istae suprapositae differentiae PER SE SUNT et omnes illae QUAE PER SE SUNT, id est omnia uocabula sumpta earum, QUAE PER SE SUNT, quoniam PER SE SUNT, ACCIPIUNTUR etc. ET FACIUNT ALIUD, hoc est significant rem quae substantialiter commutatur, cui adueniunt.
Et attende quod hic plene incipit exsequi proprietates uocabulorum quae differre dicuntur, ut sunt rationale, mortale, haec nomina, quibus diuisiones uel definitiones componimus. Nam etsi res ipsae, rationalitas scilicet et mortalitas, proprie differre dicantur et substantialiter uel specifice, quia id scilicet cui adueniunt, in substantiam speciei promouent, gratia tamen rerum etiam uocabula, quae secundum eas imposita sunt, differentiae dicuntur, et quaedam de differentiis quaeruntur, quae rebus tantum proprie assignantur, sicut illus quod sunt qualitates uel formae, quod aduenientes faciunt aliud; quaedam uero proprie uocibus aptantur, sicut est illud quod de pluribus praedicantur, quod diuisiones uel definitiones componunt. In quibus quidem distinguendis magna debet esse lectoris diligentia, quae scilicet de rebus proprie, quae de uocibus sint accipienda.
ILLAE VERO QUAE SECUNDUM ACCIDENS, NEC IN SUBSTANTIAE RATIONE
DICUNTUR NEC FACIUNT ALIUD SED ALTERATUM.
ILLAE VERO QUAE SECUNDUM ACCIDENS, hoc est uocabula imposita secundum eas quae accidentales sunt, non in definitione substantiali /71/ accipiuntur nec faciunt aliud sed alteratum, hoc est non significant facientes aliud sed facientes tantum alteratum.
ET ILLAE QUIDEM QUAE PER SE SUNT NON SUSCIPIUNT MAGIS ET MINUS,
ILLAE VERO QUAE PER ACCIDENS (VEL SI INSEPARABILES SINT)
INTENTIONEM RECIPIUNT ET REMISSIONEM.
ET ILLAE QUIDEM. Aliam differentiam ponit <inter> nomina sumpta a differentiis substantialibus et sumpta a caeteris, quod uidelicet ILLAE differentiae QUAE PER SE SUNT, id est uocabula earum, non comparantur, ut uidelicet dicamus MAGIS rationale uel MINUS. At uero uocabula aliarum tam separabilium quam inseparabilium RECIPIUNT INTENTIONEM ET REMISSIONEM, hoc est MAGIS ET MINUS, per quae comparantur. Nota tamen quod cum dicat Boethius super Categorias eundem calorem esse accidentalem homini et substantialem igni, cum dicitur:
Iste homo est magis calidus illo
uidetur differentia comparari, nisi forte dicatur, quod negat Porphyrius differentiam comparari circa illa tantum, quibus substantialiter, non accidentaliter conuenit. Unde etsi ignis dicatur magis calidus homine, nil obest, quia utrique calidum substantialiter non inest. Si quis inde dicat hunc ignem magis calidum illo, 'calidum' pro 'calefaciente' sumptum differentia non est. Si quis tamen diligentius consideret, sciet ex toto illum calorem qui simplici substantiae elementi substantialis inest, alium esse quam ex ipso generatur in elementario siue igne siue homine, qui, scilicet calor accidentalis, est illatus tantum ex eo qui elemento substantialis est. Sicut enim alia est dulcedo mellis, quae naturaliter quasi inest, alia gustantis quae ex naturali infertur, cum non sit naturalis, ita alius est calor elementi, alius elementarii, cum tamen idem secundum nomen a Boethio dicantur. Puto autem nec ipsum elementum per se neque eius differentiam sensu tractari posse sed sola composita eorumque accidentia sensibus subiacere.
NAM NEQUE GENUS MAGIS ET MINUS PRAEDICATUR CUIUS FUERIT GENUS,
NEQUE GENERIS DIFFERENTIAE SECUNDUM QUAS DIVIDITUR.
NAM NEQUE GENUS. Vere differentiae per se non suscipiunt magis et minus, quia illae quae diuidunt genus in species, hoc est, quae constituunt definitiones specierum positae in diuisione pro speciebus. A pari. Quod autem ponit etiam de genere, per similitudinem inducit, ut scilicet quemadmodum constat genus, quia substantiale est speciei, non comparari circa ea, eadem de causa et differentiam.
IPSAE ENIM SUNT QUAE UNIUSCUIUSQUE RATIONEM COMPLENT, ESSE AUTEM
UNICUIQUE UNUM ET IDEM NEQUE INTENTIONEM NEQUE REMISSIONEM
SUSCIPIENS EST, AQUILUM AUTEM ESSE VEL SIMUM VEL COLORATUM ALIQUO
MODO ET INTENDITUR ET REMITTITUR.
IPSAE ENIM SUNT. Vere non comparantur differentiae istae, quia ipsae sunt, quae complent, id est perficiunt, rationem uniuscuisque, id est substantialem definitionem alicuius speciei ut animalis. Est enim illud Prisciani 'unicuique subiectorum corporum', id est alicui omnium, ubi scilicet id quod generaliter dicitur, particulariter intelligitur. Merito /72/ dixit COMPLENT RATIONEM. Nam ipsa definitionis compositio naturalem rei ordinem imitatur. Nam ipsa generalis nominis substantia naturaliter quasi materia praeiacens suscepta differentia in rem speciei transit. Unde res speciei, cum in materia naturaliter incipiat, nondum est completa nisi qualitate superposita. Unde et definitio, quae rei specialem constitutionem ostendit, bene a genere incipit, quod materiam significat, et differentia completur, id est perficitur, quae qualitatem designat.
ESSE AUTEM. Ostendit neque genus comparari circa speciem, id est conuenire ei cum magis et minus, neque differentiam, quia nullum substantiale alicui comparatur circa ipsum cum toto. Et hoc est: ESSE UNICUIQUE, id est quod substantiale cuicumque, UNUM ET IDEM esse conuenit, hoc est aequaliter praedicari de quibus dicitur, NEQUE INTENTIONEM etc.
Substantialia autem aliis illa uocubala dicimus, quae sententia sua in aliis ita includuntur, ut causa impositionis eorum sine corruptione rerum subiectarum deperire non possit, ut est animal, rationale, homo. Qui enim uel animal esse desinit uel rationalis uel homo, profecto corrumpitur, dum substantiam egreditur.
AQUILUM AUTEM ESSE, hoc est: haec nomina, aquilum etc., ad comparationem ueniunt. Et nota quod propter COLORATUM quidam dicunt ALIQUO MODO apponi, quia scilicet, quando dicitur esse coloratior illo, ad specialem significationem transire uidetur coloratum, ac si dicatur: rubicundior. Nil tamen obest si coloratum etiam large acceptum comparatur. Sed quia uocabula dicebat intendi uel remitti nec quidem proprie, cum eorum essentia neque ascendendo intendatur neque descendendo remittatur, additum 'aliquo modo', secundum uidelicet significationem, quae proprie ex quantitate sua minor uel maior est.
CUM IGITUR TRES SPECIES DIFFERENTIAE CONSIDERENTUR, ET CUM HAE
QUIDEM SINT SEPARABILES ILLAE VERO INSEPARABILES, ET RURSUS
INSEPARABILIUM CUM HAE QUIDEM SINT PER SE ILLAE VERO PER
ACCIDENS, RURSUS EARUM QUAE SUNT PER SE DIFFERENTIARUM ALIAE
QUIDEM SUNT SECUNDUM QUAS DIVIDIMUS GENERA IN SPECIES, ALIAE VERO
SECUNDUM QUAS HAEC QUAE DIVISA SUNT SPECIFICANTUR.
CUM IGITUR. Quia ad differentiam substantialem iam uenit, de qua tamen intendebat, praetermissis aliis differentiis eius naturam diligenter aperire satagit. Unde recollectis breuiter suprapositis diuisionibus differentiae transfert se continuo ad substantiales solas, quas uidelicet alterius diuisiuas, alterius ostendit esse constitutiuas. sic iunge: Istae species differentiae: communis, propria, magis propria, prius consideratae fuerunt.
IGITUR TRES. Et CUM TRES CONSIDERENTUR ET RURSUS CUM HAE QUIDEM earundem differentiarum SINT SEPARABILES etc., RURSUS sciendum est quod EARUM DIFFERENTIARUM, QUAE PER SE SUNT, aliae sunt diuisiuae generum, aliae constitutiuae specierum. Et hoc est: ALIAE SUNT SECUNDUM QUAS DIVIDIMUS GENERA IN SPECIES, hoc est ex quibus componimus definitiones specierum positas in diuisione generis pro /73/ speciebus, ALIAE sunt per quas sibi copulatas diuersum uocabulum cum eis in significationem specialem transit, ut haec definitio 'animal rationale mortale' per differentiam adiunctam, quae propria esset specialis nominis, in significationem speciei redigitur. Cum autem eaedem sint differentiae diuisiuae et constitutiuae, 'aliae' tamen 'et aliae' dixit non secundum oppositionem earum sed diuersitatem respectuum, quia uidelicet alterius diuisiuae sunt, scilicet generis, alterius constitutiuae, Quod sint constitutiuae speciei, patenter ostendit, cum ait eas iunctas cum genere transire in significationem speciei. Ea namque uocabula secundum significationem suam constituere alia dicuntur, quorum sententiae in aliis includuntur, ut animal et rationale mortale hominis uocabulum secundum sensum constituunt, cum uidelicet homo id totum denotet quod illa tria.
UT CUM PER SE DIFFERENTIAE OMNES HUIUSMODI SINT ANIMALIS, ANIMATI
ET SENSIBILIS, RATIONALIS ET IRRATIONALIS, MORTALIS ET IMMORTALI.
Poterit fortassis et per opposita fieri supradicta diuisio differentiae, ut uidelicet differentias utrasque, tam uidelicet diuisiuas, quam constitutiuas respectu eiusdem accipiamus, ac si ita dicamus: differentiarum, quae per se sunt aliquorum generum, id est substantiales differentiae quoquomodo dicuntur esse eorum, aliae sunt diuisibiles eorum, aliae constitutiua specierum eorum. Non enim eiusdem generis eadem est diuisibilis et constitutiua. Secundum quod statim animali diuersas assignat differentias constitutiuas et diuisiuas dicens: UT CUM PER SE etc. Quod ait 'differentiam animati', tale est: differentia, quae est hoc nomen 'animatum'.
EA QUIDEM QUAE EST ANIMATI ET SENSIBILIS DIFFERENTIA,
CONSTITUTIVA EST SUBSTANTIAE ANIMALIS (EST ENIM ANIMAL SUBSTANTIA
ANIMATA SENSIBILIS), EA VERO QUAE EST MORTALIS ET IMMORTALIS
DIFFERENTIA ET RATIONALIS ET IRRATIONALIS, DIVISIUAE SUNT
ANIMALIS DIFFERENTIAE (PER EAS ENIM GENERA IN SPECIES DIVIDIMUS).
EA QUIDEM EST etc., CONSTITUTIUA EST ANIMALIS, id est sententiae animalis, huius nominis, in significatione pars est. Vel SUBSTANTIAE ANIMALIS, id est substantialis definitionis animalis. Unde Boethius in sequentibus esse speciei siue substantiam definitionem eius appellat, quia scilicet substantiam monstrat. Unde et in Topicis locum a definitione a substantia uocat.
EST ENIM. Probat a causa per naturam rerum proprietatem nominum, quod uidelicet bene haec differentiarum nomina nomen animalis secundum significationem constituunt, quod scilicet res eorum rem animalem informant. Et hoc est: Est enim animal substantia animata sensibilis, hoc est substantia affecta animatione et sensibilitate.
PER EAS ENIM. Probat ab effectu, quod sunt diuisiuae, quia nos scilicet per eas diuidimus genera in species, ut expositum est.
SED HAE QUIDEM QUAE DIVISIUAE SUNT DIFFERENTIAE GENERUM,
COMPLETIVAE FIUNT ET CONSTITUTIVAE SPECIERUM. DIUIDITUR ENIM
ANIMAL RATIONALI ET IRRATIONALI DIFFERENTIA, ET RURSUS MORTALI ET
IMMORTALI DIFFERENTIA; SED EA QUAE EST RATIONALIS DIFFERENTIA ET
MORTALIS, CONSTITUTIVAE FIUNT HOMINIS, RATIONALIS VERO ET
IMMORTALIS DEI, ILLAE VERO QUAE SUNT IRRATIONALIS ET MORTALIS,
IRRATIONABILIUM ANIMALIUM.
SED HAE QUIDEM. Quia dixerat differentiarum alias esse diuisiuas, alias constitutiuas et de utrisque in diuersis differentiis exemplificauerat, ne ideo uideretur, quod numquam eaedem diuisiuae et constitutiuae essent, easdem utrumque habere diuersis respectibus ostendit. Sic iunge: Ostendi differentias alias diuisiuas esse, alias constitutiuas sed tamen hae eaedem, quae diuisiuae sunt generum etc.
SIC ETIAM ET SUPREMAE SUBSTANTIAE CUM DIVISIUA SIT ANIMATI ET
INANIMATI DIFFERENTIA, ET SENSIBILIS ET INSENSIBILIS, ANIMATA ET
SENSIBILIS CONGREGATAE AD SUBSTANTIAM ANIMAL PERFECERUNT.
SIC ETIAM. Alias differentias utrumque habere ostendit, scilicet et diuisiuas /74/ esse respectu supremi generis quod est substantia, et constituiuas respectu specierum eius.
ANIMATA ET SENSIBILIS. Hae scilicet differentiales uoces iunctae cum nomine substantiae perficiunt sententiam uel definitionem specierum nominis quod est animal.
QUONIAM ERGO EAEDEM ALIQUO MODO QUIDEM ACCEPTAE FIUNT
CONSTITUTIVAE, ALIQUO MODO AUTEM DIVISIVAE, SPECIFICAE OMNES
VOCANTUR; ET HIS MAXIME OPUS EST AD DIVISIONES GENERUM ET
DEFINITIONES SED NON HIS QUAE SECUNDUM ACCIDENS INSEPARABILES
SUNT NEC MAGIS HIS QUAE SUNT SEPARABILES.
QUONIAM ERGO. Istud 'ergo' ex sequentibus pendet ita: quoniam eaedem differentiae constitutiuae sunt et diuisiuae alio quidem et alio respectu, ergo omnes specificae sunt. A causa. Ut enim specificae sint, duo haec necessaria sunt, ut diuidere possint et discretionem ab alia specie facere et speciem cuius dicuntur esse, constituere.
ET HIS, scilicet differentiis, etc. Commendat huiusmodi differentias per diuisiones generum et definitiones specierum, ad quas componendas maxime sunt necessariae.
NEC MAGIS HIS, hoc est immo minus, opus est, QUAE SUNT SEPARABILES. Quanto enim magis recedunt a natura differentiarum, tanto minus sunt <aptae> ad officium earum complendum.
QUAS ETIAM DETERMINANTES DICUNT: DIFFERENTIA EST QUA ABUNDAT
SPECIES A GENERE. HOMO ENIM AB ANIMALI PLUS HABET RATIONALE ET
MORTALE.
QUAS ETIAM DETERMINANTES philosophi, id est non solum diuidentes sed etiam definientes, DICUNT: DIFFERENTIA EST etc. Haec descriptio uocum est tantum, ueluti istarum: corporeum, animatum, rationale, et est sensus: differentia est illud, in sententia cuius speciale uocabulum ABUNDAT a generali, ut homo id totum in sententia sua contineat quod animal, quippe id totum proponit quod substantia animata sensibilis. Insuper continet in sensu suo rationale et mortale, quae sunt differentiae, quas in sensu suo non continet animal atque ideo in istis differentiis HOMO <AB> ANIMALI ABUNDAT.
Opponitur autem quod hoc nomen 'quale' secundum hanc defintionem differentia sit corporis. Cum enim corpus in sententia sua corporeum teneat, corporeum uero quale, sicut corporeitas qualitatem, oportet, ut corpus huius quoque nominis, quod est quale, significationem teneat, in qua a nomine substantiae abundat. At uero quale differentia esse non potest, cum unam speciem ab alia non separet, atque ideo nec genus diuidat. Omnis namque substantia qualis est, id est qualitate aliqua formata. Sic ergo intellige: "qua abundat species a genere secundum causam suae inuentionis". Nam etsi corpus et corporeum quale contineat in sensu suo, nullo tamen modo propter quale fuit inuentum, sed propter corporeum.
Videntur autem definitiones differentiarum sub hac etiam expositione includi, quippe 'potens uti ratione' cum id dicat, quod rationale, in sententia huius nominis, quod est homo, nihilominus continetur. Unde differentia uidetur, cum tamen Aristoteles omnem differentiam uniuoce praedicari uelit, id est nomine et definitione substantiae. Unde ait:
Inest autem substantiis et differentiis uniuoce /75/ praedicari.
Sed fortasse strictius ibi differentiam accepit, pro simplici scilicet uocabulo, quam Porphyrius hic.
Possumus etiam fortassis per illud 'qua' praemissum, cum dicitur: 'qua abundat', simplicitatem uocabuli innuere, sicut et in definitione uniuersalis, cum dicitur: 'quod praedicatur de pluribus', per illud 'quod' praemissum simplicitatem uocabuli notabamus. Videtur insuper non omni differentiae haec definitio conuenire, cum frequenter specierum nomina deficiant, pro quibus frequenter differentias poni in Diuisione Boethius dicit.
At uero nos non <ad> actum impositionis nominum respicimus sed magis ad naturam rerum, secundum quam imponi possunt. Et ita omnem differentiam secundum significationem suam includi in specie naturaliter dicimus atque per hoc speciem naturaliter a genere abundare, etiamsi nondum generale uel speciale uocabulum sit inuentum.
Videtur etiam supraposita definitio differentiae quibusdam generibus conuenire; homo namque a substantia uel corpore in sensu quoque huius nominis, quod est animal, abundat. Sed fortasse in descriptione differentiae substantialis nomen differentiae praeponi subintelligendum est, quod uidelicet nonnisi sumpta uocabula includit ac si ita dicamus: differentia substantialis est ea differentia, id est illud differentiale uocabulum, quod etc.
HOMO ENIM. Vere SPECIES ABUNDAT A GENERE DIFFERENTIA, quia HOMO AB ANIMALI rationali et mortali, id est cum totum habeat quod animal, insuper in istis differentiis abundat ab eo.
Quaeritur si hoc nomen rationalitas sicut rationale hoc loco differentia uocetur, cum eius quoque significationem homo teneat. Sed licet quantum ad rei naturam non sit diuersa significatio rationalis et rationalitatis, modus tamen significationis diuersus est secundum essentiam et adiacentiam, nec homo dicitur abundare in hoc nomine 'rationalitas', sicut in hoc nomine 'rationale', quia abundare non dicitur unum uocabulum in alio, nisi eundem quoque singificationis modum teneat. Si tamen quandoque et hoc nomen rationalitas differentia dicatur, in quantum rei significatio est, quae proprie differentia est, non est absurdum.
Quaeritur etiam cum gressibile dicatur quod potest ambulare, bipes uero quod tantum duos pedes naturaliter habeat atque homo utriusque differentiae sententiam teneat, utrum ipsum ambulare quoque contineat in sensu suo uel duos pedes. Quod si est, iam profecto etiam ista differentiae uidebuntur, nisi forte in eo excludantur, quod propter potentiam tantum fuit impositum. Unde causa impositionis ista quoque includit, sicut superius quale. /76/
ANIMAL ENIM NEQUE IPSUM NIHIL HORUM EST.
ANIMAL ENIM. Bene dixi quod homo abundat in istis differentiis ab animali, quia animal non eas habet in sensu suo. Ostendit ab immediatis, cum constet alterum, uel a causa. Quod autem animal, hoc nomen, non contineat has differentias in sensu suo, ostendit per naturam rerum, quia scilicet animal ipsum, id est res animalis, ex eo quod animal, non est rationale uel mortale, id est hoc quod est animal, non confert neque exigit, ut sit rationale uel ut sit mortale.
Huic autem supradictae definitioni differentiae uel huic quod nouissime dixit: ANIMAL IPSUM NIHIL HORUM EST, quaestio uidetur occurrere, quomodo scilicet uerum esse possit quod dicitur. Quae quidem quaestio principium habet ex duabus propositionibus notis, quarum una est, quod contraria in eodem esse non possunt, alia uero quod aliquid ex nihilo formari non potest, secundum quod subsistat. Hae duae propositiones quaestionem mouent, quia ex antedictis alteram istarum falsam esse necessario probari uidetur. Si enim dicamus, quod species abundat a genere in differentia, oportet ipsum genus differentiam non habere. Quare nec rationale inest animali et ita nec homini nec alicui speciei animalis. Quod cum in specie differentia non sit nec alibi eam constet esse, profecto omnino non esse conuincitur. Quod si differentia non <sit>, species autem ex differentia constet, conuincitur aliquid ex nihilo constare, quod falsum est. Unde et aliud improbatur, ex quo hoc ostensum est, quod uidelicet species abundat a genere in differentia.
Si et hoc falsum esse concedatur, aliud uidemur inconueniens incurrere, quod uidelicet contraria sint in eodem. Si enim species non abundat a genere in differentia, oportet etiam ipsum genus differentiam continere, sicut et species eam continet, ut uidelicet quemadmodum homo sine rationalitate non subsistit, ita nec animal, et rursus quemadmodum asinus sine irrationalitate non subsistit, ita nec animal. Si autem animal neque sine rationalitate neque sine irrationalitate subsistit, oportet eidem inesse contraria, ueluti rationalitatem et irrationalitatem, quae sunt contraria.
Possunt etiam conuenienter eadem inconuenientia uideri deduci ex eo, quod nouissime dixit: ANIMAL IPSUM NIHIL HORUM EST. Si enim sic intelligatur: ANIMAL IPSUM NIL HORUM EST, hoc est ex natura sua repugnat utrique, nullo modo in animali sunt differentiae, ex quo, sicut superius, aliquid ex nihilo confici monstratur. Quod cum falsum sit, et illud ex quo hoc monstratur, falsum esse oportet, ANIMAL scilicet IPSUM NIHIL HORUM ESSE. Sed rursus hoc falsum si est, aliud incurrere uidemur inconueniens, quod scilicet contraria sint in eodem. Si enim falsum est quod ANIMAL IPSUM NIHIL HORUM sit, oportet ipsum esse aliquid horum, ut uidelicet ipsum sit rationale uel ipsum sit mortale. /77/ Quod si ipsum natura animalis exigente sit rationale, iam profecto esse animal est <esse> rationale, unde et illud, quod irrationalitatem habet, etiam rationalitatem, quae sunt contraria.
Haec autem inconuenientia Porphyrius etiam breuiter tangit et diligenter dissoluit.
NAM UNDE HABEBUNT SPECIES DIFFERENTIAS?
NAM UNDE. Dictum est quod species abundat a genere differentia, ut homo ab animali rationali et mortali, uel quod animal ipsum nihil horum est. Unde relinquitur quod genus differentias non habet sed tantum species habet differentias a genere, hoc est ita quod res ipsa generis, sicut ipsa substantia animalis, est inde causa quare res speciei differentiam habeat. Et uere SPECIES habet DIFFERENTIAS a genere, quia aliunde non potest habere destructa substantia generis. Ab immediatis. Et hoc est: NAM UNDE SPECIES HABEBIT DIFFERENTIAS, nisi a genere scilicet, ac si diceret: A nullo. Quippe huius naturae differentiae sunt, quod nisi generis substantiam quasi subiectam materiam habeant, inesse alicui non possunt.
NEQUE AUTEM OMNES OPPOSITAS HABENT (NAM IN EODEM SIMUL HABEBUNT
OPPOSITA).
NEQUE ENIM. Supple extra: sed iterum a genere non possunt habere species differentias, quia uidelicet genus non habet eas. Quod ita ostendit: Si non habet oppositas differentias, tunc non habet differentias, scilicet inferiores. A toto. Sed non habet oppositas. Et hoc est: NEQUE ENIM. Et hanc rursus assumptionem probat ita: Si non habet opposita aliqua, non habet oppositas differentias. Et hanc iterum probat consequentiam per destructionem consequentis ibi: NAM IN EODEM SIMUL HABEBIT OPPOSITA, si scilicet differentias oppositas habeat. Conclusio est extra, haec scilicet quod genus non habet differentias.
SED, QUEMADMODUM PROBANT, POTESTATE QUIDEM OMNES HABENT SUB SE
DIFFERENTIAS, ACTU VERO NULLAM, AC SIC NEQUE EX HIS QUAE NON SUNT
ALIQUID FIT, NEQUE OPPOSITA CIRCA IDEM SUNT.
SED QUEMADMODUM PROBANT. Solutionem ponit, per quam utrumque uitemus inconueniens, dicens scilicet quod animal ipsum POTESTATE continet DIFFERENTIAS OMNES quae SUB SE sunt, scilicit diuisibiles, ACTU VERO NULLAM. Quod ita est intelligendum: Animal ex eo quod est animal, nulli differentiarum repugnat sed tamen ex eo quod est animal, neque hanc habet neque illam. Quod autem dicit animal potestate continere differentias, tam de re ipsa, quod animal est, potest dici uel accipi quam de uocabulo animalis. De re quidem, ut iam diximus, quia ex eo quod animal est, mulli differentiarum repugnat, immo utrique aequaliter consentit. De uocabulo etiam ita, quod ipsam rem subiectam ex eo nominat, ex quo nulli differentiarum repugnat, tamen nullam in actu suae nominationis tenet, quia scilicet rem subiectam neque in eo nominat, quod rationalis est neque in eo quod irrationalis sed simpliciter in eo quod est animal.
AC SIC, scilicet per istam solutionem, utrumque uitamus inconueniens, et illud scilicet quod aliquid constet ex nihilo, et illud quod opposita eidem insint, id est contraria. /78/
Nunc autem diligenter consideremus, qualiter haec solutio supposita argumenta refellit.
Cum igitur dicimus: Si homo, hoc nomen, abundat ab animali, hoc alio nomine, in significatione differentiae, tunc animal hoc nomen nullo modo continet differentiam, nec actu scilicet nec potestate, ut expositum est, falsa est patenter consequentia ex uero antecedenti et falso consequenti coniuncta. Et tunc quidem si quis ex consequenti procedere aliquid ex nihilo constare monstret, satis irrationabiliter arguit. Ubi emin animal nec potestate etiam differentias habet sed potius eas repugnet, nullo modo in re huius nominis, quod est animal, sunt differentiae, unde nec etiam sunt, quia sine animali esse non possunt. Si autem in priori consequentia conuenientiam uel continentiam tantum actualem in consequenti remouemus satis est probabilis consequentia. Sed ex consequenti quod uerum est, nihil inconueniens ostendetur. Quamuis enim animal non notet differentias, non minus tamen in re eius permanent. Unde etiam per animalis maturam, quae subiecta est differentiae, species, hoc est res speciei, differentiam habere potest. Itaque per hoc quod 'continere' non solum actu sed etiam potestate, ut expositum est, accipimus illud inconueniens modis omnibus effugimus, quod aliquid constet ex nihilo ac similiter illud quod contraria sint in eodem. Ubi enim concedimus animal large continere differentias, siue scilicet actu siue potestate, ut expositum est, non potest hinc conuince, quod eadem res aminalis simul utrumque habeat.
DEFINIUNT AUTEM EAM ET HOC MODO: DIFFERENTIA EST QUOD DE PLURIBUS
ET DIFFERENTIBUS SPECIE IN EO QUOD QUALE SIT PRAEDICATUR.
DEFINIUNT AUTEM. Aliam differentiae descriptionem ponit datam a quibusdam, licet non satis commode, cum uidelicet neque omnibus differentiis conueniat neque solis uideatur inesse, Sunt enim quaedam differentiae uni soli conuenientes speciei, propter quas in sequentibus dicturus est differentiam saepe de differentibus specie praedicari. Multa quoque accidentia haec descriptio continet. Quam quidem magis secundum opinionem aliorum inducit quam secundum suam sententiam.
RATIONALE ENIM ET MORTALE, DE HOMINE PRAEDICATUM IN EO QUOD QUALE
QUIDDAM EST HOMO DICITUR SED NON IN EO QUOD QUID EST.
RATIONALE ENIM. Vere differentia praedicatur in quale, quia rationale. A parte.
"QUID EST" ENIM "HOMO?" INTERROGATIS NOBIS CONVENIENS EST DICERE
"ANIMAL"; QUALE AUTEM ANIMAL INQUISITI, QUONIAM RATIONALE ET
MORTALE EST CONVENIENTER ASSIGNABIMUS.
QUID ENIM. Supple extra: Sed potius genus praedicatur in quid, differentia uero in quale. Et utrumque ostendit in parte et in effectu naturae responsionis.
REBUS ENIM EX MATERIA ET FORMA CONSTANTIBUS VEL AD SIMILITUDINEM
MATERIAE SPECIEIQUE CONSTITUTIONEM HABENTIBUS (QUEMADMODUM STATUA
EX MATERIA EST AERIS, FORMA AUTEM FIGURA), SIC ET HOMO COMMUNIS
ET SPECIALIS EX MATERIA QUIDEM SIMILITER CONSISTIT GENERE, EX
FORMA AUTEM DIFFERENTIA, TOTUM AUTEM HOC ANIMAL RATIONALE MORTALE
HOMO EST QUEMADMODUM ILLIC STATUA.
REBUS ENIM. Duo quae dixit, ostendit, quod uidelicet bene genus respondetur in quid, differentia uero in quale, quia scilicet genus materiam rei speciei, differentia uero formam proprie significat. A causa. Animal namque ipsam rem, quae homo est, in essentia sua nominat secundum statum naturaliter priorem. Rationale uero eandem cum nominet, naturam materiae non notat sed simpliciter affectionem formae. Ut autem ostendat, quomodo genus materiam differentia uero formam significare /79/ queat, assignat proprietates uocum secundum naturam et constitutionem rerum et transfert se conuenienter ad constitutionem rerum generaliter demonstrandam tam in operibus artificis, quam in operibus naturae, dicens scilicet quaedam constare ex propria materia et propria forma, quaedam constare ad similitudinem eorum. Proprie quidem materiam dicimus eam, quae tempore quoque praecessit et subiecta fictum operantis in se suscepit, sicut aes, quod ante aes fuit quam statua et attractione artificis sculptum est, ut statua fieret. Formam uero proprie dicimus eam quae ex compositione partium uenit, sicut illam quae in statua consideratur ex curuo naso uel directo, ex paruis et magnis oculis et caeteris, quae pertinent ad compositionem. Unde statua proprie ex materia et forma constare dicitur. Substantia uero hominis quae ex animali et rationalitate consistit, non ita proprie ex materia et forma componitur. Animal namque quod est homo, numquam prius tempore animal fuit quam homo nec proprie umquam dici potuit: 'Animal fit homo' nec artificis attractione homo factus est. Rationalitas quoque proprie forma non dicitur, quia secundum dispositionem partium subiecto non innascitur. Unde homo proprie ex materia et forma non constat sicut statua sed similitudinem tenet constituti ex materia et forma. Sicut enim ibi aes quod tempore quoque praecessit, per figuram quam suscepti, factum est statua, sic animalis substantia naturaliter prior homine per differentiam quam habet homo ipse, est. Et est proportio trium ad tria. Sicut enim ibi aes ut materia praeiacet, figura uero superadditur, ut adiunctione eius ipsum aes statua fiat, ita animalis substantia per differentiae informationem homo consistit. Est autem proportio similitudo habitudinum, quod uidelicet sicut res quaedam se habent ad inuicem, eodem modo res aliae se habent inter se. Sicut enim aes et figura sese habent uel inter se uel ad statuam, ita animal et rationalitas uel inter se uel ad hominem.
Sic iunge et lege: Dixi hoc nomen 'animal' praedicari de homine in quid et 'rationale' in quale, Et merito quia res <hominis> constat ex re animalis quasi ex materia et ex re rationalis quasi ex forma.
Quaeritur autem cur quasi ex materia et quasi ex forma dicat. Praemittit res quasdam constare proprie ex forma et materia, et hoc est: REBUS QUIBUSDAM CONSTANTIBUS EX MATERIA ET FORMA ET QUIBUSDAM HABENTIBUS CONSTITUTIONEM AD SIMILITUDINEM MATERIAE ET FORMAE, hoc est: ad similitudinem constantium proprie ex materia et forma et ad talem quidem similitudinem, quae proportio est. Verum est quod QUEMADMODUM STATUA EST EX MATERIA AERIS, hoc est consistit /80/ ex aere ut materia proprie, et ex figura ut ex forma, SIC HOMO COMMUNIS ET SPECIALIS, hoc est res istius nominis 'homo' quod commune est et speciale, SIMILITER CONSISTIT ex GENERE, id est ex re generis ut ex materia et ex re differentiae ut ex forma.
TOTUM AUTEM HOC, id est res istius definitionis, quae uidelicet definitio totum est ad generale uocabulum et ad nomina differentiarum ex quibus constituitur, ipsa quidem, inquam, res subiecta huic definitioni est homo, QUEMADMODUM, scilicet in constitutione statuae, res huius orationis 'aes figuratum' statua. Proprie enim hoc loco uocem 'totum' ad alias uoces, rem non ad alias res appellamus. Cum enim aes ipsum quod in statua est, idem sit penitus quod statua, quomodo pars ipsius dicetur? Omnia enim relatiua saltem in respectu conuenit opposita esse, ut uelut nullus sit eiusdem pater et filius uel dominus et seruus, sic nec eadem res alterius sit totum et pars. At uero haec definitio 'animal rationale et mortale' totum est tam compositione quam sensu ad singulas dictiones, quibus coniungitur, et singularum significationem continet, homo etiam secundum sensum ad easdem uoces per quas definitur, totum dicitur esse in sensu, cum scilicet singulorum sententias in se contineat, et cum sit homo singulorum pars quantum ad nominationem, eorundem totum dicitur secundum continentiam sensus.
Sunt autem quidam qui ut hominem, rem ipsam, possint uocare totum ad animal et ad differentias, hominem dicunt esse animal simul et differentias, non animal formatum differentiis, et similiter statuam uocant aes et figuram, non aes figuratum. Quae quidem sententia modis omnibus reprehenditur. Si homo enim sit animal simul et rationalitas et mortalitas et non aliquid eorum per se, quodmodo ipse animal conceditur uel rationalis dicitur? Quod enim aliqua plura simul, tamen nullum illorum esse potest, ut haec albedo simul et haec manus neque ipsa manus sunt neque ipsa albedo. Praeterea cum homo rationalis sit, id est affectus rationalitate, oporteret illa tria, si homo essent, animal scilicet et rationalitatem et mortalitatem, ipsa et rationalitate formari.
Amplius. Cum similiter animal rationale concedatur esse animal et rationalitas et animal risibile <animal> et risibilitas et uerum sit animal risibile esse animal rationale, uerum erit haec duo esse illa.
Praeterea si forma statuae in essentiam statuae transeat, ut uidelicet ipsa quoque sit pars eius in essentia, quomodo dicit Boethius in Diuisionibus aliter constare statuam ex partibus, aliter ex aere et specie? /81/
Ex his itaque conuincitur hominem non esse animal et formam sed potius animal formatum esse. Aliud est animal habens formas, aliud animal et formae, sicut aliud est habens cappam, aliud homo et cappa, uel homo coniunctus parieti quam homo et paries; haec enim duo sunt, illud unum ex eis. Cum autem homo idem penitus sit quod animal formatum atque ideo haec res homo totum esse non possit proprie, ut diximus, totum et partem hoc loco uocibus adscribimus et secundum uim uocum animal, rem ipsam materiam dicimus hominis, non hominem animalis, licet eadem sit res animalis, quod hominis materia est, et homo. Proprietas autem locutionis non seruatur, si dicamus hominem materiam animalis. Id namque proprietas constructionis sentit, quod naturam hominis substantia animalis naturaliter praecedat.
Potest autem et aliter accipi, quod de constitutionibus Porphyrius dicit ostendens quaedam ueraciter constare ex materia et forma, quaedam imaginarie, Sicut enim in rerum natura quaedam est actualis constitutio et uera, ita in animo quaedam intellectualis et imaginaria, quae uoce prolata animo audientis ingeretur, ueluti cum dicitur 'homo', cuiusdam rei formam concipio intelligibilem quasi ex quibusdam aliis intelligibilibus rebus coniunctam, quam fortasse conceptionem Plato, ut supra meminimus, communem siue specialem uocauit. Quae quidem intelligibilis constitutio ad similitudinem uerae constitutionis componi et fingi ab animo dicitur nec uera est constitutio.
Secundum hanc sententiam sic legitur: REBUS ENIM etc. Dixi, quod animal, hoc nomen, praedicatur in quid de homine, rationale in quale, et merito, quia sensus istorum in sensu hominis conueniunt sicut materia et forma, id est homo, hoc nomen, conceptionem animi generat, quae rem quandam intelligibilem concipit quasi constantem ex illis intelligibilibus rebus ad quas genus et differentiae mittunt. Et quasi aliquis quaereret, si sit praeter ueram constitutionem alia constitutio, praemittit quaedam constare ueraciter ex materia et forma, quaedam fingi ad similitudinem materiae et formae. Et sic sciendum est quod QUEMADMODUM STATUA, res ipsa scilicet, EST etc., SIC HOMO COMMUNIS ET SPECIALIS, hoc est illa conceptio animi, CONSISTIT ex GENERE ET DIFFERENTIA, id est re intelligibili concepta per genus et differentiam.
TOTUM AUTEM. Postquam ostendit significationem 'hominis', huius uocis, quantum ad rei conceptionem, ostendit aliam quantum ad nominationem dicens, quod animal rationale mortale, res uidelicet ipsa, uocatur homo, quemadmodum aes formatum statua.
DESCRIBUNT AUTEM HUIUSMODI DIFFERENTIAM ET HOC MODO: DIFFERENTIA
EST QUOD APTUM NATUM EST DIVIDERE QUAE SUB EODEM SUNT GENERE;
RATIONALE ENIM ET IRRATIONALE HOMINEM ET EQUUM, QUAE SUB EODEM
SUNT GENERE QUOD EST ANIMAL, DIVIDUNT.
DESCRIBUNT AUTEM. Aliam descriptionem ponit differentiae substantialem secundum alios, quam ipse postea culpatus est.
DIVIDERE EA, /82/ hoc est habile ad ostendendam diuersitatem eorum quae in eodem genere conueniunt. Quod in partibus ostendit dicens: RATIONALE ENIM etc.
ASSIGNANT AUTEM ETIAM HOC MODO: DIFFERENTIA EST QUA DIFFERUNT A
SE SINGULA; NAM SECUNDUM GENUS NON DIFFERUNT; SUMUS ENIM MORTALIA
ANIMALIA ET NOS ET IRRATIONABILIA SED ADDITUM RATIONABILE
SEPARAVIT NOS AB ILLIS; RATIONABILES SUMUS ET NOS ET DII SED
MORTALE APPOSITUM DISIUNXIT NOS AB ILLIS.
ASSIGNANT AUTEM. Aliam supponit descriptionem dicens differentiam, secundum quam aliqua a se differunt substantialiter, id est ostendentur substantialiter differre.
NAM SECUNDUM. Bene dixi tantum per differentias differrre, ea scilicet quae sub eodem sunt genere, et non per genus, quia uidelicet in genere non differunt, id est non ostenditur generali nomine eorum differentia. A causa.
SUMUS ENIM. Vere non differunt in genere ut in animali, quia potius conueniunt. Ab oppositis. Et hoc est: SUMUS ENIM etc.
ET RATIONALES. Per rationale intellige rationale animal, quod est genus.
INTERIUS AUTEM PERSCRUTANTES ET SPECULANTES DIFFERENTIAM, DICUNT
NON QUODLIBET EORUM QUAE SUB EODEM SUNT GENERE DIVIDENTIUM ESSE
DIFFERENTIAM SED QUOD AD ESSE CONDUCIT ET QUOD EIUS QUOD EST ESSE
REI PARS EST.
INTERIUS AUTEM. Dixi superius secundum aliorum sententiam differentiam esse, quae diuidit ea quae sub eodem genere sunt. Sed haec descriptio non solum differentiis conuenit. Et hoc est: Sed illi qui perscrutantur prius ac per hoc postea speculantur naturam differentiae INTERIUS, id est perfecte, DICUNT NON ESSE differentiam quamlibet de diuidentibus ea QUAE SUB EODEM GENERE SUNT SED illud tantum QUOD AD ESSE CONDUCIT, speciem scilicet, id est illud cuius res specialem statum complet, ut 'rationale' hoc nomen, cuius res, scilicet rationalitas, propter quam conuenit, substantiam animalis rationali adiuncta animali perficit. Unde bene dixit non 'ducit' sed 'conducit', quia sola non sufficit ad constitutionem speciei sed materiam ipsam, quae genere notatur, praeiacere oportet.
ET QUOD EIUS QUOD EST ESSE REI PARS EST, id est substantialis definitionis. Ait namque Boethius:
Quid est autem esse rei? Nihil est aliud nisi definitio.
Unicuique enim rei interrogatae: quid est, si quis quod est esse
rei monstrare uoluerit, definitionem dicit. Ergo si quid
definitionis pars fuerit, eius pars, quae unius cuiusque rei quod
esse sit, designat.
Ex his autem uerbis Boethius manifeste monstrat differentiam substantialem quam dixit esse partem definitionis, uocem esse, non rem debere intelligi. Res namque pars definitionis esse non potest. Si quis autem hoc totum, quod de differentia hic dicit, generi quoque conuenire dicat, nil obest, quia hic non intendit definire differentiam substantialem, sicut superius fecit sed separare eam ab accidentalibus differentiis atque quandam descriptionem differentiae, quam secundum quosdam dederat, ostendit non solum substantialibus differentiis conuenire.
NEQUE ENIM QUOD APTUM NATUM EST NAVIGARE ERIT HOMINIS
DIFFERENTIA, ETSI PROPRIUM SIT HOMINIS. DICIMUS ENIM: ANIMALIUM
HAEC QUIDEM APTA NATA SUNT AD NAVIGANDUM, ILLA VERO MINIME,
DIVIDENTES AB ALIIS,
NEQUE ENIM. Vere non omne quod diuidit ea quae sub eodem genere, est differentia substantialis, quia nauigabile non est differentia. A parte. Et hoc est: ID QUOD APTUM NATUM NAVIGARE, ac si diceret: hoc nomen nauigabile non est differentia nominis, quamuis sit PROPRIUM eius, et inde hoc /83/ diceret aliquis quod si istud non est differentia, non omne quod diuidit ea quae sub genere sunt, differentia, quia scilicet istud est unum de diuidentibus. Et hoc est assignatio consequentiae, quam ponit sic dicens: ID etc.
SED APTUM NATUM ESSE AD NAVIGANDUM NON ERAT COMPLETIVUM
SUBSTANTIAE NEC EIUS PARS SED APTITUDO QUAEDAM EIUS EST (IDCIRCO
QUONIAM NON EST TALIS QUALES SUNT QUAE SPECIFICAE DICUNTUR
DIFFERENTIAE).
SED tamen APTUM NATUM AD NAVIGANDUM. Hoc nomen 'nauigabile' non est completiuum substantiae nominis, id est substantialis eius definitionis. Quod ostendit a toto dicens: NEC PARS EST aliqua EIUS. Cum enim definitio in genere incipiat, in differentia completur. Unde utrumque aeque pars est definitionis.
SED APTITUDO QUAEDAM, id est significat potentiam accidentalem, et idcirco non est talis differentia, quales sunt specificae.
ERUNT IGITUR SPECIFICAE DIFFERENTIAE QUAECUMQUE ALTERAM FACIUNT
SPECIEM ET QUAECUMQUE IN EO QUOD QUALE EST ACCIPIUNTUR. ET DE
DIFFERENTIIS QUIDEM ISTA SUFFICIUNT.
ERUNT IGITUR. Quandoquidem illae differentiae sunt specificae, quae conducunt speciem ad esse etc., ergo illae quae FACIUNT SPECIEM ALTERAM, id est quae faciunt rem speciei aliud ab altera specie. Et quia hoc habet hoc uocabulum rationalitas, quod hoc loco differentia non dicitur, addit: ET QUAECUMQUE cum isto, quod dixi, hoc habent etiam, quod in quale praedicantur. Illatio fit a pari.
Solet quaeri de differentiis utrum accidentia dici possint. Sed cum differentias tam res quam uoces, ut supra meminimus, appellamus, prius de rebus consideremus, postea de uocabulis. Rem autem ipsam, ueluti rationalitatem, proprie differentiam dici arbitramur, et substantialem siue specificam, pro eo scilicet quod ipsa informatione sua subiectam materiam, cui inest, ab eo separet, cui non inest, et eam in substantiam speciei promouens specificet, id est rem speciei faciat, ueluti per hanc rationalitatem hoc corpus factum est animal rationale. Cum autem omnem rem Boethius dicat substantiam uel accidens atque nouem praedicamenta inter accidentia connumeret, profecto rationalitatem, cum sit qualitas, et quamlibet differentiam accidens esse oportet. At uero Porphyrius accidens esse determinat, quod et adesse et abesse potest praeter subiecti corruptionem. Rationalitas uero sicut adueniens generationem facit nouae substantiae et corruptionem antiquae, ita recedens corruptionem facit eius esse quod prius contulerat.
Sed profecto sciendum est quod accidens in designatione rerum duas habet acceptiones, unam largiorem, alteram strictiorem. Modo enim pro omni forma accipitur, cum dicitur: quicquid est, uel est substantia uel accidens, id est forma, modo pro illis tantum formis quae in substantiam speciei non promouent, non corruptionem, id est egressum a substantia, faciunt, iuxta illam accidentis descriptionem quam Porphyrius ponit. Cum autem large accidens accipitur, pro <omni> forma scilicet, uerum est omnem differentiam accidens esse, /84/ sed ideo <non> possunt adesse uel abesse praeter subiecti corruptionem, quippe illa descriptio accidentis est stricte accepta.
Sunt autem qui uelint rationalitatem animali, non homini ita etiam accidens esse, ut abesse ei possit praeter corruptionem eius, in quantum est animal sed non in quantum est homo. Sic enim, inquiunt, albedo accidens est corpori et abesse sic potest, in quantum est corpus, non in quantum album corpus.
Sed hi profecto hoc ignorare uidentur, quod corruptio non quilibet motus dicitur sed tantum egressus, quando scilicet res aliqua speciei statum amittit. At uero albedo in nullam speciei substantiam promouet, et licet corpus album esse auferat, non ideo tamen corruptionem facit, sed alterationem. Praeterea si rationalitas praeter corruptionem animalis abesse possit, non simpliciter praeter corruptionem, sicut definitio accidentis quam ponit, exigit. Cum autem rationalitatem differentiam dicamus, ea autem non sit nisi haec uel illa rationalitas, oportet hanc uel illam esse differentiam. Sed profecto omnis differentia de specie uniuersaliter dicitur praedicari et destructa ea necessario destrui res. At uero haec rationalitas pluribus non inest neque propter eam homo periret. Ipse quoque Socrates, sicut hic homo est per eam, ita etiam posset esse per aliam, siue quae sit, siue numquam sit. Quod ergo dicitur differentiam de speciei uniuersaliter praedicari, hoc ad uocem uniuersalem quae differentia dicitur, referendum est, et quod res speciei non posset esse sine differentia, hoc secundum communem causam impositionis nominis uniuersalis accipiendum est, ac si ita dicamus hominem non posse esse aliquid ita, quod non sit rationalis. Si enim statum rerum consideremus atque existentiam rationalitatis, quia quodammodo rationalia sunt subiecta, uidetur aliquid posse esse hominem ita, quod non sit affectum rationalitate aliqua. Rationalitas enim nomen non est nisi existentium. Praeter autem omnes existentes uel etiam omnes quae futurae sunt uel quae fuerunt, posset contingere aliquid esse hominem, quia <praeter> omnes praesentes uel praeteritas uel futuras rationalitates posset contingere, ut alia esset rationalitas, per quam homo permaneret. Si autem aliquid posset esse homo ita, quod non habeat hanc uel illam siue aliquam de rationalitatibus, uidetur ita posse esse homo, ut non sit affectum rationalitate, et ita poterit esse homo, quod non sit rationale. Sed profecto cum dicitur: '<Quicquid> potest esse homo ita, quod non habeat hanc uel illam rationalitatem, potest esse homo ita, quod sit affectum rationalitate', falsum omnino uidetur. Non enim sicut in actu existentiae contingit, ita in possibilitate naturae. Verum enim /85/ est, quod quicquid non habet hanc uel illam rationalitatem, non sit affectum rationalitate, et sic de caeteris rationalitatibus quae sunt. Sed non ita uerum est quod quicquid potest esse aliquid ita, quod non habeat hanc uel illam rationalitatem, possit esse illud ita, quod sit affectum rationalitate, quippe esse affectum rationalitate, quod est communis causa impositionis huius nominis quod rationale, omnem existentiam omnium rationalitatum naturaliter excedit, et omnis causa impositionis uniuersalis nominis in se ipsa infinita est nec ullo rerum termino inclusa. Qui enim hoc nomen imposuit rebus, scilicet homo, ex eo <quod> homines sunt, sicut numerum rerum definitum habebat, ita nec omnem causam quae est esse hominem, certa intelligentiae meta comprehendit. Bene itaque dictum est rationale, hoc nomen, perimere hominis uocabulum, quantum scilicet ad causam suae impositionis, cum uidelicet nil queat homo existere ita, quod non sit rationale et affectum rationalitate. Sicut enim rationale infinitam naturaliter impositionis causam habet, ita etiam rationalitas et quodlibet uniuersale.
Manifestum autem ex suprapositis duabus acceptionibus huius nominis accidens -- quando enim nomen rerum rationalitas est -- et quodammodo dici accidens large, scilicet secundum hoc quod forma est, et quodammodo non dici, secundum hoc scilicet quod non potest adesse et abesse praeter corruptionem, quod nos diligentius in definitione accidentis ostendemus.
Nunc autem uisa natura uocabulorum inspiciamus, quae etiam differentias appellamus, et utrum accidentia ipsa quoque dici possint, inspiciamus.
Nam accidens uocum quoque nomen est, sicut et rerum. Et tribus modis in designatione uocum nomen accidentis uidetur accipi. Quandoque enim ita large sumitur, quod includit tam substantiua nomina quarumlibet formarum quam sumpta nomina accidentalium formarum, ut hoc nomen rationalitas, albedo siue album, hoc nomen cursus siue currens uel currit. Strictius uero sumitur in designatione sumptorum tantum ab accidentalibus formis, secundum quod negamus accidentia in quid praedicari. Strictissime uero a Porphyrio sumitur in ea descriptione, ubi propria quoque ab eis separat in tractatu accidentis, dicens scilicet accidens esse quod neque est genus neque species neque differentia neque proprium, semper est autem in subiecto subsistens. Cum autem his tribus modis accidens in designatione uocum accipiatur, nullus eorum diferentialibus uocibus aptari potest. Unde bene Aristoteles hoc nomen 'rationale' in subiecto esse negat, cum scilicet neque sit formae nomen /86/ substantialis neque <ab> accidentali forma sumptum. Sed quid dicemus de hoc rationali, utrum scilicet sit accidentale uel potius substantiale? At uero accidentale eadem causa quam rationale esse non potest. Si uero substantiale sit, quaerendum: cui. Sed profecto de nullo in substantia praedicari uidetur.
Si quis autem hoc rationale ita huic homini uelit esse substantiale, sicut rationale homini et de eo quoque dici ut de subiecto, id est praedicari in substantia, sicut rationale de homine ut de subiecto praedicari Aristoteles dixit, non potest hoc stare. Ait namque ipse Aristoteles:
Simpliciter, id est uniuersaliter, quae sunt indiuidua, de nullo
subiecto dicuntur.
Praeterea nil est substantiale indiuiduo praeter speciem uel quod speciei est substantiale. Substantiale enim uocabulum unum alteri esse non potest, nisi sui sensu notatio in sententia alterius includatur. At uero hic homo non dicitur hoc rationale uel hoc mortale sed hoc animal rationale mortale, ut uidelicet 'hoc' nomen potius ad animal quam ad rationale referatur. Unde hoc rationale nullo modo huic homini substantiale concedimus nec substantialem differentiam, quod auctoritas superius descripsit dicens: "qua abundat species a genere". Nec etiam sumptum esse a re quae differentia est, annuimus, si uim uocis bene attendamus. Aliud namque sonat formatum hac rationalitate, quod uim habet nominis sumpti ab hac rationalitate, aliud hoc formatum rationalitate, id est hoc rationale. Ibi enim descriptio pronominis ad qualitatem applicatur, hic ad ipsum quale. Si quis tamen et in hoc nomine 'hoc rationale' id uelit intelligere, quod in 'formatum hac rationalitate', ut iam proprie sit sumptum ab hac rationalitate, satis permittimus. Sed nec tum substantiale erit huic homini, quippe hic homo hanc rationalitatem non notat sed simpliciter rationale continet nec descriptionem innuit qualitatis sed substantiae hominis. Non enim dicitur animal formatum hac rationalitate sed animal formatum rationalitate. Non est autem mirabile, <quod> si hoc rationale de hoc homine praedicatur, neque in substantia dicatur neque secundum accidens. Plura enim sut praedicamenta, quae neutrum, ueluti si dicatur:
Hoc animal est rationale uel homo
uel:
Hoc animal rationale est animal mortale uel non-equus.
Si quis autem quaerat utrum hoc animal uel hoc corpus uel haec substantia de hoc homine ut de subiecto dicantur, licet sint indiuidua, in Categoriis definiendum expectet.
Illud non uidetur praetermittendum utrum omnium praedicamentorum species differentias habeant. Quod si concedimus, inconuenientia incurrere uidemur. Cum enim rationalitas hominis sit differentia, /87/ si ipsa quoque differentiam habeat qua ab alia qualitate separatur, et rursus ipsa differentia rationalitatis simili ratione habere differentiam conueniat, in infinitum ratio procedit, ut numquam scilicet interea rerum differentiarum terminus occurrat.
Amplius cum omnes differentias qualitates esse auctoritas astruat atque in libro Diuisionum dictum sit omne genus in natura duabus speciebus comprehendi, oportet sub qualitate esse naturaliter duas species quae eam sufficienter diuidunt. Quae quidem species cum differentias habeant, quas et qualitates esse conuenit, restat quaestio de differentiis ipsarum, quomodo sub ipsis speciebus quarum sunt differentiae, contineantur. Cum enim species ipsae qualitatem sufficienter diuidant, nulla qualitas est quae sub aliqua illarum non cadat.
Ponamus itaque primas species qualitatis duas a et b, et uideamus de differentia illius speciei quae est a, utrum qualitates contineat, quae tantum sunt sub a uel tantum sub b uel partim sub a partim sub b. Quodsi sub a prorsus contineantur, id est omnis qualitas quae est a, informet aliquam suae differentiae, profecto et res ipsas differentiae se ipsis <<in>> infinitum informari contingit. Quodsi res differentiae a sub b et b sub a ponantur, oportet utramque speciem altera naturaliter priorem esse et posteriorem. Cum b enim prior sit naturaliter differentia a tamquam sua species et ipsa rursus differentia sit prior a naturaliter, cui esse confert, oportet b quoque esse priorem a naturaiter et simili ratione a rursus esse priorem b. Si uero res, quas continet huius speciei differentia quae est a, partim sub a ponamus partim sub b aut differentias qualitatis sub aliis praedicamentis ponamus, solitum de infinitate inconueniens incurrimus.
Dicimus itaque solas species substantiae ex differentiis constare, ipsas autem differentias siue res caeterorum praedicamentorum in ipsis essentiis non superuenientibus aliis differentiis esse diuersas. Si enim rationalitas formam haberet quae eius essentiam conficeret, cur non ipsa quoque homini substantialis esset, ad cuius substantiam conficiendam ipsa quoque esset necessaria? At uero diuersorum generum, ut qualitatis et substantiae, eaedem teste Aristotele differentiae esse non possunt. Quod autem dicitur omnis species habere differentiam, ad manerias specierum referendum est, non ad singulas species, quippe et subalternae hoc habent et specialissimae. Quod Aristoteles diuersorum generum, ut animalis et scientiae, diuersas esse differentias dicit, negatiue accipiendum est, hoc <est> non esse easdem, quod quidem suo loco conuenientius ostendemus. /88/
LI 1.05
TRACTATUS DE PROPRIO
PROPRIUM VERO QUADRIFARIAM DIVIDUNT.
PROPRIUM AUTEM. Ante accidens proprium tractat, quia licet et ipsum sit accidens, ut ait Boethius, dignius est caeteris accidentibus et familiarius speciei adhaeret, cum scilicet nullum proprium actu separari contingat, sicut accidentia frequenter. Praeterea etiam ea nec ratione separari Boethius in Diuisionibus dicit, quod postea conuenientius expediemus. Ostendit enim diuersas proprii significationes, sicut fecit generis et caeterarum. Sic iunge: Genus dicitur tribus modis et cum suis modis, PROPRIUM VERO etc.
NAM ET ID QUOD SOLI ALICUI SPECIEI ACCIDIT, ETSI NON OMNI (UT
HOMINI MEDICUM ESSE VEL GEOMETREM), ET QUOD OMNI ACCIDIT, ETSI
NON SOLI (QUEMADMODUM HOMINI ESSE BIPEDEM), ET QUOD SOLI ET OMNI
ET ALIQUANDO (UT HOMINI IN SENECTUTE CANESCERE), QUARTUM VERO IN
QUO CONCURRIT ET SOLI ET OMNI ET SEMPER (QUEMADMODUM HOMINI ESSE
RISIBILE; NAM, ETSI NON RIDET, TAMEN RISIBILE DICITUR, NON QUOD
IAM RIDEAT SED QUOD APTUS NATUS SIT; HOC AUTEM EI SEMPER EST
NATURALE; ET EQUO HINNIBILE).
NAM ET ID. Vere quattuor modis dicitur, quia istis. A parte.
MEDICUM ESSE VEL GEOMETREM, id est haec nomina: medicus et geometer, quae soli homini conueniunt. Vel etiam rem ipsam, quae medicina est uel geometria, possumus accipere. At uero cum dicitur proprium ALICUI SPECIEI conuenire, NON OMNI, id est uniuersaliter, nonnisi de nomine accipi potest, UT HOMINI CANESCERE IN SENECTUTE. Hoc non soli homini neque omni conuenire uidetur. Nam et lupi canescere uidentur. Sed potius albescere dici debet, quia capillorum tantum proprie canities dicitur. Omni etiam HOMINI non uidetur conuenire IN SENECTUTE CANESCERE, quippe nec omnes etiam, qui ad senectutem perueniunt, canescere contingit actualiter. Sed sciendum est quia 'conuenire' hoc loco non actualiter tantum, uerum etiam naturaliter sumitur. Omnes autem homines naturaliter habent ad senectutem peruenire et ibi canescere. Nisi enim uis inferretur uel accidentali casu mortis uel cura medicaminis, omnes peruenirent ad senectutem et canescerent. Et nota quod dicitur canescere conuenire omni homini naturaliter, per 'canescere' non potentiam accipi canescendi, quae semper inest et omnibus sed ipsum actum canescendi. Nam naturaliter quod aptitudinem notat, potius ad conuenire refertur, quam ad canescere.
ET quod SOLI ET OMNI ET SEMPER, ut RISIBILE. 'Hoc nomen' supplendum est, cum sit accidens propter quasdam differentias, quae unius tantum sunt speciei. Speciem quoque specialissimam ubique intellige, quia aliarum propria non tractat. Nota quod super hunc locum Boethius in primo Commento dicit risibile in quid praedicari de homine his uerbis:
Namque haec speciebus suis conuerti possunt. Si enim dicas: quid
/89/ est homo risibile respondebis, si: quid est risibile
interroges, homo praedicabis. Nam illa, bipes uel grammaticus,
propria quidem sunt sed conuerti non possunt.
Sed profecto Boethius, sicut ex praemissis et sequentibus apparet, nil aliud uoluit assignari his uerbis nisi mutuam conuersionem. Et tale est hoc de illo praedicari quasi uniuersaliter conuenire.
NAM ETSI NON RIDET. Vere semper risibile conuenit homini, quia et quando ridet et quando non ridet. A partibus temporis. Sed quia de tempore constat, in quo ridet, ponit tantum de eo in quo non ridet. Sed quia aptus natus. In his uerbis illud plane refellitur quod quidam componunt, germen in utero necdum formatum in hominem esse risibile, id est potens ridere, quia quandoque ridet, factum scilicet homo, ac per hoc iam ipsum esse hominem, quia scilicet iam est risibile. Sed cum ait Porphyrius 'aptum natum ad ridendum', determinauimus non dici risibile ex quacumque potentia ridendi sed ex aptitudine, quam habeat natum et promotum in substantiam hominis.
HAEC AUTEM PROPRIE PROPRIA PERHIBENT, QUONIAM ETIAM CONVERTUNTUR;
QUICQUID ENIM EQUUS, ET HINNIBILE, ET QUICQUID HINNIBILE, EQUUS.
HAEC AUTEM. Vere hanc ultimam significationem proprii de qua sola intendit, ab aliis diuidit, dicens scilicet eam solam proprie uocari hoc nomine quod est proprium pro eo quod conuertitur cum specie. Quod in partibus statim ostendit dicens: QUIDQUID ENIM.
Quaeritur, cum dicat omne hinnibile esse equum, equa autem sit hinnibilis, utrum equa sit equus. Et sciendum quod 'equus' hoc nomen duobus modis sumitur: Modo enim substantiale nomen et speciale continens animalia utriusque sexus, tam uidelicet mares quam feminas, in qua significatione hoc loco ponitur. Modo sumptum est a sexu masculino et tunc opponitur equae.
Sed quaerendum est quando speciale nomen utriusque sexus est animalia continens, qualiter id contingat, nisi sit commune uel epigenum. Commune autem non est, cum diuersorum generum non sit, neque epigenum, cum ad sexus distinguendos diuersas uoces habeat, nisi forte dicatur quod non amittat epigenum esse, nisi <in> eadem significatione retentum diuersorum sit generum, sicut haec uox 'nomen'. At uero equus in speciali significatione retentus, in qua tam de maribus quam de feminis praedicatur, diuersorum generum non est, ideoque epigenum esse potest, sicut aquila uel passer.
Nunc autem illud definiamus quod supra promisimus, qualiter scilicet Boethius in Diuisionibus dicat quaedam, quae propria uidentur, nec actu nec ratione a substantia separari, ubi uidelicet naturam substantialis differentia inuestigat sic dicens:
Aliud rursus est, quod ratione separari non possit; quod si
separatum sit, species /90/ interimitur. Ut cum dicimus inesse
homini, ut solus numerare possit uel geometriam discere. Quod si
haec possibilitas ab homine seiungatur, homo ipse non
permanet. Sed haec non statim eorum sunt quae in substantia
insunt. Nam non idcirco homo est, quoniam haec facere potest sed
quoniam rationalis est ac mortalis.
At uero hoc loco Boethius tam sibi ipsi quam Porphyrio contrarius esse uidetur. Ipse enim in Commento dicit omnia propria ex accidentium genere descendere; et rursus:
Quoniam ipsa, inquit, accidentia habent inter se aliquam
differentiam, idcirco alia quidem propria, alia priore et
antiquiore nomine accidentia nuncupantur.
Sed si, ut ipse ait Boethius, accidentia sunt propria, quomodo saltem ratione separari non possunt, quae natura separari permittit? Sicut et ipse Boethius ibidem in ipsis Diuisionibus glaucitatem oculorum a subiecto ratione diuidit, Porphyrius nigrum a coruo. Praeterea ipse Porphyrius ad differentiam proprii et speciei in sequentibus dicit, quod ante subsistit species quam proprium, proprium uero posterius fit in specie. Quomodo autem ante est quam proprium in natura, si non possit ab ea proprium saltem ratione separari?
Sed sciendum est quod duobus modis 'separari ratione' accipitur, scilicet uel quantum ad discretionem hominum uel quantum ad naturam rei. Quantum autem ad naturam Porphyrius dicit speciem priorem esse proprio, Boethius uero quantum ad discretionem nostram dicit potentiam numerandi uel discendi geometriam ratione non separari ab homine. Nullum enim hominum esse arbitratur, qui rationem reddere sciret, quare potentiae istae magis separari possent ab homine, quam rationalitas uel immortalitas et quare similiter hominis substantiam non sufficerent, quippe ipsae quoque potentiae sunt naturae, non aptitudinis. Sunt autem quaedam aptitudinis potentiae, ut illae quae pugillatores uel cursores faciunt, et secundum membrorum aptitudinem, de quibus certum est non esse substantiales homini, cum non insint omnibus. At uero potentia ridendi uel numerandi omnibus est naturalis et <si> acutius diiudicemus, firmius inesse speciei uidetur quam gressibile uel bipes, quae substantiales differentiae dicuntur. Actum namque gressibilitatis per abscisionem pedum auferre omnino possumus, sed non ita risibilitatis actum, quamdiu homo permanserit. Firmius itaque risibilitas inesse uidetur, cuius nec etiam actus potest auferri, quam gressibilitas. Unde bene Boethius haec talia non separari ratione dixit, quia eorum separationis ratio a nobis reddi non sufficit, cum tamen in natura rei iuxta eundem Boethium et Porphyrium separabilia sint, quia uidelicet /91/ bene natura hominis pateretur ipsum esse sine risibilitate, quippe ea substantiam eius non constituit sicut rationalitas et mortalitas nec per eam natura hominem facit sicut per illas.
Sunt autem quaedam quae ratione uestigari possunt, quaedam quae auctoritati tantum committenda sunt, quorum rationem nobis ignotam illi fortasse qui ea sanxerunt et scriptis tradiderunt, non ignorauerunt.
Potest et aliter solui, quod uoluit Boethius huiusmodi propria nec ratione separari, ut uidelicet 'separari ratione' etiam quantum ad naturam sumamus et dicamus naturam hominis nullo modo pati eum esse sine potentia numerandi uel ridendi, cum uidelicet hae quoque potentiae naturae sint, ut dictum est, non aptitudinis. Sed licet homo non possit esse sine risibilitate quodammodo, quia uidelicet non potest contingere, ut homo sit et non risibilis, alio tamen modo contingere potest, ut uoluit Porphyrius hominem posse esse sine proprio, ut uidelicet negatiue intelligatur sic: non ex eo quod est homo, exigere proprium. Sic enim cum dicimus: genus posse esse sine differentiis omnibus uel speciebus, negatiue accipimus, ac si dicamus substantiam ex eo quod substantia est, non exigere uel corporeum uel incorporeum, cum tamen illud, arbitror, non possit esse substantia, nisi sit alterum. Similiter cum dicimus hanc consequentiam:
Si Socrates est lapis, Socrates est margarita
ex eo falsam esse quod antecedens potest esse sine consequenti, negatiue id accipimus, id est quod antecedens ex se non exigit consequens. Si enim affirmatiue diceremus, ut uidelicet natura pateretur esse illud quod dicit antecedens, ita quod non esset illud, quod dicit consequens, falsum omnino esset. Nullo enim modo natura patitur Socratem esse lapidem siue cum alio siue sine alio. Quod itaque dicitur homo posse esse sine risibili, duobus modis accipi potest, scilicet uel quod ex eo quod homo est, non exigat risibile, quod uerum iuxta acceptionem Porphyrii, uel quod homo possit esse ita, quod non sit risibilis, quod quia falsum est, bene Boethius negat. Nec contrarius Porphyrius, cum Porphyrius 'posse esse' negatiue accipiat, Boethius affirmatiue acceptum remoueat.
Et sciendum est quod iuxta acceptionem Porphyrii omne fundamentum sine quolibet accidenti suo potest esse, quod scilicet nulla ex natura suae substantiae exigit. Secundum uero acceptionem Boethii quaedam sine quibusdam accidentibus esse possunt, quaedam non, ut homo sine potentia numerandi esse non potest neque sine unitate neque sine conceptione uel sine habere corpus uel habere animam. Quae tamen substantiales differentiae non sunt, cum non sint qualitates. Nil autem fortasse impediet, si haec et differentias negemus esse et accidentia secundum hoc quod accidens in sequentibus describetur et omnino teneamus haec praeter corruptionem abesse non posse. /92/
LI 1.05
TRACTATUS DE ACCIDENTE
ACCIDENS VERO EST QUOD ADEST ET ABEST PRAETER SUBIECTI
CORRUPTIONEM.
ACCIDENS EST. Accidens describit hoc loco in designatione omnium accidentalium formarum tam risibilitatis quam aliarum quaecumque differentiae non sunt. Nec hoc loco proprium sub accidenti cadit, quippe accidens hoc nomen est rerum, accidens uero quod ad speciem conuertitur, nisi uocabulum esse non potest. Si autem accidens uoces quoque ipsas, in quantum quantitates sunt, dicatur continere, non iam uoces sicut uoces sed sicut res accipimus.
Sic autem definitionem expone: ACCIDENS, hoc est accidentalis forma, EST ea forma quae subiectae materiae potest et adesse et abesse PRAETER CORRUPTIONEM ipsius, hoc est ita, ut ea adueniente uel recedente non necesse sit propter eam subiectam materiam in natura substantiae suae corrumpi, hoc <est> generalem uel specialem statum egredi. Quod quidem substantialibus formis non conuenit. Nam animatio adueniens et generationem animati corporis facit et corruptionem inanimati et eadem recedens substantiam animati perimit.
Et attende potentiam adesse et abesse potius ad subiectum referendam esse quam ad accidens, ut scilicet subiectum cum accidenti et sine accidenti esse possit incorruptum, non accidens sine subiecto.
Nota etiam quod <cum> ait: abesse et adesse PRAETER SUBIECTI CORRUPTIONEM, hoc substantialibus quoque formis conueniat. Sic enim rationalitas adest huic homini, ut non corrumpatur, et sic posset hic homo sine ea esse, ut ideo non corrumperetur. Posset enim contingere, ut haec substantia hominis numquam rationalis fuisset, ideoque numquam corrumperetur propter rationalitatem, cum eam numquam habuisset. Posset etiam fortassis contingere, ut sic ista careret, quod aliam rem habuisset et nunquam istam et ideo numquam per istam corrumperetur. Unde diuisim non est accipiendum adesse et abesse sed coniunctim ita scilicet, quod ipsum subiectum possit formam istam et habere et non habere, id est secundum eam permutari praeter corruptionem, ut uidelicet cum prius habeat ac postea amittat, non sit substantialiter corruptum.
Nec hoc loco subiectum pro sustentamento tantum est accipiendum sed pro omni quod actualiter altero informatur, ut corpus albedine, albedo claritate. Nec accidens hoc loco respectu substantiae tantum, quae sola <est>, describitur, uerum cuiuslibet subiectae materiae, quam accidentaliter, non substantialiter informat, ut claritas quoque albedinem. Et fortasse hoc loco ita stricte accidens sumitur, ut non omnes includat formas, quae specificae non sunt, sicut risibilitatem, /93/ unitatem, capitationem sed illas tantum, quae omnino praeter corruptionem tam adesse quam abesse possunt. Unde secundum hanc acceptionem accidentis non necesse est omnem formam uel specificam esse uel accidens.
DIVIDITUR AUTEM IN DUO, IN SEPARABILE ET IN INSEPARABILE; NAMQUE
DORMIRE EST SEPARABILE ACCIDENS, NIGRUM VERO ESSE INSEPARABILITER
CORVO ET AETHIOPI ACCIDIT (POTEST AUTEM SUBINTELLEGI ET CORVUS
ALBUS ET AETHIOPS AMITTENS COLOREM PRAETER SUBIECTI CORRUPTIONEM).
DIVIDITUR AUTEM. Post definitionem accidentis supponit diuisionem. Qui tamen in tractatibus aliorum superius diuisiones, non definitiones praeponit. Prius enim nomen generis in significationes suas diuisit, quam ipsum definiret, et similiter alia. Hic uero definitionem accidentis prius posuit quam diuisionem. Quod ideo hic factum arbitror, quod hoc loco accidentis nomen aequiuoce non sumit, ut scilicet aequiuocatio impedimento definitioni non esset. Eadem namque definitio tam separabile accidens quam inseparabile includit. 'Separabile' autem uel 'inseparabile' secundum actum accipit, non secundum naturam. Ut enim definitione apparet, omnia sunt in natura separabilia. Quorum quaedam contingit actu separari manente susceptibili, ut sessionem, somnium, quae ideo separabilia dicuntur; quaedam uero minime separantur, ut nigredo corui uel Aethiopis, quae ipsos numquam deserit.
NAMQUE DORMIRE. Probat a partibus, quod quaedam separantur, quaedam non, quia ista.
POTEST AUTEM. Quia nigrum uocatur inseparabile, ne hoc quantum ad naturam acciperetur et iam non esset accidens, ideo dicit, quod licet actu non separatur, tamen in natura separabile. Et hoc est: POTEST SUBINTELLIGI CORVUS ALBUS, hoc <est>: rationabiliter possumus eum attendere in tota sua substantia omnino praeter nigredinem, quia uidelicet ipse omnino in substantia corui subsistere potest ita, ut niger non sit, Aethiops in proprietate quoque Aethiopis ita quod non sit niger. Aethiops namque a patria, non a nigredine dictus est. Vel etiam si nigredinem notaret nomen Aethiopis, non minus tamen substantia sine nigredine posset esse praeter corruptionem. Nam et corpus album omnino amittere albedinem potest, ut nullo modo omnino in substantia corrumpatur.
DEFINITUR AUTEM SIC QUOQUE: ACCIDENS EST QUOD CONTINGIT EIDEM
ESSE ET NON ESSE.
DEFINIUNT AUTEM. Haec definitio eadem penitus est cum superiori in sensu. Tale enim est quasi diceret: Illud EST ACCIDENS quod potest ESSE ET NON ESSE in eodem, ipso scilicet permanente eodem in substantia.
VEL: QUOD NEQUE GENUS NEQUE DIFFERENTIA NEQUE SPECIES NEQUE
PROPRIUM, SEMPER AUTEM EST IN SUBIECTO SUBSISTENS.
VEL QUOD NEQUE GENUS. Postquam definiuit accidens in designatione rerum, definit ipsum in designatione uocum, earum uidelicet tantum quae subiectae sunt ab accidentalibus formis et non sunt propria. Et hoc est: uel etiam sic definiunt hoc nomen accidens, quod dicunt illam uocem esse accidens, QUOD NEQUE est GENUS scilicet NEQUE DIFFERENTIA NEQUE PROPRIUM. Quod quia habent indiuidua substantiae et multa alia, ut non-homo et non-equus et res, ens, addit 'in subiecto', id est adiacenter. /94/
Nunc autem hoc loco pauca de materia accidentium, quae inquiri solent, consideremus.
Quale est illud, utrum indiuisibile accidens diuisibili subiecto inesse possit et diuisibile rursus indiuisibili. Et utrumque quidem uerum esse uidetur, quippe unitas partibus omnino carere auctoritate omnium confirmatur, quod tamen rei compositae saepe accidit, ut huic homini, qui licet ex pluribus sit membris coniunctus, una tamen dicitur naturaliter substantia. Similiter indiuisibile tempus, simplex alicuius actio, quae in instanti est, compositum habet subiectum. Sic et paternitas et pleraque alia, cum simplicia uideantur, in rebus tamen compositis inueniuntur. Sed quomodo subiecto habenti partes id quod partes non habet, inesse potest, si ipsum totum occuparet? Quomodo enim unitas totius hominis magnitudinem comprehenderet, si ipsa in se sit nullius magnitudinis?
Et sunt nonnulli qui in toto simul homine unitatem non collocant, qua ipse homo unus est sed potius in quadam parte ipsius hominis indiuisibili ipsam esse autumant, ex qua totus homo unus dicatur.
Sed profecto quaerendum est, qui sit sensus, cum dicitur:
Homo unus est.
Non enim uere dici potest id quod homo est, formari unitate. Homo enim non dicitur, nisi omnia simul membra, quae omnia simul unitatem non habent sed partes tantum indiuisibiles, ut dictum est. Quod si hic est sensus, ut dicatur homo unus secundum hoc quod partem unam habet, iam non unitas homini iungitur sed habitus unius partis. Sicut et cum dicitur corpus hominis uel rationale uel grammaticum, dicunt attribui non grammaticam uel rationalitatem, quae animae tantum insunt sed magis habitus grammaticae animae uel animae rationalitatem praedicari uolunt.
Praeterea cum unaquaeque pars indiuisibilis propriam habeat unitatem, ex qua in se una est, contingeret unam duas habitudines habere, ut binarium et ita duo esse id quod est indiuisibile.
Dicamus itaque non esse incongruum, si id quod indiuisibile est, diuisibili subiecto toti simul insit et non uelut per partes, ideo non esse necessarium accidens diuidi cum subiecto, nisi illud quod per partes inest, sicut albedo, linea, quorum scilicet diuersae partes diuersas subiecti partes occupant atque ideo ista sectionem unam cum subiecto recipiunt. Nec mirum, si indiuisibile accidens diuisibili subiecto insit, sicut e contrario diuisibile indiuisibili. Nam anima, cum partes nullas in essentia habeat, composita tamen habet accidentia, ut dialecticam, quae in scientiam inueniendi et iudicandi diuiditur. Hoc indiuisibile corpus collectionem accidentium in se habet, colorem scilicet suum, unitatem et multa alia. /95/
Illud quoque quaeritur utrum accidentia sola sensu percipiantur an subiecta tantum corpora an potius utraque simul et, si utraque, <quae> eorum praecipue. Sed cum nos tam de accidenti quam de subiecto per sensum iudicemus, utrumque sensus percipere uidetur. Cernentes enim equum album non solum albedinem in fundamento noscimus, uerum etiam substantiam equi cognoscimus, quia non solum esse album, uerum etiam esse equum animaduertimus.
Sed fortasse dicetur quod similiter anima uisui subiaceat et sessio, quia scilicet uidentes aliquem ambulare, quod animam habeat, certi sumus, et de sessione quoque uisus nos certificat et de ira etiam animi, cum aliquem adspiciamus uerberare alium uehementer, audito etiam latratu canis iram intelligimus. Multa quoque sensus uidetur certificare, quae tamen ipse percipiendo non attractat sed potius ratio animi ex his quae anima percipit, quaedam alia quae eis adiuncta sunt, intelligit, ex natura quidem rerum, non ex perceptione sensus. Unde aliquis sine quod naturam canis nouisset eumque audiret latrare, uocem latrantis statim discerneret sed nequaquam iram intelligeret, pro eo scilicet, quod nesciret uocem huiusmodi ex motu tantum irae procedere.
Dicimus itaque ea sola proprie ad sensum uenire, de quibus statim sensus iudicium facit nulla alia intercedente cognitione, ut color sonus, dulcedo, foetor; haec autem tantum accidentia uidentur, quod tam ratione quam experimento confirmatur. Cui etiam maxime consentit auctoritas. Rationabilius enim uidetur, ut cum anima quae sensus habet, res incorporea sit et ipse similiter sensus res sit corporea, uis eorum praecipue ad accidentia quae similis sunt naturae, id est corporeae, dirigatur, quae etiam ipso experimento addiscimus. Viso namque corpore albo procul existente statim de colore iudicamus et album esse discernimus sed non statim naturam substantiae deprehendimus, utrum scilicet iste equus est <an> aliud. Quod autem accidentia sensus percipiat, Aristoteles in Qualitate patenter monstrat:
Dulcedo enim, inquit, secundum gustum quandam passionem efficit
et calor secundum tactum.
Si quis autem cum accidentibus etiam subiecta sentiri dicat, non negamus, ut et colorem penetrans uisus subiecti corporis naturam percipiat. Quid enim mirum, si per colorem corpus uideat, cum etiam corporis intus positi substantiam saepe penetret, ut de aliquo quoque corpore supposito iudicet? Nam et per uitrum suppositum corpus cognoscimus. Sed si quis ipsum /96/ quoque corpus cum colore uideri dicat, praecipue sensu colorem percipi arbitror, quo aliquando remoto uisus omnino uacaret nec quicquam in corpore discuteret. Si uero color in alio quam in corpore posset esse, credo equidem eum sensu percipi. Boethius tamen super Ad aliquid, ubi de sensu agitur, quicquid ad corporis materiam referri potest, sensuum uarietati dicit subiacere et quae sunt incorporea sentiri non posse. Qui etiam super definitionem qualitatis ostendens qualia notiora esse secundum sensus quam qualitates ait:
Omnia enim quae sensibus sunt subiecta, sunt notiora nobis quam
ea quae sensibus non tenentur.
Unde sola corporea sentiri uidetur constare et non accidentia. At uero in prioribus Commentis quae ad simplicem puerorum intelligentiam praeparantur, plura secundum opinionem dicuntur, sicut est illud quod asperum et lene positiones uocat, cum potius sint qualitates.
Haec quidem de accidenti dicta sufficiant.
De natura uero comparationis accidentium in Praedicamento qualitatis disseremus, ubi plura Aristoteles de ea tangit.
LI 1.06
TRACTATUS DE COMMUNITATIBUS ET PROPRIETATIBUS
OMNIBUS IGITUR DETERMINATIS QUAE PROPOSITA SUNT, DICO AUTEM
GENERE, SPECIE, DIFFERENTIA, PROPRIO, ACCIDENTI, DICENDUM EST
QUAE EIS COMMUNIA ADSUNT ET QUAE PROPRIA.
OMNIBUS IGITUR. Postquam quinque proposita singillatim tractauit, communitates eorum et differentias exsequitur ad maiorem cognitionem. Sic infert a Partibus: Quandoquidem determinatum est, id est demonstratum, genus, species etc., igitur omnia proposita sunt determinata et omnibus determinatis DICENDUM etc. Hic aperte monstratur indiuidua non esse de intentione, ut supra quoque meminimus causam etiam reddentes.
COMMUNE QUIDEM OMNIBUS EST DE PLURIBUS PRAEDICARI; SED GENUS
QUIDEM DE SPECIEBUS ET DE INDIVIDUIS, ET DIFFERENTIA SIMILITER,
SPECIES AUTEM DE HIS QUAE SUB IPSA SUNT INDIVIDUIS, AT VERO
PROPRIUM ET DE SPECIE ET CUIUS EST PROPRIUM ET DE HIS QUAE SUB
SPECIE SUNT INDIVIDUIS, ACCIDENS AUTEM ET DE SPECIEBUS ET DE
INDIVIDUIS.
COMMUNE QUIDEM. Communitates daturus singularum et differentias ponit prius communem omnium conuenientiam, quae praecipue indiuidua excludit, hanc scilicet quod omnia de pluribus praedicantur, hoc est tam genera quam alia, non tamen omnia accidentia sed communia tantum. Determinat etiam, de quibus unumquodque habeat praedicari, GENUS QUIDEM DE SPECIEBUS ET INDIVIDUIS etc.
ET DIFFERENTIA SIMILITER. Si similitudinem differentiae ad genus in ea etiam notes, quod de diuersis speciebus praedicatur, non est de omni differentia accipiendum, sicut nec illud de omni accidentali uocabulo, quod supponit, cum accidens quoque ait praedicari de speciebus.
NAMQUE ANIMAL DE EQUIS ET BUBUS ET CANIBUS PRAEDICATUR QUAE SUNT
SPECIES, ET DE HOC EQUO ET DE HOC BOVE QUAE SUNT INDIVIDUA;
IRRATIONALE VERO ET DE EQUIS ET DE BUBUS PRAEDICATUR ET DE HIS
QUI SUNT PARTICULARES.
NAMQUE ANIMAL. In partibus ostendit quae dixit, scilicet genus praedicari de talibus etc. /97/ de equis et bobus, id est de nominibus continentibus equos et boues, quae sunt species, et de his quae sunt partes, id est de singularibus et communibus.
SPECIES AUTEM, UT HOMO, SOLUM DE HIS QUI SUNT PARTICULARES
PRAEDICATUR; PROPRIUM AUTEM, QUOD EST RISIBILE, DE HOMINE ET DE
HIS QUI SUNT PARTICULARES; NIGRUM AUTEM ET DE SPECIE CORVORUM ET
DE HIS QUI SUNT PARTICULARES, QUOD EST ACCIDENS INSEPARABILE; ET
MOVERI DE HOMINE ET DE EQUO, QUOD EST ACCIDENS SEPARABILE SED
PRINCIPALITER QUIDEM DE INDIVIDUIS, SECUNDUM POSTERIOREM VERO
RATIONEM DE HIS QUAE CONTINENT INDIVIDUA.
SPECIES AUTEM, scilicet specialissima, de his qui sunt particulares homines, id est de particularibus nominibus hominum.
SPECIE CORVORUM, id est speciali nomine continente coruos.
SED PRINCIPALITER QUIDEM. Dixi accidentia praedicari tam de speciebus quam de indiuiduis sed principaliter de indiuiduis praedicantur, secundario de speciebus. Maiorem namque notitiam accidentium indiuidua faciunt quam uniuersalia, ex discretione tamen nostra, non ex ui uocis. Cum enim audio 'Socrates', simum quendam uel crispum quodammodo intelligo sed non ita, cum audio 'homo'. De eo itaque accidens principaliter dicitur, quod magis ad significationem eius qualitercumque accedit.
<De communibus generis et differentiae>
COMMUNE EST AUTEM GENERI ET DIFFERENTIAE CONTINENTIA SPECIERUM;
CONTINET ENIM ET DIFFERENTIA SPECIES, ETSI NON OMNES QUOT GENERA;
RATIONALE ENIM, ETIAM SI NON CONTINET EA QUAE SUNT IRRATIONABILIA
UT GENUS QUEMADMODUM ANIMAL SED CONTINET HOMINEM ET DEUM QUAE
SUNT SPECIES.
COMMUNE AUTEM. Assignata communi omnium conuenientia familiaritates, <id est> communitates, et differentias inter bina et bina ostendit, et prius inter genus et differentiam. Continuatio. In hoc conueniunt omnia quod de pluribus praedicantur sed in hoc insuper genus et differentia quod continent diuersas species, atque utrumque habet hoc. A causa. Quod quidem diligenter ostendit, cum ait differentiam, scilicet diuisibilem, species continere, etsi non tot quot genera. Plures per pauciores distinguit. Similiter enim ostendit species continere.
RATIONALE ENIM. Vere differentia continet speciem, quia rationale hominem et Deum. A parte differentiae et a parte specierum.
ET QUAECUMQUE PRAEDICANTUR DE GENERE UT GENUS, ET DE HIS QUAE SUB
IPSO SUNT SPECIEBUS PRAEDICANTUR; QUAEQUE DE DIFFERENTIA
PRAEDICANTUR UT DIFFERENTIAE, ET DE EA QUAE EX IPSA EST SPECIE
PRAEDICABUNTUR.
ET QUAECUMQUE PRAEDICANTUR. Praedicari UT GENUS est praedicari in quid, praedicari ut differentia est praedicari in quale. Cum ita rationale praedicetur in quale, et praedicatur ut sumptum de rationali et de aliqua specierum eius. Vel ita: quaecumque praedicantur de genere ut genus, hoc est ita, quod sint genus illius, et de suppositis generi; et quaecumque praedicantur de differentia ita, quod sint differentiae ipsius, quodammodo circa nomina praedicantur etiam de specie aliqua supposita differentiae ita, quod sint differentiae eius, ueluti '<uti> ratione' differentia accidentalis et rationalis, secundum nominationem subiectarum rerum hominis quoque uel Dei differentia est.
Sed nulla uidetur conuenientia inter genus et differentiam per praedicari de genere ut genus et praedicari de differentia ut differentia, quippe nulla hic similitudo generis et differentiae assignatur, ubi diuersa praedicantur. Nam licet praedicari ponatur, determinationes suppositae conuenientiam tollunt, sicut quando dicitur moueri /98/ celeriter et moueri. Praeterea generi et differentiae nil attribuitur sed praedicamentis eorum. Sed profecto licet praedicata generis et differentiae subiciantur et diuersa iterum de eis praedicentur, tamen quaedam similitudo generis et differentiae in eo monstratur quod unumquodque suum praedicandi modum semper habet, licet modi illi sint diuersi. Talis enim frequenter similitudo assignatur, ueluti si dicamus: Socrates et Plato conueniunt in eo quod uterque diligit filium suum, licet sint eorum filii diuersi.
NAM, CUM SIT GENUS ANIMAL, NON SOLUM DE EO PRAEDICANTUR UT GENUS
SUBSTANTIA ET ANIMATUM SED ETIAM DE HIS QUAE SUNT SUB ANIMALI
SPECIEBUS OMNIBUS PRAEDICANTUR HAEC USQUE AD INDIVIDUA; CUMQUE
SIT DIFFERENTIA RATIONALIS, PRAEDICATUR DE EA UT DIFFERENTIA ID
QUOD EST RATIONE UTI, NON SOLUM DE EO QUOD EST RATIONALE SED
ETIAM DE HIS QUAE SUNT SUB RATIONALI SPECIEBUS PRAEDICABITUR
RATIONE UTI.
NAM CUM SIT. Ostendit in parte generis et differentiae, quod ait. Et attende quod 'uti ratione' actum designat, 'rationale' uero potentiam ipsius actus. Unde minus est 'uti ratione' quam 'rationale', licet praedicatum appellet. Sed de eis quae sunt sub rationali, id est de aliqua specie supposita, ueluti de homine siue Deo. Boethius:
Quandocumque, inquit, Deum supponimus animali, secundum eam
propositionem facimus, quae solem stellasque atque hunc totum
mundum animatum esse confirmat, quos etiam deorum nomine, ut
supra dictum est, appellauerunt.
COMMUNE AUTEM EST ET PEREMPTO GENERE VEL DIFFERENTIA SIMUL PERIMI
QUAE SUB IPSIS SUNT; QUEMADMODUM, SI NON SIT ANIMAL, NON EST
EQUUS NEQUE HOMO, SIC, SI NON SIT RATIONALE, NULLUM ERIT ANIMAL
QUOD UTATUR RATIONE.
COMMUNE AUTEM. Categoricas intellige, cum ait: SI NON est ANIMAL uel rationale, NON EST HOMO, ac si dicat, nil potest esse homo ita quod non sit animal uel non sit rationale. Hanc consequentiam enim recipimus: SI NON est RATIONALE, NON EST HOMO.
<De propriis generis et differentiae>
PROPRIUM AUTEM GENERIS EST DE PLURIBUS PRAEDICARI QUAM
DIFFERENTIA ET SPECIES ET PROPRIUM ET ACCIDENS.
PROPRIUM AUTEM. Post conuenientiam generis et differentiae quidem supponit differentiam. Quod dicit 'proprium', tale est: isti conuenit et nulli alii. Accidens sicut proprium uel differentiam respectu speciei accipe, ut grammaticus proprium est accidens hominis, alioquin accidens saepe de pluribus quam genus praedicaretur, ut coloratum quam animal. Differentiam quoque constitutiuam speciei ac diuisiuam generis ac rursus contentam intellige, quod ipse postea determinabit.
ANIMAL ENIM DE HOMINE ET EQUO ET AUE ET SERPENTE, QUADRUPES VERO
DE SOLIS QUATTUOR PEDES HABENTIBUS, HOMO VERO VIDETUR DE SOLIS
INDIVIDUIS, ET HINNIBILE DE EQUO ET DE HIS QUI SUNT PARTICULARES;
ET ACCIDENS SIMILITER DE PAUCIORIBUS.
ANIMAL ENIM. In partibus ostendit, quod ait.
OPORTET AUTEM DIFFERENTIAS ACCIPERE QUIBUS DIVIDITUR GENUS, NON
EAS QUAE COMPLENT SUBSTANTIAM GENERIS.
OPORTET AUTEM. Hic determinat esse intelligendum de diuisiuis differentiis, non de constitutiuis generis.
AMPLIUS GENUS CONTINET DIFFERENTIAM POTESTATE; ANIMALIS ENIM HOC
QUIDEM RATIONALE EST, ILLUD VERO IRRATIONALE.
AMPLIUS. Aliam ponit differentiam, quod scilicet genus continet differentias singulas diuisiuas, quia largius est in nominatione, differentiae uero continentur. Quod ait 'potestate', nil ad differentiam sed ad modum demonstrandum continentiae, quod ita scilicet eas continet, quod uocant rem subiectam in eo statu ex quo nulli differentiarum repugnat, sicut in Differentia expositum est.
AMPLIUS GENERA QUIDEM PRIORA SUNT HIS QUAE SUNT SUB SE POSITIS
DIFFERENTIIS PROPTER QUOD SIMUL QUIDEM EAS AUFERT, NON AUTEM
SIMUL AUFERTUR (SUBLATO ENIM ANIMALI AUFERTUR RATIONALE ET
IRRATIONALE), DIFFERENTIAE VERO NON AUFERUNT GENUS (NAM, SI OMNES
INTERIMANTUR, TAMEN SUBSTANTIA ANIMATA SENSIBILIS SUBINTELLEGI
POTEST QUAE EST ANIMAL).
AMPLIUS GENERA, quia scilicet significant rem in statu naturaliter priori; naturaliter enim prius est animal substantia, quam rationale fiat.
PROPTER QUOD. Quia scilicet est prius in significatione, destructa re /99/ generis non res differentiae permaneret sed differentiae singulae siue etiam omnes simul necessario non auferunt genus, quippe posset res in natura animalis omnino permanere peremptis inferioribus differentiis singulis uel fortasse etiam omnibus simul. Unde statim subdit: NAM SI OMNES.
Quod ait: SUBINTELLIGI, rationabiliter tantundem ualet ac si diceret: permanere naturaliter.
SUBLATO ENIM... NAM SI OMNES. In partibus ostendit, quod ait: genus unum est, hoc est res speciei non habet in se diuersas materias secundum quas diuersis generibus subiacet, sicut habet diuersas formas, pro quibus diuersis differentiis supponitur. Eadem namque essentia, quae est in homine animal, est corpus, substantia sed non eadem forma rationale et mortale.
AMPLIUS GENUS QUIDEM IN EO QUOD QUID EST, DIFFERENTIA VERO IN EO
QUOD QUALE QUIDDAM EST, QUEMADMODUM DICTUM EST, PRAEDICATUR.
AMPLIUS GENUS QUIDEM UNUM EST SECUNDUM UNAMQUAMQUE SPECIEM (UT
HOMINIS ID QUOD EST ANIMAL), DIFFERENTIAE VERO PLURIMAE (UT
RATIONALE, MORTALE, MENTIS ET DISCIPLINAE PERCEPTIBILE) QUIBUS AB
ALIIS DIFFERT.
GENUS, id est res generis, una tantum est res, DIFFERENTIAE VERO multae a formis, secundum quas tantum uocabula differentialia sunt imposita.
ET GENUS QUIDEM CONSIMILE EST MATERIAE, FORMAE VERO DIFFERENTIA.
CUM AUTEM SINT ET ALIA COMMUNIA ET PROPRIA GENERIS ET
DIFFERENTIAE, NUNC ISTA SUFFICIANT.
ET GENUS QUIDEM, id est res generis, ET DIFFERENTIAE, id est res differentiarum. Sed haec similitudo in tractatu differentiae diligenter est aperta.
<De communibus generis et speciei>
GENUS AUTEM ET SPECIES COMMUNE QUIDEM HABENT DE PLURIBUS
(QUEMADMODUM DICTUM EST) PRAEDICARI; SUMATUR AUTEM SPECIES
ET NON ETIAM UT GENUS, SI FUERIT IDEM SPECIES ET GENUS.
GENUS AUTEM. Ostensa conuenientia <et> differentia inter genus et differentiam ostendit inter genus et speciem.
SUMATUR AUTEM. Dedit differentiam inter genus et speciem, et ne quis acciperet tantum speciem specialissimam, ideo dicit haec dici de qualibet specie respectu sui generis, de illa quoque scilicet, quae genus est, si sumatur ut species, id est comparetur suo generi.
COMMUNE AUTEM HIS EST ET PRIORA ESSE EORUM DE QUIBUS PRAEDICANTUR
ET TOTUM QUIDDAM ESSE UTRUMQUE.
PRIORA ESSE EORUM, id est priora esse respectu inferiorum, quia uidelicet rem subiectam in priori naturaliter statu nominant, nec non et secundum sententiam quasi partes constitutiuae sunt inferiorum et tamen totum quiddam, id est uniuersale ad inferiora. 'Quiddam' ideo dicit, quia proprie totum non dicitur nisi constitutiuum.
<De propriis generis et speciei>
DIFFERT AUTEM EO QUOD GENUS QUIDEM CONTINET SPECIES SUB SE,
SPECIES VERO CONTINENTUR ET NON CONTINENT GENERA; IN PLURIBUS
ENIM GENUS QUAM SPECIES EST.
DIFFERUNT AUTEM. Qualiter continere accipiat, quantum scilicet ad rerum nominationem, ipse statim determinat dicens: IN PLURIBUS ENIM.
Et nota quod duo quae dixit, probat, scilicet quod species singulae contineant genus, scilicet quia genus est in pluribus. Ab oppositis. Deinde quod genera continent, per hoc ostendit quod res generis continent res specierum, <quia> per hoc quod informantur rebus diuersarum specierum, transeunt in naturas specierum, hoc est res specierum fiunt in natura rerum causa continentiae uocabulorum.
GENERA ENIM PRAEIACERE OPORTET ET FORMATA SPECIFICIS DIFFERENTIIS
PERFICERE SPECIES.
Sic lege: GENERA id est res generum, OPORTET PRAEIACERE natura in statu generalis nominis ac per susceptas formas transire in res specierum.
UNDE ET PRIORA SUNT NATURALITER GENERA ET SIMUL INTERIMENTIA SED
QUAE NON SIMUL INTERIMANTUR.
UNDE PRIORA GENERE NATURALITER. Hoc tam de uocibus accipi potest secundum naturam status rerum quam de rebus. Et est causa.
ET SPECIES QUIDEM CUM SIT, EST ET GENUS, GENUS VERO CUM SIT NON
OMNINO ERIT ET SPECIES.
ET SPECIES QUIDEM, id est res speciei, GENUS, id est res generis, ac si diceret: non potest esse homo ita quod non sit animal sed animal /100/ necessario non exigit hominem.
ET GENERA QUIDEM UNIVOCE DE SPECIEBUS PRAEDICANTUR, SPECIES VERO
DE GENERIBUS MINIME.
ET GENERA QUIDEM. 'Praedicari' ut de contento accipe.
AMPLIUS QUIDEM GENERA ABUNDANT EARUM QUAE SUB IPSIS SUNT
SPECIERUM CONTINENTIA, SPECIES VERO GENERIBUS ABUNDANT PROPRIIS
DIFFERENTIIS.
GENERA ABUNDANT CONTINENTIA SPECIERUM, id est res plures nominant quam singulae species, secundum quod nomina sunt uniuersalia.
SPECIES VERO in DIFFERENTIIS, propositis {?/propriis} scilicet, non illis quae sunt generis constitutiuae, quae utrisque sunt communes, quippe praeter differentias generis habent etiam suas et quas in sensu suo sola continent, non genus, uel quas exigit res speciei ex eo quod res est speciei, non quod res est generis, quippe ex eo quod homo est, rationalis est, non ex eo quod animal est. Est autem speciem abundare genere in differentiis: continere differentias quas non continet genus unum terminatum. Sed genus quoque differentiam habet constitutiuam ut animal, corpus, siue nullam habet ut substantia, et de his substantiis quae solae differentias habent, accipiendum est.
AMPLIUS NEQUE SPECIES FIET UMQUAM GENERALISSIMUM NEQUE GENUS
SPECIALISSIMUM.
AMPLIUS NEQUE. Alia differentia generis et speciei non generaliter, <sed> haec quorundam, scilicet specialissimi et generalissimi, quia uidelicet adeo differunt, quod id quod generalissimum est, non potest esse specialissimum. Sed si hoc de rebus dicitur secundum eos qui easdem res et genera et species uolunt, falsum est, nisi quis in respectu absoluit dicens in eo statu in quo est generalissimum, non esse specialissimum.
<De communibus generis et proprii>
GENERIS AUTEM ET PROPRII COMMUNE QUIDEM EST SEQUI SPECIES (NAM,
SI HOMO EST, ANIMAL EST, ET, SI HOMO EST, RISIBILE EST), ET
AEQUALITER PRAEDICARI GENUS DE SPECIEBUS ET PROPRIUM DE HIS QUAE
ILLO PARTICIPANT (AEQUALITER ENIM ET HOMO ET BOS ANIMAL, ET CATO
ET CICERO RISIBILE).
GENUS AUTEM SEQUI, id est comitari, semper speciem. Quod ostendit in partibus dicens: NAM SI EST HOMO. Categoricas intellige sic: Quicquid est homo, est animal uel risibile. Non enim hanc consequentiam recipimus: SI EST HOMO, EST RISIBILE.
ET AEQUALITER PRAEDICARI, non cum magis et minus, quod certum est de propriis quae potentias significant. Possunt autem fortassis propria esse specialissimorum, quae ad comparationem uenire possent, quae non significant potentias, conuertibilia quidem cum specie, sicut est coloratum conuertibile cum corpore, quod superius comparari dixit. Sed si in natura rei posset esse, impositio tamen non habet ideoque de uocibus agens ad impositionem tantum respexit.
COMMUNE AUTEM ET UNIVOCE PRAEDICARI GENUS DE PROPRIIS SPECIEBUS
ET PROPRIUM QUORUM EST PROPRIUM.
COMMUNE EST AUTEM. Videtur Porphyrius largius hic accipere 'praedicari uniuoce' quam <Aristoteles> in Substantia, ubi scilicet ait de subiectis non praedicari uniuoce. Sed nil obest si largius uniuocationem accipiat sicut et Boethius, quando in Diuisionibus diuisionem accidentis in subiecta aequiuocationis esse non dicit. Aristoteles enim ibi uniuoca non accipit nisi quantum ad rationem substantiae, id est ad definitionem datam secundum substantiam. Porphyrius uero hic siue /101/ Boethius ibi quamlibet definitionem accipit datam secundum nomen, siue secundum substantiam sit data siue non.
DE his QUORUM EST PROPRIUM, id est quae continent proprium, sicut sunt indiuidua speciei.
<De propriis generis et proprii>
DIFFERT AUTEM QUONIAM GENUS QUIDEM PRIUS EST, POSTERIUS VERO
PROPRIUM (OPORTET ENIM ESSE ANIMAL, DEHINC DIVIDI DIFFERENTIIS ET
PROPRIIS). ET GENUS QUIDEM DE PLURIBUS SPECIEBUS PRAEDICARI,
PROPRIUM VERO DE UNA SOLA SPECIE CUIUS EST PROPRIUM. ET PROPRIUM
QUIDEM CONVERSIM PRAEDICATUR CUIUS EST PROPRIUM, GENUS VERO DE
NULLO CONVERSIM PRAEDICATUR.
DIFFERT AUTEM. Quod ostendit a causa in ipsa rerum natura, quia scilicet naturaliter prius oportet esse rem generis et postea diuersificari suscepta propria differentia.
NAM NEQUE SI ANIMAL EST, HOMO EST, NEQUE SI ANIMAL EST, RISIBILE
EST; SIN VERO HOMO, ET RISIBILE EST, ET E CONVERSO.
NAM SI. In partibus ostendit quod dixit nouissime. Categoricas intellige, ac si diceret: Non omne animal est homo. Nam consequens proprii non recipimus.
AMPLIUS PROPRIUM OMNI SPECIEI INEST CUIUS EST PROPRIUM ET UNI ET
SEMPER, GENUS VERO OMNI QUIDEM SPECIEI CUIUS FUERIT GENUS ET
SEMPER, NON AUTEM SOLI.
PROPRIUM OMNI, id est nomen omnium rerum speciei, quamdiu sunt materia speciei, et earum tantum.
AMPLIUS SPECIES QUIDEM INTEREMPTAE NON SIMUL INTERIMUNT GENERA,
PROPRIA VERO INTEREMPTA SIMUL INTERIMUNT QUORUM SUNT PROPRIA, ET
HIS QUORUM SUNT PROPRIA INTEREMPTIS ET IPSA SIMUL INTERIMUNTUR.
SPECIES QUIDEM INTEREMPTAE, singulae scilicet. Si enim omnes simul acciperemus, sicut proprium in actu perimit speciem, ita etiam omnes simul species genus.
<De communibus generis et accidentis>
GENERIS VERO ET ACCIDENTIS COMMUNE EST DE PLURIBUS (QUEMADMODUM
DICTUM EST) PRAEDICARI SIVE SEPARABILIUM SIT SIVE INSEPARABILIUM.
GENERIS ET ACCIDENTIS, scilicet uniuersalis accidentis ut singularis.
ET ENIM MOVERI DE PLURIBUS, ET NIGRUM DE CORVIS ET HOMINIBUS ET
AETHIOPIBUS ET ALIQUIBUS INANIMATIS.
ETENIM MOVERI. In partibus ostendit tam separabilia accidentia praedicari de pluribus quam inseparabilia.
<De propriis generis et accidentis>
DIFFERT AUTEM GENUS ACCIDENTE QUONIAM GENUS ANTE SPECIES EST,
ACCIDENTIA VERO SPECIEBUS INFERIORA SUNT;
DIFFERT AUTEM. Genus in eo prius est specie, quod nominat rem speciei in priori statu, accidens uero in posteriori. Accidentia namque, ut hoc loco dicit Boethius, esse non possunt, nisi eis species supponantur, ut scilicet fundamenta. Ex quo apparet corporeum et differentias alias non dici accidentia.
NAM SI ETIAM INSEPARABILE SUMATUR ACCIDENS SED TAMEN PRIUS EST
ILLUD CUI ACCIDIT QUAM ACCIDENS.
NAM SI. Vere accidens posterius est naturaliter specie, quia separabile et inseparabile. Sed quia de separabili patebat, de inseparabili tantum ostendit.
ET GENERE QUIDEM QUAE PARTICIPANT AEQUALITER PARTICIPANT,
ACCIDENTE VERO NON AEQUALITER.
AEQUALITER PARTICIPANT, id est ponuntur non cum magis et minus.
ACCIDENTIA VERO NON AEQUALITER, non tamen omnia, quia scilicet non omnia comparantur sicut pater et filius.
INTENTIONEM ENIM ET REMISSIONEM SUSCIPIT ACCIDENTIUM
PARTICIPATIO, GENERUM VERO MINIME.
INTENTIONEM ENIM, id est magis recipit praedicatio quorundam. Ab oppositis uel a descriptione 'praedicari non aequaliter'.
ET ACCIDENTIA QUIDEM IN INDIVIDUIS PRINCIPALITER SUBSISTUNT,
GENERA VERO ET SPECIES NATURALITER PRIORA SUNT INDIVIDUIS
SUBSTANTIIS.
ET ACCIDENTIA QUIDEM. In <eo> quoque differunt accidentia a generibus, quod accidentia naturaliter posteriora indiuiduis, quia in priori nominant. Et hoc ostendit, cum ait res eorum subsistere in diuersis substantiis ut in fundamentis.
ET GENERA QUIDEM IN EO QUOD QUID EST PRAEDICANTUR DE HIS QUAE SUB
IPSIS SUNT, ACCIDENTIA VERO IN EO QUOD QUALE ALIQUID EST VEL
QUOMODO SE HABEAT UNUMQUODQUE; "QUALIS EST" ENIM "AETHIOPS?"
INTERROGATUS DICIS "NIGER", ET QUEMADMODUM SE SOCRATES HABEAT,
DICIS QUONIAM SEDET VEL AMBULAT.
QUALIS ENIM. In partibus monstrat quod ait.
GENUS VERO QUO ALIIS QUATTUOR DIFFERAT DICTUM EST. CONTINGIT
AUTEM ETIAM UNUMQUODQUE ALIORUM DIFFERRE AB ALIIS QUATTUOR, UT,
CUM QUINQUE QUIDEM SINT, UNUM AUTEM AB ALIIS QUATTUOR DIFFERAT,
QUATER QUINQUE (VIGINTI) FIANT OMNES DIFFERENTIAE; SED, SEMPER
POSTERIORIBUS ENUMERATIS ET SECUNDIS QUIDEM UNA DIFFERENTIA
SUPERATIS (PROPTEREA QUONIAM IAM SUMPTA EST), TERTIIS VERO,
DUABUS, QUARTIS VERO TRIBUS, QUINTIS VERO QUATTUOR, DECEM OMNES
FIUNT (QUATTUOR, TRES, DUAE, UNA).
GENUS VERO. Postquam ostendit communitates et differentias generis et alia, docet idem de caeteris esse sentiendum, scilicet quod sicut GENUS a caeteris QUATTUOR DIFFERT, ita UNUMQUODQUE ex eis quinque a caeteris quattuor habet quattuor differentias, et ita sunt OMNES DIFFERENTIAE quinquies quattuor siue QUATER QUINQUE, id est UIGINTI. Sed licet naturaliter uiginti sint tractandi, tamen non est necessarium, uti singula quattuor distrectet. Cum enim differentias generis ostendit ad alia quattuor, superfluum est monstrari differentias aliorum ad genus. In quo enim genus a caeteris differt, in eodem caetera differunt a genere. Differentias itaque quae post genus sequitur, tres differentiae tantum adscribendae ad tria scilicet posteriora, speciem /102/ scilicet proprium et accidens, speciei uero duae, proprio una, accidenti nulla. Ubi enim omnium differentiae ad accidens sunt ostensae, ibi accidentis ad omnia. Sic iunge: Dedi plures differentias sed omnes illae sunt generis ad alia. Si autem 'genus' habeatur in litera, infer a partibus ita: Quandoquidem ostensum est, in quo genus differat a differentia et specie et caeteris, ergo ostensum est in quo differat ab aliis quattuor.
CONTINGIT AUTEM similiter AB ALIIS a se SED SEMPER ita sunt naturaliter uiginti sed non est necesse omnes tractando computare, sed ENUMERATIS POSTERIORIBUS differentiis, id est differentiis rerum posteriorum, quae scilicet sequuntur post genus ueluti differentiae speciei, accidentis, ET SECUNDIS, <id est> differentiis secundae rei post genus, SUPERATIS UNA DIFFERENTIA a differentia prioris rei, scilicet generis, quarum quattuor computantur, non adscribuntur nisi tres. Quod eo euenit, quod IAM SUMPTA EST et ostensa una eius differentia ad genus, ubi scilicet dabatur differentia generis ad eam.
Et differentiis TERTIIS, id est tertiae rei quae est species, superatis a differentiis ipsius generis quod praecedit, duabus differentiis, quippe quattuor generis computantur et duae tantum speciei.
QUARTIS, scilicet differentiis quartae rei, <id> est proprii, superatis TRIBUS, quod cum generis quattuor computantur sed nullum accidentis. Bene autem ubique differentias pluraliter dicit, quia scilicet singula quattuor habent in natura differentias, licet in singulis non sit necesse eas computare.
GENUS ENIM DIFFERT DIFFERENTIA ET SPECIE ET PROPRIO ET ACCIDENTI;
QUATTUOR IGITUR SUNT OMNES DIFFERENTIAE. DIFFERENTIA VERO QUO
DIFFERT GENERE DICTUM EST QUANDO QUO DIFFERRET GENUS AB EA
DICEBATUR.
GENUS ENIM. Vere quattuor sunt, quia quattuor generis. A parte.
RELINQUITUR IGITUR QUO DIFFERAT SPECIE ET PROPRIO ET ACCIDENTE
DICERE, ET FIUNT TRES. RURSUS SPECIES QUO QUIDEM DIFFERAT A
DIFFERENTIA DICTUM EST QUANDO QUO DIFFERRET SPECIE DIFFERENTIA
DICEBATUR, QUO AUTEM DIFFERT SPECIES GENERE DICTUM EST QUANDO QUO
DIFFERRET GENUS SPECIE DICEBATUR.
RELINQUITUR IGITUR. Quandoquidem dictum est, in quo differentia differt a genere, ergo relinquitur ostendere, in <quo> differat a caeteris. A causa.
RELIQUUM EST IGITUR UT QUO DIFFERAT PROPRIO ET ACCIDENTE DICATUR;
DUAE IGITUR ETIAM ISTAE SUNT DIFFERENTIAE. PROPRIUM AUTEM QUO
DIFFERAT ACCIDENTE RELINQUITUR, NAM QUO SPECIE ET DIFFERENTIA ET
GENERE DIFFERT PRAEDICTUM EST IN ILLORUM AD IPSUM DIFFERENTIA.
RELIQUUM EST IGITUR, id est restat similiter. A causa. Duae igitur, quia istae duae scilicet, ergo duae. A parte.
NAM QUO. Reddidi <causam>, quare de istis tantum restet, quia scilicet de aliis dictum est.
QUATTUOR IGITUR SUMPTIS GENERIS AD ALIA DIFFERENTIIS, TRIBUS VERO
DIFFERENTIAE, DUABUS AUTEM SPECIEI, UNA AUTEM PROPRII AD
ACCIDENS, DECEM ERUNT OMNES; QUARUM QUATTUOR QUAE ERANT GENERIS
AD RELIQUA SUPERIUS DEMONSTRAVIMUS.
QUATTUOR IGITUR. Infer a partibus sic: Quandoquidem sunt quattuor differentiae generis et tres differentiae etc., ergo sunt decem.
<De communibus differentiae et speciei>
COMMUNE ERGO DIFFERENTIAE ET SPECIEI EST AEQUALITER PARTICIPARI;
HOMINE ENIM AEQUALITER PARTICIPANT PARTICULARES HOMINES ET
RATIONALI DIFFERENTIA. COMMUNE VERO EST ET SEMPER ADESSE HIS QUAE
PARTICIPANT.
COMMUNE ERGO EST. Quandoquidem datae sunt communitates et differentiae generis ad alia, ergo aliorum ad alia monstremus. A causa, et prius differentiae.
AEQUALITER PARTICIPARI, id est non praedicari cum magis et cum minus, quod in tractatu differentiae diligenter est apertum.
SEMPER ENIM SOCRATES RATIONALIS ET SEMPER SOCRATES HOMO.
SEMPER ENIM. Vere differentiae et species semper re permanente ei conueniunt, quia ita est in istis. A partibus.
<De propriis differentiae et speciei>
PROPRIUM AUTEM DIFFERENTIAE QUIDEM EST IN EO QUOD QUALE SIT
PRAEDICARI, SPECIEI VERO IN EO QUOD QUID EST.
PROPRIUM EST DIFFERENTIAE. Dicitur respectu speciei, quia scilicet ei conuenit et non speciei.
NAM, ET SI HOMO VELUT QUALITAS ACCIPIATUR, NON SIMPLICITER ERIT
QUALITAS SED SECUNDUM ID QUOD GENERI ADVENIENTES DIFFERENTIAE EAM
CONSTITUERUNT.
NAM ETSI HOMO. In parte ostendit differentiae, quod species non praedicatur in quale, quia homo. Quia quibusdam uidetur quod hoc quoque nomen in quale praedicari non deberet ideo quod qualitatem ita simpliciter significaret sicut rationale, /103/ dicit suam significationem non simpliciter esse qualitatem, id est non proprie uocari nomine qualitatis sed uelut qualitas dici potest secundum hoc quod est res generis affecta qualitatibus. Et hoc est: SECUNDUM QUOD GENERI ADVENIENTES DIFFERENTIAE etc.
Et nota quod uidetur Porphyrius contradicere Boethio, qui dicit super Qualitatem quale, hoc nomen, dupliciter sumi sed qualitas uno modo. Sed non est, quia Porphyrius <non> dicit 'qualitatem' sed 'uelut qualitatem'.
AMPLIUS DIFFERENTIA QUIDEM IN PLURIBUS SAEPE SPECIEBUS
CONSIDERATUR (QUEMADMODUM QUADRUPES IN PLURIBUS ANIMALIBUS SPECIE
DIFFERENTIBUS), SPECIES VERO IN SOLIS HIS QUAE SUB SPECIE SUNT
INDIVIDUIS EST.
AMPLIUS. 'Saepe' dicit propter illas differentias quae uni tantum specialissimo conueniunt, SPECIES VERO, scilicet specialissima.
AMPLIUS DIFFERENTIA PRIMA EST AB EA SPECIE QUAE EST SECUNDUM
IPSAM; SIMUL ENIM ABLATUM RATIONALE INTERIMIT HOMINEM, HOMO VERO
INTEREMPTUS NON AUFERT RATIONALE, CUM SIT DEUS.
AMPLIUS DIFFERENTIA, id est: prima est respectu speciei quam constituit secundum significationem. Vere est prior specie, quia hoc modo quod ablata aufert speciem necessario sed non aufertur ablata specie. Quod ostendit in partibus dicens: SIMUL ENIM etc.
AMPLIUS DIFFERENTIA QUIDEM COMPONITUR CUM ALIA DIFFERENTIA
(RATIONALE ENIM ET MORTALE COMPOSITUM EST IN SUBSTANTIA HOMINIS),
SPECIES VERO SPECIEI NON COMPONITUR UT GIGNAT ALIQUAM ALIAM
SPECIEM.
AMPLIUS DIFFERENTIA, id est res, propter quam differentialis uox conuenit eo modo quod uoce differentiali significatur, ut adiacens scilicet coniuncta est cum alia differentia in specie ipsa quam informant, ita quidem quod singulae differentiae totam speciem in qua sunt, accipiant informando. Quod statim in partibus differentiae ostendit dicens: RATIONALE, id est rationalitas etc.
SPECIES VERO, id est res specialis nominis secundum hoc quod a specie designatur, scilicet in essentia, non in adiacentia, non conuenit in aliqua re cum aliqua specie id est cum re alterius speciei diuersa a se essentialiter, ita scilicet ut totam illam rem essentialiter res singularum specierum occupent, ueluti huius hominis substantia, sicut tota est formata rationalitate et mortalitate, quae quidem formae essentialiter sunt diuersae.
QUIDAM ENIM EQUUS CUIDAM ASINO PERMISCETUR AD MULI GENERATIONEM,
EQUUS AUTEM SIMPLICITER ASINO NUMQUAM CONVENIENS PERFICIET MULUM.
QUAEDAM ENIM. Vere res unius speciei cum re alterius non conuenit in eadem substantia, quia equus et asinus in mulo. A partibus de quibus magis uidetur, pro eo scilicet, quia, ut ipse determinat, per corruptum commiscentur equus et asinus ad generandum mulum. Unde simul res quae equus et asinus est, in substantia muli materialiter esse uidetur. Quod remouet dicens quandam equam permisceri per corruptum cuidam asino sed tamen NUMQUAM omnino EQUUS CONVENIENS ASINO SIMPLICITER, id est totaliter et integre, PERFICIET MULUM constituendo ipsum materialiter. Quod autem addidit 'simpliciter', ideo fecit, quia quodammodo equus et asinus in mulo dici possent, secundum hoc scilicet quod substantia muli, sicut quasdam eorum in se materialiter habet, ita ex utrisque quasdam naturas retinet sed non ita, ut integer equus uel asinus integer in eo reperiantur, nec simpliciter et proprie dici potest asinum et equum in mulo conuenire, quippe non etiam ea portio quae ex asina ibi est, asinus est. Hanc autem sententiam Boethius /104/ in Commento talibus uerbis explicat:
Indiuidua, inquit, indiuiduis iuncta indiuidua fortasse
perficiunt, ipse uero equus simpliciter, id est uniuersaliter et
asinus uniuersaliter neque permisceri possunt neque aliguid, si
cogitatione misceantur, efficiunt.
Quod itaque dixit Boethius indiuidua fortasse efficere aliud indiuiduum, res ipsas accipe, quae proprie indiuiduae, id est discretae, dicuntur; quod uero 'fortasse' apposuit, ideo fecit, quia, ut diximus, proprie et simpliciter, id est integre et totaliter, quod ipse uniuersaliter intelligit, substantiae equi et asini in mulo non conueniunt nec conuenire possunt sane intelligi.
<De communibus differentiae et proprii>
DIFFERENTIA VERO ET PROPRIUM COMMUNE QUIDEM HABENT AEQUALITER
PARTICIPARI AB HIS QUAE EORUM PARTICIPANT; AEQUALITER ENIM
RATIONALIA RATIONALIA SUNT ET RISIBILIA RISIBILIA SUNT.
DIFFERENTIA VERO AEQUALITER PARTICIPARE, id est sine magis et minus his euenire, quae notant. Quod statim ostendit in partibus differentiae et proprii dicens: AEQUALITER ENIM.
ET SEMPER ET OMNI ADESSE COMMUNE UTRISQUE EST
Insuper COMMUNE EST UTRISQUE, id est differentiae et proprio, semper adesse, id est conuenire rebus nominatis, quamdiu integre suam substantiam sine corruptione res illae subiectae custodiunt.
SIVE ENIM CURTETUR QUI EST BIPES, NON SUBSTANTIAM PERIMIT SED AD
QUOD NATUM EST SEMPER DICITUR; NAM ET RISIBILE, EO QUOD NATUM EST
HABET ID QUOD EST SEMPER SED NON EO QUOD SEMPER RIDEAT.
SI ENIM CURTETUR. Vere differentia semper adest, quia bipes. A parte illius differentiae de qua minus uideretur. Et uere proprium semper adest, quia risibile, quod statim supponit: NAM ET RISIBILE.
Sic lege: Quamuis CURTETUR ille QUI EST BIPES, tamen non ideo perimitur in substantia, id est non corrumpitur secundum specialem statum, quare nec amittit esse bipedem. Cum enim bipes homini sit substantiale, non potest amittere esse bipedem, nisi corrumpatur secundum substantiam hominis, quam necessario bipedalitas facit sicut rationalitas et caeterae differentiae.
SED SEMPER. Ipse etiam curtatus dicitur esse ad id habendum aptus ad quod habendum natus est aptus. BIPES enim dicitur non quia actualiter habeat pedes sed quia aptus natus est ad duos tantum pedes habendos. Duos quidem tantum dicimus quia aliter quadrupes posset dici bipes; quippe quicumque quattuor pedes habere potest, potest etiam duos habere sed non duos tantum. Praeterea nisi bipes ad duos tantum pedes se haberet, non esset hominis definitio ea qua Aristoteles utitur: 'animal gressibile bipes', quae etiam quadrupedibus conueniret. Unde sicut ibi gressibile accipimus, quod tantum gradi potest, non etiam uolare, ne scilicet auibus quoque possit conuenire definitio, ita et bipes dicimus, quod duos tantum pedes potest habere, non plures.
Occurrit autem hoc loco quaestio, quomodo ille qui curtatus est possit habere duos pedes, utrum scilicet ita quod duo illi pedes sint contenti in illa essentia curtati uel illi adhaerentes, sicut prius erant. Sed si ita dicamus, quod in ipsa essentia curtati essent eo quod de parte aliqua illius possent formari pedes, possumus eadem ratione /105/ dicere brachium duos pedes habere posse uel quodlibet compositum ex talibus partibus quae ad formandos pedes sufficerent, ita ut in eodem homine maxima pedum multitudo posset esse. Dicamus itaque curtatum duos pedes habere posse ita quidem, ut ei adhaerere possint extrinsecus et cum ipso conuenire naturaliter in substantia humana ad cuius compositionem sola pedum adiunctio sufficiat. Hoc autem ideo determinamus, quia et pedes cum capite in homine conueniunt sed coniunctio pedum ad caput subsistentiae hominis non sufficit.
Occurrit alia quaestio, cum post abscisionem pedum illa substantia curtata quae prius pars hominis, dum homo integer permanebat, utrum in ipsa constitutione hominis integri illa substantia quae modo curtata est, homo etiam tunc esset et animata et sensibilis et rationalis et mortalis, sicut modo est, aut potius per abscisionem fiat homo quod prius non erat. Sed si in constitutione quoque hominis homo erat, profecto idem homo ex pluribus constat hominibus, quia per plures abscisiones plures possunt separari partes quae separatae homines erunt, ut si abscisis pedibus brachia quoque abscidamus. At uero multos homines in uno esse nemo concedit nec multos esse sine multis animabus. Quodsi per abscisionem nostram id facimus hominem quod non erat homo, similiter et animatum et animal, et ita nostrae quoque operationi generatio subiecta est. Sed non inconueniens est, si nostra operatio sicut hominem quodammodo destruit, qui prius erat, dum scilicet per abscisionem facimus, ne sint home illa simul, quae prius erant homo, ita etiam faciat, ut homo sit, quod prius homo non erat, nec tamen talis destructio hominis est homicidium facere, quae animam non aufert, nec talis effectio proprie dicitur hominem efficere, quae animam non confert. Unde idem semper homo esse dicitur corpus eadem anima uegetatum, licet essentiae quantitas modo minor sit partibus, dum puer est, modo maior, dum iuuenis est, et licet eadem non sint corpora secundum quantitatem essentiae quod prius erat et quod modo est, pro eodem tamen secundum eundem effectum animae iudicantur, alioquin abscisis unguibus aliam hominis diceremus substantiam, quod licet quantum ad discretionem essentiae uerum sit, quantum tamen ad effectum animae alia persona non dicitur.
Fortasse autem dicendum, quia nec pedes de essentia hominis sunt sed tantum illae partes homo uocantur, sine quibus homo esse non potest, cum tamen Boethius dicat hominem diuidi in pedes, thoracem, manus.
<De propriis differentiae et proprii>
PROPRIUM AUTEM DIFFERENTIAE EST QUONIAM HAEC QUIDEM DE PLURIBUS
SPECIEBUS DICITUR SAEPE (UT RATIONALE DE HOMINE ET DEO), PROPRIUM
VERO IN UNA SOLA SPECIE CUIUS EST PROPRIUM.
PROPRIUM AUTEM. Quod ait PROPRIUM esse DIFFERENTIAE tale est: differentiae conuenit et non proprio. Unde patenter apparet, quia /106/ proprium specialissimae speciei tantum accipit. Quod ait 'saepe', propter quasdam differentias dicit quae unius tantum sunt speciei ut immortale Dei. Et ita differentia semper speciem consequitur, id est comitatur semper praedicationem speciei praedicatio differentiae.
ET DIFFERENTIA QUIDEM ILLIS EST CONSEQUENS QUORUM EST DIFFERENTIA
SED NON CONVERTITUR, PROPRIA VERO CONUERSIM PRAEDICANTUR QUORUM
SUNT PROPRIA IDCIRCO QUONIAM CONUERTUNTUR.
DIFFERENTIAE VERO. Accidentis sicut differentiae nomen est hoc loco accidentalis uocis uniuersalis, ut est album.
<De propriis differentiae et accidentis>
DIFFERUNT AUTEM QUONIAM DIFFERENTIA QUIDEM CONTINET ET NON
CONTINETUR (CONTINET ENIM RATIONALITAS HOMINEM), ACCIDENTIA VERO
QUODAM QUIDEM MODO CONTINENT EO QUOD IN PLURIBUS SINT, QUODAM
VERO MODO CONTINENTUR EO QUOD NON UNIUS ACCIDENTIS SUSCEPTIBILIA
SUNT SUBIECTA SED PLURIMORUM.
DIFFERT AUTEM. Differentia continere dicitur diuersa, in quibus est secundum hoc quod in pluribus consistit, ut rationalitas secundum significationem suam in pluribus est quam singulae species quas constituit. Continere uero differentiam non dicitur quia illa tantum ab aliis contineri dicuntur quae ab eis suscipiuntur utpote naturaliter posteriora, quod differentia non habet, quae naturaliter prior est his quibus conuenit quae ad esse conducit. Unde et Boethius in Commento:
Omnia, inquit, quaecumque substantialiter de pluribus
praedicantur, ab his de quibus praedicantur, non poterunt
contineri. Quo fit, ut differentiae non contineantur a
specie,... accidentia continentur... Nam nec proprie uniuersalia
dicuntur accidentia, cum de pluribus speciebus dicuntur,
differentiae uero maxime dicuntur uniuersalia et proprie. Quae
enim quorumlibet uniuersalia sunt, ea necesse est eorum quorum
sunt uniuersalia, etiam substantiam conficere. Quo fit, <ut> quia
differentiae substantiam monstrant, intentione ac remissione
careant.
Nota ex hoc loco, quod non solum rationale, hoc nomen, differentia dicitur, uerum etiam rationalitas propter eandem causam, scilicet propter significationem eiusdem differentiae.
ET DIFFERENTIA QUIDEM ININTENDIBILIS EST ET INREMISSIBILIS,
ACCIDENTIA VERO MAGIS ET MINUS RECIPIUNT.
ET DIFFERENTIA QUIDEM, id est uocabula significantia differentias, non comparantur sicut accidentalia quaedam.
ET IMPERMIXTAE QUIDEM SUNT CONTRARIAE DIFFERENTIAE, MIXTA VERO
CONTRARIA ACCIDENTIA. HUIUSMODI QUIDEM COMMUNIONES ET
PROPRIETATES DIFFERENTIAE ET CAETERORUM SUNT, SPECIES VERO QUO
QUIDEM DIFFERAT A GENERE ET DIFFERENTIA DICTUM EST IN EO QUOD
DICEBAMUS QUO GENUS DIFFERT CAETERIS ET QUO DIFFERENTIA DIFFERRET
CAETERIS.
ET IMPERMIXTAE QUIDEM. Boethius:
Ex rationali, inquit, et irrationali nil unum iungi potest, ex
albo uero et nigro coniunctis fit aliquis medius color.
Sicut enim albedo et nigredo, ubi accidentia sunt, constituunt materialiter tertium accidens, ita differentiae iunctae in eo cuius sint differentiae, non componunt tertiam differentiam. Nam licet homo compositus una res concedatur, differentia tamen eius ex corporeitate et incorporeitate non constat materialiter, licet ipse sit corporeum simul et incorporeum. Licet enim corpus humanum ex diuersis animatis corporibus constituatur, animatio tamen eius non constat materialiter ex animationibus partium. Non autem fortasse omnis medius color ex albedine et nigredine conficitur sed quidam, ueluti apparet in eo corpore, ubi sunt minutissimae particulae albedinis insertae minutissimis particulis nigredinis, quarum intersertio medium colorem componit, quippe nil aliud est ille medius color quam omnes illae simul particulae albedinis /107/ et nigredinis coniunctae, sicut nil aliud est linea uel superficies uel corpus quantitatiuum quam omnia puncta simul accepta, quibus ipsa componuntur, et sicut corpus quantitatiuum quod compositum est, composito corpori substantiali adiacet, partes autem eius partibus illius, ita medius color compositus composito corpori inest, singulae uero albedines et nigredines ex quibus constat, singulis partibus fundamenti insunt.
<De communibus speciei et proprii>
SPECIEI AUTEM ET PROPRII COMMUNE EST DE SE INVICEM PRAEDICARI.
SPECIEI VERO ET PROPRII. Conuenientiam hic accipere uidetur non secundum similitudinem sed magis secundum mutuam praedicationem. Cum enim risibile dicitur de homine praedicari et homo de risibili, diuersa eis attribuuntur, non idem. Similitudo uero non est nisi secundum hoc quod idem diuersis uel attribuitur uel aufertur.
NAM, SI HOMO, RISIBILE EST, ET SI RISIBILE, HOMO EST (RISIBILE
VERO QUONIAM SECUNDUM ID QUOD NATUM EST DICITUR, SAEPE IAM DICTUM
EST).
NAM SI EST. Vere species et proprium de se mutuo praedicantur, quia ista. A partibus. Et intellige categoricas propositiones: RISIBILE VERO, hoc est: determinatum est, quia secundum potentiam, non secundum actum accipitur, alioquin falsa uideretur altera propositio, quae scilicet ait:
Omnis homo est risibilis.
AEQUALITER ENIM SUNT SPECIES HIS QUAE EORUM PARTICIPANT ET
PROPRIA QUORUM SUNT PROPRIA.
AEQUALITER ENIM. Aliud commune ponit. Sic iunge: Vere habent commune, quia hoc quod aequaliter conueniunt his de quibus praedicantur. Vel potest dici quod non inducatur hoc ad aliam communitatem sed per simile inducatur ad propositionem, ac si diceret: non est mirum, si mutuam et aequalem pradicationem ad se inuicem habent, quia et aequalem alio modo praedicationem ad inferiora habent.
<De propriis speciei et proprii>
DIFFERT AUTEM SPECIES PROPRIO QUONIAM SPECIES QUIDEM POTEST ET
ALIIS GENUS ESSE, PROPRIUM VERO ET ALIARUM SPECIERUM ESSE
IMPOSSIBILE EST.
DIFFERT AUTEM. Haec differentia assignatur inter proprium et speciem large acceptam, quia scilicet species ex eo quod species est, non repugnat ad hoc quod diuersas species contineat sed proprium, scilicet specialissimae speciei, omnino ad hoc repugnat quod contineat diuersas species.
ET SPECIES QUIDEM ANTE SUBSISTIT QUAM PROPRIUM, PROPRIUM VERO
POSTEA FIT IN SPECIE; OPORTET ENIM HOMINEM ESSE UT SIT RISIBILE.
ET SPECIES. Aliam differentiam ponit, quod scilicet species prior est naturaliter, proprium uero posterius est specie, quia scilicet res speciei secundum hoc quod a specie nominatur, prior est tamquam fundamentum forma ipsa propter quam proprium conuenit, ut homo res ipsa secundum hoc quod homo est, prior est naturaliter risibilitate, secundum hoc scilicet quod risibilitati confert esse sicut eius subiectum, licet quodammodo sine risibilitate non possit esse. Nam et rationalitas rationali animali hoc modo prior esse dicitur, licet sine eo esse non possit. Hinc etiam Boethius:
Omne, inquit, proprium in accidentis genere collocatur; eo enim
differt ab accidente quod cum specie conuertitur. Quodsi priores
sunt substantiae quam accidentia, species uero substantia est,
proprium uero accidens, non est dubium, quin prior sit species,
proprium uero posterius.
AMPLIUS SPECIES QUIDEM SEMPER ACTU ADEST SUBIECTO, PROPRIUM VERO
ALIQUANDO POTESTATE; HOMO ENIM SEMPER ACTU EST SOCRATES, NON VERO
SEMPER RIDET QUAMVIS SIT NATUS SEMPER RISIBILIS.
AMPLIUS /108/ SPECIES SEMPER. Si per actum accipimus inhaerentiam speciei et proprii, utrumque semper actu inest, quia Socrates sicut semper actualiter homo est, ita actualiter semper est risibilis, id est aptus ad ridendum. Sed hoc loco magis simplex intelligentia est requirenda, ac si dicatur: semper actu est species, sed non semper actu est proprium, ut Socrates semper actu est homo, non semper est risibilis, quippe actu esse risibile hoc loco tantundem ualet quantum ridere, actu uero esse hominem tantundem quantum esse hominem.
Et nota quod cum risibilitas sit species, risibile uero proprium et eiusdem rei sint designatiua, id est potentiae ridendi, risibilitas semper actu inest suis inferioribus, risibile uero non suis participibus. Actus enim rei speciem est materialiter constituere, proprii uero actus est ipsa actio de qua potentia est.
AMPLIUS QUORUM TERMINI DIFFERENTES, ET IPSA SUNT DIFFERENTIA; EST
AUTEM SPECIEI QUIDEM SUB GENERE ESSE ET DE PLURIBUS ET
DIFFERENTIBUS NUMERO IN EO QUOD QUID EST PRAEDICARI ET CAETERA
HUIUSMODI, PROPRII VERO QUOD EST SOLI ET SEMPER ET OMNI ADESSE.
AMPLIUS QUORUM. Terminos uocat definitiones, quia ita definitum secundum significationem terminant, ut nec excedant nec excedantur. Quae quidem definitiones sicut sunt differentes, ita et ea quae continent, oportet differre.
Sed quaerendum est de qua differentia definitionum hic agatur. Nam et homo secundum diuersas differentias diuersas in sensu definitiones habet, ut animal rationale mortale et animal gressibile bipes nec tamen ideo homo diuersus est ab homine. Quod si dicamus diuersas esse definitiones in eo quod ea quae continet una definitio, non contineat altera, quid dicent rationale, qui eandem risibilitatem et speciem uocant et proprium, nisi forte ad diuersitatem modorum recurrant, dicentes scilicet alio modo esse speciem, alio proprium? Sed et sic hominis diuersitas ad se ipsum poterit ostendi in eo quod rationalis est et bipes, quia scilicet aliunde est bipes, aliunde rationalis. At uero secundum sententiam uocalem plana est differentia, quia eadem uox et species et proprium et ideo in effectu definitionum ostendit diuersitatem eorum quae in eis continentur nominum.
<De communibus speciei et accidentis>
SPECIEI VERO ET ACCIDENTIS COMMUNE QUIDEM EST DE PLURIBUS
PRAEDICARI; RARAE VERO ALIAE SUNT COMMUNITATES PROPTEREA QUONIAM
PLURIMUM A SE DISTANT ACCIDENS ET CUI ACCIDIT.
SPECIEI... RARAE VERO. Hinc plane apparet Porphyrium non uocare accidens nisi respectu speciei, unde differentias nullo modo accidentia appellat.
<De propriis speciei et accidentis>
PROPRIA VERO UTRIUSQUE SUNT, SPECIEI QUIDEM IN EO QUOD QUID EST
PRAEDICARI DE HIS QUORUM EST SPECIES.
PROPRIA VERO. Propria dicit quae uni conueniunt et non alteri.
ACCIDENTIS AUTEM IN EO QUOD QUALE QUIDDAM EST VEL ALIQUO MODO SE
HABENS.
ACCIDENTIS VERO. Non tamen omnia accidentia in quale praedicantur sicut omnis species in quid, nisi forte large accipiamus praedicari in quale, id est ad omnem interrogationem quae in quid non est. Nam quandoque qualitas pro omni forma sumitur et praedicari in quale potest accipi pro praedicari ut formatum, id est sumptum.
ET UNAMQUAMQUE SUBSTANTIAM UNA QUIDEM SPECIE PARTICIPARE,
PLURIBUS AUTEM ACCIDENTIBUS ET SEPARABILIBUS ET INSEPARABILIBUS.
ET UNAMQUAMQUE SUBSTANTIAM, id est unamquamque essentiam naturaliter unam, contingit UNA tantum SPECIE, scilicet specialissima, PARTICIPARE. Unde apparet idem indiuiduum sub diuersis speciebus non esse.
PLURIBUS VERO. Sed si substantiam pro omni essentia sumamus, uidemur infinitatem /109/ incurrere; si ipsa quoque accidentia participarent aliis accidentibus, in infinitum ducamur. Unde melius est substantiam accipi pro re per se subsistente.
ET SPECIES QUIDEM ANTE SUBINTELLEGI QUAM ACCIDENTIA VEL SI SINT
INSEPARABILIA (OPORTET ENIM ESSE SUBIECTUM UT ILLI ALIQUID
ACCIDAT), ACCIDENTIA VERO POSTERIORIS GENERIS SUNT ET ADVENTICIAE
NATURAE.
ET SPECIEI QUIDEM PARTICIPATIO AEQUALITER EST, ACCIDENTIS VERO,
VEL SI INSEPARABILE SIT, NON AEQUALITER; AETHIOPS ENIM ALIO
AETHIOPE HABEBIT COLOREM VEL INTENTUM AMPLIUS VEL REMISSUM
SECUNDUM NIGRITUDINEM.
RESTAT IGITUR DE PROPRIO ET ACCIDENTI DICERE; QUO ENIM PROPRIUM
SPECIE ET DIFFERENTIA ET GENERE DIFFERT, DICTUM EST.
<De communibus proprii et accidentis>
COMMUNE AUTEM PROPRII ET INSEPARABILIS ACCIDENTIS EST QUOD
PRAETER EA NUMQUAM CONSISTANT ILLA IN QUIBUS CONSIDERANTUR;
QUEMADMODUM ENIM PRAETER RISIBILE NON SUBSISTIT HOMO, ITA NEC
PRAETER NIGREDINEM SUBSISTIT AETHIOPS. ET QUEMADMODUM SEMPER ET
OMNI ADEST PROPRIUM, SIC ET INSEPARABILE ACCIDENS.
COMMUNE EST. Inseparabile accidens sumit, quia separabilium non est haec conuenientia.
<De propriis proprii et accidentis>
DIFFERUNT AUTEM QUONIAM PROPRIUM UNI SOLI SPECIEI ADEST
(QUEMADMODUM RISIBILE HOMINI), INSEPARABILE VERO ACCIDENS, UT
NIGRUM, NON SOLUM AETHIOPI SED ETIAM CORVO ADEST ET CARBONI ET
EBENO ET QUIBUSDAM ALIIS. QUARE PROPRIUM CONVERSIM PRAEDICATUR DE
EO CUIUS EST PROPRIUM ET EST AEQUALITER, INSEPARABILE VERO
ACCIDENS CONVERSIM NON PRAEDICATUR.
ET PROPRIORUM QUIDEM AEQUALIS EST PARTICIPATIO, ACCIDENTIUM VERO
HAEC QUIDEM MAGIS, ILLA VERO MINUS.
SUNT QUIDEM ETIAM ALIAE COMMUNITATES VEL PROPRIETATES EORUM QUAE
DICTA SUNT SED SUFFICIUNT ETIAM HAEC AD DISCRETIONEM EORUM
COMMUNITATISQUE TRADITIONEM.
DIFFERT AUTEM. Hic uero inseparabile tantum accidens tenet, quod quia magis conueniebat cum proprio, magis separandum erat a proprio.
QUARE CONVERSIM. Quia scilicet uni soli species conuenit. A causa. Boethius:
Nos, inquit, quoniam promissi operis portum tenemus atque huius
libri seriem primo quidem a rhetore Victorino, post uero a nobis
Latina oratione conuersam gemina patefecimus expositione, hic
terminum longo operi statuimus.
PETRI ABAELARDI PALATINI EDITIO SUPER PORPHYRIUM EXPLICIT
oneus uel non idoneus esse uel non esse potest. Si enim idoneitas loci non attenditur, non est a loco locus ueluti si dicatur:
Non fecit in ciuitate quia erat extra
locus ab oppositis potius, uel a facilitate remota dici [non] poterit.
<Tempus>
'Tempus' autem siue 'occasio' temporum nomina sunt sed tunc est locus a tempore quando sola temporis quantitas attenditur ueluti si negetur dialecticam legisse qui nonnisi per mensem fuit in scholis. Nempe hic, ut ait Tullius, oportet commetiri actionem cum tempore et uidere an poterit actio in tanto spatio temporis.
Tunc uero tempus sicut occasio probat quando ex opportunitate aliqua accidente idoneum uidetur <ad> aliquid faciendum uel non, sicut ex qualitate aeris ut cum dico quod nox est uel dies, uel ex actionibus hominum quando uidelicet uel uindimiae intendunt, uel messi, uel alicui tam ludo quam serio, uel si dormiant omnes uel uigilent, ut credibile sit aliquid posse peragi uel non, tali temperie incombente.
<Modus>
Modus uero duobus modis consideratur, uel secundum euentum facti ut in eo quod clam uel palam factum est, uel secundum qualitatem animi eius qui fecit, quod uidelicet pacato animo fecit uel irato uel beneuolo uel non. Hunc autem locum qui est a modo, siue illum qui primus inter continentia cum negotio summa facti uel breuis complexio dicebatur, in coniecturali constructione uim probationis hahere non dicunt sed expugnationis. Quippe ubi factum non constat, nec modus facti, nec nomen eius recipitur ut possit argumentum afferri; sed aggrauatione facti possunt, ut postquam factum probauerit exaggeret ipsum factum quasi admirando quod tam impudenter iubentibus illis omnibus fecerit uel tam crudeliter. In generali autem constitutione ubi iam factum esse constat. sed <de> qualitate uel quantitate eius quaeritur, utrum uidelicet iustum an honestum uel utile uel tantum quantum dicitur, ad probationem quoque possunt afferri. Breuis complexio fit:
Vere iniustum est quia parricidium.
Unde bene fortassis Boethius dicit ex ea maxime amplificatione<m> fieri, innuens per hoc quod ait 'maxime', probationem quandoque fieri sed non tam frequenter uel fortasse tam [in]conuenienter. Modus etiam in hac quaestione sic probare uidetur, quod eum dolose fecisse dicamus quia clam fecit; sed hic quidem qui probationem modi a coniecturali constructione separant, falluntur, nescientes coniecturalem quaestionem quandoque fieri etiam /262/ dum constat de facto, ueluti si quaeratur <an> premeditate fecerit uel hac de causa fecerit. Unde Tullius in secundo Inuentionis, tractans iudicialem assumptiuam, eam quoque constructionem quae est de intentione, id est de causa facti, coniecturalem nominat dicens:
Infirmatio est haec: non perissent milites; aut altera
coniecturalis: non ideo fecistis.
Coniecturalis itaque constructio est omnis illa quae per coniecturas tractatur, siue sit de facto simpliciter ut illa: utrum ille eum percusserit, siue de causa facti: utrum uidelicet ideo percusserit, siue etiam de modo: utrum premeditate, siue etiam de proprietate personae, ueluti si quaeratur utrum inimicus sit illius; et quaecumque coniecturalibus argumentis tractantur coniecturales contructiones dicuntur. Modus, etiam si in illa quae de facto sit non uidetur habere probationem, in caeteris coniecturalibus habere potest. Facultates Tullius esse dicit aut quibus facilius aliquid fit aut sine quibus fieri non potest. Facilius autem homicidium gladio fit quam baculo. Nauale uero bellum sine nauibus omnino fieri non potest. Sic autem ex utraque [cum] facultate coniectura capitur, ut uidelicet negemus eum aggredi hostem qui gladium non habet, uel nauale bellum fieri cum non habeantur naues.
In adiunctis uero Tullius negotio locos dialecticos includit, duibus quandoque orator utitur. Cum enim orator proprios locos suos, per supra positas uidelicet circumstantias ex quibus coniecturae capiuntur, senserit ad probationem non sufficere, confugit ad dialecticos, ut rhetorica, quae est copia dicendi, copiam argumentationum habeat.
Hos itaque ex dialecticis locis quibus orator maxime utitur Tullius 'adiuncta' uocat quae sunt: maius, minus, aequale, simile, contrarium, disparatum, genus, species, euentus. In contrario uero quaelibet opposita includit praeter affirmationem et negationem, quas per 'disparatum' accipit.
Euentus uero est exitus, id est effectus ipsius negotii qui accidit ex ipso facto ei qui fecit, ut si ex concubitu partus, uel ex superbia odium contingat. De his autem locis dialecticis penitus in sequentibus agemus.
<Consequentia>
Nunc ad quartam partem attributorum negotio transeamus; quae dicuntur consequentia.
Quoniam scilicet qui primum fecerunt huiusmodi factum, qui postea sint mutati, uel qui ipsum laudauerunt, uel in ipso ostensi sunt, uel quo nomine ipsum appellauerunt, siue scilicet /263/ dixerunt sacrilegium esse, siue furtum, uel quam sententiam dederunt inde, uel quam legem statuerunt, et caetera huiusmodi quae circa auctoritatem consistunt. Haec autem ita probant, ut dicamus bonum esse huiusmodi factum quia tam a religiosis quam <a> discretis personis primis factum sit uel approbatum etc.; locus ubique consequentibus.
Haec autem ideo consequentibus sunt appellata quod quasi a longe sequantur negotium, maxime ab eo remota, cui neque ita uicini haerent sicut continentia, uel quae sunt in gestione, neque per actionem relationis cognata sicut sunt adiuncta sed omnino remota sunt atque ideo haec quoque ultima sunt collocata. Quae praecipue in auctoritate atque opinione hominum consistunt; locus uero hic ab auctoritate, scilicet omnino remotus ab omnibus, extrinsecus est constitutus, unde consecutio recte nominatur. Adiuncta uero ex comparatione relationis sic sunt nominata. In gestione uero negotii post continentia negotium suum naturaliter locum obtinent, quia continentia dicuntur quae maxirme negotio cohaereant et praecipue in probatione eius ualeant. In gestione uero negotii dicuntur quae post continentiam secundo loco ipsi negotio coniuncta sunt. Quae, licet sine negotio possint esse, negotium tamen absque hiis peragi nullatenus ualet, quia quod fit aliquo loco, aliquo tempore, aliquo modo, aliqua facultate fieri necesse est.
At de locis quidem rhetoricis gratia circumstantiarum satis egimus. Si qua uero desunt ad perfectionem doctrinae, in Rhetorica nostra plenius exequamur. Haec autem dixisse sufficiat ad discretionem septem circumstantiarum quae in hypothesi quaestione consistunt.
Sed quemadmodum gratia circumstantiarum communiter egimus de locis omnibus quibus orator utitur, ita gratia hypothesis de caeteris quoque quaestionibus quae propriae sunt oratoris disseramus. Haec uero quaestiones sunt quinque, quarum quattuor Tullius constructiones appellat, quintam uero indicionem uocat.
Constructionum uero alia coniecturalis dicitur, alia definitiua, alia generalis, alia translatiua; coniecturalis uero et definitiua ex modo tractandi sic sunt nominatae, pro eo uidelicet quod illa per coniecturas probatur uel improbatur, haec per definitionem. Generalis uero ex proprietate facti de qua quaeritur accepit nomen. Translatiua [quod] ex eo <quod> translatione facta, id est remotione actionis, causa de ipsa fit /264/ translatione, utrum iusta sit uel non. Sed de singulis agentes a coniecturali incipiamus.
Est autem coniecturalis <constructio modo de> persona sicut ista:
Utrum sit inimicus illius.
Modo de facto simpliciter uelut hoc:
Utrum ceperit equum.
Modo de causa facti sic:
Utrum hac de causa fecerit.
Aliquando de tempore:
Utrum fecerit ante uel post uel simul.
Aliquando de loco:
Utrum in cubiculo fecerit.
Aliquando de modo:
Utrum premeditate fecerit uel imprudenter.
Quandoque etiam de facultate ita:
Utrum facile iste perfecerit.
Eam uero coniecturalem constructionem quae de facto est, Tullius in tria tempora constituit, in praeteritum uidelicet et praesens et futurum. Ut si quaeratur utrum fecerit iam, uel faciat modo, uel faciet. Omnes autem quaestiones huiusmodi ideo, teste Tullio, coniecturales dicuntur, quoniam causa earum per coniecturas agitur. Cum autem de facto constat sed de certo uocabulo criminis controuersia incurrit, definitiua quaestio dicetur, quoniam ea per definitionem tractatur; ueluti si quis, cum de furto equi arguitur, contendat se quidem equum cepisse sed furtum uocari neget, definiendum quid sit furtum, et secundum definitionem furti illud ostendendum furtum esse uel non. Unde huiusmodi quaestio de nomine definitiua est appellanda, quia per definitionem tractatur, quae tamen fortasse aliquando sine definitione agi poterit, si quis probet esse furtum, quia est speculatum uel ita iudicatum est. Nec solum de facto, uerum etiam de persona definitiua constructio fieri potest, ueluti illae quas Tullius ponit dicens:
Ut si quis sacra ex priuato subripuerit, utrum fur aut sacrilegus
sit iudicandus.
'Furtum' quippe nomen est furti, 'fur' autem personae, et diuersis definitionibus terminatur et fortasse eadem constructio modo coniecturis modo definitione tractabitur. Ut si quaeratur utrum hic sit inimicus, tunc per coniecturas in suspicionem trahi poterit, tamen per definitionem inimici comprobari. Illae etiam quas in definitiuo statu Tullius ponit:
Utrum uidelicet ille reliquerit nauim, uel iste remansit in naui
coniecturis etiam tractari possunt, sic et definitionibus, quando, ut ait, definitionibus quaeritur quid sit relinquere nauim /265/ uel remanere in naui, denique quid sit nauis ipsa. Ubicumque uero definitio, ibi breuis complexio necessaria est et in hac praecipue constructione.
Generalis uero constructio tunc incidit cum et factum conceditur et de nomine etiam quo impetitur constat sed ex proprietaie facti defensio paratur, ut si quis et se cepisse uasa concedat et etiam furtum uocet, poterit se defendere si iustum esse monstrauerit. Haec itaque constructio, quae est de proprietate facti, ut si quaeratur utrum sit iustum uel utile uel honestum uel tantum quantum dicitur, 'generale' nominatur. In quo fortasse de nomine quoque quaeri uidetur, cum ipsum factum iustum uel utile nominatur, quod etiam per definitiones horum nominum tractari poterit, ut si<t> haec quoque definitiua constructio. Sed profecto supra nomen accepimus quod cerlum beneficium uel maleficium continet, de quo quis impetit alium sicut homicidium, parricidium, uictoria pro qua triumphus exigitur. Nemo uero impetens alium de aliquo facto, simpliciter affert quod iustum fecerit et certo et speciali nomine facti id quod impetit appellat; ac si de furto uel homicidio appellet, de ipsa uidetur substantia facti magis quam de qualitate, id est proprietate eius, obiurgans. Quod autem dicitur in probatione generalis constructionis definitio induci non potest, est absonum, quia et in coniecturali induci poterit ut supra meminimus. Nam si quis uulnerauerit aliquem qui post diuturnos languores mortuus sit, cum de homicidio accusetur, recognoscat se eum uulnerasse sed non occidisse, poterit definitio occidentis induci, per quam agitur causa uel coniecturae. Nec fortasse impedit si eadem constructio, dum per coniecturas tractatur, coniecturalis sit, et definitiua dum per definitionem; quia quandoque diuersitas constructionum magis attenditur secundum differentiam modorum tractandi quam secundum diuersitatem essentiae constructionum, maxime in his constructionibus quae ex modo tractandi considerantur, sicut coniecturalis et definitiua, ut supra meminimus. Generalis autem licet quandoque per definitionem tractetur, nunquam tamen ideo in definitiua constructione incidere uidetur, quia, licet definitiua ex eo quod definitione tractetur, sola inde ea a Tullio definitiua dicitur quae est nominis supra determinata substantialis uel accidentalis. Nam furtum uel homicidium quasi specialia et substantialia nomina sunt factorum et eorum causae circa iudicia et distinctas distributiones habent, /266/ quod non habent iustum uel iniustum uel similia quae sunt accidentalia.
Translatiua uero constructio, cuius inuentor Hermagoras esse, teste Tullio existimatur, sub generali comprehendi uidetur. Cum enim aliquis definiens actionem causae, dicit eam non debere agi a tali persona, uel apud tales, uel tali tempore, uel tali loco, de qualitate facti quaestio nascitur, utrum uidelicet sit iustum causam agi sic, uel non. Nam quoniam actio quoque causae facta est, patet etiam quaestio facti de ipsa, quam Tullius 'coniecturalem' appellat, ueluti si quaeratur utrum haec causa agatur ibi, et de qualitate ipsius actionis potest fieri generalis, utrum ab illis iuste agatur ibi uel utiliter, uel honeste. Sicut si diceretur utrum fur debet ab eis suspendi, uel in tali tempore, uel in tali loco. Unde fortasse illi, per quos inuectionem ei in argumentatione Tullius reprehendi dicit, non omnino rationis expertes exstiterunt, licet eos Tullius a circumstantiis increpet cuius grauissima est auctoritas. Ut igitur, Tullium sequentes, translatiuam constructionem diuidamus a generali facto de cu<iu>s qualitate generalis quaerit, illud intelligendum quod extra <a>ctionem causae consistit, id est quodoumque non est actio causae. Nam et quando constructionem de facto Tullius coniecturalem nominat, non omnis quae de facto quaerit coniecturalis dicitul, nec etiam sola, sed quaeque per coniecturas tractatur. Si quis etiam quaerit de quadriga quem agitare uiderit utrum ambulet, non est coniecturalis tractanda sed potius definitione, uel per remotionem partium ambulationis. Si quis etiam quaerat utrum Aiax sit occisus ab Ulixe, de passione magis quam de actione coniecturalis est constructio. Aut si quis quaerat utrum filius sit illius, quod per coniecturas firmabitur, coniecturalis erit constructio, nec tamen de facto, nisi forte quis per quaestionem de facto idem penitus accipere uelit quod per coniecturalem.
Haec ad descriptionem quattuor constructionum dicta sufficiunt. Nunc de quinta quaestione rhetorica, quam indic[at]ionem nominauimus, disseramus.
Haec autem nascitur ex ratione subposita et infirmationel rationis hoc modo. Dicit Orestes se iuste interfecisse matrem et statim rationem supponit dicens:
Illa enim patrem occiderat
quam ratione<m> aduersarius infirmat dicens:
At non /267/ ideo a te filio matrem necari oportuit, quia potuit,
sine tanto scelere ipsius, factum puniri.
Ex ratione itaque praemissa et ex infirmatione subposita nascitur quaestio quae indicio uocatur hoc modo:
Utrum Orestes iuste occiderit matrem quia illa patrem occiderat
uel ideo iniuste quia potuit occidi per alium.
Huiusmodi uidetur esse quaestio illa hypothesis de qua Boethius exemplificat dicens:
Iurene Cicero in exilium... etc.
Poterit forsitan haec quaestio ad constructiones supra positas retorqueri, ueluti ad generalem cum sit de qualitate facti. Sed eam profecto Tullius generalem accipit quae uim quaerendi circa qualitatem habet; haec uero magis circa rationem supra positam quam circa qualitatem consistit.
Haec de quaestionibus quae propriae sunt oratoris dicta sufficiant. Nam illae quinque quae de scripto ueniunt, quas Tullius appellat status, communiter ad omnes pertinent quicumque auctoritatem scripturae inducunt, de quibus una cum scripturis in Rhetorica plenius disputandum est.
Nunc autem, tam circumstantiis quam rhetoricis quaestionibus breuiter assignatis propter doctrinam, scilicet hypothesis, quam appellat quaestionem implicitam circumstantiis, propositum consumemus in descriptione thesis et hypothesis, distinguendo scilicet quomodo hypothesis et non thesis circumstantias habeat, siue scilicet in sui constructione, siue in sui probatione et foriasse utroque modo differentia poterit assignari, quia fortasse hypothesis aliter non erit nisi in se ipsa aliqua septem circumstantiarum, quandoque autem quae plures ut circumstantiae obtineat, ut uidelicet inde argumenta postea coniecturalia ducantur, suspicionem scilicet de aliqua generantia. Prima uero circumstantia, quae undecim attributa personae continet, uel per nomen uel per ui[n]ctum uel per aliquod aliorum, poterit poni sic:
Utrum is qui Verres dictus est male agat in illa prouincia, quod
uerisimile est quia non sine causa Verres appellatus est
uel:
Utrum is qui cum illis educatus est id facere scierit, quod
uerisimile est quia illi cum quibus uixit lacere consueuerant
et similiter caetera attributa personae quae etiam <in> quaestione tamquam circumstantiae includuntur. Nec minus illae quae sunt attributae negotio, quod hoc modo:
Utrum ille qui patriam prodidit furtum non abhorruerit, quod
uerisimile est quia quid horribilius quam proditio patriae?
uel:
Utrum is qui se ita praeparauit ferro fecerit homicidium, quod
uerisimile est nam ad quid aliud ita se praepararet? /268/
Cum uero sic exponitur:
Utrum is interfecerit eum qui tot a propriis prouocauerat, quod
uerisimile est quia nil praesumptuosius est ita.
Ubi uero et quando quod etiam occasionem contine<n>t, ita pro circumstantiis ponuntur:
Utrum is in eo loco uel in eo tempore hoc fecerit, quod
uerisimilius est quia ita erat locus uel tempus opportunus.
Modus uero sic:
Utrum ille qui clam fecit, premeditate fecerit, quod uerisimile
est, quia alioquin non occultaretur.
Facultas ita:
Utrum is qui gladium tenebat illum quem uehementer odio habebat
interfecerit, quod uerisimile est cum hic armatus inermem
conueniret et solus in solitario loco.
Possunt itaque hypotheses in eo circumstantiis implicitae dici, quod in se eas habeant in ui circumstantiarum, ut uidelicet inde postea coniecturalia ducantur argumenta. At uero thesis, si quandoque [cum] id quod circumstantia est continet, non in ui circumstantiae, ut uidelicet inde eliceat argumentum suspicionis; ueluti si dicamus:
Utrum Verres sit homo quia est animal
'Verres' hoc nomen quod alibi circumstantia est, dum ad designandum uitium proponitur, hic tantum ad significationem proprie proferatur. Similiter causa illa quae subiungitur, 'quia est animal', quod argumentum in sequentibus non probet, non est circumstantia. Similiter circumstantiae in thesi incidere possunt sed <non> in ui circumstantiarum. Quippe dialecticus coniecturas quae ex circumstantiis ueniunt ad suspicionem non affert, nec coniecturis temptat sed ex concessis arguit cogit et comprobat. Siquis autem hypotheses, et circumstantias implicitas dicat non quod in se eas contineant sed quod per eas probantur, licebit fortassis.
Nunc ad litteram redeamus.
UNAQUAE DICITUR A DIALECTICIS THESIS; HAEC HUIUSMODI EST QUAE DE
RE CAETERIS CIRCUMSTANTIIS NUDA QUAERIT AC DISSERIT.
QUAERIT AC DISSERIT, id est QUAERIT ut disseratur DE RE NUDA a CIRCUMSTANTIIS, scilicet propriis, hoc est de persona proposita sine suis attributis, quae eius circumstantiae sunt et nudae etiam a caeteris circumstantiis quae sunt attributa negotio et propriae circumstantiae ipsius negotii, uel sit illud quidem expletiuum et nihil operans in sensu magis quam si dice<re>tur de re nuda a caeteris circumstantiis.
DE RE dico siue persona siue facto nudo ab omnibus aliis rebus, loco circumstantiarum positis.
QUALES A DIALECTICIS MAXIME AD DISPUTATIONEM SUMUNTUR, UT:
VOLUPTASNE SUMMUM BONUM SIT? DUCENDANE UXOR? HAEC A NOBIS
PROPOSITIO VEL PROPOSITUM DICITUR. ALTERA VERO QUAE A GRAECIS
VOCATUR HYPOTHESIS, A NOBIS DICITUR CAUSA; HAEC QUAESTIO EST
PERSONIS, TEMPORIBUS, FACTIS, CAETERISQUE CIRCUMSTANTIIS
IMPLICITA.
QUALES MAXIME. Dicit quia et oratores quandoque quaestiones praemittunt sine circumstantiis sed dialectici semper; HAEC est QUAESTIO QUAE A GRAECIS dicitur 'thesis', A NOBIS, id est latinis, etc.; tantumdem ualet PROPOSITIO VEL PROPOSITUM in hac acceptione quantum 'thesis', id est quaestio sine circumstantiis. /269/ Sicut et 'causa' et 'hypothesis' idem hoc loco sonant; HAEC QUAESTIO, scilicet hypothesis, est IMPLICITA PERSONIS, id est attributis personae, etc.
EA EST HUIUSMODI: [1177D] IURENE CICERO IN EXSILIUM DUBIO
REIPUBLICAE TEMPORE DETRUDATUR, QUIA INIUSSU POPULI CIVES ROMANOS
NECAVERIT.
EA EST. Haec hypothesis exemplum est indi[ca]tionis, ut supra meminimus et continet illam circumstantiam quae est 'Cur', cum dicitur: QUIA INIUSSU etc. Ex qua quidem circumstantia postea elici argumentum poterit ac si ita diceretur:
Quae enim maior crudelitas quam conciues suos interficere?
Praesertim cum quis id propria uoluntate faciat; aut quid
periculosius quam si unusquisque quos uoluerit, nesciente[m] aut
nolente populo, interficere praesumat?
HUIUS AUTEM DUPLICIS QUAESTIONIS SUBDIVISIONES ALIAS ESSE NECESSE
EST, ET THESIS QUIDEM PHILOSOPHIS; HYPOTHESIS VERO ORATORIBUS
ATTRIBUTA EST.
HUIUS AUTEM DUPLICIS hoc est utriusque quaestionis, tam scilicet thesis quam hypothesis alias subdiuisiones.
ET THESIS QUIDEM PHILOSOPHIS, id est dialecticis.
HYPOTHESIS VERO. Nota tamen quod cum omnis dialectica quaestio tamquam nuda a circumstantiis tractetur a philosophis, non omnis rhetorica ab oratore per circumstantias agitur, quia quandoque nuda a circumstantiis attenditur. Unde cum HYPOTHESIS solius oratoris sit, non sola tamen.
SED EIUS QUIDEM QUAESTIONIS QUAE EST HYPOTHESIS POSTERIUS,
DIVISIONES DABO; NUNC DE THESEOS DIVISIONE PERTRACTABO, QUAE IN
QUATTUOR DIVIDITUR SPECIES.
SED EIUS QUIDEM. Quia utriusque quaestionis subdiuisiones alias esse dixerat, ne uide<re>tur id quod hic statim utramque subdiuideret, dicit: POSTERIUS, in quarto scilicet libro, se positurum DIVISIONES hypotheseos et [iam] in praesenti diuisione<m> THESEOS quam facit IN QUATTUOR.
IN OMNI ENIM DIALECTICA QUAESTIONE PRAEDICATIVA DUBITATUR AN EI
QUOD SUBIECTUM EST ID QUOD PRAEDICATUR INHAEREAT; CUM VERO
ALIQUID ALICUI INESSE PROPONITUR, ID AUT MAIUS ERIT EO DE QUO
PRAEDICATUR EIQUE SUBSTANTIALITER INESSE CONTENDITUR. AUT MAIUS
[1178A] QUIDEM EO ERIT
IN OMNI ENIM. Vere thesis diuiditur in quattuor quia in ista quattuor, quod uidelicet alia est de subiecto maiori et substantiali etc. A parte diuisibili et quattuor, uel a partibus integralibus.
Quare autem haec diuisio thesis maxime secundum praedicatum consideretur et non secundum subiectum causam praemittit quia scilicet maxime uis quaestionis in quaes[i]tionis ordine ad praedicationem pertinet quia sicut omnes categoricae quaestiones a priuilegio dignioris partis praedicatiuae uocantur, ita etiam earum diuisio maxime secundum praedicatum facienda est.
DUBITATUR, id est tamquam dubium ponitur.
AN EI etc. [Non] hoc loco <non> parua quaestio nascitur ubi scilicet, sensum praedicatiuae quaestionis aperiens, dicit per eam quaeri utrum praedicatus inhaereat subiecto, an utrum 'praedicatus' et 'subiectus' nomina terminorum erunt, id est uocum ipsarum ex quibus propositio iungitur, secundum /270/ quam acceptionem superius dixit modo nomina modo orationes praedicari uel subici, aut per abusionem quamdam transferuntur ad significationem rerum quae praedicata uel subiecta uox designat. Sed cum ipsarum <uocum> nomina sunt 'praedicatus' et 'subiectus', cum dicitur per quaestionem quaeri utrum praedicatus inhaereat subiecto, nihil ad sensum quaestionis. Quippe quaestio sicut propositio de qua descendit non de uocibus agit sed per uoces de rebus, ueluti cum quaeritur:
Utrum Socrates sit homo (uel: sit albus)
de rebus ipsis per nomina earum agimus, quaerentes scilicet utrum res quae est Socrates sit res ea quae est homo (uel: sit albedine affecta).
At uero si 'praedicatus' nomen rerum est, quomodo secundum praedicatum ipsum statim quattuor modos quaestionis uariat dicens: CUM VERO ALIQUID ALICUI INESSE PROPONITUR, ID AUT MAIUS ERIT etc. Res quippe genus non dicitur, quia est maius et substantiale nec definitio quia est aequale et substantiale. Quod si quis per definitionem uelit accipere rem ipsam definitionis, quomodo eam aequalem diceret definitae rei, cum qua penitus est eadem? Quid enim est aliud animal rationale et mortale quam ipse homo? Praeterea Boethius in secundo libro ubi locos differentias duci a terminis quaestionis dicit, statim secundum ipsos terminos quaestionis et quaestionum sensum et diuisionem aperit dicens:
In praedicatiuis quidem quaestionibus unus quidem subiectus
terminus dicitur, alius praedicatus. Nihil quippe in
praedicatiuis quaestionibus aliud quaeritur nisi a<n> subiecto
praedicatus inhaereat. Quod si inesse constiterit, quaeritur
itane insit ut genus an ut accidens, an ut proprium an ut
definitio. Nam si ostenditur non inesse, nihil de quaestione
relinquitur. Quod si inesse constiterit, restat quaestio quisnam
modus de quattuor inhaerendi.
Ex his itaque uerbis Boethii quaestionis sensus magis circa terminos ex quibus propositio constat, quam circa res significatas uersari uidetur. Nam cum <post> quaestionem de inhaerentia praedicati dicit restare quaestionem de aliquo quattuor modorun inhaerentiae ipsius praedicati, oportet praedicatum accipi uocale cuius esse possint hii quattuor modi inhaerentiae. Quippe reale praedicatum definitio non est, nec etiam genus secundum nostram sententiam dicitur nisi uox, /271/ quia solas uoces uniuersales, id est de multis praedicabiles concedimus esse.
At fortasse hii qui res quoque uniuersales esse concedunt, cum genus aut proprium uel accidens res esse dixit, definitionis quoque nomine per quamdam translationem rem significatam a definitione designabunt; quotiens scilicet ipsa res per definitionem significabitur, ut animal rationale mortale quia est homo, cum definitio sit, id est significatum per definitionem, quando definitione designabitur, tunc definitum dicatur, quando per definitum uocabulum designabitur. Sed quis erit sensus <...> cum quaeritur <an> animal rationale mortale, illa res scilicet inhaereat homini ut definitio illius <uel> ut res significata a definitione illius<?>.
Amplius: si subdiuisionem illam quaestionis per quattuor modos inhaerentiae uelimus descendere ex quaestione de inhaerentia sicut Boethius ostendit et secundum inhaerentiam rerum exponamus sensum uniuscuiusque quaestionis praedicat<iu>ae, cum uidelicet ait in omni quaeri utrum praedicatus inhaereat subiecto, oportet in expositione uniuscuiusque quaestionis praedicatiuae 'inhaerentiam rerum' large accipere, ut uidelicet contineat tam inhaerentiam essentiae quam inhaerentiam adiacentiae. Si enim uel inhaerentiam essentiae tantum, uel adiacentiae accipiamus, non procedit subdiuisio. Quippe ubi constiterit aliquid alicui inhaerere in essentia, superfluit quaestio utrum inhaereat ei ut accidens. De inhaerentia uero adiacentiae quod in omni quaeratur, falsum est. Cum itaque dicit in omni quaeri utrum praedicatus inhaereat subiecto, large 'inhaerere' conuenit accipi, ut uidelicet et in ista quae fit de inhaerentia essentiae:
Utrum nix est albedo
et in ista quae fit de inhaerentia adiacentiae:
Utrum nix sit alba
quaeratur simpliciter de inhaerentia albedinis ad niuem, hoc est: Utrum albedo inhaereat niui quocumque modo uel non. Sed si ita est, oportet ad priorem interrogationem:
Utrum nix sit albedo (uel non)
responderi magis affirmationem quam negationem. Quippe affirmatio uera est, negatio uero diuidens falsa. Verum est quidem quod albedo inhaeret niui quia in adiacentia, falsum quidem quod ideo non inhaeret. Nam sicut in affirmatiua large accipiebatur 'inhaerentia', ita in diuidente negatione large 'inhaerentiam' oportet remoueri.
Et profecto praeceptor noster Willelmus eiusque sequaces duos sensus tam in propositionibus quam in quaestionibus assignabant. Quorum unum grammaticum, /272/ alterum dialecticum appellabant. Dicebant enim quod cum dicitur:
Socrates est albus
alia est coniunctio rerum quam grammatici, alia quam attendunt dialectici. Grammatici enim uim transitiuae constructionis attendunt inter haec nomina 'albus' et 'Socrates' secundum id quod eiusdem rei nomina sunt et inter uerbum substantiuum. Quod quia intransitiue ea copulat eisdem secundum terminalem significationem, cum significat solam coniunctionem essentiae, quae uerbo substantiuo exprimitur, omnia in essentia significare considerat, etiam nominata praedicati nominis et subiecti secundum id scilicet quod Socrates dicitur esse ipsum album, id est ipsum quod albedine est affectum; et hii tantum copulationem essentiae fundamenti albedinis ad Socratem attendunt. Quippe 'album', quod secundum solam nominationem intransitiue copulatur 'Socrati', solum fundamentum nominando significat, 'albedinem' uero determinando circa fundamentum, non nominando. Unde illi qui uim intransitionis attendunt in constructione, maxime ad coniunctionem nominatorum respiciunt, secundum quam intransitio fit, ut sit grammaticus sensus quod subiectum albedinis essentialiter cohaeret Socrati, scilicet quod ipse Socrates est ipsum quod albedine est affectum. Similiter autem si dicatur:
Socrates est albedo
coniunctionem essentiae inter nominata considerat et hic accidens in essentia, ibi fundamentum in essentia Socrati copulatur et ubique eumdem copulationis modum, scilicet in essentia, retinentes, secundum diuersitatem capulatarum rerum diuersos habent sensus; et in his duabus propositionibus:
Socrates est albedo
et:
Socrates est albus
quippe ibi in essentia qualitas Socrati copulatur, hic fundamentum qualitatis in essentia Socrati coniungitur, quia <ibi> in Socrate dicitur esse ipsa albedo, hic [sunt] albedinis subiectum.
At uero dialectici, sicut dicebat, qui maxime praedicationem attendunt, eumdem sensum accipiunt in his duabus propositionibus:
Socrates est albus
et:
Socrates est albedo
quia 'albedo' quae tantum praedicatur in utraque propositione dicitur inhaerere Socrati et hic quidem dialectici sensus quodammodo generalior et superior dicitur quantum ad sensum grammaticum, quia hic large in essentia attenditur habens se ad inhaerentiam essentiae et adiacentiae. Ibi uero, scilicet in grammatico sensu, copulatio tantum essentiae attenditur. Habent utique, secundum hanc sententiam, singulae propositiones sensus /273/ duos, unum dialecticum qui largior est et quodammodo superior secundum simplicem inhaerentiam, alium grammaticum qui determinatior est circa copulationem essentiae.
Propositiones tamen neque ueras esse concedunt neque falsas secundum dialecticum sensum sed secundum grammaticum sensum tantum, quia licet:
Socrates est albedo
superiorem sensum hunc <habeat> 'albedo est inhaerens Socrati', quod uerum est secundum hunc tantum neque uera neque falsa iudicanda est sed secundum grammaticum qui expressior est et determinatior tantum iudicatur. Hunc autem superiorem sensum de praedicatione simplici non alia de causa attendere coguntur, nisi ut subdiuisionem conuenienter possint custodire, cum dicitur quod CUM PROPONITUR ALIQUID INESSE ALICUI, restat quaestio utrum inhaereat ut genus uel ut accidens etc., sicut et supra meminimus. Nam cum et per propositiones agere coeperint et ex eis argumentationes componere, quod est dialecticorum, soli grammatici sensum in propositione attendunt, ueluti cum dicitur:
Si Socrates est substantia, Socrates non est qualitas.
Nullus hoc recipit si consequens in dialectico sensu accipiatur, quod uidelicet qualitas omnino non sit Socrates. Quippe uerum esset antecedens et falsum consequens. Sed profecto stare non potest ut aliter in argumentatione propositio quae probatur accipiatur, aliter in quaestione. Nam si quis ad huiusmodi quaestionem:
Utrum Socrates est qualitas
eamque respondens quod non est qualitas confirmauerit, oportet eam confirmari in eo sensu in quo proposita fuit in quaestione et responsa. Alioquin nihil responsio uel confirmatio argumentationis ad petitionem interrogationis ualeret. At uero secundum eos in omni praedicatiua quaestione simpliciter de inhaerentia quaeritur. Unde in ista quaeritur:
Utrum Socrates sit qualitas uel non
ad quod si[ue] respondeam, respondenda est potius:
Socrates est qualitas
quam, ut aiunt, per argumentationem confirmare non possunt in eo superiori sensu in quo proposita et responsa fuit sed, ut aiunt, dum in oratione tractatur, propositio secundum grammaticum sensum accipitur tantum.
Soluentes itaque omnem propositarum obiectionum nodum, singulis satisfaciamus. Nolumus autem unquam ut in constructionibus alium sensum dialectici, alium attendant grammatici. Sed idem ex eadem constructione et dialectici intelligant et grammatici. Quia cum dicitur:
Socrates currit
quicumque /274/ constructionem intelligit idem in ea attendit, Socratem uidelicet in modis (?) currendi concipiens.
At uero cum idem attenditur in constructione ab omnibus, diuersis tamen uerbis ad agendum de costructionibus diuersis utuntur. Grammaticus namque, cum de iunctura constructionis agit, 'transitiuam' et 'intransitiuam' eam appellat. Dialecticus uero 'praedicationem' nominat; unaquaeque enim scientia propria uerba habet. Nec mirum, cum frequenter uideamus eos qui in eadem arte eamdem scientiam tractant, diuersis uerbis sententiam proferre eamdem.
At uero cum diuersa sint uerba quibus de constructione agitur, non est diuersus in constructione sensus sed idem penitus ab omnibus intelligendus est in singulis constructionibus et unaquaeque propositio praedicatiua certum inhaerentiae modum continet et ponit ueluti haec:
Socrates est homo
determinate monstrat hominem essentialiter inesse Socrati, id est Socratem esse hominem, et ista quoque propositio:
Socrates est albus
determinatiua<m> inhaerentiam proponit, siue quantum ad essentiam: animal; quippe et albedinem in adiacentia copulat tantum et subiectum in essentia. Quippe ubi Socrates dicitur esse ipsum subiectum 'animalis' simul ostenditur ipse albedine adiacentiae affici et duo Socrati copulari uidentur, albedo quidem in adiacentia, subiectum animal in essentia; solum tamen albedo dicitur praedicari, licet non solum copuletur, quia si rerum praedicationem in uniuersalibus quoque uocibus sicut alii attendimus, non oportet uocari rem praedicatiuam esse illam quae copulatur subiecto sed illam tantum quam propositio copulare intendit et ad quam copulandam praedicatum uocabulum ponitur, Sicut album hoc nomen de Socrate enuntiatum maxime in significationem albedinis coniungendae subiecto ponitur. Quia is qui propositionem profert tantum album inesse Socrati ut formam ostendere intendit et si uerbum haberet quod posset copulare albedinem tantum Socrati, nunquam ad subiectum albedinis ueniret. Sed quoniam solum subiectum uerbum, et nuncupatiuum quando in subiectum resoluitur, aliquas res coniungere per praedicationem constat, subiectumi quia omnia in essentia significat, <et> sine coniunctione essentiae proferri non potest, oportet ubique aliqua essentialiter per subiectum uerbum copulari. At uero albedo in essentia uere copulari non potest.
Unde ad fundamentum ipsius uenimus, quod non in essentia subiecti uerbi copulamus; albedinis similiter adiacentiam quam intendimus indicamus, dum uidelicet proponimus ipsum Socratem /275/ esse ipsum subiectum animal; et licet duo copulentur, fundamentum scilicet in essentia et albedo in adiacentia, sola albedo tamen praedicari dicitur quia sola copulari intenditur et propter copulationem eius tantum propositio fit et praedicatum uocabulum maxime in significationem eius subiecto copulatur, quia tantum ad subiectionem albedinis ostendendam subiecto coniungitur.
Quod autem dicitur supra in praedicatiua quaestione quaeri utrum praedicatus inhaereat subiecto, de rerum sensu hic non de uocibus accipimus, ueluti in ista quaestione:
Utrum Socrates est homo (uel: Socrates est albus)
quaeritur scilicet utrum praedicatus eius inhaereat subiecto suo, id est utrum res subiecti termini sit res ipsa praedicati, uel quaeritur utrum afficiatur ea. Per rem quidem praedicati dicimus in significatione[m] cuius, ipsum subiecto copulari intelligitur; sicut 'albus' 'Socrati' in significatione solius 'albi' coniungi attenditur. Quippe cum audimus:
Socrates est albus
(uel: 'Socrates albus'), per 'albus' solum albedinem, non affectum albedine, Socrati in animo nostro copulamus.
Omnis itaque praedicatiua quaestio quaerit utrum praedicatus inhaereat subiecto, id est utrum res subiecti termini sit res praedicati, uel ea sit affecta; uel rem subiectam intellige, ut dictum est, in ui significationis, cuius praedicatiua uox accipitur siue ut materiae, id est in essentia, siue ut formae, uidelicet in adiacentia. Nam ista:
Utrum Socrates est homo
et determinate quaerit utrum hoc sit illud: et ista:
Utrum Socrates est albus
determinate interrogat utrum ipse sit affectus albedine; licet ubique determinate modus inhaerentiae proponatur, non tamen ideo in omnibus necesse est eumdem modum inhaerentiae proponi sed in ista tantum [in] essentiae, ibi adiacentiae.
Attende etiam quod in singulis propositionibus sit determinatus modus inhaerentiae; cum tamen dicit in omni quaeri utrum aliquid inhaereat alicui, in his uerbis nullus inhaerentiae modus determinatur. Sic enim cum unumquodque animal sit determinate rationale uel determinate irrationale, qui tamen ipsum esse animal his uerbis, neque hoc determinate esse neque illud <dicit> pro eo scilicet quod commune [est] nomen omnium animalium, quod est animal, neque hoc neque illud distinguit. Similiter cum dicimus omnem quaestionem quaerere utrum res praedicati sit res subiecti uel sit affecta ea, hoc totum 'utrum rerum praedicetur' etc. pro nomine quodam ponimus omnium sensuum praedicatiuarum quaestionum, sicut /276/ etiam quando dicimus omnem praedicatiuam affirmationem propositionem aliquid esse aliquod uel omnem negationem aliquod esse non aliquod, animal esse animal uel animal non esse animal, magis tamquam nomina omnium sensuum tam affirmationum quam negationum quam orationum, alioquin falsum esset; quia concedimus unamquamque definionem id proponere quod dicit ista propositio aliquid est aliquod et unamquamque negationem <id proponere> quod dicit ista aliquod non est aliquid, et ita unaquaeque affirmatio uerum sensum haberet et unaquaeque negatio falsum. Quippe et uerum est semper aliquid esse aliquid et falsum est aliquid non esse aliquid. Ac si aliquid esse aliquid non reducatur ad sensum unius propositionis aliquid est aliquid sicut fit quando in ui orationis accipitur sed potius quasi commune nomen sit omnium dictarum praedicatiuarum affirmationum; uerum est quod Socrates est homo et quaelibet praedicatiua affirmatio dicit aliquid esse aliquid. Ac si dicatur: Dicit uel hoc quod haec propositio dicit uel quod illa dicit, hoc est quod aliqua de omnibus propositionibus. Similiter cum dicimus quod omnis praedicatiua quaestio quaerit utrum res subiecti sit res praedicati uel ea informetur, illud 'utrum res praedicati' etc. accipimus in ui nominis omnium dictarum quaestionum singularum, ac si diceremus: Quaerit uel hoc quod dicit illa, hoc est quaerendo propositionum alicuius quaestionis dictum.
Possumus etiam, si uolumus, ubique de inhaerentia agere essentiae quam ui subiecti uerbi facimus, quia ista:
Socrates est albus
aliquid esse aliquid ponimus, quia dicimus Socratem esse ipsum album, licet maxime significatione albedinis praedicatum uocabulum accipiatur, ut diximus. Unde ipsa sola praedicari dicitur, non fundamentum quod in essentia copulatur. At uero cum constat aliquid inesse alicui, id est constat rem ipsam subiecti rem ipsius praedicati in se habere, animus -- reuertens a sensu rerum ad proprietates terminorum -- considerat in ipsis terminis qui sit modus praedicationis, id est utrum terminus praedicatus inhaereat, id est conueniat, subiecto termino, uel tamquam genus ipsius, uel tamquam definitio etc.. hoc est quod ait: IN OMNI PRAEDICATIVA QUAESTIONE quaeritur utrum praedicatus inhaereat subiecto, id est utrum res subiecti termini in se habeat rem praedicati.
CUM AUTEM... PROPONITUR, id est uere dicitur ALIQUID INESSE /277/ ALICUI, id est rem praedicati termini inesse rei subiecti, ID, uidelicet praedicatus terminus, AUT MAIUS ERIT etc.; et hoc loco relatio propositionis quod est id ad uocem fit, ac si ita diceremus: id hoc potest fortasse sic facilius exponi ut uidelicet dicatur quod IN OMNI DIALECTICA QUAESTIONE PRAEDICATIVA DUBITETUR de terminis ipsius, utrum scilicet praedicata uox uere copuletur subiectae uoci, sicut disponit. Siue enim i<n>gera<m> rem significationem uocis praedicati, siue subiecti, semper dubia est ueritas propositionis et sicut dubia propositio in quaestione disponitur, inde recte rem dubiam quaestionem quaesitam nominat, id est propositionem. Cum autem de inhaerentia uocum dubitetur, non dico quae ... conuenientem diuisionem supponit secundum uocem praedicatam, dicens scilicet ipsum praedicatum terminum quandoque genus esse, quandoque definitionem etc.; praedicatus terminus designans, id est MAIUS ERIT etc. Saepe enim de re ad uocem et de uoce ad rem translatio fit relationis, quod frequenter in Prisciano contingit.
Quod ait: AUT ERIT MAIUS etc. tale est quod semper erit aliquid istorum cum uidelicet constet ipsum non esse minus, quod statim remouet dicens: "nam nunquam minus est" etc. Ex quo manifeste determinat quod praedicatum accipiat regulare, quod uidelicet maius est uel aequale subiecto.
EIQUE SUBSTANTIALITER INESSE CONTENDITUR, hoc est ostendi potest esse ei substantiale.
SED NON DE SUBSTANTIA IPSIUS PRAEDICABITUR; AUT EI ERIT AEQUALE
ET IN SUBSTANTIA PRAEDICABITUR; AUT EI ERIT AEQUALE SED MINIME
EIUS SUBSTANTIAM CONTINEBIT.
SED NON DE SUBSTANTIA REI PRAEDICATUR, hoc est non erit ei substantiale. Idem etiam intelligendum est in eo quod supponit.
SED MINIME SUBSTANTIAM EIUS, id est non erit ei substantiale.
NAM UT ID QUOD MINUS EST DE EO QUOD MAIUS EST PRAEDICEMUS IN
NULLI PROPOSITIONE EVENIT.
NAM UT ID. Causam assignat quare de maiori tantum uel aequali subiecto tractationem fecit, quia scilicet id quod minus est proprie et regulariter praedicari non potest et praedicatum proprie non dicitur nisi quod prorsus subiectum continet.
SED SI TALE EST QUOD IN QUAESTIONE PROPONITUR, UT SUBIECTO SIT
MAIUS, ET DE SUBIECTI SUBSTANTIA PRAEDICETUR, ERIT GENUS.
SED SI TALE EST. Post praemissas descriptiones assignat uocabula secundum singulas uocationes, uidelicet genus id quod /278/ maius et substantiale dicitur, definitio[ne] aequale et substanstiale, accidens maius et non substantiale.
OMNE ENIM GENUS EST MAIUS EO DE QUO PRAEDICATUR, ET DE SUBSTANTIA
EIUS DICITUR, UT ANIMAL HOMINIS. AT SI MAIUS QUIDEM FUERIT SED DE
SUBSTANTIA EIUS NON PRAEDICETUR, ERIT ACCIDENS, UT ALBUM HOMINI.
OMNE GENUS. Reddit causam quare hoc nomen 'genus' transferat ad significandum omne maius et substantiale, quod uidelicet omne quod 'genus' dicitur iuxta Porphyrium est maius et substantiale quantum ad illud de quo praedicatur ut genus.
UT ANIMAL HOMINIS EST, sub uidendum 'genus'.
UT ALBUM HOMINI, scilicet est accidens huic nomini 'homo', id est accidentale uocabulum secundum significationem. Et nota quod 'album' maius uocat 'homine', sicut 'iustum' superius, non quantum ad continentiam nominatarum rerum sed quantum ad diuersitatem naturarum, pro eo scilicet quod cum 'homo' res unius speciei tantum contineat, 'album' in pluribus speciebus consistit.
QUOD SI AEQUALE QUIDEM SIT SED SUBSTANTIALE, SUBIECTI ERIT
DEFINITIO, UT ANIMAL RATIONALE MORTALE HOMINI: HOC NAMQUE
CONVERTITUR, ET SUBIECTI RATIONEM, ID EST HOMINIS SUBSTANTIAM,
MONSTRAT. QUOD SI [1178B] AEQUALE QUIDEM SIT SED A RATIONE
SUBSTANTIAE SEIUNCTUM, ERIT PROPRIUM: UT RISIBLE HOMINI.
HAEC NAMQUE. Commendatio exempli de aequali et substantiali.
SED A RATIONE SUBSTANTIAE, id est a proprietate substantialis uocis etc.
ITAQUE DIALECTICAE SIMPLICES QUAESTIONES, AUT DE GENERE AUT DE
ACCIDENTI AUT DE DEFINITIONE AUT DE PROPRIO FIUNT.
ITAQUE. Quandoquidem quaestiones simplices, id est praedicatiuae, aliae de maiori et substantiali etc., ergo aliae de genere etc.; a descriptionibus.
Et nota quod 'genus' et 'proprium' largius accipit quam Porphyrius. Omne enim quod maius est et substantiale 'genus' hic dicitur, sicut:
Homo est Socrates (uel: animal rationale mortale) (uel:
irrationale).
'Proprium' dicitur uero non tantum specialissimae speciei, sicut apud Porphyrium sed quodlibet aequale et non substantiale, sicut est risibile homini, uel homo risibili, coloratum corpori uel substantia colorata, uel nauigabile risibili, uel animal sensibili.
'Definitio' uero dicitur quodlibet aequale alteri et substantiale, sicut sensibile animali, uel substantia animata sensibilis. Si autem animal de sensibili praedicatur uel substantia sensibilis, uidebitur quaestio de proprio. Quippe animal uel substantiale non est eis, cum plus denotet. Quippe animalis quidem nomine 'corporeum' continetur et fortasse plura alia.
Et attende quod in hoc loco hoc nomen 'definitio' quodammodo restringitur et quodammodo amplificatur. Nam in eo quod non continet /279/ quaslibet descriptiones quae etiam definitiones dicuntur stricte sumitur; in eo uero quod simplex uocabulum continet, sicut 'sensibile' et pleraque alia, amplificatur. A caeteris quoque uocabulum quodammodo restringitur et extenditur.
Nam quod ea tantum accidentia talia quae maiora sunt uocamus 'accidentia', stricte accipimus 'accidens'. Cum sanum quoque animali et album corpori propria sint accidentia, nullum autem maius proprie accidens uidetur esse ei quod maius est quam ipsum proprium susceptibile non habet quantum ad significationem cuius nominata excedit sicut album cygni, immo corporis. In eo uero large sumitur 'accidens' quod non tantum alia uocabula continet quae uidelicet ex accidentalibus formis imposita sunt, uerum et alia. Nam istae omnes quaestiones de accidenti sunt, id est de maiori et non substantiali:
Utrum homo sit non aequus
uel:
<Utrum> rationale sit sensibile
uel:
<Utrum> album sit corpus.
Quaeritur autem de quaestionibus de modo inhaerentiae utrum in hac diuisione claudantur. Et quidam putant tantum hic agi de hiis quae de inhaerentia sola fiunt; et cum praemittatur in omni dialectica quaestione praedicatiua quaeritur utrum praedicatus inhaereat subiecto, determinant praedicatiuam de inhaerentia. Dicunt enim quia in illa de modo inhaerentiae non quaeritur de inhaerentia sed de modo tantum -- ueluti cum quaeritur utrum animal inhaeret homini ut genus, uel ut definitio, uel ut proprium, uel ut accidens.
Sed profecto huiusmodi determinatio necessaria nobis non uidetur. Nam quandoque de modo inhaerentiae est, de inhaerentia etiam dici potest sed non conuertitur. Cum enim omnis praedicatiua quaestio a praedicatiua propositione descendat et omnis praedicatiua propositio circa inhaerentia<m> praedicati consistat, necesse est in omni praedicatiua quaestione de inhaerentia quaeri. Sicut:
Homo currit
ita:
Homo currit celeriter
praedicatiua propositio est. Et sicut ibi simpliciter praedicatur 'currit', ita haec oratio 'currit celeriter' praedicatur hic. Similiter 'animal' praedicatur de homine et 'animal' praedicatur de homine ut genus, utraque propositio praedicatiua et in utraque de inhaerentia praedicati ad subiectum quaeritur. Ibi quidem simpliciter utrum 'animal' sit praedicatum, hic uero utrum sit tale praedicatum. Siue itaque quaestio sit simpliciter de inhaerentia est, quamuis alteri comparata respectu illius de modo inhaerentiae dicatur, ueluti cum dicitur:
Utrum homo sit animal
haec simpliciter de inhaerentia est, haec uero:
Utrum 'animal' praedicatur de /280/ homine ut genus
de modo inhaerentiae est quantum ad illam; ipsa tamen in se, secundum proprios terminos, de inhaerentia est et secundum hoc scilicet quod quaeritur utrum inhaerere homini ut genus conueniat animali; unde etiam ipsa quoque quaestiones quaerentes de modo inhaerentiae habere potest, ueluti si quaeratur utrum praedicari de homine ut genus, hoc totum conueniat animali, sicut genus.
Oportet itaque eam quoque fuisse de inhaerentia ad quam rursus de modo inhaerentiae descendit. Si itaque omnes quoque de modo inhaerentiae de inhaerentia esse secundum proprios terminos suos concedimus, et secundum hoc quod de inhaerentia accipiuntur, omnes sub quaestione accidentis cadere uidentur ut, quemadmodum caeterae, ex regulari propositione descendant, ex ea uidelicet in qua maius uel aequale praedicatur. Nam praedicari de homine ut genus accidens est animali, uel praedicari de homine ut proprium accidens est risibili. Quippe plura alia hoc habent quod ita praedicantur de homine.
Omnes itaque quaestiones regulares, ut dictum est, de inhaerentia, in quibus uidelicet maius uel aequale praedicatur, siue sint simpliciter de inhaerentia siue de modo inhaerentiae, sub hac diuisione clauduntur secundum proprietatem praedicatorum terminorum et omnes, ut dictum est, de modo inhaerentiae si ex regulari praedicato descendunt sicut caeterae quae simpliciter de inhaerentia sunt sub quaestione de accidenti continentur. Si uero regulare non sit praedicatum nec maius uidelicet nec aequale, omnino ab hac diuisione sicut caeterae excluduntur, ueluti istae:
Utrum arbor sit animal?
uel:
Utrum animal sit genus arboris?
Nisi forte ad opinionem alicuius respiciamus, qui[s] putat animal genus arboris esse, idem per animal quod per animatum accipiens, secundum quod in sequentibus hanc quaestionem: utrum arbores si<n>t animalia designat a genere.
Non itaque omnes quaestiones de modo inhaerentiae comprehendere uere possumus in ista diuisione, sicut nec omnes de inhaerentia si ad proprietatem terminorum, scilicet ad eos tantum quorum praedicatum maius est scilicet uel aequale, respiciamus.
Boethius tamen in sequentibus de modo inhaerentiae omnes ad has quattuor species quaestionis reducere uidetur, nec omnes eas sub quaestione de accidenti ponere sed diuersa sub diuersis collocare, /281/ omnes uidelicet illas quae quaerunt de aliquo utrum sit definitio alterius, ponens sub quaestione de definitione et similiter quaestionem de aliis modis sub aliis quaestionibus. Unde in sequentibus locos a maiori uel a minori tractans, huiusmodi quaestiones:
Utrum animalis sit moueri ex se
uel:
<Utrum> animal rationale mortale sit definitio hominis
'quaestiones de definitione' appellat. Illas etiam in quibus quaeritur:
Utrum bipes sit proprium hominis
An uirtutis laudari
An uidere habentis oculos (aut: patris procuratorem esse)
An animalis sit proprium moueri
omnes 'de propriis' dicit esse. Qui etiam iam statim dicturus est esse de genere tam eam quae da inhaerentia sit, quam eam quae fit de modo inhaerentiae, uelut istas:
Utrum caelestia corpora sint rationalia,
uel:
Utrum differentia sit TYRANNI a principe quod PREMAT POPULUM
VIOLENTA DOMINATIONE
et fortasse nihil impedit si in sequentibus supra posita nomina quaestionum largius accipit quam superius, ut uidelicet non solum istam 'quaestionem de genere' uocet in qua praedicatur uox illa quae nominatur ab hoc nomine quod est 'genus', uerum etiam illas in quibus hoc nomen 'genus' enuntiat, quando scilicet quaeritur de aliquo utrum sit genus alicuius; aut fortasse magis secundum opinionem egit quam secundum ueritatem quando quaestiones de diuersis modis inhaerentiae sub diuersis quaestionibus assignauit, quae potius quando ex regulari praedicato fuerit sub quaestione de accidenti communiter cadunt, ut supra meminimus.
POSSUNT VERO FIERI ETIAM DE DIFFERENTIA QUAESTIONES CUM QUAERITUR
CAELESTIA CORPORA RATIONALIA SINT NECNE, VEL CUM DUBITATUR EANE
SIT TYRANNI AC PRINCIPIS DIFFERENTIA, QUOD HIC LEGIBUS SUMPSIT
IMPERIUM, ILLE VIOLENTA DOMINATIONE POPULUM PREMIT.
POSSUNT VERO. Proposita et expedita diuisione quaestionis praedicatiuae per quattuor species, mouet obiectionem de quibusdam quaestionibus quae, cum sint praedicatiuae, non uidentur in diuisione praemissa contineri, ac statim eas ad praedictam diuisionem <reducit>; haec uero quaestiones sunt tres, quaestio scilicet de differentia, de comparatione, de eodem.
Continuatio: Diu<isa> est praedicatiua quaestio regularis per quattuor tantum species praedictas sed uidentur aliae quaestiones esse, praeter scilicet supra dictas et hoc est: Sed QUAESTIONES POSSUNT ETIAM FIERI DE DIFFERENTIA, de comparatione, de eodem.
CAELESTIA CORPORA planetas uocat quos Platonici 'deos' quoque nominant et animalia RATIONALIA immortalia esse affirmant. Unde rationalis differentia substantialisque deum et hominem continet; hoc quoque loco genus utrique praeponitur. /282/
EANE. Duplex est quaestio, utrum scilicet premere POPULUM VIOLENTA DOMINATIONE sit differentia TYRANNI a rege, uel sumere imperium secundum leges sit differentia regis a tyranno.
SED TANTUMDEM EST DE DIFFERENTIA QUAERERE, QUANTUM SI DE GENERE
DUBITETUR.
SED TANTUMDEM EST, hoc est de omni differentia substantiali, scilicet fieri potest quaestio de genere; non tamen omnis quaestio de differentia substantiali de genere est, nisi sit ipsa maior subiecto, ut rationale uel animatum, homine. Sin animatum de corpore animato, uel sensibile de animali praedicetur, de definitione est potius, ut supra diximus (id est de aequali et substantiali), non de genere.
Attende quod 'premere populum uiolenta dominatione' nec substantialis differentia est cum nullam constituat speciem, nec loco generis accipi potest cum non sit maior tyranno. Quod si etiam ipsa quodammodo substantialis diceretur tyranno, sicut quidam uocant iustitiam quodammodo substantialem iusto, uel etiam maior posset ostendi quam tyrannus, non tamen uidetur praesens quaestio per eam ad suprapositam diuisionem retorqueri. Quippe supradicta diuisio secundum praedicata tantum facta est; hic uero 'premere populum' subiectum est, non praedicatum. Sed neque de genere in eo dici potest quod uel hoc nomen genus ibi praedicatur, uel significatum ipsius.
Unde de genere nullo modo dicenda esse uidetur sed sponte sophisticum exemplum posuit, gratia exercendi lectoris uel opinione<m> fortasse secutus eorum qui de genere hanc quoque putabant esse et omnem magis in qua ponitur qualiscumque differentia cum eo cui non potest abesse quocumque loco ipsa ponatur siue in subiecto, siue in praedicato, pro eo namque quod quaestiones differentia frequenter de genere esse uidebantur; quia plures sunt differentiae speciei excedentes quam aequales, putabant omnem de differentia esse de genere, siue ipsa differentia praedicaretur uel subiceretur, siue hoc nomen 'differentia' praedicaretur, cum uidelicet quaeritur de aliquo utrum sit differentia alicuius, nisi forte et eas de genere dicamus esse in quibus quaeritur de inferiori generis sicut de genere simpliciter, ueluti ista:
Utrum substantia sit genus generalissimum hominis.
Quippe generalissimum est inferius generis. Sic et differentia, quam hoc loco accipit, inferius est generis, id est maioris et substantialis. Non enim differentia<m> alicuius hic dicit nisi qui maior est. Tale est ergo cum dicitur:
Utrum haec sit differenti a illius
ac si dicatur: Utrum hoc tale genus illius? Potest etiam sophisticum exemplum esse, gratia exercendi lectoris. /283/
Quantum autem ad rei ueritatem, ad supra positam diuisionem prima quaestio quae de inhaerentia est pertinet, nisi forte quod neque animalia neque rationalia esse Aristoteles 'caelestia corpora' concedere dicitur, sicut Plato uoluit. Sed ne philosophos tantos relinquamus contrarios, dicamus Aristotelem a Platone non de sidere [in] sententiam sed diuersam nominis acceptionem quandoque habuisse, quando uidelicet animalis nomine sola mortalia includebat, ea uidelicet quae uel gressibilia uel uolatilia sunt uel aquatica uel reptilia. Qui etiam hoc quandoque nomen animal rationale aliquando in designatione tantum discretionis humanae accipiebat, aliquando etiam, sicut et Plato, utroque nomine indifferenter utebatur, ut aequiuoce et uniuoce 'caelestia corpora' quoque cum caeteris animalibus uel animalia uocaret uel irrationalia. Unde ipse quoque 'animal rationale mortale' pro definitione hominis accipit, cum ait in praedicato inhaerentiae ut hominis in subiecto aliquo homine praedicatur et nomen et ratio, quidam enim homo, et homo est et animal rationale mortale. Si enim 'rationale' uniuoce accipi uellet, cum 'caelestia quidem corpora' nominaret, nequaquam in definitione ipsum poneret in designatione eorum et hominum. Quod si acciperet in ea significatione ipsum, qua solum hominibus conuenit, superflueret mortale. Duabus itaque significationibus Aristoteles hoc nomine 'rationalis' usus est, in quadam largiori sicut Plato, in quadam strictiori frequentius. Unde magis utitur pro definitione hominis animal gressibile bipes quam animal rationale mortale.
AUT ENIM CONSTITUTIVA ERIT DIFFERENTIA AUT DIVISIVA: SED SI
CONSTITUTIVA FUERIT QUASI GENERIS OBTINET LOCUM, UT
RATIONABILITAS HOMINI; VEL SI RATIONE DEGUNT CAELESTIA CORPORA,
CAELESTIBUS QUOQUE CORPORIBUS.
AUT ENIM. Probat quod differentia praedicta facit quaestionem de genere, id est de maiori et substantiali, per hoc uidelicet quod habet naturam tam generis quam speciei. Generis quidem in eo quod constituit speciem. Speciei uero in eo quod diuidit genus, loco speciei posita. Unde sicut genus et species praedicata inferioribus suis quaestionem faciunt de genere, ita differentia constitutiua eorum, loco ipsorum posita, in praedicatione eorumdem inferiorum quaestiones facit de genere, ut cum sit 'sensibile' uel 'animatum' constitutiua differentia 'animalis' uel 'rationalis', quoque 'hominis' praedicare de eisdem subiectis faciunt quaestionem de genere. uelut istas: /284/
Utrum homo sit sensibile
uel:
Utrum Socrates sit rationalis.
Sic iungo: Recte dictum est quaestionem de differentia, scilicet substantiali, esse de genere, scilicet de maiori et substantiali; quare uidelicet DIFFERENTIA quaelibet CONSTITUTIVA alicuius generis uel DIVISIVA LOCUM GENERIS, id est maioris et substantialis, OBTINET, hoc est est maius aliquo et substantiale. A causa. Quippe proprietas differentiae causa est, proprietas quaestionis eftectus. Sic lege: Differentia cuiuslibet uel constitutiua est ipsius, uel diuisiua.
SED SI, hoc est in eo quod est constitutiua speciei, OBTINET proprietatem GENERIS, id est similis est generi, in eo scilicet quod constituit speciem.
UT RATIONALITAS id est uocabulum significans rationalitatem, hoc uidelicet nomen 'rationale' OBTINET LOCUM GENERIS; hominis, id est homini quasi genus, hoc est maius et substantiale.
VEL. Etiam est quasi genus CAELESTIBUS CORPORIBUS, hoc est continet illa quasi generalia uocabula.
SI IPSA, scilicet rationalia CORPORA DEGUNT, id est uiuunt ratione ita scilicet ut sint rationalia, alii non.
AT SI DIVISIVA FUERIT, VELUT SPECIES CONSIDERATUR, [1178C] OMNIS
ENIM SPECIES CUM DIVISIBILI DIFFERENTIA EST.
AT SI DIVISIBILIS, hoc est in eo quod diuidit genus, proprietatem speciei tenet. Nec mirum quia omnis SPECIES CUM DIUISIBILI DIFFERENTIA EST, hoc est habet diuisibilem differentiam; et istud omnis referendum est ad manerias specierum, non ad singulas species. Quippe species tantum substantiae differentias habere concedimus. Quod ergo ait 'omnis species' talis est omnis maneria specierum, quare et subalternae quaedam differentias habent et specialissimae, et hoc est: OMNIS SPECIES etc.; locus a causa, quod enim species differentias habent causa est quare ipsae speciei locum obtinent in diuidendo genus.
QUOD SI DIFFERENTIA NUNC QUIDEM LOCO GENERIS, NUNC VERO SPECIEI
LOCO UTIMUR, AMBIGI NON POTEST, CUM DE EA QUAERITUR DE GENERE
DUBITARI.
QUOD SI. Ac si diceret: Et quia differentia tam generis quam speciei proprietatem obtinet, AMBIGI NON POTEST, id est certum est, ubi QUAERITUR de differentia, hoc est sit quaestio de differentia eam etiam DE GENERE, ueluti quando de differentia praedicatur, de specie minore ea uel de inferioribus eius speciei. Nam quando differentia aequalis est speciei, de definitione est, ut supra meminimus; Boethio uero sufficit quaestiones de differentia quae omnino uidebantur alienae a supra posita diuisione, eas per aliquam partem alicui membro illius diuisionis aptare.
FIERI VERO POTEST UT ALIQUID IN CERTAMEN COMPARATIONE DUCATUR,
VELUT CUM AMBIGITUR AN MELIOR SIT FORTITUDO IUSTITIA.
ACCIDERE VERO. Quaestionem quoque de comparatione ad /285/ suprapositam diuisionem retorquet et dicit accidere quandoque UT ALIQUID DUCATUR IN CERTAMEN et comparationem, id est in quaestionem, quod CERTAMEN promouet, id est disputationem, quae quaestio sit de COMPARATIONE ut ista:
Utrum melior sit fortitudo iustitia.
SED HAEC QUAESTIO IN ACCIDENTIS NECESSE EST DUBITATIONE PONATUR.
SED HAEC NECESSE EST. Etiam dubitationem, id est quaestionem de accidenti. Et nota quod cum ait: 'haec', non de omni concessit sed de eis quae sunt huiusmodi, cuiusmodi est ista ubi praedicatur accidentale uocabulum quod maius est. Nam melius quam iustitia maius est quam fortitudo. Iustitia namque, id est aequitas, teste Tullio, uirtus ea dicitur quae unicuique reseruat quod suum est, hoc est unumquodque tractat secundum hoc quod debetur ei; fortitudo uero est considerata periculorum susceptio et laborum perpessio. Unde quia haec in tribulatione permanet uiriliter, dignior illa et maioris meriti iudicatur. Siquis autem quaerat utrum auaritia sit melior iustitia, uel sit melior luxuria, de comparatione quidem est quaestio sed non de accidenti; non est maius scilicet praedicatum subiecto. Unde non generaliter concedendum est quod omnis quaestio de comparatione sit de accidenti sed illae tantum quae sunt huiusmodi, hoc est in quibus praedicatur maius.
NAMQUE AD COMPARATIONEM NIHIL NISI ACCIDENS VENIT, HOC ENIM SOLUM
RECIPIT MAGIS ET MINUS.
NAMQUE. Reddit causam quare quaestio de comparatione sit de accidenti, quia scilicet SOLUM ACCIDENS, id est solum accidentale uocabulum uenit ad comparationem, quod statim a descriptione comparandi probat, dicens: HOC ENIM SOLUM, id est solum accidentale uocabulum RECIPIT in constructione MAIUS ET MINUS.
RURSUS DE EO QUOD EST IDEM POTEST FIERI CERTAMEN, UT AN IDEM SIT
UTILE QUOD HONESTUM.
RURSUS POTEST. Sicut quaestionem de differentia uel quaestionem de comparatione retorsit ad suprapositam diuisionem, ita et facit quaestionem de eodem; ac primum ponit eas dicens etiam fieri quaestionem de eodem, id est quaeri de aliquo utrum sit prorsus idem cum alio.
SED HIC QUAESTIO DEFINITIONI AGGREGANDA EST: QUARUM ENIM RERUM
EADEM EST DEFINITIO, IPSAE QUOQUE SUNT EAEDEM; QUARUM VERO
DIVERSA SUBSTANTIAE RATIO EST, IPSAE QUOQUE [1178D] SUNT
DIVERSAE.
SED HAEC QUAESTIO, hoc est ponenda est sub quaestione de definitione. Quippe tale est ac si dicatur:
Utrum definitio honesti sit definitio utilis
et est quidem de definitione quantum ad modum inhaerentiae, secundum id scilicet quod quaerit de aliquo utrum sit definitio alicuius et oportet definitionem pro aequali et substantiali accipi. Similiter idem sumi conuenit /286/ pro aequali et substantiali, ac si dicatur utrum id quod substantiale et aequale est honesto, sit aequale et substantiale utili; et hoc loco omne illud substantiale uidetur dici alteri, cuius essentia in altero concluditur ut 'albedo', 'albo', uel 'affectum albedine', 'albo'.
QUARUM ENIM RERUM. Reddit causam quare haec quaestio utrum utile sit quod honestum de definitione sit, in hoc uidelicet sensu, utrum uidelicet definitio istius sit definitio illius, quia uidelicet in hoc sensu non incongrue accipitur, pro eo scilicet quod illae res quarum est eadem definitio, sunt eaedem; sicut gladius, ensis, mucro. Sed quomodo res pluraliter dicit<ur> cum eadem penitus sit, profecto secundum uocabulorum diuersitatem pluralitas rerum accipitur; ac fortasse de uocabulo per transitionem huiusmodi quod est res accipi poterit hoc modo: QUARUM RERUM, id est quorum nominum rerum, EST EADEM RATIO, id est definitio, IPSAE res, id est ipsa nomina rerum sunt eadem in significatione.
SUBSTANTIAE RATIO, id est definitio.
IGITUR SIMPLICIS DIALECTICAE QUAESTIONES RECTE QUATTUOR SPECIES
ESSE DICUNTUR, DE QUIBUS SUFFICIENTER DICTUM EST.
IGITUR SIMPLICIS. Quandoquidem illae quoque quaestiones quae omnino uidebantur alienae a suprapositis speciebus quaestionis retorqueri possunt ad eas, IGITUR RECTE dictum est superius QUATTUOR SPECIES ESSE SIMPLICIS, id est praedicatiuae quaestionis regularis. A causa.
NUNC IGITUR DE CONDITIONALIBUS QUAESTIONIBUS TRACTANDUM EST,
QUARUM QUIDEM ALIA CONSTAT EX AFFIRMATIVIS DUABUS, ALIA EX DUABUS
NEGATIVIS, ALIA EX AFFIRMATIONE ET NEGATIONE, ALIA EX NEGATIONE
ET AFFIRMATIONE.
NUNC IGITUR. Quia uidelicet egimus de praedicatiuis quaestionibus ad doctrinam quaestionum, IGITUR DE CONDITIONALIBUS. A simili propter eamdem causam, uel a causa simpliciter. Has autem statim subdiuidit secundum naturam consequentiarum ex quibus descendunt et quattuor species earum facit, sicut superius praedicatiuarum.
SI IGITUR EX DUABUS AFFIRMATIONIBUS CONDITIONALIS CONSTAT
PROPOSITIO, ID QUAERITUR AN AFFIRMATIO AFFIRMATIONEM SEQUATUR;
QUOD SI EX DUABUS NEGATIONIBUS PROPOSITIO IUNCTA SIT, ID IN
DECERTATIONE EST AN NEGATIO NEGATIONEM COMITETUR: QUOD SI EX
AFFIRMATIONE ET NEGATIONE, VEL NEGATIONE ET AFFIRMATIONE
COPULETUR, ID AMBIGITUR AN AFFIRMATIONEM NEGATIO, AN AFFIRMATIO
NEGATIONEM COMITETUR; AC PRIUS QUIDEM EIUS QUAESTIONIS FACIENDA
[1179A] EST DIVISIO, IN QUA DISCEPTATUR AN AFFIRMATIONEM
AFFIRMATIO CONSEQUATUR, QUAE PRAEDICATIVARUM QUAESTIONUM NON
EFFUGIT DIVISIONEM.
SI IGITUR. Quandoquidem quattuor manerias hypotheticarum quaestionum diximus, igitur singularum sensus aperiamus. A causa. Et hoc est: SI, id est quando PROPOSITIO CONDITIONALIS a qua descendit quaestio CONSTAT etc., id in quaestione quaeritur an affirmatio affirmationem sequatur, hoc est si ita est in re ut ista affirmatio dicit, ita sit ut illa ponit.
IN DECERTATIONE, id est quaestione. Et nota quod distinctius hic aperit sensus hypotheticarum quaestionum quam superius praedicatiuarum. Ibi enim generaliter dixit in omni quaeri utrum praedicatus inhaereat subiecto; hic non dicit generaliter quaeri an consequens sequatur ad antecedens, immo /287/ diligentius et distinctius secundum singulorum terminorum constitutiones singularum quaestionum aperit sensus ac prius facta diuisione hypotheticarum quaestionum per quattuor species et insuper assignato quid unaquaeque quaestio hypothetica intendit, uniuscuiusque constitutionem demonstrat, ex qualibus scilicet terminis coniungatur, ac primum ostendit intra quos terminos illa fiat quae ex duabus affirmationibus constat; et sciendum est quod hic tantum agit de simplicibus quaestionibus, non de compositis quod et ipse postea determinat, ibi uidelicet: ATQUE HAEC DE EA QUAESTIONE INTELLIGENDA SUNT.
Quae scilicet hypothetica quaestio quae ex duabus affirmationibus constat non effugit diuisionem praedicatiuarum quaestionum, hoc est eadem in materia uersatur. Quod ostendit a causa sic, quia uidelicet propositiones hypotheticae ex quibus ipsae quaestiones descendunt in eadem materia maxime ponuntur, pro eo scilicet quod maxime recipi solent et hoc est:
NAM UT PRAECEDAT ALIQUID ET ALIUD CONSEQUATUR, IN HIS FERE REBUS
EVENIRE SOLET QUAS PAULO SUPERIUS COMMEMORAVI. SPECIEM QUIPPE
SEQUITUR GENUS, VEL DIFFERENTIA, VEL DEFINITIO, VEL PROPRIUM, VEL
INSEPARABILE ACCIDENS.
NAM UT PRAECEDAT ALIQUID etc., hoc est consequentia ex duabus affirmationibus iuncta solet maxime proponi in his rebus quas paulo ante commemoraui, id est inter terminos praedicatiuae quaestionis quos supra annumeraui in diuisione praedicatiuarum quaestionum, quae scilicet sunt: GENUS, DEFINITIO, PROPRIUM, ACCIDENS. Illud 'fere' non est exclusiuum sed augmentum, ac si diceret: Fere in aliis tantum, quia uidelicet fit et in aliis quae ibi incipit determinare.
INTER HAEC AUTEM etc. Et attende quod hoc loco cum ait: 'rebus' terminos accipit, id est uoces, sicut est genus, definitio, non accipit res.
ITEM PROPRIUM AC DEFINITIONEM SEQUITUR SPECIES, PROPRIUM VERO
SEQUITUR DIFFERENTIA ET DEFINITIO, ET DEFINITIONEM SEQUITUR
PROPRIUM VEL DIFFERENTIA, HOC MODO: NAM SI HOMO EST, ANIMAL EST;
ET SI HOMO EST, RATIONALE EST; ET SI HOMO EST, ANIMAL RATIONALE
MORTALE EST; ET SI HOMO EST, RISIBILE EST; SI AETHIOPS EST, NIGER
EST. SI RISIBILE EST, HOMO EST; SI ANIMAL RATIONALE MORTALE EST,
HOMO EST. SI RISIBLE, RATIONALE EST; SI RISIBLE EST, ANIMAL
[1179B] RATIONALE MORTALE EST; SI ANIMAL RATIONALE MORTALE EST,
RISIBILE VEL BIPES EST.
NAM SI HOMO EST, ANIMAL. Probat a partibus per exempla quae superius dixit, quod scilicet genus sequitur speciem etc. Alia probabiliter, quia hoc sequitur illud probabiliter, ideo determinauimus quia paucas de hoc modo consequentias recipimus. Sed sicut quaestiones uel locos assignat quandoque secundum opinionem, ita etiam ueritatem consequentiarum magis secundum opinionem conseruat. Quippe cumque in Topicis maxime probabilitatem intendat, non est absurdum ista quandoque secundum uerisimilitudinem, id est probabilitatem, assignare. Nota hoc loco quod non solum propositiones dicuntur antecedens et consequens, uerum etiam simplices termini in quibus consistit uis inferentiae.
PRAETER HAEC AUTEM ALIAS QUIDEM EFFECTUS CAUSAM, ALIAS QUIDEM
EFFECTUM CAUSA SEQUITUR. EFFECTUS CAUSAM ITA: SI SOL PRAESTO EST,
LUCET. EFFECTUM CAUSA HOC MODO: SI QUID EXUSTUM EST, IGNIS
ADFUIT; VEL SIC: SI SOL VIDETUR, LUCET.
PRAETER HAEC AUTEM. Post illos terminos quos habet communes /288/ hypothetica quaestio cum praedicatiua, addit alios dicens: PRAETER HAEC, id est praeter supra dictos terminos, ALIAS, id est aliquando, etc.
ITEM TOTUM PARTES SEQUUNTUR, UT: "SI INTEGRA DOMUS EST, ET TECTUM
ET PARIETES ET FUNDAMENTA CONSISTUNT".
INTEGRA DOMUS dicit, ne quis existimet imperfectam domum appellari domum.
MODUS ETIAM SEQUITUR NOMEN PRINCIPALE, UT SIT IUSTITIA BONA EST,
ET QUOD IUSTE EST, BONUM EST. NOMEN ETIAM PRINCIPALE SEQUITUR
MODUM, UT SI QUOD IUSTE EST, BONUM EST, ET IUSTITIA BONA EST.
MODUS. Modus appellatur aduerbium inflexum a principali, id est a primitiuo nomine, ut a 'iustitia' uel a 'iustus' deriuatur 'iuste'.
ACCIDENTIA QUOQUE COMITATUR ID QUOD SUBIECTUM EST, UT SI ALBUM
EST, CORPUS EST.
ACCIDENTIA QUOQUE. Hoc etiam est de [ad] diuisione, quia aliter accidens accipit hic quam in diuisione praedicatiuae quaestionis. Quippe 'album' accidens 'corpori' non poterat ibi esse, cum non esset maius. Sic lege: ID QUOD SUBIECTUM EST, id est fundamentum comitatur sua accidentia quia conceditur sequi fundamentum adiacens.
QUAE CUM ITA SINT, CONDITIONALIS QUOQUE SIMPLEX EX DUABUS
AFFIRMATIONIBUS COPULATA, [1179C] ILLA FERE DIVISIO FACIENDA EST
QUAESTIONIS, QUOD IN EA VEL DE GENERE, VEL DE DIFFERENTIA, VEL DE
SPECIE, VEL DE PROPRIO, VEL DE DEFINITIONE, VEL DE ACCIDENTI, VEL
DE CAUSA ATQUE EFFECTU, VEL TOTO AC PARTIBUS, VEL DE MODO AC
PRINCIPALI NOMINE DUBITETUR.
QUAE CUM ITA SINT, id est quandoquidem hypotheticae propositiones ex duabus affirmationibus constantes in huiusmodi consistunt. A causa. Hoc loco 'fere' ponitur ad exclusionem quaestionis inter accidens et subiectum, quam hic non commemorat ac fortasse ad exclusionem aliarum multarum quae fieri possent ex consequentia probabili inter duas affirmationes.
ATQUE HAEC DE EA QUAESTIONE INTELLIGENDA SUNT, QUAE CUM SIT
HYPOTHETICA SIMPLEX, EX DUABUS TAMEN IUNGITUR AFFIRMATIVIS.
QUAE CUM SIT HYPOTHETICA SIMPLEX, id est descendens ex simplici consequentia quae uidelicet ex solis categoricis constat, non ex aliis hypotheticis.
IN HISDEM ETIAM DIFFERENTIIS ILLAS QUOQUE CONSISTERE NECESSE EST
QUAESTIONES, QUAE AB HIS VENIUNT PROPOSITIONIBUS QUAE EX UTRAQUE
CONSTANT NEGATIONE. NAM SI GENUS NON EST, SPECIES NON EST. ITEM
SI DIFFERENTIA, VEL DEFINITIO, VEL PROPRIUM NON SIT, SPECIES NON
ERIT. ET DE CAETERIS QUIDEM QUAE SUPERIUS DICTA SUNT, EODEM MODO
CONSIDERANDUM EST. QUICQUID ENIM ANTECEDIT UT ALIUD CONSEQUATUR,
SI ID QUOD [1179D] SEQUITUR NON FUERIT, NEC ILLUD EST QUOD
ANTECEDIT.
IN EISDEM AUTEM. Ostensa materia hypotheticae quaestionis constantis ex duabus affirmatiuis, ostendit etiam constantis ex duabus negatiuis et dicit in eadem materia uersari hanc et illam quaestionem de quo causam huiusmodi proponit, quod quotiens aliquid antecedit ad aliud, destructo consequenti, destruitur antecedens.
Quod ait: IN EISDEM DIFFERENTIIS talis est eisdem terminis, per quos differt ab aliis quaestionibus.
EARUM VERO QUAESTIONUM QUAE EX AFFIRMATIONE ET NEGATIONE
CONSISTUNT, ILLA FERE DIVISIO EST, QUOD VEL IN DIVERSIS
GENERIBUS, VEL IN DIUERSIS SPECIEBUS, VEL IN CONTRARIIS, VEL IN
PRIVATIONE ATQUE HABITU CONTINENTUR.
EARUM VERO QUAESTIONUM. Materiam quoque constantis ex affirmatiua et negatiua declarat. 'Fere' ad exclusionem ponit quarundam quae hic non continentur sed in sequentibus ubi dicet: "Postremo in omnibus quae eadem non sunt", id est si penitus non consentiunt. Et attende quod hic quoque ad propria respicit secundum hoc quod huiusmodi consequentiae in talibus terminis maxime recipi solent, sicut et illae de immediatis quas supponet, quod omnino reprobandum a pluribus esse recte iudicatur.
UT ENIM AFFIRMATIONEM NEGATIO CONSEQUATUR, AUT DIVERSUM PONITUR
GENUS, UT QUOD AB EO DIUERSUM EST ABNUATUR HOC MODO: SI HOMO EST,
ALBEDO NON EST; VEL SI SUBSTANTIA EST, QUALITAS NON EST; VEL SI
SUB EODEM GENERE DIUERSAE SPECIES PROPONANTUR HOC MODO: SI HOMO
EST, EQUUS NON EST; UEL SI CONTRARIA, UT SI ALBUM EST, NIGRUM NON
EST; VEL SI PRIVATIONES, UT SI CAECUS EST, NON VIDET; ET POSTREMO
IN OMNIBUS, QUAECUMQUE EADEM NON SUNT, EVENIT, UT, SI UNUM EST,
ALTERUM [1180A] NON SIT.
UT ENIM. Bene dixi quaestiones ex affirmatione et negatione /289/ fieri in talibus terminis quia consequentiae quae descendunt maxime recipiuntur in talibus terminis. A causa.
ITA UT PROPOSITAM AFFIRMATIONEM NEGATIO COMITETUR, AUT DIVERSA
ERUNT GENERA, AUT DIVERSAE SPECIES, AUT CONTRARIA, AUT PRIVANTIA,
AUT QUOLIBET ALIO MODO SIBI INVICEM INCONVENIENTIA.
ITAQUE. Quandoquidem ista quaestio ex diuersis generibus constat et illa ex diuersis speciebus etc., ergo quaestio ex affirmatione et negatione. A partibus.
UT AUTEM NEGATIONEM AFFIRMATIO CONSEQUATUR, QUAE ERAT QUARTA
CONDITIONALIS PROPOSITIONIS DIFFERENTIA, FIERI NON POTEST, NISI
IN HIS CONTRARIIS QUAE MEDIO CARENT, ET QUORUM ALTERUM SEMPER
INESSE NECESAE EST, HOC MODO: SI DIES NON EST, NOX EST; SI
TENEBRAE NON SUNT, LUX EST.
UT AUTEM NEGATIO. Ostendit ad ultimum materia<m> quaestionis constantis ex affirmatiua et negatiua.
QUAE ERAT ENIM... DIFFERENTIA, id est quattuor species differentes a caeteris tribus, NON POTEST FIERI, id est recipi regulariter, scilicet nisi in his contrariis. Sed si 'contraria' proprie accipiamus, falsum est, et cum substantiae nihil sit contrarium, sit tamen probabiliter huiusmodi consequentia de qualibet substantia et inter corpus et speciem, uel de qualibet re[m] inter hominem et non hominem. Quod si 'contraria' large sumamus pro quibuslibet scilicet oppositis, tunc etiam falsum uidetur, quia et ista non minus recipitur:
Si non est homo, est animal
nec tamen non homo et animal opposita sunt. Sed profecto hoc quod subintelligimus 'regulariter', huiusmodi terminos excludit, qui non sunt opposita.
Qui uero sunt regulares termini huius complexionis ipse patenter in hypotheticis insinuat, cum ait ex huiusmodi consequentiis quae sunt inter affirmationem et negationem quattuor nasci syllogismos, [pro]positionem scilicet antecedentis et destructionem consequent[i]is quod non fieret nisi immediata essent opposita. Possumus etiam sic exponere: Non potest fieri in aliquibus supra positorum terminorum nisi in oppositis immediatis. Quippe 'non homo' et 'animal' quae excedentia sunt et excessa in nulla materia superius connumerata sunt.
ET SEMPER. Exponit quae uocat carentia medio, illa uidelicet QUORUM ALTERUM NECESSE EST, id est determinatum et certum est, INESSE.
SI DIES EST. 'Dies' et 'nox' sicut 'lux' et 'tenebrae' pro 'claro' et 'obscuro' possunt accipi, quae sunt immediata circa eamdem rem, quia omnis aer uel clarus est uel obscurus; uel si sint nomina temporis, quodammodo poterunt dici immediata non quantum ad praedicationem sed quantum ad existentiam. Non enim omne tempus aut nox est aut dies, sicut haec hora, hic mensis sed existente omni tempore certum est existere uel diem uel noctem.
FACTA IGITUR PRAEDICATIVARUM QUAESTIONUM AC CONDITIONALIUM
DIVISIONE, ILLUD INSUPER VIDETUR ADDENDUM, QUOD OMNIS QUAESTIONE
LEX RATIONE DISSERENDI, VEL EX NATURALI, VEL EX MORALI TRAHITUR
SPECULATIONE: EX DISSERENDI RATIONE HOC MODO, AN AFFIRMATIO ET
NEGATIO SPECIES SINT ENUNTIATIONIS; EX NATURALI ITA, AN [1180B]
CAELUM ROTUNDUM SIT; EX MORALI SIC, AN VIRTUS AD BEATITUDINEM
SOLA SUFFICIAT.
FACTA IGITUR. Aliam diuisionem quaestionis ponit, quod uidelicet alia quaerit de his quae pertinent ad logicam, alia de /290/ his quae pertinent ad physicam, alia de his quae pertinent ad ethicam. Sed quod ait omnem quaestionem trahi ex aliqua harum scientiarum, scilicet tres, hoc est ex his rebus quarum cognitionem habemus per aliquam harum scientiarum, falsum uidetur quia quaestiones grammaticae siue rhetoricae ad alias scientias pertinere uidentur, cum uidelicet grammaticam et rhetoricam omni<no> a philosophia diuidamus. Si quis itaque quaerat, cum dicitur:
Romam uenit
utrum 'Romam' sit aduerbium uel nomen, et si sit nomen, utrum nominatiui casus uel non, uel:
Utrum Verres furatus sit equum
grammatica est quaestio et illa ciuilis, id est rhetorica, nec ad supradictas scientias attinet, nisi forte secundum eos qui grammaticamque rhetoricam logicae supponunt. Boethius tamen hoc nomen 'logica' non ponit sed 'disserendi ratio' scientiam, quod multo minus applicare potest grammaticae, quae nullo modo disserere, id est argumentari uel disputare docet. Secundo. Cum dicitur 'omnis quaestio' illud 'omnis' ad quattuor manerias quaestionis superius dictas retorquatur, hoc est quaestionem de genere, de definitione, de proprio, de accidenti. Quia talis est ac si dicatur: OMNIS QUAESTIO, id est de omni genere quaestiones pertinent ad aliquam harum scientiarum. Nota quod cum ait ad logicam pertinere de consideratione generis et speciei secundum eos qui genera et species in rerum natura considerant, non magis speciem ad solam pertinere logicam. Quippe uocum impositio secundum quam genera consistunt uel species non est naturalis sed ad placitum.
PRAETEREA QUAESTIO OMNIS VEL EST SIMPLEX VEL COMPOSITA: SIMPLEX
QUOTIES AFFIRMATIONE ET NEGATIONE DIVIDITUR, ITA UT TOTUM ALTERI
AFFIRMARE, ALTERI NEGARE NECESSE SIT HOC MODO: AN CAELUM ROTUNDUM
SIT NECNE.
PRAETEREA. Aliam quaestionis diuisionem ponit nouissime, quod scilicet OMNIS QUAESTIO VEL SIMPLEX EST VEL COMPOSITA. Simplex, quae uidelicet diuiditur secundum constitutionem suam in unam affirmationem et unam negationem, acciperemus quantum ad naturam uocis et multiplex in sensu posset esse. Ut unitatem quoque sensus acciperemus determinat dicens: Ita scilicet ut alteri disputantium conueniat totam quaestionem affirmare, id est totam absoluere dubitationem per affirmationem responsam, et alteri per negationem. Qui enim unam partem simplicis quaestionis absoluit dubitatione[m], et alteram. Quippe neutra diuidentium propositionum potest esse certa uel dubia sine altera. Qui enim est certus uel dubius de una diuidentium, certus erit uel dubius de falsitate alterius. At uero si simplex fuerit quaestio, non necesse est per /291/ unam propositionem totam quaestionem, secundum scilicet omnes propositiones suas, absolui dubitatione. Si enim quaeratur utrum sit album uel non, utrum sit nigrum uel non, utrum sit medii coloris uel non, si respondeatur non est album, non sunt caeterae propositiones omnes absolutae dubietate.
HAEC ENIM UNA PARS QUAESTIONIS AFFIRMATIONEM TENET, ALIA
NEGATIONEM. NAM CUM ALTER ESSE DEFENDIT, AFFIRMAT, ALTER VERO
NEGAT, CUM NON ESSE CONTENDIT.
HIC ENIM. Commendat exemplum datum ex quaestione una in qua scilicet una est tantum affirmatio et una negatio, quia scilicet ita est hic. Quod statim probat ab effectu duplici, quia alter scilicet disputantum, proposita scilicet illa quaestione, AFFIRMAT cum DEFENDIT ESSE, id est CUM CONTENDIT ad hoc ut sit, ALTER VERO NEGAT, qui CONTENDIT ad hoc, ut non sit.
COMPOSITA QUAESTIO EST QUAE IN PLURES DISTRAHITUR AFFIRMATIONES,
HOC MODO: UTRUM CAELUM ROTUNDUM SIT, AN QUADRATUM, AN LONGUM, AUT
CUIUSLIBET ALTERIUS FORMAE
COMPOSITA VERO. Post simplicem uero quaestionem, exemplificat de composita; DISTRIBUITUR, hoc est diuiditur, IN PLURES AFFIRMATIONES et similiter negationes. Attende 'plures' non secundum materiam uocis sed secundum sensum etiam.
UTRUM CAELUM. Hanc quaestionem ad hoc ut sit multiplex ita intellige ne illud utrum subintelligatur hoc modo:
Utrum sit longum uel non
Utrum sit rotundum uel non
etc. Si enim illud utrum proponeremus, uni categoricae propositioni habenti disiunctiuum praedicatum uel uni hypotheticae disiunctae unam quaestionem facimus, subintellecta extra negatione illius categoricae et illius disiunctae, ac si ita diceret: Utrum uera sit haec propositio caelum est rotundum uel quadratum uel longum uel cuiuslibet alterius formae uel non sit uera, de qua supra satis egimus.
HIC ENIM PLURES AFFIRMATIONES PROBARE NECESSE EST, QUAE DIVERSA
DEFENDUNT. ET DE QUAESTIONE QUIDEM, QUANTUM AD PRAESENS NEGOTIUM
PERTINEBAT, SUFFICIENTER DICTUM EST.
HIC ENIM. Commendat exemplum de composita quaestione ostendens ab effectu hanc esse compositam, quia diuersos homines contendentes qui diuersa sentiunt de forma caeli contingit probare plures affirmationes ex hac quaestione. Quia iste probat esse rotundum, ille quadratum.
[1180C] CONCLUSIO VERO EST ARGUMENTIS APPROBATA PROPOSITIO, DE
QUA EADEM FERE DICI POSSUNT QUAE DE PROPOSITIONE. QUAE QUONIAM
DILIGENTER SUPERIUS EXPLICATA SUNT, DE ARGUMENTO DEINCEPS
TRACTANDUM VIDETUR.
CONCLUSIO VERO. Post propositionem et quaestionem, agit de conclusione et notandum quod argumentum quod in definitione conclusionis ponit duas acceptiones nobis habere uidetur, unam strictiorem, aliam largiorem et similiter fortassis conclusio. Ea namque tantum argumenta dicuntur quandoque quae conuenienter inducta fidem faciunt, secundum quod describitur argumentum "rei dubiae ratio faciens fidem" et ab argumento sophistico diuidit Boethius. Omnia illa etiam dicuntur argumenta quandoque quae inducuntur ad probationem alicuius et tamquam probantia disponuntur, siue scilicet probent, siue faciant fidem, siue non, secundum quod uidetur argumentum accipi in definitione argumentationis. Omnem syllogismum /292/ conuenit argumentum habere, quare etiam illum qui ex omnibus certis propositionibus lexitur cui etiam definitio syllogismi potest adaptari. At uero si certae sunt omnes propositiones, nulli fit in eo fides. Unde nec argumentum habet <quod> faciat sed quod disponatur et tractetur tamquam <argumentum>, secundum quam etiam acceptionem argumenta sophistica argumentum ratio disserendi dicitur et artificium disserendi, id est argumentum ei subiectum esse Boethius dicit, ut sophistica quoque argumenta nominet. Unde etiam in primo super Topica Ciceronis et sophisticam logicae supponit, id est scientiae disserendi, id est argumentandi et argumenta eius argumenta nominat:
Omnis namque scientia uel uis logicae disciplinae aut definit,
aut partitur, aut colligit. Colligendi etiam facultas triplici
diuersitate tractatur; aut enim ueris, acl necessariis
argumentationibus disputatio discurrit et disciplinalis
demonstratio nuncupatur, aut tantum probabilibus et dialeclica[s]
dicitur, aut apertissime falsis et sophistica id est cauillatoria
perhibetur. Logica igitur quae est peritia disserendi uel de
definitione uel de partitione uel de collectione, id est de ueris
ac necessariis uel de probabilibus, id est uerisimilibus uel de
sophisticis, id est cauillatoriis argumentationibus tractat. Has
enim collectionis partes esse diximus.
Ex his itaque patet quod argumenta dicimus omnia illa quae tamquam probantia inducuntur; et hoc est haec larga acceptio 'argumenti'.
Alia uero strictior est acceptio quando scilicet ea sola uocamus 'argumenta' quae rationabiliter inducta fidem faciunt, secundum hoc quod Boethius in sequentibus loquens de argumentis necessariis ac non probabilibus dicit ea non posse esse arguntenta quae necessaria sunt ac non probabilia aliis quibus non sunt demonstrata. Sed his qui ea recipiunt possunt afferri ad argumenta et haec est strictior acceptio argumenti.
Cum itaque duae sint acceptiones huius nominis quod est 'argumentum', una quidem largior pro eo scilicet quod inducitur tamquam probans, alia strictior pro eo scilicet quod est rei dubiae ratio faciens fidem, quaerendum est in qua significatione[m] argumentum ponatur in hac distinctione conclusionis. Sed si in omni syllogismo, siue dubia sit conclusio siue certa, uolumus esse conclusionem, oportet, /293/ cum dicitur propositio approbata argumentis, accipi large 'argumentum' et 'probari', ut scilicet omnis conclusio dicatur approbata argumentis, id est illata ex aliquo quod tamquam argumentum tractatur. Quod enim dicitur tantum de argumentis ualet quantum de aliquo argumentorum. Quippe non omnis conclusio per plura argumenta tractatur.
Quod ergo omnem conclusionem approbari aliquo argumentorum tale est quasi diceremus eam tractari tamquam probatam. Sic enim et quaestionem omnem quaesitam quantum ad tractatum dubiam appellamus, non quia scilicet de ea dubitetur sed quia de ea tamquam dubia tractetur dum de ipsa quaeritur.
Nota etiam quod prius APPROBATA, subiunxit ARGUMENTIS, id est aliquo argumeniorum quia, ut dicit Boethius in primo super Topica Ciceronis, alia faciunt fidem, id est probant, quae argumenta uocamus,
ut uisus faci[a]t fidem his quae uidentur. Sed quia uisus non est
ratio, nec argumentum, inquit, esse potest.
Similiter si quid probatum est, et non per argumentum, 'conclusio' non dicitur. Notandum uero [quod] secundum hanc definitionem 'conclusionis' non omnem argumentationem in se materialiter continere conclusionem, ueluti istam:
Socrates est homo, ergo ipse est animal.
Quippe 'ipse est animal' omnino propositio non est, nec etiam uox significatiua, pro eo scilicet quod uox relatiua, sicut est 'ipse', per se significare non potest sed gratia eius tantum uocis, ad quam refertur.
DE QUA EADEM <E>TIAM FERE. Istud 'fere' definitionem propositionis excipere uidetur. Nam easdem habet diuisiones conclusio quas habet et propositio sed non eadem definitione nominatur hoc nomen 'conclusio' qua et 'propositio'. Nam quod dicitur tantumdem ualet ac si diceret de nomine cuius. Quippe eadem est oratio propositio et conclusio sed diuersa eorum nomina diuersis definitionibus nominantur sed eisdem diuisionibus quas continent declarantur. Ad nomina uero tam definitiones quam diuisiones reducimus, quia necessario definitio conuertibilis est cum definito, nec diuisio facta est de aliquo definito. Cum enim dicimus propositio alia categorica alia hypothetica et similiter conclusio, de qua conclusione uel propositione id[em] dicimus<?> Profecto de nulla ideo quia uniuersalis nominis confusa significatio ad nullum nominatum dirigit nos. Sed cum nec de nominibus ipsis agamus, [sed] per nomina nominum tam diuisiones quam definitiones esse /294/ dicuntur, per quas ostendimus quas proprietates nomina contineant.
ARGUMENTUM EST RATIO REI DUBIAE FACIENS FIDEM.
ARGUMENTUM EST RATIO REI DUBIAE FACIENS FIDEM. 'Argumenti' nomen tribus modis accipi potest:
(1) Modo autem 'argumentum' nomen est propositionum quae praemittuntur ad probationem alterius propositionis, siue una praemittatur sicut in enthymemate uel exemplo, siue plures sicut in syllogismo uel <in> inductione. Unde in sequentibus Boethius dicet maximam propositionem inter ambitum aliquotiens argumenti contineri, hoc est inter ipsas praecedentes propositiones quae argumenta sunt quasi una earum includi. At uero cum maxima propositio in ambitu argumenti est, quasi pars lateat, oportet 'argumentum' uocale intelligi cuius uocem dicit esse partem. Quod etiam in sequentibus ostendens necessaria ac non probabilia argumenta esse, dicit ea postquam probata sunt aliis argumentis posse afferri ad argumenta, ut scilicet sint argumenta ad aliud. At uero id quod per argumentum probatur pars ipsa est quaestionis quae, probata, 'conclusio' dicitur, quae dum ad aliud sit argumentum apparet propositiones argumentum dici, ut hic quoque uocale argumentum esse confirmemus.
(2) Quidam uero non ipsas propositiones sed earum intellectus 'argumentum' uocant dicentes id scilicet recte argumentum dici in quo uis est probationis, hoc est fidei constituendae, quod est intellectus. Quippe inanis est uox ad arguendum nisi per conceptionem sui intellectus. Ipse uero intellectus ad fidem sufficit sine uoce et saepe mens tacite apud se, cum de aliquo dubitet, rationes confert ex intelligentia sua, quibus dubitationi suae fidem asserit. Cum itaque uis arguendi uel et probandi <in> intellectu sit, iure ibi argumentum esse <dicunt>. Cui etiam syllogismo concordare dicunt quod ait: RATIO. Quippe 'ratio' proprie nomen est discretionis intelligentiae.
(2) Alterum uero 'argumentum' uocant proprie neque ipsas propositiones, neque earum intellectus sed eas res uel eos terminos propositionum praecedentium, ut in quibus uis est probandi, quod nos appellamus locos; ueluti cum dicimus:
Socrates est homo;
Quare est animal
ipsum hominem qui locus est 'argumentum' nominant, quibus Tullius in primo Inuentionum /295/ consentire uidetur. Ubi scilicet probabile argumentum diuidens ait:
Omne argumentum, ut in certas partes tribuamus, probabile quod
sumitur ad argumentationem aut signum est, aut credibile aut
iudicatur aut probabilis.
Signum autem esse dixit:
Quod sub aliquem sensum cadit et quoddam significat quod ex ipso
profectum uidetur, ut cruor fuga pallor puluis.
Quae quidem uerba plane uidentur ostendere signum ipsum quod ad probationem caedis adducitur. Ipse etiam Boethius in primo super Topica Ciceronis, cum de argumento syllogismi loqueretur, ipsum medium terminum uisus est argumentum uocare dicens:
Argumentum, nisi sit oratione prolatum et propositionum
contexione dispositum, fidem facere dubitationi non
poterit. Igitur illa propositionis prolatio ac dispositio
argumenti argumentatio nuncupatur, quae dicitur
syllogismus. Omnis uero syllogismus uel enthymema propositionibus
constat; omne igitur argumentum syllogismo uel enthymemate
profertur. Enthymema est imperfectus syllogismus, cuius aliquae
partes, uel propter breuitatem uel propter notitiam,
praetermissae sunt.
Et rursus:
Quoniam igitur syllogismus omnis propositionibus constat,
propositiones terminis, termini inter se differunt, eo quod unus
maior est, alter minor, fieri non potest ut ex propositionibus
conclusio nascatur, nisi per terminos progressae quaestionis
extremos terminos alicuius propositionis mediante termino
coniunxerint.
Et iterum:
Quoniam igitur, medii termini interpositione, extremi copulantur,
eoque modo membra quaestionis inter se conueniunt, adhibitaque
probatione soluitur dubitatio, nihil est aliud argumentum quam
medietatis inuentio; haec enim uel coniungere, sit affirmatio
[uel disiungere] defendatur, <uel disiungere> si negatio
uindicetur, poterit extremos. Quae cum ita sint, duarum
propositionum ac tertiae conclusionis, maior quidem propositio
dicitur quae maiorem terminum continet, id est in qua maior
terminus praedicatur, medius uero supponitur, ut "Omne animal est
substantia". Minor uero propositio est quae medium terminum
praedicat, subicit /296/ minorem, ut "Omnis homo est animal". Sed
quoniam a maioribus necesse <est> minorai descendere, eius
conclusionis quae ex duabus propositionibus nascitur illa quasi
proprie effectrix propositio dicitur, quae prima est.
Ex his ergo coniciunt tam Tullium quam Boethium uocare argumenta eadem quae locos differentias appellant. Sed aliunde 'argumenta' dici uolunt, aliunde 'locos differentias'. Nam 'argumentum' appellant appellatum ac si diceretur hoc simpliciter quod fidem facit, 'locum differentiam' secundum proprietates habitudinis ad terminum quaestionis ea qua fidem facit; ueluti 'homo' argumentum ad 'animal' in eo dicitur quod ipsum proba[n]t, locus uero differentia consideratur secundum specialitatem ex qua recipit 'animal'.
At uero nobis hoc loco uidetur 'argumentum' dicere solas propositiones quae ad probationem quaestionis inducuntur, ut sicut quaestio proposita <et> conclusio probata uoces sunt, ita etiam argumentum et argumentatio uoces sunt. Quod enim unusquisque apud se contemplando argumenta disponit quibus sibi certitudinem facit, non magis ad logicam quae est ratio disserendi pertinet, quam ad caeteras scientias. At uero ipse propositionum contextus qui inducitur ad probandam aliquam propositionem ad rationem tantum pertinet scientiae quia ratiocinari, id est disserere siue argumentari, in cognitione non aguntur sed in collectione disputationis. Qui autem aiunt uim arguendi consistere in intellectu, in eo scilicet quod sine intellectu inutiles sunt propositiones, atque ideo intellectus ad arguendum sufficere opinantur, et inde ipsum proprie argumentum [non placet] appellant, <non placet>, quia si intellectus praecedentium propositionum ad fidem conferendam sufficere dicatur quare cum dicitur:
Socrates est homo, ergo est asinus
auditor qui habet intellectum praecedentis propositionis non adquiescet statim conclusioni, cum scilicet iam intelligit quod dicit praecedens propositio? Non itaque sufficit perceptio intellectus praecedentium propositionum, quia postquam bene intellexerit quod dicunt praecedentes propositiones, conclusioni tamen ideo non adquiescit.
Amplius: Si enim dictum esto [in] intellectus propositionis ut 'argumentum' dicatur, cur non etiam intellectus maximae propositionis ut ipse potius 'locus' dicatur, quam 'maxima propositio'? Quippe inanis est maxima propositio sine intellectu, ut scilicet ipsa argumenta commendet. Nec tamen locum auctoritas appellat nisi ipsam maximam propositionem, uel locum differentiam. /297/
Praeterea cum locos differentias uel uoces ipsas sicut definitiones uel res appellamus sicut integrum totum uel eius partem, oporteret magis intellectus locos differentias appellari. Quippe inanis esset uel uox uel rei natura ad firmitudinem argumenti, nisi ita esse intellectu ceperimus.
Praeterea si intellectus argumenta hic uocet, quomodo haec necessaria dicit, illa probabilia? In quo enim intellectum necessarium possimus appellare, sicut ipse in sequentibus necessarium describit?
Praeterea cum ait argumentum semper not[it]ius esse quaestione, dicemus intellectum notiorem esse ipsa propositione, quae in quaestione proponitur? Aut, si quaestio quoque nomen sit intellectus et conclusio, quomodo dicimus ipsum intellectum quaeri uel concludi? Quippe neque de intellectu arg<uitur> neque per intellectum de aliquo sed per propositiones de rebus loquimur.
Amplius. Quomodo potest esse certior intellectus huius propositionis: Socrates est homo, quam huius:
Socrates est animal
cum uidelicet ille qui 'hominem' coniungit 'Socrati' in animo 'animal rationali mortali' ibidem, et 'animal' 'Socrati' copulet? Quod si intellectus hominis non potest esse certior intellectu animalis, uel intellectus illius propositionis certior quam intellectus istius, profecto nec argumentum ad eum esse poterit. Unde illorum sententiam non approbamus, qui intellectum proprie argumenta dici hoc loco uolunt.
Sed nec illa nobis placet quae terminos ipsos, qui loci sunt differentiae, 'argumenta' dicit. Cum enim ostenditur hoc compositum non esse animatum corpus, quia neque corpus est, nemo argumentum necessarium hic esse dubitat, non quantum ad terminos sed quantum ad totas propositiones. Quippe corpus omnino sine animato corpore esse potest. Unde id quod dicit praecedens propositio sine eo quod dicit posterior non potest contingere, et quotiens est ita, quod scilicet non potest contingere quod dicunt praecedentes propositiones sine eo quod dicit conclusio, necessarium est argumentum, siue ita sit in actu, siue non. Quod enim dicit:
Non est corpus, quare non est animatum corpus
licet corpus sine animato corpore possit esse, necessarium est argumentum, quia uidelicet praecedentis propositionis sensus non potest attingere sine sensu posterioris, et qui dicit:
Non est animatum corpus, quare non est corpus
licet animatum corpus sine corpore non possit esse, non est tali necessarium argumentum, quia scilicet sensus prioris /298/ potest contingere sine sensu posterioris. Quia igitur de necessitate argumenti ad totas propositiones ubique respiciendum est et similiter de probabilitate, bene eas ubique argumenta uocamus, non intellectus earum uel terminos.
Sed fortasse quis dicet maxime sensus propositionum, id est ea uidelicet quae a propositionibus dicuntur, debere dici 'argumenta', pro eo uidelicet quod huhlsmodi necessitas inter ea maxime sit assignanda.
Sed iam profecto 'argumentum' non esset nomen existentium, nec saepe probantia no[ti]tiora essent probato. Quippe saepe idem est probantis propositionis sensus et probatae. Veluti cum definitio et definitum apponuntur quae eiusdem penitus sunt significationis. Unde nulla ratione uidetur posse esse certum quod dicit hypothetica propositio:
Socrates est homo
id est animal rationale mortale, quin sit certum quod ipse sit animal. Unde nullo modo hoc ad illud potest ad argumentum adduci, cum uidelicet necesse sit hoc probans esse dubium quotiens illud probatum sit dubium.
Praeterea si argumenta dicimus dicta propositionum, quae omnino nihil sunt, quomodo in ambitu eorum dicimus propositiones includi? Solas itaque propositiones hoc loco argumenta uocamus, in designatione quarum descriptio argumenti sic exponitur.
ARGUMENTUM EST RATIO etc. 'Ratio' hoc nomen tribus modis accipi solet: (1) nomen scilicet discretionis animi; et (2) nomen definitionis iuxta illud Aristotelis ratio substantiae; et (3) nomen uocum quae conuenienter in ratiocinatione disputationis inducuntur -- quae quidem acceptio huic loco congruit et maxime est usitata. Cum enim solemus dicere nunc audiamus rationem alicuius, talis est ut auscultemus quibus uerbis id quod dicit confirmet, quae quidem uerba confirmatum, id est argumentum, hoc loco dicuntur. Tale est ergo cum ait: ARGUMENTUM EST RATIO, ac si diceret: Verba ad ratiocinandum conuenienter inducta, id est rationabiliter in disputatione assumpta, non quidem ut fidem recipiant sicut conclusio sed ut fidem referant rei dubiae, id est quaestioni quaesitae. Unde supponit: FACIENS FIDEM, id est credulitatem, REI DUBIAE, id est quaestionis quaesitae.
Et nota quod, ut iam meminimus s<upra> Boethius non dixit simpliciter FACIENS FIDEM, quia multa faciunt fidem quae argumenta non sunt, sicut uisus et pleraque experimenta. Quippe cum rationes non sint, nec, teste Boethio, 'argumenta' dici possunt. Unde necesse erat ut praeter mitteretur /299/ RATIO.
Et nota in hac definitione, sophistica non includi argumenta, sicut posterius ostendit. Quippe nec conuenienter sunt adiuncta conclusioni ut ratio dici queant. 'Ratio' namque, teste Prisciano, absolutum nomen est, in eo scilicet quod 'ratio' dici non potest nisi sit recta conueniens. Unde et <so>phistica quae quandoque fidem conferunt auditoribus imperitis qui eorum fallacias non deprehendunt, quia tamen rationes non sunt, nec argumenta sunt dicenda. Ea uero sola pro rationabilibus habenda sunt quae conuenienter inducuntur secundum positionem sententiae eius, cum quo sermo conseritur. Si quis enim ponat hominem compositum esse speciem animati, et corpus et animam simul coniunctam esse animatum, quia sunt homo compositus, ex uero falsum conuenienter ostendo non quantum ad rerum naturam sed quantum ad positionem sententiae aduersarii, ad opinionem cuius maxime respiciendum est, si ei fidem facere cupimus. Sola enim ad fidem sufficit, quia siue quod in ueritate consistat siue non, nihil attinet ad probationem, si ei minime uidetur, cum quo sermo conseritur.
Rursus siue sit siue non sit, nihil impedit ad probationem, dummodo in opinione consistat. Non est autem sophisticum argumentum quia inconueniens ostendit sed quia inconuenienter arguit, cum uidelicet non est conuenienter adiunctum conclusioni, secundum id quod in opinione consistat auditoris. Veluti cum quis receperit omnem hominem esse quoddam animal, si sic arguatur quidem, quia omne caput hominis est in homine, omne caput cuiusdam animalis esse in homine, non est argumentum conuenienter adiunctum conclusioni, secundum priorem concessionem, quia et uera est concessio et ex argumento conclusio non prouenit. At uero si quis arborem speciem animalis esse ponat, recte arguitur secundum positionem sententiae quercus esse animal, quia est arbor, quia uidelicet natura speciei quae posita est et concessa exigit ut quod propter argumentum inducam conuenienter sit adiunctum conclusioni, ut indubitanter tenetur quod de quocumque praedicatur species, et genus. Nec ullo modo sophisticum est hoc argumentum quod auditorem non decipit sed causa eum inde positionis seduxerat, quod uidelicet arborem speciem animalis esse putabat, secundum quam quidem opinionem argumentum recte procedit.
Sic etiam multas in sequentibus argumentationes disponet quarum argumenta magis secundum opinionem conuenientia sunt, quam secundum rei ueritatem. Sicut est illud a contrariis uel ab adiunctis /300/ uel ab auctoritate uel a maiori uel a minori et quaelibet coniecturalia argumenta. Cum enim a contrariis ostendimus quod, cum bona sit sanitas, mala est aegritudo, uel quod ambulatio fuerit quia strepitus pedum est auditus, si rei ueritatem pensemus non est argumentum adiunctum conuenienter conclusioni, sicut nec si dicamus aliquid esse Socratem, quia est animal. Quippe contingit esse animal quod tamen non est Socrates; ita contingit strepitum esse sine ambulatione et quandoque duo contraria eidem contrario supponuntur, ut egestas et superabundantia malo.
At uero cum huiusmodi qualitatis est homo cum quo disputatur, ut per ea quae frequenter eueniunt alia facile recipiat, aut cum in eius opinione constat quod semper contraria contrariis conueniunt, uel adiuncta semper sunt cum adiunctis, bene secundum hoc quod se habet qualitas hominis, non natura rei, argumenta disponimus et fortasse quae infirma sunt secundum naturam rerum, ualida sunt ad aedificationem fidei iuxta opinionem auditoris, qui uidelicet huiusmodi est quod quotiens alia cum aliis frequenter contingere uiderit, haec per illa recipiat facile.
Unde rationem quodlibet 'argumentum' uocamus, id est rationabiliter inductum ad faciendam fidem -- non tam secundum rei ueritatem quam secundum animi qualitatem et aestimationem eius cui fit, ut saepe quod est incongruum secundum ueritatem conueniens sit secundum opinionem. Nam cum argumenta a maiori uel a minori secundum uisum ponimus, saepe ex uero falsa arguimus, quia frequenter contingit ut id quod uerum est minus uideatur et quod falsum est magis. Veluti si contingat <non> uerberari episcopum ab eo qui <non> pepercit seruis illius. Unde si ostendam seruos uerberatos, quia nec domino pepercerunt ex uero falsum arguo recte quod est secundum opinionem eius qui hoc facilius quam illud receperat. Similiter si quis auctoritatem alicuius ubique recipiat, qui tamen in aliquo deceptus falsam sententiam astruit, falsam sententiam esse ueram probabimus, per hoc quod sic est uisum auctori, quem ubique ille recipit, nec uitiose arguemus ex uero falsum propter opinionem auditoris.
FACIENS FIDEM. Quaerendum uidetur utrum 'facere fidem' actualiter accipiamus, ut uidelicet nunquam argumentum dici debeat nisi actualiter fidem faciat. Sed si hoc est, iam omne argumentum uidetur probabile. Sed falso. Non enim omne quod fidem facit probabile est, sed quod statim ut auditum /301/ est, fidem facit. Si enim aliquod argumentum proferatur et mox, ut auditum est, non recipiatur, si postea probetur et probatum fidem facit, licet fidem faciat, tamen probabile non est quod statim per se sine ulla probatione receptum non fuit. Unde si facere fidem actualiter nihil impedit, quoque non modo naturaliter accipiamus.
REI DUBIAE. Hoc ad differentiam poni non uidetur, cum uidelicet fides, id est credulitas, fieri non possit certae rei sed tantum dubiae, de quo tamen Boethius in primo super Topica Ciceronis multum ambigue loquitur in expositione eiusdem definitionis argumenti, dicens:
Si igitur id esse argumentum dicimus, quod ratio est faciens
fidem, num tota argumenti natura monstrata sit? Minime. Quod si
eius rei, de qua nemo dubitat, aliqua ratione quis uelit fidem
facere, num idcirco illa, quod fidem faciat, uocabitur
argumentum? Nullo modo. Argumentum namque est quod rem arguit, id
est probat. Nihil enim probari, nisi dubium, potest. Addita
igitur alia differentia, facta est integra definitio argumenti,
constans ex genere et duabus differentiis.
In quibus quidem uerbis ita ridiculosus esse uidetur quod, cum dicat nulli rei posse fieri fidem nisi dubiae, tamen astruat secundam differentiam 'per rei' dubiae supponi.
Sed hoc magis secundum opinionem aliorum protulit quam secundum ueritatem. Unde nullo modo 'rei dubiae' ad differentiam supponi concedimus sed ad expressionem cui uidelicet rei fides fiat per argumentum. Res uero dubia ipsa est propositio dubia, quam quaestionem, scilicet quaesitam, dixit esse, dum de ea quaeritur et conclusionem postquam approbata est.
Sed fortasse dicitur quod magis rem dubiam oportet dicere sensum propositionis, uel rem ipsam de qua agitur, quam ipsam propositionem. Quippe cum quaeritur:
Utrum Socrates est homo
de propositione nihil quaeritur, neque agitur sed de ipso Socrate uel de dicto propositionis. Unde potius dictum propositionis, uel rem de qua agitur, conuenit rem dubiam appellari. Sed si hoc est, quomodo ad probationem quarumdam propositionum inducemus alias quae de eisdem agunt? Quippe non poterit hoc illi facere fidem, quod necesse est ignorari, quamdiu illud ignorabitur, ueluti si quis definitionem ad probationem definiti ducat, uel speciem ad probationem generis, non uidetur congruum. Cum enim eamdem /302/ rem penitus contineat definitio quam definitum, quomodo quis de re huius dubius fuerit et non de re illius? Aut quomodo quamdiu quis certus non erit <de> animali, poterit esse certus de homine, qui est animal? Quippe si certus est de homine, certus est de animali.
Sed frequenter contingit dicta probantium propositionum et probatarum eadem esse penitus, ueluti cum definitio integre sententiam continet siue definita. Unde semper dictum propositionis praemissae necesse est esse dubium, quamdiu dubium fuerit dictum propositionis illatae; quippe idem sunt penitus. Male igitur hic ad probationem illius inducitur. Quod si quis non rem ex re probari dicat, uel dictum ex dicto sed intellectum unius propositionis ex intellectu alterius, minus ad ueritatem accedit; non enim de intellectu quaeritur uel dubitatur.
Praeterea multa per <aliud sunt> argumenta quae firmiora sunt, ueluti cum ad probationem praemittitur uox, in qua continetur sententia submissae uocis. Ut si ostendamus aliquid esse sensibile quia est animal, uel quia est potens sentire, uel quia est homo. Quamdiu enim quis de eo quod per 'sensibile' concipit, necesse est ut dubitet de eo quod per aliud intelligit uel per alias uoces praemissas, quia profecto unaquaeque istarum uocum intellectum sensibilitatis in se continet, sicut et sensibile etc. secundum inhaerentiam intelligi. Cum ergo nec rem de qua agitur in propositione, nec dictum propositionis, nec intellectum propositionis hoc loco rem dubiam conuenit appellari.
Restat ut propositionem ipsam rem dubiam appellemus, de qua et ipse Boethius quaeri dicat et ipsam postquam approbata est et conclusa [et] conclusionem appellat. Nam et Aristoteles cum ait in syllogismo ex his quae proposita sunt et concessa aliud ab ipsis necessario euenire, aliud non quantum ad materiam uocis. Quippe saepe euenit conclusionem argumentationis eamdem in sensu esse cum praecedenti propositione. Veluti si dicam:
Omnis gladius est ensis,
Sed nullus ensis est cultellus;
Ergo nullus gladius est cultellus
eadem est in sensu conclusio cum assumptione, cum sit in materia uocis diuersa. Cum itaque in omni argumentatione aliud probans argumentum aliud probatum esse conueniat, nequaquam aliud nisi quantum ad uocis diuersitatem possumus accipere.
Rem itaque dubiam, quam per aliud semper probari conuenit, 'propositionem' appellamus, de qua dubitatur -- utrum scilicet dicat id quod in re sit. Duabus uero de causis dubitari potest utrum propositio sit uera, id est dicat id quod in re est, uel quia nescimus /303/ eam dicere id quod ipsa dicit et quod certum est nobis, uel quia cum sciamus eam dicere id quod ipsa dicit illud tamen quod ipsa dicit nescimus si in re sit. Si quis enim uidens Socratem legere nesciat eum uocari Socratem, et ei dicatur quod Socrates legit, non recipit propositionem, licet certus sit de eo quod propositio dicit. Nam quia certum est ei hunc hominem legere, profecto et Socratem; et cum idem dicant haec duae propositiones hic homo legit et Socrates legit, de ueritate huius, non illius dubitat, quia uidelicet significationem subiecti huius propositionis non agnoscit sicut illius, nec scit in ista propositione Socrates leyit agi de homine illo quem legentem conspicit, quia hoc nomen Socrates eius esse ignorat; scit tamen in re esse illud quod propositio dicit sed quia nescit illud a propositione dici, de ueritate propositionis dubitat.
Duo enim sunt necessaria ad hoc ut de ueritate propositionis certi simus, ut uidelicet sciamus propositionem dicere id quod dicit et ita esse in re sicut ipsa dicit. Siue autem hoc, siue illud ignoremus, certa esse non potest propositio. Quod et si sciamus ita esse ut propositio dicit, nec eam illud dicere noscamus, nescimus ideo istam esse propositionem, ut supra docuimus.
Rursus si bene teneamus uocum omnium significationem et sciamus quia hoc dicit, nec illud sciamus in re esse, dubia est propositio. Veluti si quis Socratem et nomen eius cognoscat, audiat dici eo absente:
Socrates legit
scit quidem quod propositio dicit et de quo in propositione agatur sed utrum ita sit ex absentia Socratis ignorat. Quae itaque duo necessaria concurrunt ad hoc ut uera sit propositio, primum quidem ut aliquid in re sit et postea quod propositio illud dicat; certa esse non potest ueritas propositionis nisi et illud sciamus esse in re quod propositio dicit et etiam sciamus propositionem illud dicere. Unde, altero istorum incognito, duabus istis de causis, dubia non certa erit propositio, scilicet quod si cognoscentes id esse in re quod propositio dicit, nesciamus propositionem illud dicere, uel scientes propositionem illud dicere, id esse in re ignoremus.
Rem itaque dubiam hoc loco propositionem ipsam appellamus, qua prolata haesitamus utrum ipsa uera sit, id est dicat id quod in re est, de qua etiam Boethius dicit quaeri, hoc est de ipsa dubitari et ad eam argumenta peti. Cum enim dicitur:
Utrum Socrates est homo
licet de propositione non agamus sed de re ipsa quae /304/ est Socrates, intentio tamen dubitationis ad propositionem pertinet et, licet de re per uerba quaerat, intendit tamen ueritatem propositionis sibi manifestari, licet non quaerat utrum ipsa propositio habeat ueritatem.
Cum itaque de uoce intendatur et principaliter quantum ad intentionem de propositione dubitetur, uerbis tamen propositionis in demonstratione tantum rerum utimur, ac de re ipsa loquendo agimus et licet actio sit circa rem, tamen intentio est circa uocem. Sicut et in Praedicamentis cum de doctrina uocum intendatur, ad rerum naturam propter ipsas uoces tractatus transfertur, sic itaque de rerum statu quaeritur ut ex hoc ueritas propositionum appareat, quae uidelicet ueritas statum rerum semper comitatur et ex eo pendet et cum eo necessario permanet aut permutatur.
Cum uero itaque de rebus est actio, de propositione habetur intentio et quod de re dicitur gratia propositionis fit et saepe contingit ut idem penitus propositiones diuersae materiae dicant et tamen una certa existente, altera sit dubia. Quippe haec propter aliud est certa, illa propter aliud est dubia. Ut cum fortasse idem dicat 'substantia corporea animata sensibilis' quod 'animal' dicit; fortasse autem haec propositio:
Quoddam animal est homo
alicui homini dubia est propter hoc quod ignorat eam dicere id quod dicit et quod ipse scit esse in re, cui ista est certa:
Quaedam substantia corporea animata sensibilis est homo
quia istam scit dicere id quod dicit et quod scit esse in re. Unde bene haec propositio ad argumentum illius afferri potest, quae certa esse potest ubi illa est dubia, licet idem dicat cum illa. Nam cum quis audit 'substantia corporea animata sensibilis' quam iam fortasse nouerat esse definitionem animalis sed id oblitus fuerat, statim aequalitatem definitionis et definiti reducens ad memoriam, per praecedentem propositionem quam recipit posteriori adquiescit.
Sed dicitur quia non per propositionem praemissam recipit submissam, scilicet multa concurrunt ad hoc ut eam recipiat, quod uidelicet et praemissam propositionem in se recipit et eam adiunctam conuenienter conclusioni esse uidet, ut per eam conclusio recipi debeat, per hoc scilicet quod istud definitionem illius esse et quis sit modus probandi definitionis ad definitum cognoscit. Sed si intellectum uocaremus argumentum, profecto in omni argumentatione plura arguerent. Sed quia id solum quod probatum est 'argumentum' dicimus, solius eius quod profertur arguere est sed ita ut in se recipiatur et conuenienter adiunctum conclusioni uideatur; nihil quippe /305/ est quod ad efficiendum aliquid per se sufficiat, quia nec uox aliqua ad significandum aliquid per se sufficit, ubi huius discretionis <non> sit auditor, ut eius impositionem teneat et ad quod significandum inuenta sit cognoscat. Vox tamen ipsa intellectum constituit sed non in quolibet auditore sed in eo tantum qui iam hanc discretionem habet, ut sciat ad quid designandum inuenta sit.
Similiter argumentum prolatum non cuilibet fidem facit sed ei qui instructus est iam uel rerum uel nominum proprietatibus, quae ad constitutionem fidei sunt commoda; uelut praedictum argumentum ei qui iam etiam nouit istud illius esse definitionem, et quae sit definitionis et diftiniti proprietas. Sicut enim ea quae in disputatione arguunt propositiones ipsas appellamus, ita etiam res dubias ipsas propositiones uocamus, quae concluduntur et probantur. Quippe disputatio non est realis pugna uel perscrutatio unius hominis in cognitione sed altercatio et contentio ratiocinantium de proposita quaestione probanda uel improbanda. Unde bene quae ad disputationem concurrunt, siue probantia siue probata, uoces appellamus; et nota quod cum dubiam propositionem dicimus quae argumento ostenditur, tantumdem ualere ac si diceremus eam non esse certam, hoc est non recipi pro uera. Saepe enim fides fit eis quae omnino pro falsis habentur, quae quidem, quia de eorum falsitate consta[n]t, dubia proprie non dicuntur. Sicut:
Socrates est homo
quia uera tenetur dubia non est, ita nec:
Socrates non est homo
quia pro falsa tantum habetur, dubia recte non dicitur, quia ad opinionem tantum falsi iam est inclinata.
Ac de expositione quidem argumenti definitionis haec dicta sunt, ex quo etiam apparet argumenta tantum appellari uoces arguentes, uelut ipsas propositiones quae ante conclusionem in argumentatione praemittantur, ut ei fidem faciant. Si quis autem nomen argumenti in alia acceptione uel apud Tullium uel apud alios inueniat, non est huic acceptioni contrarium. Quod uero Boethius agens de argumento syllogismi figurati dixit nihil aliud argumentum illius esse quam medietatis inuentionem per quam extremitates ad inuicem coniunguntur, uel ab inuicem disiunguntur, tale est ac si diceret argumentum esse in ipsum inuentum secundum dispositionem medii. Quippe in praemissis propositionibus syllogismi, quae argumentum eius sunt, ipsa syllogismi figura secundum medii termini /306/ dispositione<m> continetur et ipsae propositiones, quae sunt argumentum, dicuntur inuentio medii termini, id est inuentae et adductae ad arguendum secundum dispositionem medii termini, ui cuius extrema coniunguntur uel disiunguntur.
HANC SEMPER NOTIOREM QUAESTIONE ESSE NECESSE EST.
HOC SEMPER. Post definitionem argumenti, supponit quamdam ipsius argumenti proprietatem ex qua definitionem commendat, ac si diceret: Bene dico argumentum facere fidem rei dubiae, id est quaestioni, quia uidelicet haec ratio faciens fidem rei dubiae, id est argumentum, notius est QUAESTIONE, id est ipsum est notum et quaestio ignota. Non enim comparatiue accipiendum est quod ait: 'notius' sed electiue secundum quod statim supponet quia ignota notis probantur.
NECESSE EST, id est determinatum est et certum.
NAM SI IGNOTA NOTIS PROBANTUR, ARGUMENTUM VERO REM DUBIAM PROBAT,
NECESSE EST QUOD AD FIDEM QUAESTIONIS AFFERTUR, IPSA SIT NOTIUS
QUAESTIONE.
NAM SI. Vere argumentum est notius quaestione, nam id quod fidem facit quaestioni notius est quaestione. A pari. Et ita illud nam quod praemittitur ad fidem orationis respicit et uere id quod ad fidem quaestionis agertur est notius quaestione, quia notis tantum ignota probantur et argumentum probat rem dubiam; ab effectu; quod enim probat ex eo contingit quod est notius; et ita illud secundum si ad secundam probationem pertinet.
ARGUMENTORUM VERO OMNIUM ALIA SUNT PROBABILIA ET NECESSARIA, ALIA
PROBABILIA ET NON NECESSARIA, ALIA SUNT NECESSARIA SED NON
PROBABILIA, ALIA NEC PROBABILIA NEC NECESSARIA.
ARGUMENTORUM. Post definitionem argumenti in qua omnin conueniunt, argumenti supponit diuisionem ut ea de quibus intendit a caeteris separet, scilicet probabilia; et nota quod largius in diuisione nomen argumenti uidetur accipere quam in definitione, quia quartum membrum in sequentibus omnino ab argumento uidetur separare. Videtur itaque hoc loco 'argumentum' uocare quodcumque tractatur tamquam probans, siue scilicet probet siue non. In qua quidem larga acceptione 'argumenti' quidam putabant Tullium definisse argumentum, quos omnino improbat Boethius qui argumentum hoc loco accipi non uult, nisi quod conuenienter adiunctum conclusioni, ut diximus, fidem actualiter facit. Continuatio: Sic definitur argumentum; sic uero a quibusdam diuiditur, quod OMNIUM ARGUMENTORUM etc.
PROBABILE VERO EST QUOD VIDETUR VEL OMNIBUS, VEL PLURIBUS, VEL
SAPIENTIBUS, ET HIS VEL OMNIBUS, VEL PLURIBUS, VEL MAXIME NOTIS
ATQUE PRAECIPUIS, VEL QUOD UNICUIQUE [1180D] ARTIFICI SECUNDUM
PROPRIAM FACULTATEM, UT DE MEDICINA MEDICO, GUBERNATORI DE
NAVIBUS GUBERNANDIS, ID PRAETEREA QUOD VIDETUR EI CUM QUO SERMO
CONSERITUR, VEL IPSI QUI IUDICAT.
PROBABILE VERO. Quia tota diuisio circa 'probabile' et 'necessarium' consistit, siue coniuncta siue separata, describit utrumque. Ac prius 'probabile' dicens quod PROBABILE EST QUOD statim VIDETUR, id est quod statim, ut auditum est, approbatur tamquam ualens et recipitur tamquam idoneum ad conferendam iidem quaestioni. Et cui 'uideatur' idoneum subiungit: VEL OMNIBUS /307/ hominibus VEL PLURIBUS, id est maiori parti hominum, et si neque omnibus neque maiori parti hominum, saltem SAPIENTIBUS; et his, scilicet sapientibus, uel omnibus, uel maiori parti, saltem sapientibus magnae famae et excellentis sapientiae; et si non omnibus uel pluribus sapientibus, saltem UNICUIQUE, id est alicui noto de omnibus ac praecipuo SECUNDUM PROPRIAM FACULTATEM, id est scientiam suam, ut MEDICO noto de medicis.
Vel ita: QUOD VIDETUR SECUNDUM PROPRIAM FACULTATEM, hoc est quod uidetur ei de eis quae ad scientiam suam pertinent, ut quod uidetur MEDICO DE MEDICINA.
Et PRAETEREA illud est recte probabile QUOD VIDETUR EI CUM QUO disputatur, VEL IPSI etiam QUI IUDICAT inter eos. Sed hic iudex, sicut in quarto libro, dicitur in dialectica disputatione, id est cum eo cum quo sermo conseritur; in rhetoricis uero alius; et attende quod si in diuisione argumenti superius ita large acceptum est probabile sicut hic describitur omnia uidentur probabilia esse, etiam illud quod non probabile uocat, cum ait obiectu lunaris corporis solis euenire defectum; hoc quippe alicui sapientium uidetur. Sed profecto largius describit 'probabile' quam superius acceperit in diuisione.
Ibi enim tantum accepit 'probabile' quod statim uidetur ei cum quo sermo conseritur, quod innuit in uerbis ipsis quibus a caeteris separauit dicens: ET PRAETEREA QUOD VIDETUR EI CUM QUO SERMO CONSERITUR. Hic uero largius describit 'probabile' ut nullam eius acceptionem praetermittat et uidetur aequiuoce accipi, cum modo large, modo stricte sumitur probabile.
IN QUO NIHIL ATTINET VERUM FALSUMVE SIT ARGUMENTUM, SI TANTUM
VERISIMILITUDINEM TENEAT.
IN QUO, scilicet ad hoc ut probabile sit argumentum, NIHIL ATTINET utrum sit VERUM, id est conuenienter adiunctum conclusioni annon, dummodo ita esse uidetur, quod probabile ex sola opinione dicitur.
NECESSARIUM VERO EST QUOD UT DICITUR, ITA EST, ATQUE ALITER ESSE
NON POTEST.
NECESSARIUM VERO. Secundum naturae ueritatem accipiendum est: NECESSARIUM VERO, sicut argumentum, quantum ad conclusionem DICITUR quam arguit, id est probat; ita et 'probabile' et 'necessarium' non in se dicitur sed quantum ad conclusionem, quia probabile est argumentum non quia facile in se recipitur sed quod statim ut audita est argumentatio ad conferendam fidem conclusioni, idoneum iudicatur, ut uidelicet per se tale esse appareat ut per ipsum conclusio recipi debeat. Similiter necessarium 'argumentum' non in se sed quantum ad conclusionem iudicatur, quoniam /308/ uidelicet ita est ei adiunclum ut quod in argumento dicitur esse non possit sine conclusione sed necessario id quod conclusio dicit exigit. Quod quidem Boethius his uerbis qualitercumque exprimit: QUOD UT DICITUR ITA EST ET ALITER ESSE NON POTEST, in quo, quodcumque uerba sonent, nihil aliud intelligit nisi quia ita est adiunctum ei, ad quod inducitur, quod secundum sensum illud necessario exigit.
Si quis autem dicat 'argumentum' in se necessarium uel in se probabile hic accipi et non quantum ad conclusionem, audiendum est. Nam iam profecto et plura, quae necessaria esse argumenta nemo dubitat, necessaria non esse, et quae certum est non esse necessaria, necessaria argumenta dicerentur. Quippe argumentum huius syllogismi:
Omnis homo est animal,
Omne animal est animatum;
Ergo omnis homo est animatus
non esset necessarium! Nec illud etiam de quo Boethius exemplificat pro necessario, dici potest necessarium, cum uidelicet ait solis eclipsim contingere quia luna est interposita soli et terrae. Quippe lunae interpositio, quae ad argumentum affertur, transitoria et rarissima minime ad necessitatem attinet. Nec minus ea quae non sunt necessaria argumenta, posset dici necessaria, ut siquis dicat:
Socrates non est qualitas, quia non est albedo (uel: quia Plato
non est qualitas
quippe necesse ita esse, ut praemissae propositiones dicunt! Sicut ergo 'argumentum' non in se dicitur sed quantum ad conclusionem dicitur quam probat, ita necessarium quoniam uidelicet ita est conclusioni adiunctum ut hoc quod in eo dicitur esse nequeat absque eo quod in conclusione proponitur. Similiter et probabile non in se dicitur argumentum sed quantum ad conclusionem, non quod uidelicet ipsum in se statim recipiatur sed per ipsum statim conclusio concedatur. Multa enim in se recipimus quae, quia aliis conuenienter adiuncta non sunt, ad aliorum fidem non ualent, nec argumenta eorum esse possunt; et cum sint probabiles propositiones, non sunt argumenta probabilia, quia in arguendo non recipiuntur in ueritate sui proponi.
PROBABILE QUIDEM AC NECESSARIUM EST, UT HOC, SI QUID CUILIBET REI
SIT ADDITUM, TOTUM MAIUS EFFICITUR.
ET PROBABILE QUIDEM. Post diuisionem argumentorum nec non etiam definitiones membrorum scilicet exempla subicit de singulis diuidentibus et primum de eo argumento quod necessarium est et probabile. Et nota quod illud si approbatiuum est, non conditionale ut sit argumentatio, ac si diceret: Quandoquidem aliquid alicui est ADDITUM, ergo TOTUM MAIUS EFFICITUR, hoc est plus est ibi quam prius esset; et illud quod praemittitur, scilicet aliquid alicui est additum argumentum est /309/ necessarium et probabile quantum ad aliud quod [r]ei subiungitur, quod scilicet totum maius efficitur.
NEQUE ENIM QUISQUAM AB HAC PROPOSITIONE DISSENTIET, ET ITA SESE
HABERE NECESSE EST.
NEQUE ENIM. Commendatio exempli a causa. Ac si diceret: Bonum exemplum dedi per istud de argumento quod est probabile et necessarium, quia scilicet utrumque istud est. Et quod ait: NEMO AB HAC PROPOSITIONE DISSENTIET, <hoc> est: Omnes concedunt statim praemissam propositionem conuenienter adiunctam conclusioni, ad conferendam fidem ei, si quis de ea dubitet; quod pertinet ad probabile; et insuper necesse est ita se habere, hoc est: Ita est eadem propositio coniuncta probatae propositioni, ut hoc nequeat contingere sine illo; et attende quod aliter argumentum siue argumentatio necessaria dicitur, aliter antecedens siue consequens. Omne enim argumentum necessarium dicitur quod ita est adiunctum conclusioni, siue ex natura rerum siue ex proprietate terminorum uel ipsius constructionis, quod non queat contingere id quod argumentum dicit sine eo quod conclusio proponit. At uero sola illa necessario antecedunt quae in sensu suo sensum consequentis includunt. Unde cum omnia necessaria antecedentia, necessaria possint esse argumenta, non e conuerso contingit. Nam etsi:
Socrates est homo
necessario arguat eum non esse lapidem, non tamen necessario antecedit ad ipsum, quia affirmatio negationis ipsum ui suae enuntiationis non continet.
PROBABILIA VERO AC NON NECESSARIA SUNT QUIBUS FACILE MENS
AUDITORIS ACQUIESCIT SED VERITATIS NON TENENT FIRMITATEM, UT HOC:
SI MATER EST, DILIGIT FILIUM.
PROBABILIA VERO. Veritatem argumenti necessitatem eius appellat.
SI MATER EST. Si approbatiuum. Licet omnis mater diligat, quia tamen proprietas matris non requirit dilectionem, non est necessarium argumentum; fortasse et quaedam filios, quorum desiderant mortem, non diligunt; quia tamen rarissime contingit, probabile est argumentum.
NECESSARIA VERO AC NON [1181A] PROBABILIA SUNT QUAE ITA UT
DICUNTUR SESE HABERE NECESSE EST SED HIS FACILE NON CONSENTIT
AUDITOR, UT EST HOC, OBIECTU LUNARIS CORPORIS SOLIS EVENIRE
DEFECTUM.
QUAE ITA QUIDEM etc., hoc est quae sie sunt adiuncta his quae probant.
SED HIS FACILE, hoc est non statim per haec recipit illa.
OBIECTU. Materiam non formam argumentationis ponit. Ac si ita diceret: Vere sol quandoque deficit lumine quantum ad uisum hominum, quia luna interponitur; hoc quidem licet in natura necessario conclusioni sit adiunctum, tamen probabile non est argumentum, quia physica eclipsis occulta est et ignota.
NEQUE NECESSARIA VERO NEQUE PROBABILIA SUNT QUAE NEQUE IN
OPINIONE HOMINUM NEQUE IN VERITATE CONSISTUNT, UT HOC, HABERE
DIOGENEM CORNUA; QUONIAM UNUSQUISQUE HABEAT QUOD NUNQUAM
PERDIDERIT.
HABERE CORNUA DIOGENEM. Sic est disponenda argumentatio: Vere Diogenes habet cornua, in constitutione scilicet suae /310/ substantiae, non in possessione, quia unusquisque homo habet aliquid quod non perdidit, sicuti caput uel cornua uel animam. Hoc argumentum, cum omnino uerum in se appareat et conclusio falsa, nec etiam probabile est.
Sunt autem qui probare nituntur hanc consequentiam: Si quisque habet quod non perdidit, Diogenes habet cornua, quia si Diogenes non habet cornua, non quisque habet quod non perdidit. Et hanc falsam consequentiam per medium sic probant: Si Diogenes non habet cornua, cornua non habentur a Diogene, et ita habet aliquid quod non perdidit Diogenes. Quod si aliquid quod non perdidit Diogenes, non habetur a Diogene, tunc Diogenes non habet aliquid quod non perdidit. A pari. Vel: Si hoc, tunc non quisque habet quod <non> perdidit. A parte.
Solutio. Falsa est illa consequentia: Si aliquid quod non perdidit Diogenes, non habetur a Diogene, Diogenes non habet aliquid quod non perdidit, quia uerum est antecedens et falsum consequens. Similiter et haec falsa est: Si aliquod caput non habetur a Diogene, Diogenes non habet aliquod caput; quippe si non habet aliquod caput, non habet suum, quia si habet suum habet aliquod.
QUAE QUIDEM NEC ARGUMENTA DICI POSSUNT, ARGUMENTA ENIM DUBIAE REI
FACIUNT FIDEM. EX HIS AUTEM NULLA FIDES EST QUAE IN OPINIONE
HOMINUM NEQUE IN VERITATE SUNT CONSTITUTA.
QUAE QUIDEM. Postquam, aliorum opinionem secutus, inter argumenta posuit ea quoque quae apertissime falsa sunt, corrigit eorum opinionem et secundum rei ueritatem et rectam acceptionem argumenti, ea ab argumentis separat, quae uidelicet aperte falsa sunt, sicut praemissum est; quod non solum non est probabile, id est facile conceditur, uerum etiam, ait, IN nulla HOMINUM OPINIONE unquam consistit. Quippe ex aperte uero aperte falsum arguitur. Unde nunquam per ipsum fieri fides potest. Atque ideo nunquam ipsum contingit argumentum esse.
Et attende quod non omnia quae necessaria <non> sunt argumenta nec probabilia, ab argumento diuidenda sunt sed ea quae aperte falsa sunt, sicut praemissum. Potest enim contingere ut aliquid inductum per argumentum nec necessarium sit nec probabile auditori, id est statim ab eo receptum, et tamen probatur postea et receptum fidem faciat et sit iam argumentum, quod tamen nec necessarium sit nec probabile, id est statim receptum sine probatione. Nam, licet recipiatur, quia tamen statim receptum non est, probabile non dicitur, licet iam actualiter arguat et recte argu<ere> dicatur. Veluti si quis, cum prius nesciret omnes Ethiopes nigros esse, postea id per auctoritatem aliquam uel quouis alio modo ostensum, concedat argumentum inter Ethiopem et nigrum; quod prius non receperat, iam recipit; quod tamen nec necessarium est /311/ nec probabile.
At uero suprapositum non solum probabile non est, id est statim receptum sed nunquam etiam receptum. Inde ipsum non solum dixit non esse probabile sed nec unduam opinione consistere. Et cum in caeteris membris argumenti ad explanationem probabilis descriptione eius utatur, quae est cui facile consentit auditor, hic eam non repetiit sed illud dixit ex quo plane ostenderet propositum exemplum non posse argumentum esse, cum uidelicet ait ipsum nec in opinione consistere. Non enim sufficiebat ad ostendendum hoc, non esse argumentum, ut diceret ipsum nec necessarium esse nec probabile, sicut illud sufficit quod ait ipsum in nulla opinione nunquam consistere. Non itaque omnia illa quae neque necessaria sunt neque probabilia ab argumentis diuidit sed ea quae sunt talia quale est appositum exemplum, id est aperte falsa; et quod ait ea quae necessaria <non> sunt nec probabilia nec in ueritate neque in opinione consistere, non fuit descriptio sed exemplum non necessariorum et non probabilium. Quippe non est idem penitus quod in opinione est et quod probabile est, quia omnia probabilia in opinione sunt sed non conuertitur; neque necessarium [est] neque probabile est quod neque in ueritate neque in opinione consistit; sed quidquid neque in ueritate neque in opinione est, illud est neque necessarium neque probabile; sed non conuertitur.
Quod itaque neque necessarium est neque probabile est, totum ad id quod neque uerum est neque consistit in opinione; et ideo illud exemplum quasi pars illius esse potuit et per illud in parte de illo exemplificauit. Quaedam itaque neque necessaria neque probabilia sunt argumenta, quaedam non. Atque ideo non est generaliter haec enuntiatio intelligenda, quia tantum ostendere uoluit hoc quartum membrum argumenti non ita uniuersaliter supponi art,umento sicut caetera tria, quae omnino sub argumento quasi species continentur. Unde in diuisione supra posita, argumenti nomen in diuidentibus ubique repentendum est et coniungendum cum necessario et cum probabile hoc modo: Argumentum, aliud est necessarium argumentum et argumentum probabile. Aliud est argumentum probabile et non argumentum necessarium. Aliud [neque] est argumentum necessarium, neque probabile. Sic enim, repetito nomine argumenti et coniuncto ubique singulis diuidentibus, poterunt tria membra omnia sub argumento contineri sed non ita quartum. Si uero non repetatur 'argumentum' non poterunt. Plura enim necessaria sunt et non probabilia, quae non sunt argumenta quia /312/ nondum fidem faciunt sed si supponitur argumentum, uerum est [esse] argumentum necessarium et non probabile esse argumentum.
Sed dicis quod similiter uerum est [esse] argumentum quod neque est necessarium neque probabile esse argumentum; quod nos quidem concedimus sed eo loco Boethius nomen argumenti non ponit sed potius singulis diuidentibus adiungi intelligitur, necessario scilicet et probabili, hoc modo: Aliud neque argumentum necessarium, neque argumentum probabile.
Nota quod, cum idem argumentum alii homini sit probabile, alii non probabile et omne fortassis argumentum alicui sit probabile, non est simplex affirmatio et negatio accipienda cum dicimus probabile uel non probabile; sed est talis cum dicitur argumentum esse probabile ac si diceret<ur> quod ita alicui sit ut ab ipso statim recipiatur, et non probabile quod ita alicui sit ut non statim ab ipso recipiatur; atque ita non probabile etiam affirmatione magis quam negatione accipimus. Oportet autem [ut] ad hoc ut probabile sit argumentum ut et in se recipiatur, quia aliter fidem non faceret nisi et in se certum esset, et insuper ut uideatur et conuenienter adiunctum conclusioni, ut per hoc illa debeat recipi.
ARGUMENTA ENIM. Probat huiusmodi aperte falsa argumenta non es se argumenta, ex argumento et definitione eius, ita disponens syllogismum: Argumenta rei dubiae faciunt fidem; haec uero id non faciunt; quare non sunt argumenta; conclusionem uero, quia patens est, solam praetermittit.
DICI TAMEN POTEST NEC ILLA QUIDEM ESSE ARGUMENTA QUAE CUM SINT
NECESSARIA, MINIME TAMEN AUDIENTIBUS APPROBANTUR.
DICI TAMEN. Postquam recte ab argumentis separauit huiusmodi argumenta quae aperte falsa sunt et ita ostendunt quartum membrum non omnino sub argumento concludi, monet opinionem de tertio membro quod similiter uidebatur ab argumento omnino separari, per hoc scilicet quod probabile non est; et inde affert quorumdam philosophorum rationem secundum quam uidebatur nullum non probabile esse argumentum; et postea modum fallaciae dissoluit.
Sic iunge: Dixi non esse argumenta ea sola quae neque necessaria sunt neque probabilia; sed licet de illis tantum dixerim, tamen et de aliis recte dici potest, de his uidelicet quae, licet necessaria sint, non tamen recipiuntur; ex quo quidem uolebant ostendere quod iam secundum hoc necessaria et non probabilia argumenta, non essent argumenta, qui uidelicet idem esse penitus putabant probabile et quod recipitur; et ita omne argumentum /313/ concedebant esse probabile, ut iam remoto probabili nec remane[n]t argumentum; secundum quos ipse Boethius postea infert: Sic itaque ex huiusmodi ratione etc. Sed male hoc inferebatur, sicut ipse ostendit, quia non est idem non recipi et non probabile esse. Quippe recipi totum est ad probabile, quia, ut diximus, probabile est non quod recipitur sed quod statim recipitur, sine scilicet ulla probatione, sicut et ipse statim aperiet in conclusione sophismatis; et sicut recipi totum est ad probabile, oportet non recipi esse partem ad non probabile[m]. Unde non conuenit quod, quia nullum non receptum est argumentum, nullum non probabile esse argumentum, quia pars remota non remouet totum. Et attende quod secundum hoc quod non recipi et non probabile idem uidebatur, recte procedit, probans scilicet id quod praemiserat, quod uidelicet ea quae necessaria sunt et non sunt recepta, non sunt argumenta; ad quod probandum talem syllogismum disponit: Omne faciens fidem dubiae rei, id est omne argumentum per hoc quod ei adquiescitur, hoc est per hoc quod recipitur, fidem facit conclusioni; et propositio est ibi.
NAM SI REI DUBIAE SIT FIDES, COGENDUS EST ANIMUS AUDITORIS PER EA
QUIBUS IPSE ACQUIESCIT, UT CONCLUSIONI QUOQUE QUAM NONDUM [1181B]
PROBAT POSSIT ACCEDERE.
NAM SI REI DUBIAE etc. Sed ea quae necessaria sunt et non probabilia, id est non recepta, cum non recipiantur, [recepta] fidem non faciunt. Quae assumptio supponitur ibi: QUOD SI QUAE TANTUM etc., quare argumenta non sunt. Et hanc quoque conclusionem subicit dicens: ITAQUE EX HUIUSMODI etc.
Sic lege litteram: Cum, id est quotiens fit FIDES DUBIAE REI, aliquo scilicet argumento, COGENDUS EST ANIMUS AUDITORIS PER EA quae recipit, UT CONCLUSIONI QUOQUE QUAM NONDUM PROBAT, id est nondum recipit, POSSIT ACCEDERE, ut uidelicet ei concedat.
QUOD SI QUAE TANTUM NECESSARIA SUNT AC NON PROBABILIA, NON PROBAT
ILLE QUI IUDICAT, NECESSE EST UT NE ILLUD QUIDEM PROBET QUOD EX
HUIUSMODI RATIONE CONFICITUR.
QUOD SI, id est sed cum ea quae NECESSARIA SUNT sed NON PROBABILIA NON PROBAT, id est non recipit, iudex argumentationis cui uidelicet ipsa proponitur, NECESSE EST, id est certum est, UT per ea non PROBET, id est non recipiat, ILLUD QUOD CONFICITUR, id est infertur, EX RATIONE HUIUSMODI, id est ex argumento quod est ratio faciens fidem dubiae rei. Et attende quod per hoc quod ait 'si', quasi dubi<e>tatem innuit non hoc suae sententiae esse, quod ea quae non sunt probabilia non recipiuntur.
ITAQUE EVENIT EX HUIUSMODI RATIONE, QUAE TANTUM NECESSARIA SUNT
AC NON PROBABILIA, NON ESSE ARGUMENTA.
ITAQUE EVENIT, id est conuincitur, EX HUIUSMODI RATIONE, id est per talem positionem sententiae, quae scilicet probabile et probari id est recipi pro eodem accipit, ea QUAE TANTUM NECESSARIA SUNT etc. Vel: HUIUSMODI RATIONE, id est secundum huiusmodi argumentationem. /314/
SED NON EST ITA. ATQUE HAEC INTERPRETATIO NON RECTE
PROBABILILATIS INTELLIGENTIAM TENET. EA SUNT ENIM PROBABILIA,
QUIBUS SPONTE ATQUE ULTRO CONSENSUS ADIUNGITUR, SCILICET UT MOX
AC AUDITA SUNT APPROBENTUR.
SED NON EST ITA. Post argumentationem quae inconueniens concludit secundum malam acceptionem probabilis, supponit solutionem dicens: SED NON EST ITA, hoc est non ualet ratio eorum qui putant idem probabile quod probari, uel non est uera conclusio quod nulla necessaria et non probabilia sint argumenta, uel etiam non est uera assumptio quae dicebat ea quae non sunt probabilia non recipi; et statim supponit rationem quare, quia scilicet HAEC INTERPRETATIO, id est descriptio probabilis quae secundum eos <est> id quod probatur, id est quod recipitur, NON TENET intellectum RECTE probabilis, id est non exprimit recte et determinate significationem 'probabilis'. Quippe largius est 'probari', id est recipi, quam 'probabile'. Quippe non omne quod recipitur est probabile sed quod statim recipitur; et hoc est quod supponit: EA ENIM SPONTE, id est sine ulla coactione probationis, consentitur, id est conceditur; quod apertius exponit dicens: SCILICET MOX etc. Quod ait: EA ENIM, causam supponit quare non recte significationem probabilis intellegeba<n>t.
QUAE VERO NECESSARIA SUNT AC NON PROBABILIA, ALIIS PROBABILIBUS
AC NECESSARIIS ARGUMENTIS ANTEA DEMONSTRANTUR, COGNITAQUE ET
CREDITA AD ALTERIUS REI DE QUA DUBITATUR FIDEM TRAHUNTUR, UT SUNT
SPECULATIONES, ID EST THEOREMATA QUAE IN GEOMETRIA CONSIDERANTUR.
QUAE VERO. Postquam ostendit probabile esse quod per se statim recipitur, ostendit insuper ea quoque quae non sunt probabilia per probationem quandoque recipi et tunc esse argumenta, ex duo plane ostendit recipi largius esse quam 'probabile', ac per hoc, remoto probabili, non remouetur argumentum.
Continuatio: Omne quod per se recipitur probabile est; sed non omne quod non recipitur <non> est probabile, cum scilicet non probabilia quoque recipiantur per probationem et tunc sint argumenta; et hoc est: QUAE VERO NECESSARIA SUNT etc. Vel ita: Non solum probabilia recipiuntur ut argumenta possint esse sed etiam non probabilia, et hoc est: QUAE VERO etc.
UT SUNT SPECULATIONES. Ad similitudinem argumentorum logicae, reales physicae probationes inducit, quando scilicet in geometria ad probationem quarumdam figurarum quaedam aliae figurae subiectae oculis inducuntur, quae inductae, dum nondum recipiuntur, nondum possunt esse argumenta, id est probationes ad alias figuras.
NAM QUAE ILLIC PROPONUNTUR [1181C] TALIA NON SUNT, UT HIS SPONTE
ANIMUS DISCENTIS ACCEDAT SED QUONIAM DEMONSTRANTUR ALIIS
ARGUMENTIS, ILLA QUOQUE SCITA ET COGNITA, AD ALIARUM
SPECULATIONUM FIDEM DUCUNTUR.
NAM[QUE] <QUAE> ILLIC. Commendat similitudinem inductam de speculationibus ad argumenta non probabilia. A causa.
ITAQUE QUAE PROBABILIA PER SE NON SUNT SED NECESSARIA, HIS QUIDEM
AUDITORIBUS QUIBUS NONDUM DEMONSTRATA SUNT, AD ALIUD ALIQUID
APPROBANDUM ARGUMENTA ESSE NON POSSUNT.
ITAQUE. Adaptat similitudinem speculationum ad argumenta non probabilia.
HIS AUTEM QUI PRIORIBUS RATIONIBUS EORUM QUIBUS NON
ACQUIESCEBANT, FIDEM CEPERUNT, POSSUNT EA SI QUID AMBIGUNT AD
ARGUMENTUM VOCARI.
HII AUTEM QUI IAM CEPERUNT FIDEM EORUM QUIBUS NON ACQUIESCEBANT PRIORIBUS RATIONIBUS, id est certioribus et melioribus argumentis; uel prioribus quia prius faciunt illis fidem, quam illa aliis.
SED QUIA QUATTUOR FACULTATIBUS DISSERENDI OMNE ARTIFICIUM
CONTINETUR, DICENDUM EST, QUAE QUIBUS UTI NOVERIT ARGUMENTIS, UT
CUI POTISSIMUM DISCIPLINAE LOCORUM PARETUR UBERTAS EVIDENTER
APPAREAT.
SED QUIA. Enumeratis superius in diuisione argumentationibus /315/ modis argumentorum, ne ideo de omnibus intendere uideretur, in his Topicis ostendit se intendere tantum de probabilibus, hoc est se tractare argumenta in eo tantum quod sunt probabilia, non in eo quod sunt necessaria; atque ut melius haec intentio uideatur, distinguit intentionem uniuscuiusque logici circa argumenta, id est secundum quam proprietatem argumentorum un[i]usquisque tractator logicae intendit tractare argumenta. Hic enim 'opifices scientiarum' uocat ipsos tractantes, sicut ipse est, non utentes; et dicit demonstratorem, id est illum qui tractat demonstratiuam logicam, hoc est scientiam syllogismorum, necessitatem tantum intendere, non probabilitatem. Quippe cum omnis complexio syllogismi necessaria sit, non omnis est probabilis. Unde secundam et quartam figuram duae euidentes non sunt, oportet in primam figuram resolui.
Dialecticus uero et orator, scilicet rhetor, in suis tractatibus solam probabilitaten intendunt. Sophista uero secundum hoc sua argumenta tractat quod ea neque necessaria neque probabilia considerat. Bene autem hoc secundum opifices tractantes, non secundum utentes dicimus, quia et ipse tractans suam intentionem hic aperit et intentio argumentorum communis est omnibus utentibus sed non tractantibus. Unusquisque enim qui argumentum inducit, hunc habet finem et intentionem, ut fidem faciat. Unde potius sit haec distinctio intentionis secundum tractantes, non secundum utentes, licet ipse Boethius de utentibus magis uideatur agere ubi ait in sequentibus:
Quae quibus uti nouerit argumentis.
Et rursus:
Hii quoque his duabus speciebus argumenti etc.
Et rhetorem nominat hic oratorem. Quippe orator proprie dicitur utens, rhetor uero tractans. Sed tamen nihil impedit abuti quandoque uocabulo, ut uidelicet rhetorem quoque uocemus oratorem, sicut oratorem quandoque rhetorem. Usum quoque argumentorum abusiue uidetur accipere in tractando sed non in exercendo, quod ipse satis insinuat cum ait:
Dialecticus uero et orator in communi materia argumentorum
uersantur.
Quippe argumenta tractantis sunt materia, non utentis sed potius instrumentum. Tractator enim de argumentis agit, ideoque ea materiam habet. Utens uero agit per ea et eis utitur tamquam instrumento, dum per ea probat propositam quaestionem, quae est eius materia. Quia etiam cum ait:
Philosophus uero ac demonstrator de sola ueritate pertractat
ostendit plane de tractantibus agi, non de utentibus. /316/
Sunt autem multi qui, de utentibus haec accipientes, philosophum putant appellari physicum, et hanc distinctionem secundum utentes fieri uolunt. At uero si ad utentes respiciunt, quare et grammaticum praetermittunt uel ethicum? Quippe usus argumentorum communis est omnibus hominibus. Quod si dicatur eos non uti scientia argumenti ex suis scientiis, scilicet ex grammatica uel ethica, similiter nec physicus ex physica scit argumentis uti uel ea componere sed ex logica tantum, quae quidem quattuor species habet, secundum quas haec quadrifaria distinctio argumentorum facta est: demonstratiuam, scilicet logicam, dialecticam, temptatiuam, sophisticam, de quibus in principio satis locuti sumus, secundum tractatores quorum, non secundum utentes, hanc intentionem consideramus, ut iam docuimus.
Continuatio: Non solum ea quae de argumentis dicta sunt dicenda fuerunt sed etiam dicendum est et distinguendum quae scientia quibus argumentis utatur, id est secundum intentionem cuius proprietatis argumentorum tractetur, et UT CUI DISCIPLINAE, id est cui scientiae, paretur in hoc opere copia locorum et argumentorum; et cum POTISSIMUM, id est maxime, dicit quia, sicut ipse dicit, demonstrator quoque innuatur hic sed praecipue dialecticus et orator quos intendit instruere; et qualiter sit haec distinctio facienda praemittit, quia scilicet OMNE ARTIFICIUM DISSERENDI, id est omne argumentum per quod disserimus, secundum aliquam proprietatem ipsius de quattuor praemissis proprietatibus in diuisione argumenti, CONTINETUR QUATTUOR FACULTATIBUS, hoc est in aliquo tractatu quattuor scientiarum tractari intenditur.
QUATTUOR IGITUR FACULTATIBUS, EARUMQUE VELUT OPIFICIBUS
DISSERENDI OMNIS RATIO [1181D] SUBIECTA EST, ID EST DIALECTICO,
ORATORI, PHILOSOPHO, SOPHISTAE.
QUATTUOR IGITUR. Istud 'igitur' inceptiuum est. Ac si diceret: Quandoquidem dicendum est, ergo dicamus. A causa uel a pari sic: Quandoquidem omne artificium disserendi, id est omne argumentum, est subiectum alicui quattuor facultatum, id est omnis ratio disserendi, id est ratio faciendi fidem per quam disserimus; et quomodo sit contentum illud scientiis determinat cum subdit: EARUMQUE VELUT OPIFICIBUS. Non enim ipsae scientiae, quae qualitates sunt, tractant argumenta sed opifices earum, id est hii qui suis praeceptis scribendo eas operantur in animis legentium; bene autem non opifices, sed uelut opifices uocat, quia opifices proprie non dicuntur, qui manibus exteriora opera faciunt.
QUORUM QUIDEM DIALECTICUS ATQUE ORATOR IN COMMUNI ARGUMENTORUM
NATURA VERSATUR.
QUORUM, id est opific[i]um, DIALECTICUS tractans, ATQUE ORATOR, id est rhetor, uersantur secundum intentionem suam IN COMMUNI materia ARGUMEN[TA]TOR<UM>. /317/
UTERQUE ENIM SIVE NECESSARIA, SIVE MINIME, PROBABILIA TAMEN
ARGUMENTA SEQUITUR.
UTERQUE ENIM. Vere uersantur in communi materia, quia in ista, quod UTERQUE tractat maxime PROBABILIA; bene dicit maxime sequi probabilia, quia licet inter probabilia etiam necessaria tractet, maxime probabilitatem sequitur, quam intendit, non necessitatem.
HIS IGITUR ILLAE DUAE SPECIES ARGUMENTA FAMULANTUR, QUAE SUNT
PROBABILE AC NECESSARIUM, [1182A] PROBABILE AC NON NECESSARIUM.
HIS IGITUR. Quandoquidem hii duo prosequuntur tractando probabilia argumenta, cum constet probabilia alia esse necessaria alia non, igitur prosequuntur probabilia necessaria et probabilia non necessaria. A causa. FAMULANTUR eis, id est deseruiunt et quodammodo oboediunt tractatu, quia ea quae ipsi uolunt de eis scribunt.
PHILOSOPHUS VERO AC DEMONSTRATOR DE SOLA TANTUM VERITATE
PERTRACTAT, ATQUE SINT PROBABILIA SIVE NON SINT, NIHIL REFERT,
DUMMODO SINT NECESSARIA.
PHILOSOPHUS VERO. Et quia dialecticus quoque dicitur philosophus, addit demonstrator, id est syllogizator; quantum ad intentionem suam DE SOLA VERITATE, id est necessitate, PERTRACTAT, hoc est de argumentis intendit tantum secundum necessitatem, non secundum probabilitatem.
ATQUE IDEO. Quia scilicet tantum necessitatem intendit, nihil refert quantum ad intentionem suam etc. Ab oppositis.
HIC QUOQUE HIS DUABUS SPECIEBUS UTITUR ARGUMENTI, QUAE SUNT
PROBABILE AC NECESSARIUM, NECESSARIUM AC NON PROBABILE.
HI<C> QUOQUE, scilicet philosophus, utitur tractando duabus speciebus argumenti. Boethius dicit quoque quia dialecticus et orator, sicut ipse ait, duabus utitur; et quibus utatur philosophus supponit, HIS scilicet QUAE SUNT etc.
PATET IGITUR IN QUO PHILOSOPHUS AB ORATORE AC DIALECTICO IN
PROPRIA CONSIDERATIONE DISSIDEAT, IN EO SCILICET QUOD ILLIS
PROBABILITATEM, HUIC VERITATEM CONSTAT ESSE PROPOSITAM.
PATET IGITUR. Quia scilicet in hoc differunt, quod iste intendit tantum necessitatem, ille tantum probabilitatem, ergo differunt IN sua CONSIDERATIONE, id est intentione, quod uidelicet certum est his, quantum ad intentionem suam, ESSE PROPOSITAM PROBABILITATEM etc.
QUARTA VERO SPECIES ARGUMENTI, QUAM NEQUE ARGUMENTUM QUIDEM RECTE
DICI SUPRA DOCUIMUS, SOPHISTICIS SOLET ESSE ATTRIBUTA.
QUARTA VERO SPECIES ARGUMENTI. Et quia saepe quoque recta argumenta neque necessaria neque probabilia esse contingit, ut supra diximus, addit determinando: Ea uidelicet quae diximus non esse argumenta, sicut ea uidelicet argumenta quae aperte sunt falsa, SOPHISTIS solis tractatu sunt ATTRIBUTA, quia talia argumenta soli sophistae tractant. Quod autem uocat speciem argumenti id quod neque necessarium est argumentum neque probabile, cum non sit prorsus sub argumento contentum, secundum opinionem aliorum dicit qui uidelicet omnia huiusmodi argumenta uolebant hic dici.
TOPICORUM INTENTIO EST VERISIMILIUM ARGUMENTORUM COPIAM
DEMONSTRAM.
TOPICORUM VERO. Hic tandem uentum est ad illud, gratia cuius id totum praemissum est de diuersitate intentionum.
Continuatio: Alii tractantium argumenta, necessitatem tantum intendunt, alii probabilitatem, alii neutrum. Sed intentio est Topicorum [est], id est mei tractantis Topica est intentio /318/ de copia argumentorum uerisimilium, hoc est intendo scilicet secundum probabilitatem tantum. Nota quod ait 'copiam', quia cum unusquisque homo naturaliter sciat aliquod argumentum componere, copiosus argumentorum efflcitur per tractatum.
DESIGNATIS ENIM LOCIS EX QUIBUS PROBABILIA ARGUMENTA DUCUNTUR,
ABUNDANS ET COPIOSA [1182B] NECESSE EST FIAT MATERIA DISSERENDI.
DESIGNATIS ENIM. Reddit causam quare topicem, id est localem scientiam tractans, argumentorum copiam comparare intendat, quia uidelicet certum est ex locis inueniri argumenta, quae uocat materiam disserendi, id est materiam tractantis, per quam utens disserit de proposita quaestione.
SED QUONIAM (UT SUPRA DICTUM EST) PROBABILIUM ARGUMENTORUM ALIA
SUNT NECESSARIA ALIA NON NECESSARIA, CUM LOCI PROBABILIUM
ARGUMENTORUM DUCUNTUR, EVENIT UT NECESSARIORUM QUOQUE DOCEANTUR.
SED QUONIAM. Licet de probabilitate tantum intendatur, quia probabilia quaedam necessaria sunt, conuenit probabilia tractari unde etiam necessaria argumenta componuntur. Nec ex eisdem terminis syllogismi constant ex quibus caeterae argumentationes, licet in syllogismo [cum] in ui locorum termini non sint, ut in tractatu loci demonstrabimus.
QUO FIT UT ORATORIBUS QUIDEM AC DIALECTICIS HAEC PRINCIPALITER
FACULTAS PARETUR, SECUNDO VERO LOCO PHILOSOPHIS.
QUO FIT. Quia hic docentur et probabilia et necessaria etiam, ergo hic quodammodo instruuntur illi et iste; sed principaliter illi, quia maxime scribit hoc opus propter dialecticos et oratores instruendos.
NAM IN QUO PROBABILIA QUIDEM OMNIA CONQUIRUNTUR, DIALECTICI ATQUE
ORATORES IUVANTUR; IN QUIBUS VERO PROBABILIA AC NECESSARIA
DOCENTUR, PHILOSOPHIAE DEMONSTRATIONI MINISTRATUR UBERTAS.
NAM IN QUO. Vere omnes IUVANTUR in hoc opere, quia in hoc et in hoc. A partibus.
NON MODO IGITUR DIALECTICUS ATQUE ORATOR, VERUM ETIAM
DEMONSTRATOR AC VERAE ARGUMENTATIONIS EFFECTOR HABET QUOD EX
POSITIS LOCIS POSSIT ASSUMERE, CUM INTRA ARGUMENTORUM PROBABILIUM
LOCOS, NECESSARIORUM QUOQUE PRINCIPIA TRADITIO [1182C] ISTA
CONTINEAT.
NON MODO IGITUR. Quandoquidem demonstrator quoque iuuatur, ergo NON MODO, id est non tantummodo iuuantur illi. Ab oppositis. Et hoc est quod supponit cum ait: VERUM ETIAM DEMONSTRATOR (et quid per demonstratorem ille intelligat, exponit: EFFECTOR, id est expositor VERAE id est necessariae, ARGUMENTATIONIS); quae POSSIT sibi <ASSUMERE> HABET quidem, hoc est argumenta quae sumuntur, id est componuntur, ex locis eisdem ex quibus caeterae argumentationes; TRADITIO, id est tractatus iste quia scientiam tradit; dicitur mixta, quae tractat <t>am necessaria quam probabilia argumenta et continet principia utrorumque, id est locos ex quibus utraque argumenta constituuntur.
ILLA VERO ARGUMENTA QUAE NECESSARIAE QUIDEM SUNT SED NON
PROBABILIA, ATQUE ILLUD ULTIMUM GENUS, SCILICET NEC PROBABILE NEC
NECESSARIUM, A PROPOSITI OPERIS CONSIDERATIONE SEIUNCTUM EST,
NISI QUOD INTERDUM QUIDAM SOPHISTICI LOCI EXERCENDI GRATIA
LECTORIS ADHIBENTUR.
ILLA VERO etc. Ab hac consideratione, id est intentione, quam hic habeo, quia uidelicet nullo modo de eis intendo, etiam si eisdem locis fieri possint; nisi quod, id est nisi forte in eo quod cognitio bonorum locorum ad discretionem falsorum locorum proficit, ut uidelicet illos locos queamus animaduertere, quando GRATIA EXERCENDI LECTORIS eorum sophistica argumenta induci solent; uel ita: Nisi quod interdum a me quidam loci sophistice id est non recte, assignantur in hoc opere propter /319/ exercendum lectorem, quando uidelicet maximae propositiones, quae etiam loci sunt, uitiose assignabit, ut se lector exerceat disputando de eis et inquirendo eas.
QUOCIRCA TOPICORUM PARITER UTILITAS INTENTIOQUE PATEFACTA
EST. HIS ENIM ET DICENDI FACULTAS ET INVESTIGATIO VERITATIS
AUGETUR.
QUOCIRCA. Quia scilicet haec INTENTIO, quae est de probabilibus argumentis, ergo intentio; et quia haec UTILITAS quod isti iuuantur, ergo utilitas. A duplici parte. Et statim supponit unde intulerit utilitatem dicens: HIS PRAECEPTIS, scilicet meis, augetur FACULTAS DICENDI, id est scientia argumentandi per probabilia argumenta, et INVESTIGATIO VERITATIS, hoc est scientia uerorum, id est argumentorum necessariorum, per quae firme inuestigatur aliquid et probatur.
NAM QUOD DIALECTICOS ATQUE ORATORES LOCORUM IUVAT AGNITIO,
ORATIONI PER INVENTIONEM COPIAM PRAESTAT; QUOD VERO NECESSARIORUM
DOCTRINAM LOCORUM PHILOSOPHIS TRADIT, VIAM QUODAMMODO VERITATIS
ILLUSTRAT.
NAM QUOD. Et uere his praeceptis augetur utraque scientia quia cognitio [cum] locorum, de quibus hic agitur, ad utrumque proficit. A causa.
PRAESTAT COGNITIO PER INVENTIONEM, id est argumentorum probabilium, quae sola inuentione contenta est, quia cum statim recipiatur, non eget iudicio.
QUOD VERO NECESSARIORUM. Nota quod ad demonstratorem, id est effectorem necessariae argumentationis, non solum syllogismi pertinent qui locos non habent, uerum etiam necessariae caeterae argumentationes qualis fuit illa: "Obiectu lunaris..." etc. Quae enim necessariae sunt et non probabiles ad nullum aliorum pertinent et ideo ad demonstratorem oportet eas referri; et haec quidem necessariae argumentationes, quae syllogismi non sunt, locos habere possunt, in ui scilicet locorum; et ideo dixit quodammodo, id est in parte, illuminari hic demonstratiuam disciplinam, uel in eo etiam quod loci ipsi quodammodo syllogismorum dici possunt, quia uidelicet eis quodammodo euidentiam conferunt, mediantibus scilicet enthymematibus, quorum sunt proprii.
QUO MAGIS PERVESTIGANDA EST RIMANDAQUE ULTERIUS DISCIPLINA, EAQUE
CUM AGNITIONE PERCEPTA SIT, USU ATQUE EXERCITATIONE FIRMANDA.
MAGNUM ENIM ALIQUID LOCORUM [1182D] CONSIDERATIO POLLICETUR,
SCILICET INVENIENDI VIAS.
QUO MAGIS, scilicet quia tanta est utilitas huius meae disciplinae; a causa; quod statim supponit dicens: MAGNUM ENIM etc., scilicet utilitatem magnam promittit cognitio locorum.
QUOD QUIDEM HI QUI SUNT HUIUS RATIONIS EXPERTES SOLI PRORSUS
DEPUTANT INGENIO, NEQUE INTELLIGUNT QUANTUM HAC CONSIDERATIONE
QUAERATUR QUAE IN ARTEM REDIGIT VIM ET POTESTATEM NATURAE.
QUOD QUIDEM, scilicet uias inueniendi argumenta, hoc est scientiam locorum per quam uenitur ad argumenta et inueniuntur argumenta; HII QUI SUNT EXPERTES HUIUS RATIONIS, hoc est huius discretionis quam habeo in hoc tractatu, DEPUTANT omnino soli INGENIO suo, quod dicunt se satis ex ingenio suo sufficere ad inuenienda argumenta, etiam si nullo tractatu sint instructi; et hii tales NON INTELLIGUNT QUANTUM adquiratur /320/ HAC in ea CONSIDERATIONE, id est per hunc tractatum non temerarie sed considerate et deliberatiue factum. Quae consideratio, id est qui consideratus tractatus, REDIGIT IN ARTEM, id est in praecepta certa, VIM NATURAE et possibilitatis, hoc est eos quoque qui naturaliter ualent inuenire argumenta; et hoc facile possunt, sicut sunt illi qui boni sunt ingenii, qui quandoque, licet bonum haberent ingenium, ultra terminos uerae scientiae uagarentur, nisi ars, id est praeceptio, esset, quae artaret et constringeret eos sub certis regulis. Vel ita: Homines qui naturaliter habent omnes scientias non actualiter REDIGIT IN ARTEM, id est facit actualiter scientes.
SED DE HIS HACTENUS; NUNC DE RELIQUIS EXPLICEMUS.
SED DE HIS, quattuor scilicet, hoc est de propositione quaestione conclusione et argumento; NUNC DE RELIQUIS duobus, id est de argumentatione et loco, EXPLICEMUS.
LI 7.02
[1181D] OMNIA QUIDEM QUAE SUPERIORIS SERIE VOLUMINIS EXPEDITA
SUNT, MINUS QUIBUSDAM FORSITAN ERUDITIS SUPERVACANEA QUODAMMODO
ET QUASI DEPENDENTIA VIDEBUNTUR.
OMNIA QUIDEM. Quia ea quae superius dicta sunt a quibusdam iudicabuntur superflua, respondet eorum reprehensioni hic, antequam alia tractet, ponens eorum rationem, quod uidelicet, quia intitulauerat librum 'De topicis differentiis', statim uolebant ut de locis ageret. Ipse autem dicit non posse fieri bene notitiam locorum, nisi prius istis tractatis quae sunt quidam gradus doctrinae, per quos ad cognitionem loci uenitur, de quibus in principio ostendimus quomodo unumquodque conuenienter inducitur.
Continuatio: De his quattuor praemissis hactenus dictum est sed tamen OMNIA QUAE supra dicta sunt superflua uidentur QUIBUSDAM MINUS ERUDITIS, id est imperfecte eruditis; FORSITAN temperamentum est, ne[c], confidenter alios reprehendens, arrogans esse uideatur.
ET QUASI DEPENDENTIA, expositio potest esse de eo quod dixit superflua, quasi diceret dependens est quod non conuenienter alicui adiunctum est; uel potest ad aliud induci ut uidelicet superflua sint quae omnino ad rem non pertinent, DEPENDENTIA QUASI aliquantulum, non multum. Ut sic legas: Superflua, id est SUPERVACANEA, ex toto: et si non omnino superflua, uidentur DEPENDENTIA.
NAM CUM DE DIFFERENTIIS TOPICIS LIBRORUM [1182D] TITULUM
LEGERINT, OMISSIS DOCTRINAE GRADIBUS STATIM FINEM OPERIS
ATTENDUNT.
NAM CUM. Causam reddit secundum eorum rationem, quare uideantur superfluere, quod uidelicet, cum ipsi legerunt titulum istorum quattuor librorum qui sunt in his topicis, qui scilicet titulus talis est 'De topicis differentiis', id est localibus, omissis, id est pratermissis, his qui sunt quasi gradus doctrinae ad locum, statim uolunt tendere ad locum, qui est ultimus tractandus.
MIHI AUTEM NECESSARIUM VIDETUR QUOD, NISI SIT PRAECOGNITUM, AD
ULTERIORA DISCENTIS ANIMUS PERVENIRE NON POSSIT.
MIHI AUTEM. Illis ita uidentur superfluere praemissa; sed mihi non solum non uidetur superfluum quod praemissum est. uerum etiam necessarium, quod uidelicet nisi praecognitum /321/ esset, lector non intelligeret reliqua.
HI QUOQUE QUI [1183A] NUNC OMNEM PRIMI VOLUMINIS DISPUTATIONEM
SUPERFLUAM PUTANT, SI CUNCTA PERLEGANT CONTEXTIOREMQUE OPERIS
MENTE AC RATIONE COLLUSTRENT, DESINENT PROFECTO IUDICARE
SUPERFLUUM, QUOD NECESSARIO VIDERINT IN PARTE OPERIS COLLOCATUM.
HII ETIAM. Et non tantum mihi non uidetur superfluum sed etiam hii putabunt non esse superfluum, si collustrent totius operis contextum MENTE AC RATIONE, id est rationabili mente ut inde iudicent quam conuenienter praecedentia sequentibus cohaereant, QUOD VIDERINT NECESSARIO, id est ualde utiliter IN PARTE OPERIS mei, id est in superiori libello.
ATQUE HAEC HACTENUS. SED QUONIAM DE HIS QUAE ANTEA POSUIMUS, ID
EST DE PROPOSITIONE, QUAESTIONE, CONCLUSIONE, ARGUMENTO
SUFFICIENTER DICTUM EST, NUNC DE ARGUMENTATIONE TRACTEMUS.
ATQUE HAEC, contra scilicet calumniantes.
ARGUMENTATIO EST PER ORATIONEM ARGUMENTI EXPLICATIO.
ARGUMENTATIO EST EXPLICATIO ARGUMENTI, id est oratio quae continet aliquid sicut argumentum, id est tamquam probans dubium. Multae autem orationes habent in se id quod argumentum est sed non ut argumentum, hoc est dispositum tamquam probans. Cum enim dicitur:
Si Socrates est homo, Socrates est animal
'Socrates est homo' quod praecedit, licet alibi sit argumentum ad 'Socrates est animal', in hac consequentia non disponitur sicut argumentum, id est faciens fidem sed sicut antecedens simpliciter. Ideoque haec consequentia argumentatio non dicitur. Siue autem probet, siue non probet, semper ut argumentum disponitur aliquid, quotiens tamquam probans disponitur, cum uidelicet aliqua propositio, quasi per ipsum probata, supponitur hoc modo:
Socrates est homo;
Quare est animal.
Quippe sicut 'si' coniunctio est signum consecutionis, ita 'ergo' signum probationis; et quotiens 'ergo' propositionibus aliquibus in oratione interponitur, tractantur illae propositiones sicut probantes et probatae.
Quaeritur autem cum syllogismus oratio dicatur et quaelibet argumentatio, utrum sit perfecta oratio an imperfecta. Sed imperfectae sententiae non est, cum auditorem suspensum non faciat. Quod si perfecta est, quaerendum est quae sit de quinque speciebus perfectarum orationum, utrum uidelicet sit oratio enuntiatiua, uel interrogatiua, siue imperatiua, siue uocatiua, uel deprecatiua, uel desideratiua; sed nulla [r]ei aptari posse uidetur, nisi enuntiatiua oratio, id est propositio. Quippe etiam definitio propositionis ei conuenire uidetur. Nam ipsa argumentatio uel uera dici solet, uel falsa. Si quis enim dicat:
Socrates est homo;
Ergo est animal
dicimus eum dixisse uerum. Si uero dicat:
Socrates est homo;
Ergo est lapis
dicimus eum dixisse falsum. Unde et in sequentibus dicet quod syllogismus:
Si ueris propositionibus <contexatur> /322/ firma et
incommutabilis ueritas.
Cum itaque syllogismus et oratio sit et uera, oportet ipsum propositionem dici. Et est quidem communis sententia et syllogismum et omnem argumentationem esse hypotheticam propositionem. Unde et Boethius in sequentibus consecutionem syllogismi notare uidetur cum ait:
Per propositiones enim quae concessae sunt, consequens necessario
conclusionis infertur,
id est in eo conclusio necessario consequitur. Qui etiam in primo Hypotheticorum, terminos hypotheticae propositionis assignat syllogismo, antecedens scilicet et consequens. Ait enim:
Cum dicimus 'Si dies est, lux est; atqui dies est' haec assumptio
praedicatiua est, et, si quaeritur, praedicatiuo probabitur
syllogismo, lucet; igitur consecuta est rursus praedicatiua
conclusio.
Ubi ergo conclusionem syllogismi Boethius consequens appellat, oportet ipsam ibidem antecedens habere, ubi conclusio sequi dicitur; et ita terminos hypotheticae propositionis manifeste attribuit syllogismo. Ex quo etiam syllogismus hypothetica propositio conuincitur esse.
Omnis itaque syllogismus et omnis argumentatio hypothetica propositio esse dicitur, Non tamen omnis syllogismus est hypotheticus, licet sit hupothetica propositio sed ille tantum syllogismus est hypotheticus qui aliquam propositionem hypotheticam habet partem sui. Si quis autem, cum sit hypothetica propositio, quaerat utrum sit coniuncta uel disiuncta, dicitur esse coniuncta. Nam 'ergo' quod interponitur terminos ad inuicem coniungit; sicut et si inferentes, scilicet propositiones, quasi in unum adnectens conclusioni quasi earum consequenti; sed id dicunt referre integro coniunctionem et 'si', quod 'si' coniunctio est continuatiua, 'ergo' uero subcontinuatiua, sicut et 'quia'; continuatiuas autem, teste Prisciano, eas coniunctiones esse dicunt quae simpliciter, sine ulla concessione propositionis praecedentis, aliquid alicui coniungunt, sicut 'si' quando ponitur dubitatiue, id est non confirmatiue. Subcontinuatiuas uero eas dicunt quae aliquid quasi iam positum et concessum alteri copulant, sicut 'ergo', quae nunquam apponitur, nisi propositionis alicuius concessione facta. Unde etiam subiungitur in oratione, et non praemittitur, sicut 'si'. Si quis autem requirat, cum quaelibet argumentatio sit hypothetica propositio coniuncta, /323/ utrum naturalis uel temporalis est, dicunt naturalem esse sed non de illis de quibus Boethius in Hypotheticis agens dicit syllogismos fieri uel per positionem antecedentis uel per destructionem consequentis; aliquibus ipse Boethius disiunctas hypotheticas aequipollentes assignat.
Nobis autem argumentatio nullo modo propositio esse uidetur, nec ullum sensum enuntiationis habere. Si enim enuntiatio esset, uel affilrmatio uel negatio. Quod si affirmatio, sicut concedunt, utique negationem haberets cuius ipsa pars esset, quia omnis affirmatio, teste Boethio intra negationem suam quasi pars in toto latet. At uero quibus uerbis negabimus hunc syllogismum:
Omnis homo est animal,
Omne animal est animatum;
Igitur omnis homo est anima?
Si enim negatiuum aduerbium praeponam, ut totum syllogismum exstinguam, non uideo sensum unius negationis. Quis enim sensus est in inferentia syllogismi destruenda, si dicam:
Non omnis homo est animal,
Omne animal est animatum;
Igitur omnis homo est animatus?
Sed fortasse quis dicit negatiuum aduerbium ad argumentationem destruendam non esse prae[ter]mittendum toti argumentationi sed interponi debere et apponi coniunctioni, ut totam destruat inferentiam quam ipsa coniunctio faciebat, hoc modo:
Omnis homo est animal,
Omne animal est animatum;
Non ergo omnis homo est animatus
hoc est: non sequitur ideo 'Omnis homo est animatus'. Et uidetur bene apponi negatio ipsi coniunctioni quae terminos copulat ad faciendam negationem; [quae] etiam in categoricis propositionibus ad uerb[i]um quod copulat praedicatum subiecto negationem apponi iudicat Aristoteles ut inhaerentia destruatur quam uerbum faciebat; et in caeteris quoque hypotheticis propositionibus, siue temporalibus siue naturalibus siue disiunctis, ipsi coniunctioni negatio cohaeret ut totam destruat consecutionem, quam facit coniunctio. Unde et hic similiter uidetur sed falso. Si enim praecedentes propositiones, quae in syllogismo ponuntur et conceduntur, praecedant positae et concessae sicut in syllogismo fuerant, non est diuidens negatio, quia, rebus destructis, neque affirmatio neque negatio uera esse potest. Qui enim syllogismum facit non simpliciter consecutionem facit ut dicat, si uerae sunt istae duae propositiones, uera est illa sed primum constituit ueritatem singularum propositionum et eas tamquam ueras conclusioni copulat. Alioquin, si uidelicet sine positione ueritatis propositionum fieret consecutio in argumentatione, /324/ sicut in caeteris consequentiis, oporteret semper ex ipsis assumi ut conclusionem per se ueram haberet. Veluti hic sensus syllogismi:
Si omnis homo est animal et omne animal est animatum, omnis homo
est animatus
ad certificandam 'Omnis homo est animatus', oporteret praemissas propositiones rursus assumi. At uero quia positae sunt constitutae sicut uerae antequam ex eis inferatur, non est necesse. Quia igitur in syllogismo et ueritas singularum propositionum proponitur et constituitur et consequentia simul ostenditur, non potest ita esse ut per syllogismum dicatur nisi <si> singulae uerae sint propositiones et inferentia uera sit. Quod si in negatione syllogismi propositiones praecedentes similiter uerae constituantur et postea 'non' subiunctum consecutionem destruat, duo esse oportet ad hoc ut ita sit, sicut tota negatio syllogismi dicit, ut uidelicet praemissae propositiones uerae sint sicut proponuntur, et quod inferentia non sit uera. Et ita, destructis rebus propter ueritatem propositionum quae non permanet, neque praemissus syllogismus uerus est neque negatio ipsius; quare diuidentem negationem syllogismus non habet; semper enim, ut in tractatu oppositorum Aristoteles ait, siue res sint siue non, oportet uel [per] affirmationem ueram esse uel negationem.
Amplius. Propositiones quae praemittuntur in argumento syllogismi nulla ad inuicem coniunctione[m] copulandae sunt ut ueram faciant orationem. Alioquin unum praemittitur ad probationem, non plura sicut definitio syllogismi exigit; et magis enthymema dicendum esset quam syllogismus, cui etiam bene proprietas enthymematis aptaretur, quod uidelicet imperfectus esset syllogismus, si, inquam, propositiones duae, quae in argumento praemittuntur, coniunctae ad inuicem per 'et' uel per aliam coniunctionem, unam facerent propositionem. Ac si ita diceretur:
Omnis homo est animal, et:
Omne animal est animatum;
Ergo omnis homo est animatus
posset enim fieri talis syllogismus hypotheticus:
Si omnis homo est animal et omne animal est animatum, omnis homo
est animatus;
Sed omnis homo est animal et omne animal est animatum;
Quare omnis homo est animatus.
Ex quo quidem syllogismo, subtracta propositione et retenta affirmatione et conclusione, syllogismus relinquitur imperfectus, hic scilicet:
Omnis homo est animal, et:
Omne animal est animatum;
Quare omnis homo /325/ est animatus
et ex una propositione hypothetica quae est:
Omnis homo est animal et omne animal est animatum
infertur:
Omnis homo est animatus.
Sicut enim syllogismi quando uel quia uel uero uel postquam diuersas propositiones ad unum sensum colligunt, ita et coniunctio. Et sicut haec oratio quae 'Omnis homo est animal':
Omne animal est animatum
una est oratio uerum uel falsum significans, ita et ista:
Omnis homo est animal et omne animal est animatum
et unam negationem habet quae ait:
Non omnis homo est animal et omne animal est animatum
quod in Hypotheticis nostris diligentius ostendemus.
Si ergo praemissae propositiones in syllogismo dissolutae sunt, ut oportet, et nulla ad inuicem coniunctione[m] copulatae, unam hypotheticam reddere non possunt. Nam et 'animal rationale mortale' quae est una oratio, diuisim et cum interuallo prolatis dictionibus unam propositionem non facit, ne dum diuersae propositiones quae coniunctionem quaerent ad inuicem unum orationis sensum reddant, quae etiam a dialectico ut singulae concedantur, sub interrogatione sunt proferendae et eis syllogismis ab auditore concessis, postea conclusio est inferenda. Unde maxime interuallum faciunt interrogationes infertae.
Nullo itaque modo syllogismum uel aliquam argumentationem concedimus esse propositionem, nec orationem quae ad unum sensum accomodetur sed quae ad unum effectum instituitur, ad fidem scilicet faciendam conclusioni. Sicut enim et orationem rhetoricam quam perorat aliquis, quae multas orationum species continet, unam orationem uocamus, secundum unum finem ad quem oratoris anhelat intentio, quia omnia quae dicit ad persuasionem unius rei quam intendit inclinat. Similiter unam hypotheticam mediam dicimus, quae ex diuersis consequentiis constat, nulla ad inuicem coniunctione[m] copula[n]tis, non quia ad unum sensum enuntiationis sint accomodatae diuersae illae consequentiae sed quia ad unam consequentiam de extremitate[m] iunctam, qua<m> innuunt non quam proponunt, accedunt.
Duobus itaque modis dicimus 'unam' orationem, uel quantum ad unum sensum quem manifestet, uel quantum ad unum effectum ad quem intendit; uelut tota argumentatio uel tota disputatio quae ad fidem alicuius propositionis accomodatur, una quantum ad intentionem non quantun ad unum intellectum dicitur; et priore quidem modo oratio accepta, ab Aristotele describitur cum ait:
Vox significatiua ad placitum... etc.
et eodem modo accepta a Boethio diuiditur per perfectas <et imperfectas>. Non enim uel perfectas uel imperfectas orationes accipimus, nisi quantum ad sensum. Unde argumentationes etc. quae una oratio secundum /326/ sensum non dicuntur, neque perfectas orationes neque imperfectas appellamus, cum uidelicet ad nullam sint accomodatae sententiam quam pomlnt.
Sed si quis forte et eas quodammodo perfectas orationes appellare uelit, sicut et definitiones quae imperfectae sunt orationes quodammodo etiam perfectas in definiendo dicimus, non prohibemus, ut uidelicet argumentatio syllogismi perfecta dicatur quantum ad integram complexionem; sed haec perfectio constitutionis nihil ad illam perfectionem orationis quam Boethius intendit, quinque perfectarum species orationum ponens. Illa enim perfectio in demonstratio<ne> sententiae, non in constitutione materiae consistit; fortasse etiam plures species perfectae orationis sunt quam ille quinque quas Boethius ponit. Unde et ipse in primo Categoricorum Syllogismorum has quinque plures orationes dicit esse "in angustissima diuisione". Nam praeter quinque quas computat, uidetur admiratiua oratio esse ut ista:
O uirum ineffabilem!
uel persuasiua, uel decoratiua, uel consolatiua, uel desolatiua, uel comprobatiua, sicut singulae argumentationes quibus dubiae rei propositio sit. Et attende quod licet ergo coniunctio sit per quam conclusio argumento coniungitur, non ita tamen conclusionem argumentorum copulat ut ad unun sensum ea reducat. Non enim semper coniunctiones ad unum sensum reducunt ea quae copulantur. Si enim dicam:
Non est albus sed niger uel animal est, est enim homo
'sed' uel 'enim' comprobatiua interposita ad unum sensum orationes quibus interponuntur non reducunt[ur]. Similiter nec 'ergo' nec caeterae coniunctiones comprobatiuae. Sed ad hoc tantum interponitur 'ergo' et id solum innuit, ut per ipsum intelligamus praecedentes propositiones praemissas fuisse ad probationem conclusionis et in eo coniungere conchlsionem argumento dicitur, ut cum audimus ipsum supponi argumento et praeponi conclusioni, per ipsum interpositum insinuantur ea quae praemissa sunt ad hoc praemissa esse, ut id quod subiunctum est, per ea fidem recipiat, et audito 'ergo', animus auditoris statim praemissas propositiones et subpositam conclusionem amplectatur, illas quidem attendens sicut inductas ad hoc ut probarent, conclusionem [ut] ad hoc ut probaretur. Sed dicitur quod si 'ergo' interpositum id innuit quod praemissae propositiones praemissae sunt ad probationem conclusionis, profecto sensum propositionis cuiusdam implet, quod nos quidem concedimus, nec tamen ideo ipsam propositionem esse /327/ uolumus, cum non sit oratio. Nam cum aliquis profert:
Heu!
uel:
Pape!
uel:
Attat!
eum condolere uel admirari uel timere pel interiectiones ostenditur, nec tamen ideo propositiones esse concedimus interiectiones, cum non sint orationes; uel si etiam orationes essent et eumdem intellectum haberent quem propositio, non ideo propositionem esse concedimus, nisi aliquid affirmando uel negando proponent. Quippe 'hoc currens' et 'Hoc currit' eumdem intellectum constituunt, nec tamen haec sicut illa est, cum nihil affirmando uel negando enuntiet. Similiter 'ergo', licet idem quod propositio innuat, non tamen ideo propositionem esse concedimus. Nam latratus huius canis hunc canem iratum designat esse et circulus uinum esse in domo monstrat; et licet id innuant quod propositiones, propositiones tamen dici non debent, cum neque affirmando enuntient neque negando.
Similiter nec 'ergo' propositio debet iudicari, licet id innuat quod propositio proponit, quod etiam per se non facit sed per praemissionem et submissionem propositionum. Si enim proferatur 'ergo' per se, nihil tamquam probans uel tamquam probatum concipio; tantum significare proprie non habet, sicut habent propositiones; sed consignificare, quia quod innuit praecedentibus appositum propositionibus, per se non implet. Si <quis> autem quaerat <cum 'ergo'> interpositum innuat praecedentes propositiones esse praemissas ad probationem conclusionis, et ideo tam de praemissis propositionibus quam de conclusione intellectum constituat, utrum etiam propositiones significet, dicimus ita esse sed per se hoc non habet sicut interpretatiua sed per hoc quod eis est adiunctum. Si quis autem quaerat, cum 'ergo' interpositum idem innuat quod propositio monstrare, utrum a propositione interposita loco 'ergo' argumentationem similiter faceret, negamus quia compositio uocum competens non esset. Saepe enim uoces eiusdem significationis sunt cum alia, nec tamen eamdem in serie orationis structuram seruant. Nam quamuis:
Heu!
a me prolatum id denotet quod haec oratio:
Dolet
non tamen dicitur sic:
Heu quantum est damnum
ita conuenit dici:
Ego doleo quantum est damnum.
Quod autem auctoritas appellat conclusionem consequentis uel argumentum antecedentis, secundum hoc dicitur quod illud praemittitur ut probans, hoc supponitur ut probatum; et talis est ac si diceret <consequens> et antecedens quale est probans et probatum.
Multa autem probare, id est fidem facere possunt quae conditionaliter /328/ non antecedunt, ueluti per hoc quod Plato dixit caelum rotundum esse, credo ita esse, nec tamen uera est haec consequentia:
Si Plato id dixit, ita est.
Multa etiam conditionaliter antecedunt [et] alia, nec tamen probant illa, hoc est fidem illis faciunt, ueluti haec propositio:
Socrates est margarita
conditionaliter antecedit ad:
Socratem est lapis
sed quia nec in se recipitur 'Socrates est margarita', non potest alicui fidem facere. Multa itaque arguunt, id est probant, quae non antecedunt conditionaliter, et e conuerso; etiam multa concluduntur et probantur quae non conditionaliter consequuntur <uel> probantur, et e conuerso. Si quis itaque antecedens et consequens secundum conditionalem sensum accipiat, non est uerum argumentationem habere antecedens et consequens, quae scilicet in ea disponantur tamquam antecedens et consequens. Si quis autem antecedens et consequens <pro> probante et probato sumat, uerum est eam habere antecedens et consequens sed non ideo propositionem hypotheticam esse. Quod autem syllogismum et aliquam argumentationem appellamus ueram, talis est ac si dicamus necessariam, uel non fallacem, uel non uitiosam sed rectam. Nam Tullius in secundo Rhetoricae ad Herennium definitionem uocat falsam dicens:
Vitiosum falsis aut uulgaribus definitionibus uti.
Falsa est definitio ea quae pro definitione inducitur, nec ea uere conuenit ad quod definiendum inducitur, hoc modo:
Sapientiae est quaerendae pecuniae intelligentia.
Sicut autem falsam definitionem ita et ueram esse possumus appellare, imperfectam <et perfectam> et cum sit definitio oratio, ad quam etiam uera quodam modo uel falsa uel etiam perfecta in definiendo; non tamen sicut propositio uel aliqua perfecta oratio dicitur secundum sensum uera uel perfecta, quod uidelicet uerum uel falsum enuntiet uel perfectam sententiam teneat.
Similiter et cum syllogismum 'uerum' dicimus, non est uerum in ea significatione acceptum qua propositioni tantum conuenit, quod uidelicet enuntiet uerum, hoc est proponat quod in re sit. Sed 'uerus' dicitur, hoc est necessariae complexionis, uel non deceptorius, sicut et 'uerum hominem' dicimus qui non est fraudulentus.
Nunc autem litteram prosequamur.
HUIUS AUTEM SPECIES DUAE SUNT, UNA QUAE SYLLOGISMUS, ALTERA QUAE
VOCATUR INDUCTIO. SYLLOGISMUS EST ORATIO IN QUA QUIBUSDAM POSITIS
EST CONCESSIS, ALIUD QUIDDAM PER EA IPSA QUAE CONCESSA SUNT,
EVENIRE NECESSE EST, QUAM SINT IPSA QUAE CONCESSA SUNT.
HUIUS AUTEM. Post definitionem argumentationis, supponit diuisionem ipsius per quattuor eius species, quae sunt syllogismus, inductio, exemplum, enthymema. Sed quia syllogismus /329/ et inductio digniores sunt et firmiores, ex quibus aliae duae per subtractionem alicuius propositionis ducuntur, primum eas ponit.
HUIUS DEFINITIONIS RATIONEM SECUNDUS QUIDEM [1183B] LIBER EORUM
QUIBUS INSTITUTIONEM IN CATEGORICOS SCRIPSIMUS SYLLOGISMOS PLENE
CONTINET. SED PROPTER INTELLECTUS FACILILATEM IDEM BREVITER
APERIEMUS EXEMPLO.
HUIUS DEFINITIONIS. Ne expositionem definitionis syllogismi hinc exspectaremus, inuitat nos ad secundum librum, scilicet categoricorum syllogismorum, ubi plene est exposita. Sed propter, hoc est ut exponam definitionem per singula sed exemplum unum de syllogismo supponam, in quo poterunt assignari singula quae in definitione sunt dicta.
SIT ENIM SYLLOGISMUS HIC: OMNIS HOMO ANIMAL EST, OMNE ANIMAL
SUBSTANTIA EST, OMNIS IGITUR HOMO SUBSTANTIA EST.
SIT ENIM. Vere exemplo, quia isto. A parte.
TOTUM IGITUR HOC ORATIO EST IN QUA POSITIS QUIBUSDAM ET
CONCESSIS, ID EST DUABUS PROPOSITIONIBUS QUAE SUNT, OMNIS HOMO
ANIMAL EST, ET OMNE ANIMAL SUBSTANTIA EST, PER EA IPSA QUAE
CONCESSA SUNT, EFFICITUR ALIUD ALIQUOD, ID SCILICET QUOD EST
CONCLUSIO, OMNIS IGITUR HOMO SUBSTANTIA EST.
TOTUM IGITUR. Quia uidelicet est syllogismus, ergo EST ORATIO etc. A definito.
PER PROPOSITIONES ENIM QUAE CONCESSAE SUNT, SEQUENTIA NECESSARIO
CONCLUSIONIS INFERTUR. SUNT AUTEM PROPOSITIONES HAE: OMNIS HOMO
ANIMAL EST, ET OMNE ANIMAL SUBSTANTIA EST, ATQUE EX HIS EFFICITUR
ALIUD QUIDDAM [1183C] QUAM SUNT IPSA QUAE CONCESSA SUNT.
PER PROPOSITIONES. Vere efficitur, id est infertur aliud ex concessis, quia necessario. A parte inferri. Vel ita: Vere efficitur, quia infertur. A pari.
CONSEQUENS CONCLUSIONIS, id est conclusio consequentis est supposita.
CONCLUDITUR ENIM: IGITUR OMNIS HOMO SUBSTANTIA EST, QUOD LONGE
DIVERSUM EST, ET AB EA PROPOSITIONE QUAE DICIT: OMNIS HOMO ANIMAL
EST, ET AB EA QUAE PROPONIT, OMNE ANIMAL ESSE SUBSTANTIAM.
SYLLOGISMORUM UERO ALII PRAEDICATIVI SUNT, QUI CATEGORICI
UOCANTUR, ALII CONDITIONALES, QUOS HYPOTHETICOS DICIMUS.
CONCLUDITUR ENIM. Vere aliquid a praemissis propositionibus infertur, qui<a> hic <hoc>. A parte. Igitur non est de conclusione sed propter signum conclusionis apponitur.
ET PRAEDICATIVI QUIDEM SUNT, QUI EX OMNIBUS PRAEDICATIVIS
PROPOSITIONIBUS CONNECTUNTUR, UT IS QUEM EXEMPLI GRATIA SUPERIUS
ANNOTAVI.
QUI EX OMNIBUS, id est cuius propositiones omnes sunt praedicatiuae.
OMNIBUS ENIM PRAEDICATIVIS PROPOSITIONIBUS TEXITUR. HYPOTHETICI
VERO SUNT QUORUM PROPOSITIONES CONDITIONE NECTUNTUR, UT HIC: "SI
DIES EST, LUX EST" EST AUTEM DIES, LUX IGITUR EST; PROPOSITIO
ENIM PRIMA CONDITIONEM TENET HANC, QUONIAM ITA DEMUM LUX EST, SI
DIES EST.
OMNIBUS ENIM. Commendatio exempli, hoc est eius omnes propositiones sunt praedicatiuae.
QUORUM PROPOSITIONES, id est partes aliquae coniunguntur conditione.
DEMUM, scilicet necessario.
ATQUE IDEO SYLLOGISMUS HIC HYPOTHETICUS, [1183D] ID EST,
CONDITIONALIS VOCATUR.
ATQUE IDEO, id est hac de causa, quia scilicet partes eius conditione iunguntur, conditionalis dicitur syllogismus, id est hypotheticus.
INDUCTIO VERO EST ORATIO PER QUAM FIT A PARTICULARIBUS AD
UNIVERSALIA PROGRESSIO, HOC MODO: SI IN REGENDIS NAVIBUS NON
SORTE SED ARTE, ET IGITUR GUBERNATOR; SI IN REGENDIS EQUIS AURIGA
NON SORTIS EVENTU SED ARTIS, COMMENDATIONE ASSUMITUR; SI IN
ADMINISTRANDA REPUBLICA NON SORS PRINCIPEM FACIT SED PERITIA
MODERANDI, SIMILISQUE IN PLURIBUS CONQUIRUNTUR, QUIBUS INFERTUR,
ET IN OMNI QUOQUE RE QUAM QUISQUE REGI ATQUE ADMINISTRARI
GRAVITER VOLET, NON SORTE ACCOMMODAT SED ARTE RECTOREM.
INDUCTIO VERO. Ostensa syllogismi natura tam per definitionem quam per diuisionem, supponit proprietatem inductionis dicens in ea aliquando ad praemissionem particularium, id est partium alicuius uniuersalis, supponi conclusionem de aliquo uniuersali, aliquando supponi conclusionem de alio particulari eiusdem uniuersalis; et primum exemplificat de inductione in qua procedit argumentatio de particulari ad uniuersale. Sunt autem partes rei regendae, nauis, currus, res publica et plura alia de quibus inductio disponitur. Nauis rector eligendus secundum artem regendi, non secundum sortem; et similiter rector currus et rei publicae et similia pariter conquirantur, id est similiter quaerantur in pluribus aliis rebus, ut scilicet inducantur ad probationem uniuersalis, hoc est /330/ illius propositionis in qua uniuersalis istorum particularium est; ex quibus omnibus sic inferatur: Quare rector cuiuslibet rei regendae est eligendus arte non sorte. Locus ab enuntiatione partium, quia per ista particularia similiter in caeteris esse subintelligitur.
GNAVITER, id est probe, quia gnauus probus dicitur et ignauus e contrario.
VIDES IGITUR QUOMODO PER SINGULAS RES CURRAT ORATIO, UT AD
UNIVERSALE PERVENIAT.
VIDES IGITUR. Quia scilicet haec oratio deducitur ex particularibus ad uniuersale, ergo; argumentatio a parte; et hoc est: VIDES tu aliquis, id est uidere potes etc.; et uere ex particularibus AD UNIVERSALE, quia ex istis particularibus.
NAM CUM NON SORTE REGI SED ARTE, NAVIM, CURRUM ET REMPUBLICAM
COLLEGISSET, QUASI IN CAETERIS QUOQUE ITA SESE RES HABEAT, QUOD
[1184A] UNIVERSALE ERAT CONCLUDIT HOC MODO, IN OMNIBUS QUOQUE
REBUS, NON SORTE DUCTUM SED ARTE PRINCIPEM DEBERE PRAEPONI.
NAM CUM ipsam orationem in argumento collegisset etc.
SAEPE AUTEM MULTORUM COLLECTA PARTICULARITAS ALIUD QUIDDAM
PARTICULARE DEMONSTRAT, UT SI QUIS SIC DICAT: SI NEQUE NAVIBUS,
NEQUE CURRIBUS, NEQUE AGRIS SORTE PRAEPONUNTUR RECTORES, NE REBUS
QUIDEM PUBLICIS RECTORES SORTE DUCENDI SUNT.
SAEPE AUTEM. Post illam inductionem quae ex particularibus probat uniuersale, ostendit illam quae ex particularibus probat aliud particulare, Hic a simili locus est assignandus.
QUOD ARGUMENTATIONIS GENUS MAXIME SOLET ESSE PROBABILE, ETSI NON
AEQUAM SYLLOGISMO HABEAT FIRMITATEM.
QUOD ARGUMENTATIONIS. Propositis exemplis utramque inductionem commendet.
HOC GENUS, id est hanc maneriam argumentationis quae est inductio...
[ CAETERA DESUNT ]