Enarrationes XI-XX  |
Enarrationes in Psalmos
- PSALMI PRIMI ENARRATIO.
- IN PSALMUM II ENARRATIO.
- IN PSALMUM III ENARRATIO. Psalmus David, cum fugeret a facie...
- IN PSALMUM IV ENARRATIO. In finem, Psalmus Canticum David.
- IN PSALMUM V ENARRATIO.
- IN PSALMUM VI ENARRATIO. In finem, in hymnis de octavo,...
- IN PSALMUM VII ENARRATIO. Psalmus ipsi David, quem cantavit Domino,...
- IN PSALMUM VIII ENARRATIO. In finem pro torcularibus, Psalmus ipsi...
- IN PSALMUM IX ENARRATIO.
- IN PSALMUM ALTERUM IX.
- IN PSALMUM X ENARRATIO. In finem, Psalmus ipsi David.
AugHip.EnInPs 36 Augustinus Hipponensis354-430 Parisiis J. P. Migne 1841 early modern edition, no apparatus this file was encoded in TEI xml for the University of Zurich's Corpus Corporum project (www.mlat.uzh.ch) by Ph. Roelli in 2013 Classical Latin orthography latin
PSALMI PRIMI ENARRATIO.
1. [vers. 1.] Beatus vir qui non abiit in consilio impiorum: de Domino nostro Jesu Christo, hoc est homine Dominico, accipiendum est. Beatus vir qui non abiit in consilio impiorum: sicut homo terrenus qui uxori consensit deceptae a serpente, ut Dei praecepta praeteriret. Et in via peccatorum non stetit: quia venit quidem in via peccatorum, nascendo sicut peccatores; sed non stetit, quia eum non tenuit illecebra saecularis. Et in cathedra pestilentiae non sedit: noluit regnum terrenum cum superbia; quae ideo cathedra pestilentiae recte intelligitur, quia non fere quisquam est qui careat amore dominandi et humanam non appetat gloriam; pestilentia est enim morbus late pervagatus, et omnes aut pene omnes involvens. Quanquam accommodatius accipiatur cathedra pestilentiae, perniciosa doctrina, cujus sermo ut cancer serpit (II Tim. II, 17). Deinde considerandus est ordo verborum, abiit, stetit, sedit: abiit enim ille, cum recessit a Deo; stetit, cum delectatus est peccato; sedit, cum in sua superbia confirmatus, redire non potuit, nis per eum liberatus, qui neque abiit in consilio impiorum, nec in via peccatorum stetit, nec in cathedra pestilentiae sedit. 2. [vers. 2.] Sed in lege Domini fuit voluntas ejus, et in lege ejus meditabitur die ac nocte. Justo non est lex posita, ut dicit Apostolus (I Tim. I, 9); sed aliud est esse in lege, aliud sub lege: qui est in lege, secundum legem agit; qui est sub lege, secundum legem agitur. Ille ergo liber est, iste servus. Deinde aliud est lex quae scribitur, et imponitur servienti; aliud lex quae mente conspicitur, ab eo qui non indiget litteris. Meditabitur die ac nocte: aut sine intermissione intelligendum est; aut die in laetitia, nocte in tribulationibus; dicitur enim: Abraham diem meum vidit, et gavisus est (Joan. VIII, 56); et de tribulatione dicitur: Insuper et usque ad noctem emendaverunt me renes mei (Psal. XV, 7). 3. [vers. 3.] Et erit tanquam lignum quod plantatum est secundum decursus aquarum: id est, aut secundum ipsam Sapientiam, quae dignata est hominem suscipere ad salutem nostram; ut ipse homo sit lignum plantatum secundum decursus aquarum: potest enim et hoc intellectu accipi, quod in alio psalmo dicitur: Fluvius Dei repletus est aqua (Psal. LXIV, 10). Aut secundum Spiritum sanctum, secundum quem dicitur: Ipse vos baptizabit in Spiritu sancto (Matth. III, 11); et illud: Qui sitit, veniat, et bibat (Joan. VII, 37); et illud: Si scires donum Dei, et quis est qui a te aquam petit; petisses ab eo, et daret tibi aquam vivam, unde qui biberit non sitiet in aeternum; sed efficietur in eo fons aquae salientis in vitam aeternam (Id., IV, 10, 13, 14). Aut secundum decursus aquarum, secundum populorum peccata, quia et aquae populi interpretantur in Apocalypsi (Apoc. XVII, 15); et decursus non absurde intelligitur lapsus, quod pertinet ad delictum. Lignum ergo illud, id est Dominus noster, de aquis decurrentibus, id est populis peccatoribus, trahens eos in via in radices disciplinae suae, fructum dabit, hoc est, constituet Ecclesias; in tempore suo, id est, postquam clarificatus est resurrectione et ascensione in coelum. Tunc enim Spiritu sancto misso Apostolis, et eis in fiducia sui confirmatis et directis in populos, fructificavit Ecclesias. Et folium ejus non decidet: id est, verbum ejus non erit irritum; quia omnis caro foenum, et claritas hominis ut flos foeni: foenum aruit, et flos decidit, verbum autem Domini manet in aeternum (Isai. XL, 6-8). Et omnia quoecumque fecerit prosperabuntur: id est, quaecumque illud lignum attulerit; quae omnia videlicet accipienda sunt fructus et folia, id est facta et dicta. 4. [vers. 4.] Non sic impii, non sic: sed tanquam pulvis quem projicit ventus a facie terrae. Terra hic accipienda est ipsa stabilitas in Deo, secundum quam dicitur: Dominus pars haereditatis meae, etenim haereditas mea praeclara est mihi (Psal. XV, 5, 6); secundum hanc dicitur: Sustine Dominum, et observa vias ejus, et exaltabit te, ut possideas terram (Psal. XXXVI, 34); secundum hanc dicitur: Beati mites, quia ipsi haeredi tate possidebunt terram (Matth. V, 4). Similitudo autem hinc ducta est; quia ut haec terra visibilis exteriorem hominem nutrit et continet, ita illa terra invisibilis interiorem hominem. A cujus terrae facie projicit ventus impium, id est superbia, quia inflat. Quam cavens ille qui inebriabatur ab ubertate domus Dei, et torrente voluptatis ejus potabatur, dicit: Non veniat mihi pes superbiae (Psal. XXXV, 9, 12). Ab hac terra projecit superbia eum qui dixit: Ponam sedem meam ad Aquilonem, et ero similis Altissimo (Isai. XIV, 13, 14). Ab hujus terrae facie projecit etiam eum qui, cum consensisset et gustasset de prohibito ligno, ut esset sicut Deus, abscondit se a facie Dei (Gen. III, 6, 8). Hanc terram ad interiorem hominem pertinere, et inde superbia hominem projici, maxime intelligi potest in eo quod scriptum est: Quid superbit terra et cinis? quoniam in vita sua projecit intima sua (Eccli. X, 9, 10); unde enim projectus est, non absurde se dicitur projecisse. 5. [vers. 5.] Ideo non resurgunt impii in judicio: ideo scilicet, quia tanquam pulvis projiciuntur a facie terrae. Et bene hoc eis dixit auferri quod superbi ambiunt, id est ut judicent, ut hoc ipsum planius dictum intelligatur sequenti sententia: Neque peccatores in consilio justorum. Solet enim hoc modo repeti planius quod superius dicitur, ut peccatores intelligantur impii; et quod supra dictum est in judicio, hic dictum sit in consilio justorum. Aut certe si aliud sunt impii, aliud peccatores; ut quanquam omnis impius peccator sit, non tamen omnis peccator sit impius. Impii non resurgunt in judicio: id est, resurgent quidem, sed non ut judicentur, quia jam poenis certissimis destinati sunt; peccatores autem non resurgunt in consilio justorum, id est ut judicent, sed forte ut judicentur, ut de his dictum sit: Uniuscujusque opus quale sit, ignis probabit: si cujus opus manserit, mercedem accipiet: si cujus autem opus exustum fuerit, detrimentum patietur; ipse autem salvus erit, sic tamen quasi per ignem (I Cor. III, 13-15). 6 [vers. 6.] Quoniam novit Dominus viam justorum. Quemadmodum dicitur, Novit salutem medicina, morbos autem non novit; et tamen etiam morbi arte medicinae agnoscuntur; sic dici potest, nosse Dominum viam justorum, viam vero impiorum non nosse; non quia aliquid Dominus nescit, et tamen dicit peccatoribus: Non novi vos (Matth. VII, 23). Iter autem impiorum peribit, pro eo positum est, ac si diceretur: Iter autem impiorum non novit Dominus. Sed planius dictum est, ut hoc sit nesciri a Domino, quod est perire, et hoc sit sciri Domino, quod est manere: ut ad scientiam Dei esse pertineat, ad ignorantiam vero non esse; quia Dominus dicit: Ego sum qui sum; et: Qui est, misit me (Exod. III, 14).
IN PSALMUM II ENARRATIO.
1. [vers. 1, 2.] Utquid fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terrae, et principes convenerunt in unum, adversus Dominum, et adversus Christum ejus. Pro eo dictum est utquid, ac si diceretur, frustra: non enim impleverunt quod voluerunt, ut Christus exstingueretur; dicitur hoc enim de persecutoribus Domini, qui et in Actibus Apostolorum commemorantur (Act. IV, 26). 2. [vers. 3.] Disrumpamus vincula eorum, et abjiciamus a nobis jugum ipsorum. Quanquam et possit aliter intelligi, tamen aptius ex eorum persona accipitur, quos dixit inania meditatos; ut hoc sit, Disrumpamus vincula eorum, et abjiciamus a nobis jugum ipsorum, demus operam ut non nos alliget, neque imponatur nobis christiana religio. 3. [vers. 4.] Qui habitat in coelis irridebit eos, et Dominus subsannabit eos. Repetita sententia est: nam pro eo quod est, Qui habitat in coelis, subsequenter positum est, Dominus; et pro eo quod est, irridebit, subsequenter positum est, subsannabit. Nihil horum tamen sapere oportet carnaliter, quasi aut buccis Deus irrideat, aut naso subsannet: sed ea vis accipienda est, quam dat sanctis suis, ut futura cernentes, id est nomen Christi et dominationem pervagaturam in posteros et universas gentes obtenturam, illos inania meditatos esse intelligant; haec enim vis qua ista praescita sunt, irrisio Dei est et subsannatio. Qui habitat in coelis, irridebit eos: coelos si animas sanctas accipiamus, per has eos, utique praesciens quid futurum sit, deridebit Deus et subsannabit. 4. [vers. 5.] Tunc loquetur ad eos in ira sua, et in furore suo conturbabit eos: planius enim ostendens quomodo ad eos loquetur, dixit, conturbabit eos; ut in ira sua, hoc sit, in furore suo. Iram autem et furorem Domini Dei non perturbationem mentis oportet intelligi, sed vim qua justissime vindicat, subjecta sibi ad ministerium universa creatura. Praecipue namque pervidendum est et tenendum illud quod scriptum est in Salomone: Tu autem, Domine virtutis, cum tranquillitate judicas, et cum magna reverentia disponis nos (Sap. XII, 18). Ira ergo Dei est motus qui fit in anima quae legem Dei novit, cum eamdem legem videt a peccatore praeteriri; per hunc enim motum justarum animarum multa vindicantur. Quanquam possit ira Dei recte intelligi etiam ipsa mentis obscuratio, quae consequitur eos qui legem Dei transgrediuntur. 5. [vers. 6.] Ego autem constitutus sum rex ab eo super Sion montem sanctum ejus, praedicans praeceptum Domini : ex persona ipsius Domini nostri Jesu Christi ista manifesta sunt. Sion autem, si speculationem, ut quidam interpretantur, significat, nihil magis quam Ecclesiam debemus accipere, ubi quotidie intentio erigitur speculandae claritatis Dei, sicut Apostolus dicit: Nos autem revelata facie gloriam Domini speculantes (II Cor. III, 18). Ergo iste sensus est: Ego autem constitutus sum rex ab eo super Ecclesiam sanctam ejus, quam montem appellat propter eminentiam et firmitatem. Ego autem constitutus sum rex ab eo: ego scilicet, cujus vincula illi disrumpere et jugum meditabantur abjicere. Praedicans praeceptum ipsias: quis hoc non sentiat, cum quotidie factitetur? 6. [vers. 7.] Dominus dixit ad me: Filius meus es tu, ego hodie genui te. Quanquam etiam possit ille dies in prophetia dictus videri, quo Jesus Christus secundum hominem natus est; tamen hodie quia praesentiam significat, atque in aeternitate nec praeteritum quidquam est, quasi esse desierit; nec futurum, quasi nondum sit; sed praesens tantum, quia quidquid aeternum est, semper est; divinitus accipitur secundum id dictum, Ego hodie genui te, quo sempiternam generationem virtutis et sapientiae Dei, qui est unigenitus Filius, fides sincerissima et catholica praedicat. 7. [vers. 8.] Postula a me, et dabo tibi gentes haereditatem tuam. Hoc jam temporaliter secundum susceptum hominem, qui sacrificium sese obtulit pro omnibus sacrificiis, qui etiam interpellat pro nobis (Rom. VIII, 34); ut ad totam ipsam dispensationem temporalem, quae pro genere humano facta est, referatur quod dictum est, Postula a me; ut scilicet gentes nomini christiano copulentur, atque ita a morte redimantur, et possideantur a Deo. Dabo tibi gentes haereditatem tuam, quas possideas ad earum salutem, et quae tibi fructificent spiritualia. Et possessionem tuam terminos terrae. Idem repetitum est: terminos terrae, pro eo positum quod dictum est, gentes; sed hoc planius, ut omnes gentes intelligamus: possessionem autem tuam, pro eo quod dictum est, haereditatem tuam. 8. [vers. 9, 10.] Reges eos in virga ferrea: in inflexibili justitia. Et tanquam vas figuli conteres eos; id est, conteres in eis terrenas cupiditates, et veteris hominis lutulenta negotia, et quidquid de peccatore limo contractum atque inolitum est. Et nunc, reges, intelligite: et nunc, id est jam innovati, jam contritis luteis tegumentis, id est carnalibus vasis erroris quae ad praeteritam vitam pertinent: nunc intelligite jam reges, id est, jam valentes regere quidquid in vobis servile atque bestiale est; et jam valentes pugnare, non quasi aeret caedentes, sed castigantes vestra corpora, et servituli subjicientes (I Cor. IX, 26, 27). Erudimini, omnes qui judicatis terram. Hoc idem repetitum est: erudimini, pro eo quod dictum est, intelligite; qui judicatis autem terram, pro eo quod dictum est, reges. Spirituales enim significat qui judicant terram: inferius enim nobis est, quidquid judicamus; quidquid autem infra spiritualem hominem est, merito terra nominatur, quia terrena labe sauciatum est. 9. [vers. 11.] Servite Domino in timore: ne in superbiam vertat quod dictum est, reges qui judicatis terram. Et exsultate ei cum tremore: optime subjectum est exsultate, ne ad miseriam valere videretur quod dictum est, servite Domino in timore. Sed rursus ne idipsum pergeret in effusionem temeritatis, additum est, cum tremore; ut ad cautionem valeret circumspectamque sanctificationis custodiam. Etiam sic potest accipi, Et nunc reges intelligite, id est, Et jam nunc me rege constituto, nolite tristes esse, reges terrae, quasi bonum vestrum vobis ablatum sit; sed intelligite potius, et erudimini. Id enim vobis ex pedit ut sub illo sitis, a quo intellectus et eruditio vobis datur. Et hoc vobis expedit, ut non temere dominemini; sed Domino omnium cum timore serviatis, et exsultetis in beatitudine certissima et sincerissima, cauti et circumspicientes ne ab ea per superbiam decidatis. 10. [vers. 12.] Apprehendite disciplinam, nequando irascatur Dominus, et pereatis de via justa: hoc est quod ait, intelligite, et erudimini; nam intelligere et erudiri, hoc est apprehendere disciplinam. Verumtamen in eo quod dicitur, apprehendite, satis significatur praesidium quoddam atque munimentum esse adversus omnia quae obesse possent, nisi tanta cura apprehenderetur. Nequando autem irascatur Dominus, cum dubitatione positum est; non secundum visionem Prophetae, cui certum est, sed secundum eos ipsos qui monentur; quia cum dubitatione solent cogitare iram Dei, quibus non aperte revelatur. Hoc ergo sibi ipsi debent dicere: Apprehendamus disciplinam, nequando irascatur Dominus, et pereamus de via justa. Jam vero, irascatur Dominus, quomodo accipiendum sit supra dictum est. Et pereatis de via justa: haec magna poena est, quae ab iis formidatur qui aliquid dulcedinis justitiae perceperunt; qui enim perit de via justitiae, cum magna miseria per vias iniquitatis errabit. 11. [vers. 13.] Cum exarserit in brevi ira ejus, beati omnes qui confidunt in eo: id est, cum vindicta venerit, quae impiis et peccatoribus praeparatur, non solum eos non attinget qui confidunt in Domino, sed etiam ad regnum illis instruendum et sublimandum proficiet. Non enim dixit: Cum exarserit in brevi ira ejus, securi omnes qui confidunt in eo, tanquam hoc solum inde habeant, quod non puniantur; sed beati dixit, ubi est bonorum omnium summa et cumulus. Quod autem positum est, in brevi, hoc significare arbitror, quia repentinum aliquid erit, dum hoc remotum et longe futurum peccatores existimabunt.
IN PSALMUM III ENARRATIO.
Psalmus David, cum fugeret a facie Abessalon filii sui. 1. [vers. 1.] Hunc psalmum ex persona Christi accipiendum persuadet quod dictum est: Ego dormivi, et somnum cepi: et exsurrexi, quoniam Dominus suscipiet me. Magis enim hoc ad passionem et resurrectionem Domini congruenter sonat, quam ad illam historiam in qua David scribitur fugisse a facie bellantis adversum se filii sui (II Reg. XV, 17). Et quoniam scriptum est de discipulis Christi: Quamdiu cum eis est sponsus, non jejunant filii sponsi (Matth. IX, 15); non mirum si filius ejus impius, significatur discipulus impius qui eum tradidit. A cujus facie fugisse quanquam historice possit accipi, quando illo discedente secessit cum caeteris in montem; tamen spiritualiter, quando mentem Judae Filius Dei, id est virtus et sapientia Dei, deseruit, cum eum diabolus penitus invasit, in eo quod scriptum est, Et intravit diabolus in cor ejus (Joan. XIII, 2), bene accipitur a facie ejus Christum fugisse; non quia Christus diabolo cessit, sed Christo discedente diabolus possedit. Quem discessum fugam esse in hoc psalmo appellatum celeritatis causa arbitror; quod verbo etiam Domini significatur dicentis: Quod facis, cito fac (Ibid., 27). Loquimur etiam sic in consuetudine, ut dicamus: Fugit me, quod in mentem non venit; et de homine doctissimo dicimus: Nihil eum fugit. Propterea veritas fugit mentem Judae, cum eum illustrare destitit. Abessalon autem, sicut quidam interpretantur, in latina lingua dicitur Patris pax: quod mirum videri potest, sive in historia Regnorum, cum bellum adversus patrem Abessalon gesserit; sive in historia Novi Testamenti, cum traditor Domini Judas fuerit, quemadmodum Patris pax possit intelligi. Sed et ibi qui diligenter legunt, vident in illo bello David pacatum fuisse filio, qui etiam magno cum dolore planxit exstinctum, dicens: Abessalon filius meus, quis dabit mihi mori pro te (II Reg. XVIII, 33)? et in historia Novi Testamenti, ipsa Domini nostri tanta et tam miranda patientia, quod eum tamdiu pertulit tanquam bonum, cum ejus cogitationes non ignoraret, cum adhibuit ad convivium in quo corporis et sanguinis sui figuram discipulis commendavit et tradidit (Joan. XIII), quod denique in ipsa traditione osculum accepit (Matth. XXVI, 49), bene intelligitur pacem Christum exhibuisse traditori suo; quamvis ille tam sceleratae cogitationis interno bello vastaretur. Et ideo Abessalon Patris pax dicitur, quia pater habuit pacem, quam ille non habuit. 2. [vers. 2, 3.] Domine, quid multiplicati sunt qui tribulant me? tam scilicet multiplicati sunt, ut etiam de numero discipulorum non defuerit qui numero accesserit persequentium. Multi insurgunt super me: multi dicunt animae meae: Non est salus illi in Deo ejus. Manifestum est quod nisi desperarent resurrecturum, non utique occiderent. Ad hoc valent illae voces: Descendat de cruce, si Filius Dei est; et: Alios salvavit, seipsum non potest (Id. XXVII, 42). Ergo nec Judas eum tradidisset, nisi ex eorum esset numero qui Christum contemnerent, dicentes: Non est salus illi in Deo ejus. 3. [vers. 4.] Tu autem, Domine, susceptor meus es: secundum hominem dicitur Deo; quia hominis susceptio est Verbum caro factum. Gloria mea: gloriam suam Deum dicit etiam ille, quem sic suscepit Dei Verbum, ut simul cum eo Deus fieret. Discant superbi, qui non libenter audiunt cum eis dicitur: Quid autem habes quod non accepisti? Si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis (I Cor. IV, 7)? Et exaltans caput meum: mentem ipsam humanam hic accipiendam puto, quod caput animae non absurde appellatur, quae ita inhaesit et quodammodo coaluit excellenti supereminentiae Verbi hominem suscipientis, ut tanta passionis humilitate non deponeretur. 4. [vers. 5.] Voce mea ad Dominum clamavi: id est, non corporis voce, quae cum strepitu verberati aeris promitur; sed voce cordis, quae hominibus silet, Deo autem sicut clamor sonat. Qua voce Suzanna exaudita est (Dan. XIII, 44): et de qua voce ipse Dominus praecipit, ut in cubiculis clausis, id est, in secretis cordis sine strepitu oretur (Matth. VI, 6). Nec facile quisquam dixerit hac voce minus orari, si nullus verborum sonus reddatur ex corpore; quoniam et silentes cum in cordibus oramus, si alienae ab affectu orantis cogitationes intercurrant, nondum dici potest: Voce mea ad Dominum clamavi. Neque hoc recte dicitur, nisi cum sola anima, nihil carnis nihilque carnalium intentionum in oratione attrahens, loquitur Domino, ubi solus audit; clamor autem etiam iste dicitur, propter vim ipsius intentionis. Et exaudivit me de monte sancto suo: montem quidem ipsum Dominum per Prophetam dictum habemus, ut scriptum est, lapidem praecisum sine manibus crevisse in magnitudinem montis (Dan. II, 35). Sed hoc ab ipsius persona non potest accipi, nisi forte ita dicere voluit: De memetipso, tanquam de monte sancto suo, me exaudivit, cum habitaret in me, id est, in ipso monte. Planius autem est et expeditius, si accipiamus exaudisse Deum de justitia sua: justum enim erat ut innocentem occisum, et cui retributa sunt mala pro bonis, resuscitaret a mortuis, et digna persequentibus retribueret; legimus enim: Justitia tua sicut montes Dei (Psal. XXXV, 7). 5. [vers. 6.] Ego dormivi, et somnum cepi. Non inconvenienter animadverti potest quod positum est, Ego, ad significandum quod sua voluntate mortem sustinuit, secundum illud: Propterea me Pater diligit, quoniam ego pono animam meam, ut iterum sumam eam. Nemo eam tollit a meipso: potestatem habeo ponendi eam, et potestatem habeo iterum sumendi eam (Joan. X, 17, 18): non ergo, inquit, vos me tanquam invitum cepistis et occidistis, sed ego dormivi, et somnum cepi; et exsurrexi, quoniam Dominus suscipiet me. Somnum autem pro morte positum innumerabiliter Scripturae continent, sicut Apostolus dicit: Nolo vos ignorare, fratres, de iis qui dormitionem acceperunt (I Thess. IV, 12). Nec quaerendum est cur additum sit, somnum cepi, cum jam dictum esset, dormivi; usitatas enim habent Scripturae hujuscemodi repetitiones, sicut in secundo psalmo multas ostendimus. Nonnulli autem codices habent, dormivi, et soporatus sum, et alii aliter; quomodo interpretari potuerunt quod graece positum est, ἐγὼ δὲ ἐκοιμήθην καὶ ὕπνωσα. Nisi forte dormitio morientis, somnus autem mortui accipi potest; ut dormitio sit qua transitur ad somnum, veluti est expergefactio qua transitur ad vigilationem. Ne pro inanibus sermonis ornamentis, repetitiones istas in divinis libris esse arbitremur. Bene ergo accipitur, Ego dormivi, et somnum cepi; Ego me passioni permisi, et mors consecuta est. Et exsurrexi, quoniam Dominus suscipiet me. Hoc magis animadvertendum est, quemadmodum in una sententia et praeteriti temporis verbum posuit, et futuri: et exsurrexi enim dixit, quod est de praeterito; et suscipiet, quod est de futuro; cum resurgere utique nisi illa susceptione non posset. Sed in prophetia bene miscentur futura praeteritis, quo utrumque significetur: quia ea quae ventura prophetantur, secundum tempus futura sunt; secundum scientiam vero prophetantium, jam pro factis habenda. Miscentur quoque praesentis temporis verba, quae suo loco, cum occurrerint, tractabuntur. 6. [vers. 7.] Non timebo millia populi circumdantis me: scriptum est in Evangelio, quanta eum multitudo patientem et crucifixum circumsteterit (Matth. XXVII, 39, etc.). Exsurge, Domine, salvum me fac, Deus meus: non dormienti aut jacenti dicitur Deo, exsurge; sed moris est divinarum Scripturarum personae Dei tribuere quod in nobis facit; non quidem ubique, sed ubi congruenter dici potest, veluti cum ipse loqui dicitur, quando ejus dono loquuntur Prophetae vel Apostoli, vel quique nuntii veritatis. Unde illud est: An vultis experimentum accipere ejus qui in me loquitur Christus (II Cor. XIII, 3)? non enim ait, ejus quo illuminante aut jubente loquor; sed prorsus ipsam locutionem illi tribuit cujus munere loquebatur. 7. [vers. 8.] Quoniam tu percussisti omnes adversantes mihi sine causa: non ita distinguendum est, quasi una sententia sit, Exsurge, Domine; salvum me fac, Deus meus, quoniam tu percussisti omnes adversantes mihi sine causa: non enim propterea salvum facit, quia percussit inimicos ejus; sed potius ipso salvo facto, illos percussit. Ergo ad id quod sequitur pertinet; ut iste sit sensus, Quoniam tu percussisti omnes adversantes mihi sine causa, dentes peccatorum contrivisti; id est, inde contrivisti dentes peccatorum, quoniam percussisti omnes adversantes mihi. Poena quippe adversantium est, qua dentes eorum contriti sunt, id est, in irritum quasi in pulverem perducta verba peccatorum dilacerantium maledictis Filium Dei; ut sic accipiamus dentes, verba maledica, quibus dentibus dicit Apostolus: Si autem mordetis invicem, videte ne consumamini ab invicem (Gal. V, 15). Possunt et dentes peccatorum accipi principes peccatorum, quorum auctoritate quisque de societate secte viventium praeciditur, et quasi incorporatur male viventibus. His dentibus contrarii sunt dentes Ecclesiae, quorum auctoritate ab errore gentilium variorumque dogmatum praeciduntur credentes, et in eam quae Christi corpus est transferuntur: his dentibus dictum est Petro ut manducaret mactata animalia (Act. X, 13); id est, occidendo in Gentibus quod erant, et transmutando in id quod ipse esset. Et de his dentibus Ecclesiae dicitur: Dentes tui sicut grex detonsarum ascendens de lavacro, quae omnes geminos pariunt, et sterilis non est in illis (Cant. IV, 2, et VI, 5). Hi sunt qui recte praecipiunt, et quemadmodum praecipiunt ita vivunt; qui faciunt quod dictum est: Luceant opera vestra coram hominibus, ut benedicant Patrem vestrum qui in coelis est (Matth. V, 16): horum enim auctoritate commoti, Deo per illos loquenti et operanti homines credunt, et separati a saeculo cui conformati erant, in Ecclesiae membra transeunt. Et ideo recte isti, per quos haec fiunt, dentes dicuntur detonsis ovibus similes, quia terrenarum curarum onera deposuerunt, et ascendentes de lavacro, de sordium saeculi ablutione per sacramentum baptismatis, omnes geminos pariunt. Operantur enim duo praecepta, de quibus dictum est: In his duobus praeceptis tota Lex pendet et Prophetae (Id. XXII, 40), diligentes Deum ex toto corde, et ex tota anima, et ex tota mente; et proximum tanquam seipsos. In quibus sterilis non est, quoniam tales fructus reddunt Deo. Secundum ergo istum intellectum sic accipiendum est, dentes peccatorum contrivisti; id est, in irritum adduxisti principes peccatorum, percutiendo omnes adversantes mihi sine causa: principes enim eum secundum evangelicam historiam persecuti sunt, cum multitudo inferior honoraret. 8. [vers. 9.] Domini est salus, et super populum tuum benedictio tua. In una sententia et praecepit hominibus quid crederent, et pro credentibus oravit: nam, Domini est solus cum dicitur, ad homines sermo dirigitur; nec ita sequitur, Et super populum suum benedictio ejus, ut totum hominibus dictum sit; sed ad ipsum Deum oratio convertitur, pro ipso populo cui dictum est: Domini est salus. Quid ergo ait, nisi hoc? Nemo de se praesumat, quoniam Domini est salvos facere de morte peccatis nam Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis hujus? Gratia Dei, per Jesum Christum Dominum nostrum (Rom. VII, 24, 25); tu autem, Domine, benedic populum tuum de te salutem sperantem. 9. Potest et iste psalmus accipi ad personam Christi alio modo, id est, ut totus loquatur. Totus dico, cum corpore suo cui caput est, secundum Apostolum qui dicit: Vos autem estis corpus Christi et membra (I Cor. XII, 27); ergo ille caput est hujus corporis. Propter quod alio loco dicit: Veritatem autem facientes in charitate, augeamur in illo per omnia, qui est caput Christus, ex quo totum corpus connexum et compactum est (Ephes. IV, 15, 16). Loquitur ergo apud Prophetam simul Ecclesia et caput ejus, inter procellas persecutionum constituta per universum orbem terrarum, quod jam contigisse scimus: Domine, quid multiplicati sunt qui tribulant me? multi insurgunt adversum me, christianum nomen exterminare cupientes. Multi dicunt animae meae: Non est salus illi in Deo ejus: non enim aliter sperarent posse se perdere Ecclesiam latissime pullulantem, nisi ad Dei curam pertinere non crederent. Tu autem, Domine, susceptor meus es: in Christo utique; nam in illo homine et Ecclesia suscepta est a Verbo, quod caro factum est, et habitavit in nobis (Joan. I, 14); quia et in coelestibus nos sedere fecit una cum illo (Ephes. II, 6): praecedente enim capite, membra caetera consequentur; quis enim nos separabit a charitate Christi (Rom. VIII, 35)? Recte ergo dicit etiam Ecclesia: Susceptor meus es, gloria mea; non enim sibi tribuit quod excellit, cum intelligit cujus gratia et misericordia talis est. Et exaltans caput meum, ipsum scilicet qui primogenitus a mortuis ascendit in coelum. Voce mea ad Dominum clamavi, et exaudivit me de monte sancto suo. Haec est oratio omnium sanctorum, odor suavitatis qui ascendit in conspectu Domini: jam enim exauditur Ecclesia de ipso monte, quod etiam caput ejus est; vel de illa justitia Dei, qua et liberantur electi ejus, et persecutores eorum puniuntur. Dicat populus Dei etiam illud: Ego dormivi, et somnum cepi; et exsurrexi, quoniam Dominus suscipiet me, ut adjungatur et cohaereat capiti suo; huic enim populo dictum est: Surge qui dormis, et exsurge a mortuis, et continget te Christus (Ephes. V, 14); quoniam de peccatoribus assumptus est, de quibus generaliter dictum est: Qui autem dormiunt, nocte dormiunt (I Thess. V, 7). Dicat etiam: Non timebo millia populi circumdantis me; circumvallantium scilicet gentium, ad exstinguendum nomen, si possent, ubicumque christianum. Sed quomodo timerentur, cum tanquam oleo sanguine martyrum in Christo ardor charitatis inflammaretur? Exsurge, Domine, salvum me fac, Deus meus: potest hoc ipsi capiti suo corpus dicere; illo enim exsurgente salvum factum est, qui ascendit in altum, captivam egit captivitatem, dedit dona hominibus (Psal. LXVII, 19): hoc enim in praedestinatione a Propheta dicitur, quo usque ad terras Dominum nostrum, illa de qua in Evangelio dicitur, messis matura (Matth. IX, 37) deposuit, cujus salus est in ejus resurrectione, qui pro nobis dignatus est mori. Quoniam tu percussisti omnes adversantes mihi sine causa, dentes peccatorum contrivisti: jam regnante Ecclesia, inimici nominis christiani confusione percussi sunt, et sive maledica verba eorum, sive principatus, in irritum deducti. Credite ergo, homines, quod Domini est salus: et, tu, Domine, sit super populum tuum benedictio tua. 10. Potest etiam unusquisque nostrum dicere, cum vitiorum et cupiditatum multitudo resistentem mentem ducit in lege peccati: Domine, quid multiplicati sunt qui tribulant me, multi insurgunt adversum me? Et quoniam plerumque coacervatione vitiorum subrepit desperatio sanitatis, tanquam ipsis vitiis insultantibus animae, vel etiam diabolo et angelis ejus per noxias suggestiones ut desperemus operantibus, verissime dicitur: Multi dicunt animae meae: Non est salus illi in Deo ejus. Tu autem, Domine, susceptor meus es; haec enim spes est, quod naturam humanam in Christo suscipere dignatus est. Gloria mea: ex illa regula, ne quis sibi aliquid tribuat. Et exaltans caput meum: sive ipsum qui omnium nostrum caput est, sive uniuscujusque nostrum spiritum, quod caput est animae et carnis; caput enim mulieris vir, et caput viri Christus (I Cor. XI, 3). Exaltatur autem mens, cum jam dici potest, Mente servio legi Dei (Rom. VII, 25); ut caetera hominis pacata subdantur, cum jam carnis resurrectione absorbetur mors in victoriam (I Cor. XV, 54). Voce mea ad Dominum clamavi: voce illa intima et intentissima. Et exaudivit me de monte sancto suo: de ipso per quem nobis subvenit, et quo mediatore nos exaudit. Ego dormivi, et somnum cepi; et exsurrexi, quoniam Dominus suscipiet me: quis hoc non potest fidelium dicere, recolens mortem peccatorum suorum, et donum regenerationis? Non timebo millia populi circumdantis me. Exceptis his quae universaliter Ecclesia sustinuit et sustinet, habet etiam unusquisque tentationes quibus circumvallatus haec dicat: Exsurge, Domine, salvum me fac, Deus meus; hoc est, Fac me exsurgere. Quoniam tu percussisti omnes adversantes milti sine causa: recte in praedestinatione dicitur de diabolo et angelis ejus, qui non solum in totum Christi corpus, sed etiam in singulos quosque privatim saeviunt. Dentes peccatorum contrivisti: habet unusquisque maledicentes sibi; habet etiam vitiorum auctores conantes eum a Christi corpore praecidere. Sed Domini est salus; cavenda superbia est, et dicendum: Adhaesit anima mea post te (Psal. LXII, 9). Et super populum tuum benedictio tua, hoc est super unumquemque nostrum.
IN PSALMUM IV ENARRATIO.
In finem, Psalmus Canticum David. 1. [vers. 1.] Finis Legis Christus ad justitiam omni credenti (Rom. X, 4): hic enim finis perfectionem significat, non consumptionem. Utrum autem omne canticum psalmus sit, an potius omnis psalmus canticum; an sint quaedam cantica quae non possint dici psalmi, et quidam psalmi qui non possint dici cantica, quaeri potest. Sed animadvertendae Scripturae sunt, ne forte Canticum laetitiam indicet: Psalmi autem dicuntur, qui cantantur ad psalterium; quo usum esse David prophetam in magno mysterio, prodit historia (I Par. XIII, 8, et XVI, 5). De qua re non est hic disserendi locus; quia diuturnam inquisitionem et longam disputationem desiderat. Nunc interim aut verba Dominici hominis post resurrectionem exspectare debemus, aut hominis in Ecclesia credentis et sperantis in eum. 2. [vers. 2.] Cum invocarem, exaudivit me Deus justitiae meae: cum invocarem, exaudivit me Deus, inquit, a quo est justitia mea. In tribulatione dilatasti mihi: ab angustiis tristitiae, in latitudinem gaudiorum me duxisti; tribulatio enim et angustia in omnem animam hominis operantis malum (Rom. II, 9). Qui autem dicit: Gaudemus in tribulationibus, scientes quoniam tribulatio patientiam operatur, usque ad illud ubi ait: Quoniam charitas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis (Id. V, 3, 5), non habet cordis angustias, quamvis extrinsecus a persequentibus ingerantur. Mutatio autem personae, quod a tertia, ubi ait, exaudivit, statim transiit ad secundam, ubi ait, dilatasti mihi, si non varietatis ac suavitatis causa facta est, mirum cur primum tanquam indicare voluit hominibus exauditum se esse, et postea compellare exauditorem suum. Nisi forte cum indicasset quemadmodum exauditus sit in ipsa dilatatione cordis, maluit cum Deo loqui; ut etiam hoc modo ostenderet quid sit corde dilatari, id est, jam cordi habere infusum Deum, cum quo intrinsecus colloquatur. Quod in persona ejus qui credens in Christum illuminatus est, recte accipitur: in ipsius autem Dominici hominis, quem suscepit Dei Sapientia, non video quemadmodum hoc possit congruere; non enim ab ea aliquando desertus est. Sed quemadmodum ipsa ejus deprecatio, nostrae potius infirmitatis indicium est; sic etiam de ista repentina dilatatione cordis potest idem Dominus pro fidelibus suis loqui, quorum personam sibi imposuit etiam cum ait: Esurivi, et non cibastis me; sitivi, et potum non dedistis mihi (Matth. XXV, 35), et caetera. Quare hic quoque potest dicere, dilatasti mihi, pro uno ex minimis suis colloquente cum Deo, cujus charitatem diffusam habet in corde per Spiritum sanctum, qui datus est nobis. Miserere mei, et exaudi orationem meam: cur iterum rogat, cum jam se exauditum et dilatatum indicaverit? An propter nos, de quibus dicitur: Si autem quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus (Rom. VIII, 25); aut ut in illo qui credidit perficiatur quod inchoatum est? 3. [vers. 3.] Filii hominum, usquequo graves corde? saltem usque in adventum, inquit, Filii Dei vester error duraverit; quid ergo ultra graves corde estis? Quando habituri finem fallaciarum, si veritate praesente non habetis? Utquid diligitis vanitatem, et quaeritis mendacium? utquid vultis beati esse de infimis? Sola veritas facit beatos, ex qua vera sunt omnia. Nam vanitas est vanitantium, et omnia vanitas, Quae abundantia homini in omni labore suo, quo ipse laborat sub sole (Eccle. I, 2, 3)? Utquid ergo temporalium rerum amore detinemini? utquid tanquam prima, extrema sectamini; quod est vanitas et mendacium? Cupitis enim permanere vobiscum, quae omnia transeunt tanquam umbra. 4. [vers. 4.] Et scitote quoniam admirabilem fecit Dominus sanctum suum: quem, nisi eum quem suscitavit ab inferis, et in coelo ad dexteram collocavit? Increpatur ergo genus humanum, ut ad eum se tandem ab hujus mundi amore convertat. Sed si quem movet conjunctio superaddita, quod ait, Et scitote, facile est ut in Scripturis animadvertat hujus locutionis genus familiare esse illi linguae qua Prophetae locuti sunt. Nam saepe invenis ita coeptum: Et dixit Dominus ad illum, Et factum est verbum Domini ad illum. Quae junctura conjunctionis, cum sententia non praecesserit cui sequens annectatur, mirabiliter fortassis insinuat prolationem veritatis in voce cum ea visione quae fit in corde esse conjunctam. Quanquam hic dici possit, quod superior sententia, Utquid diligitis vanitatem, et quaeritis mendacium? ita posita est ac si diceretur, Nolite diligere vanitatem, et quaerere mendacium; quo ita posito, rectissima locutione sequitur: Et scitote quoniam admirabilem fecit Dominus sanctum suum. Sed interpositum diapsalma vetat istam cum superiore conjungi: sive enim hebraeum verbum sit, sicut quidam volunt, quo significatur Fiat; sive graecum, quo significatur intervallum psallendi, ut psalma sit quod psallitur, diapsalma vero interpositum in psallendo silentium; ut quemadmodum sympsalma dicitur vocum copulatio in cantando, ita diapsalma disjunctio earum, ubi quaedam requies disjunctae continuationis ostenditur: sive ergo illud, sive hoc, sive aliud aliquid sit, certe illud probabile est, non recte continuari et conjungi sensum, ubi diapsalma interponitur. 5. Dominus exaudiet me, dum clamavero ad eum: hic nos admoneri credo, ut magna intentione cordis, id est, interno et incorporeo clamore auxilium imploremus Dei; quoniam sicut gratulandum est de illuminatione in hac vita, ita orandum pro requie post hanc vitam. Quapropter aut ex persona fidelis evangelizantis, aut ex ipsius Domini, sic accipiendum est ac si dictum sit: Dominus exaudiet vos, dum clamaveritis ad eum. 6. [vers. 5.] Irascimini, et nolite peccare: occurrebat enim: Quis est dignus exaudiri, aut quomodo non frustra clamat peccator ad Dominum? Ergo Irascimini, inquit, et nolite peccare; quod duobus modis intelligi potest: aut, Etiam si irascimini, nolite peccare; id est, Etiam si surgit motus animi, qui jam propter poenam peccati non est in potestate, saltem ei non consentiat ratio et mens, quae intus regenerata est secundum Deum, ut mente serviamus legi Dei, si adhuc carne servimus legi peccati (Rom. VII, 25): aut, Agite poenitentiam; id est, irascimini vobis ipsis de praeteritis peccatis, et ulterius peccare desinite. Quae dicitis in cordibus vestris: subauditur, dicite; ut sit plena sententia: Quae dicitis, in cordibus vestris dicite; id est, nolite esse populus de quo dictum est: Labiis me honorant, cor autem eorum longe est a me (Isai. XXIX, 13). In cubilibus vestris compungimini: hoc est quod jam dictum est, in cordibus; haec enim sunt cubilia de quibus et Dominus monet, ut intus oremus clausis ostiis (Matth. VI, 6). Compungimini autem, aut ad poenitentiae dolorem refertur, ut se ipsam anima puniens compungat, ne in Dei judicio damnata torqueatur; aut ad excitationem, ut evigilemus ad videndam lucem Christi, tanquam stimulis adhibitis. Nonnulli autem non compungimini, sed aperimini, dicunt melius legi; quoniam in graeco Psalterio est κατανύγητε, quod refertur ad illam dilatationem cordis, ut excipiatur diffusio charitatis per Spiritum sanctum. 7. [vers. 6, 7.] Sacrificate sacrificium justitiae, et sperate in Domino. Idem dicit in alio psalmo: Sacrificium Deo spiritus contribulatus (Psal. L, 19). Quare non absurde hic accipitur ipsum esse sacrificium justitiae, quod fit per poenitentiam: quid enim justius, quam ut suis unusquisque peccatis, quam alienis potius irascatur, seque ipsum puniens mactet Deo? An sacrificium justitiae opera justa sunt post poenitentiam? Nam et interpositum diapsalma, non absurde fortassis insinuat etiam transitum de vita veteri ad vitam novam: ut exstincto vel infirmato per poenitentiam vetere homine, sacrificium justitiae secundum regenerationem novi hominis offeratur Deo, cum se offert ipsa anima jam abluta, et imponit in altare fidei, divino igne, id est, Spiritu sancto comprehendenda; ut iste sit sensus, Sacrificate sacrificium justitiae, et sperate in Domino, id est, Recte vivite, et sperate donum Spiritus sancti, ut vos veritas, cui credidistis, illustret. 8. Sed tamen Sperate in Domino, clause adhuc dictum est. Sperantur autem quae, nisi bona? Sed quia unusquisque id bonum vult a Deo impetrare quod diligit, nec facile inveniuntur qui diligant bona interiora, id est, ad interiorem hominem pertinentia, quae sola diligenda sunt, caeteris autem ad necessitatem utendum, non ad gaudium perfruendum; admirabiliter cum dixisset, Sperate in Domino, subjecit: Multi dicunt: Quis ostendit nobis bona? Qui sermo, et quae interrogatio quotidiana est omnium stultorum et iniquorum; sive pacem et tranquillitatem vitae saecularis desiderantium, et propter perversitatem generis humani non invenientium, qui etiam caeci accusare audent ordinem rerum, cum involuti meritis suis putant tempora esse pejora quam praeterita fuerunt; sive de ipsa futura vita, quae nobis promittitur, dubitantium vel desperantium, qui saepe dicunt: Quis novit si vera sunt, aut quis venit ab inferis ut ista nuntiaret? Magnifice igitur et breviter, sed intrinsecus videntibus, ostendit quae bona quaerenda sint, respondens illorum interrogationi qui dicunt: Quis ostendit nobis bona? Signatum est, inquit, in nobis lumen vultus tui, Domine. Hoc lumen est totum hominis et verum bonum, quod non oculis, sed mente conspicitur. Signatum autem dixit in nobis, tanquam denarius signatur regis imagine: homo enim factus est ad imaginem et similitudinem Dei (Gen. I, 26), quam peccando corrupit: bonum ergo ejus est verum atque aeternum, si renascendo signetur. Et ad hoc credo pertinere, quod quidam prudenter intelligunt, illud quod Dominus viso Caesaris nummo ait: Reddite Caesari quod Caesaris est, et Deo quod Dei est (Matth. XXII, 21); tanquam si diceret: Quemadmodum Caesar a vobis exigit impressionem imaginis suae, sic et Deus; ut quemadmodum illi redditur nummus, sic Deo anima lumine vultus ejus illustrata atque signata. Dedisti laetitiam in cor meum. Non ergo foris quaerenda est laetitia, ab his qui adhuc graves corde diligunt vanitatem et quaerunt mendacium, sed intus ubi signatum est lumen vultus Dei: in interiore enim homine habitat Christus (Ephes. III, 17), ut ait Apostolus; ad ipsum enim pertinet videre veritatem, cum ille dixerit: Ego sum veritas (Joan. XIV, 6). Et cum loquebatur in Apostolo dicente: An vultis experimentum ejus accipere qui in me loquitur Christus (II Cor. XIII, 3)? non ei foris utique; sed in ipso corde, id est, in illo cubili ubi orandum est (Matth. VI, 6), loquebatur. 9. [vers. 8, 9.] Sed homines temporalia sectantes, qui certe multi sunt, nihil aliud noverunt dicere, nisi Quis ostendit nobis bona? cum vera et certa bona intra semetipsos videre non possint. Itaque consequenter de his rectissime dicitur, quod adjungit: A tempore frumenti, vini et olei sui multiplicati sunt. Non enim vacat, quod additum est, sui: est enim et frumentum Dei, siquidem est panis vivus qui de coelo descendit (Joan. VI, 51); est et vinum Dei, nam Inebriabuntur, inquit, ab ubertate domus tuae (Psal. XXXV, 9) est et oleum Dei, de quo dictum est: Impinguasti in oleo caput meum (Psal. XXII, 5). Isti autem multi qui dicunt, Quis ostendit nobis bona? et regnum coelorum intra se esse non vident (Luc. XVII, 21), a tempore frumenti, vini et olei sui multiplicati sunt. Non enim multiplicatio semper ubertatem significat, et non plerumque exiguitatem: cum dedita temporalibus voluptatibus anima semper exardescit cupiditate, nec satiari potest, et multiplici atque aerumnosa cogitatione distenta, simplex bonum videre non sinitur; qualis est illa de qua dicitur: Corpus enim, quod corrumpitur, aggravat animam, et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem (Sap. IX, 15). Talis anima temporalium bonorum decessione et successione, id est, a tempore frumenti, vini et olei sui, innumerabilibus completa phantasmatibus sic multiplicata est, ut non possit agere quod praeceptum est: Sentite de Domino in bonitate, et in simplicitate cordis quaerite illum (Id. I, 1); ista enim multiplicitas illi simplicitati vehementer adversa est. Et ideo istis relictis qui multi sunt, multiplicati scilicet temporalium cupiditate et dicunt, Quis ostendit nobis bona, quae non oculis foris, sed intus cordis simplicitate quaerenda sunt, vir fidelis exsultat et dicit: In pace, in idipsum obdormiam, et somnum capiam. Recte enim speratur a talibus omnimoda mentis abalienatio a mortalibus rebus et miseriarum saeculi hujus oblivio, quae nomine obdormitionis et somni decenter et prophetice significatur, ubi summa pax nullo tumultu interpellari potest. Sed hoc jam non tenetur in hac vita, sed post hanc vitam sperandum est. Hoc etiam ipsa verba ostendunt, quae futuri sunt temporis: non enim dictum est, aut, Obdormivi et somnum cepi; aut, Obdormio et somnum capio; sed, Obdormiam et somnum capiam. Tunc corruptibile hoc induetur incorruptione, et mortale hoc induetur immortalitate; tunc absorbebitur mors in victoriam (I Cor. XV, 54). Hoc est unde dicitur: Si autem quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus (Rom. VIII, 25). 10. [vers. 10.] Quapropter congruenter ultimum annectit, et dicit: Quoniam tu, Domine, singulariter in spe habitare fecisti me. Hic non dixit, Facies; sed, Fecisti. In quo ergo jam ista spes est, erit profecto etiam quod speratur. Et bene ait, singulariter: potest enim referri adversus illos multos qui, multiplicati a tempore frumenti vini et olei sui, dicunt: Quis ostendit nobis bona? perit enim haec multiplicitas, et singularitas tenetur in sanctis, de quibus dicitur in Actibus Apostolorum: Multitudinis autem credentium erat anima una et cor unum (Act. IV, 32). Singulares ergo et simplices, id est, secreti a multitudine ac turba nascentium rerum ac morientium, amatores aeternitatis et unitatis esse debemus; si uni Deo et Domino nostro cupimus inhaerere.
IN PSALMUM V ENARRATIO.
1. [vers. 1.] Titulus Psalmi est: Pro ea quae haereditatem accipit. Intelligitur ergo Ecclesia, quae accipit haereditatem vitam aeternam per Dominum nostrum Jesum Christum, ut possideat ipsum Deum, cui adhaerens beata sit secundum illud: Beati mites, quia ipsi haereditate possidebunt terram (Matth. V, 4); quam terram? nisi de qua dicitur: Spes mea es tu, portio mea in terra viventium (Psal. CXLI, 6); et illud manifestius: Dominus pars haereditatis meae et calicis mei (Psal. XV, 5). Dicitur et haereditas Dei vicissim Ecclesia secundum illud: Postula a me, et dabo tibi gentes haereditatem tuam (Psal. II, 8). Ergo haereditas nostra Deus dicitur, quia ipse nos pascit et continet: et haereditas Dei dicimur, quia ipse nos administrat et regit. Quapropter vox Ecclesiae est in hoc psalmo vocatae ad haereditatem, ut et ipsa fiat haereditas Domini. 2. [vers. 2]. Verba mea exaudi, Domine: vocata invocat Dominum, ut eodem opitulante pertranseat nequitiam saeculi hujus, et ad eum perveniat. Intellige clamorem meum: bene ostendit quis iste sit clamor, quam interior de cordis cubili sine strepitu corporis perveniat ad Deum; quandoquidem vox corporalis auditur, spiritualis autem intelligitur. Quanquam hoc sit etiam exaudire Dei, non aure carnali, sed majestatis praesentia. 3. [vers. 3.] Intende voci obsecrationis meae: id est, illi voci, quam ut Deus intelligat petit; quae qualis sit jam insinuavit, cum dixit: Intellige clamorem meum. Intende voci obsecrationis meae, Rex meus et Deus meus. Quamvis et Filius Deus, et Pater Deus, et simul Pater et Filius unus Deus; et si interrogemur de Spiritu sancto, nihil aliud respondendum est, nisi quod Deus sit; et cum simul dicuntur Pater et Filius et Spiritus sanctus, nihil aliud intelligendum est quam unus Deus; tamen regem Filium solent appellare Scripturae. Secundum ergo illud quod dictum est, Per me itur ad Patrem (Joan. XIV, 6), recte primo, Rex meus, et deinde, Deus meus. Nec tamen dixit, Intendite; sed, Intende: non enim duos aut tres deos fides catholica praedicat, sed ipsam Trinitatem unum Deum: non ut eadem Trinitas simul possit aliquando Pater, aliquando Filius, aliquando Spiritus sanctus dici, sicut Sabellius credidit; sed ut Pater nonnisi Pater, et Filius nonnisi Filius, et Spiritus sanctus nonnisi Spiritus sanctus, et haec Trinitas nonnisi unus Deus. Quia et cum dixisset Apostolus: Ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia (Rom. XI, 36), Trinitatem ipsam insinuasse creditur; nec tamen subjecit, Ipsis gloria; sed, Ipsi gloria. 4. [vers. 4.] Quoniam ad te orabo, Domine, mane exaudies vocem meam: quid sibi vult quod superius dixit, exaudi, quasi in praesenti se exaudiri cuperet, nunc vero dicit, mane exaudies, non, exaudi; et, ad te orabo, non, ad te oro; et deinceps, mane astabo tibi et videbo, non, asto et video? Nisi forte superior ejus oratio ipsam invocationem ostendit: caligans autem inter procellas hujus saeculi, sentit se non videre quod cupit, et tamen sperare non desinit: spes enim quae videtur, non est spes (Rom. VIII, 24). Intelligit tamen quare non videat, quia nondum nox peracta est, id est tenebrae quas peccata meruerunt. Dicit ergo, Quoniam ad te orabo, Domine, id est, quoniam tantus es ad quem orabo, mane exaudies vocem meam. Non ille es, inquit, qui possis videri ab eis quorum ab oculis nox peccatorum nondum recessit: peracta ergo erroris mei nocte, et discedentibus tenebris quas mihi peccatis meis feci, exaudies vocem meam. Cur ergo superius non ait, exaudies; sed, exaudi? An postquam clamavit, exaudi, et non exaudita est, sensit quid oporteat transire ut possit exaudiri? An et superius exaudita est, sed nondum se intelligit exauditam, quia nondum videt a quo exaudita est; et quod nunc ait, mane exaudies, hoc intelligi voluit, mane intelligam me esse exauditam? qualis est ista locutio, Exsurge, Domine (Psal. III, 7), id est, fac me exsurgere; sed hoc de resurrectione Christi accipitur. Illud certe non potest recte aliter accipi, Tentat vos Dominus Deus vester, ut sciat si diligitis eum (Deut. XIII, 3), nisi ut vos per illum sciatis, et vobismetipsis manifestetur quantum in ejus amore profeceritis. 5. [vers. 5-8.] Mane astabo tibi, et videbo: astabo quid est, nisi non jacebo? quid est autem aliud jacere, nisi in terra quiescere, quod est in terrenis voluptatibus beatitudinem quaerere? Astabo, inquit, et videbo: non est ergo inhaerendum terrenis, si volumus Deum videre, qui mundo corde conspicitur. Quoniam non Deus volens iniquitatem tu es. Non habitabit juxta te malignus, neque permanebunt injusti ante oculos tuos. Odisti omnes qui operantur iniquitatem, perdes omnes qui loquuntur mendacium. Virum sanguinum et dolosum abominabitur Dominus: iniquitas, malignitas, mendacium, homicidium, dolus, et quidquid hujusmodi est, ipsa nox est, qua transeunte fit mane ut videatur Deus. Causam ergo exposuit quare mane astabit, et videbit; quoniam non Deus volens iniquitatem, inquit, tu es. Si enim Deus esset qui vellet iniquitatem, posset etiam ab iniquis videri; ut non mane videretur, id est, cum iniquitatis nox pertransierit. 6. Non habitabit juxta te malignus: id est, non sic videbit ut haereat. Ideo sequitur, neque permanebunt injusti ante oculos tuos; quia oculi eorum, id est mens eorum reverberatur luce veritatis propter tenebras peccatorum, quorum consuetudine fulgorem rectae intelligentiae sustinere non possunt. Ergo et qui vident aliquando, id est, qui verum intelligunt, tamen adhuc injusti sunt, non ibi permanent amando ea quae avertunt a vero; gerunt enim secum suam noctem, id est, non solum consuetudinem, sed etiam amorem peccandi. Quae nox si transierit, id est, si peccare destiterint, et ipse amor atque consuetudo fugata fuerit, fit mane; ita ut non solum intelligant, sed etiam inhaereant veritati. 7. Odisti omnes qui operantur iniquitatem: odium Dei ex illa locutione intelligendum est, qua odit peccator quisque veritatem. Videtur enim quod et illa odit quos in se manere non sinit: non autem manent, qui eam sustinere non valent. Perdes omnes qui loquuntur mendacium: hoc enim est veritati contrarium. Sed ne quis putet aliquam substantiam vel naturam veritati esse contrariam, intelligat ad id quod non est pertinere mendacium, non ad id quod est. Si enim hoc dicitur quod est, verum dicitur; si autem hoc dicitur quod non est, mendacium est. Ideo, inquit, Perdes omnes qui loquuntur mendacium; quia recedentes ab eo quod est, ad id quod non est declinantur. Multa quidem videntur pro salute aut commodo alicujus, non malitia, sed benignitate mendacia, quale illarum in Exodo obstetricum quae Pharaoni falsum renuntiaverunt (Exod. I, 19), ut infantes filiorum Israel non necarentur. Sed etiam ista non re, sed indole laudantur; quoniam qui tantum hoc modo mentiuntur, merebuntur aliquando ab omni mendacio liberari. Nam in iis qui perfecti sunt, nec ista mendacia inveniuntur; quibus dictum est: Sit in ore vestro, Est, est; non, non: quidquid amplius est, a malo est (Matth. V, 37). Nec immerito alio loco scriptum est: Os quod mentitur occidit animam (Sap. I, 11); ne quis arbitretur perfectum et spiritualem hominem pro ista temporali vita, in cujus morte non occiditur anima, sive sua, sive alterius, debere mentiri. Sed quoniam aliud est mentiri, aliud verum occultare; siquidem aliud est falsum dicere, aliud verum tacere; si quis forte vel ad istam visibilem mortem non vult hominem prodere, paratus esse debet verum occultare, non falsum dicere, ut neque prodat neque mentiatur, ne occidat animam suam pro corpore alterius. Si autem hoc nondum potest; vel sola hujus necessitatis habeat mendacia, ut etiam ab istis, si sola remanserint, liberari mereatur, et Spiritus sancti robur accipere, quo quidquid perpetiendum est pro veritate contemnat. Duo sunt omnino genera mendaciorum in quibus non magna culpa est, sed tamen non sunt sine culpa, cum aut jocamur, aut ut prosimus mentimur. Illud primum in jocando, ideo non est perniciosissimum quia non fallit; novit enim ille cui dicitur, joci causa esse dictum. Secundum autem ideo mitius est, quia retinet nonnullam benevolentiam. Illud vero quod non habet duplex cor, nec mendacium quidem dicendum est: tanquam, verbi gratia, si cui gladius commendetur, et promittat se redditurum cum ille qui commendavit poposcerit; si forte gladium suum repetat furens, manifestum est tunc non esse reddendum, ne vel se occidat vel alios, donec ei sanitas restituatur. Hic ideo non habet duplex cor, quia ille cui commendatus est gladius, cum promittebat se redditurum poscenti, non cogitabat furentem posse repetere. Verum autem occultavit et Dominus, cum discipulis nondum idoneis dixit: Multa habeo vobis dicere, sed nunc non potestis portare illa (Joan. XVI, 12); et apostolus Paulus cum ait: Non potui loqui vobis quasi spiritualibus, sed quasi carnalibus (I Cor. III, 1). Unde manifestum est non esse culpandum, aliquando verum tacere. Falsum autem dicere, non invenitur concessum esse perfectis. 8. Virum sanguinum et dolosum abominabitur Dominus. Potest hic recte videri repetitum quod ait superius: Odisti omnes qui operantur iniquitatem, perdes omnes qui loquuntur mendacium; ut virum sanguinum ad operantem iniquitatem referas, dolosum autem ad mendacium: dolus enim est, cum aliud agitur, aliud simulatur. Et apto verbo usus est quod ait, abominabitur; solent enim abominati dici, exhaeredati: hic autem psalmus pro ea est quae haereditatem accipit, quae subjicit exsultationem spel suae, dicens: Ego autem in multitudine miserationis tuae, introibo in domum tuam. In multitudine miserationis, fortasse in multitudine hominum perfectorum et beatorum dicit, quibus civitas illa constabit, quam nunc parturit et paulatim parit Ecclesia. Homines autem multos regeneratos atque perfectos, recte dici multitudinem miserationis Dei quis negat, cum verissime dictum sit: Quid est homo, quod memor es ejus; aut filius hominis, quia visitas eum (Psal. VIII, 5)? Introibo in domum tuam: tanquam lapis, credo, in aedificium, dictum est. Quid enim aliud domus Dei quam templum Dei est, de quo dictum est: Templum enim Dei sanctum est, quod estis vos (I Cor. III, 17)? cujus aedificii lapis angularis est ille (Ephes. II, 20), quem suscepit coaeterna Patri Virtus et sapientia Dei. 9. Adorabo ad templum sanctum tuum, in timore tuo: ad templum sicut prope templum intelligimus; non enim ait, Adorabo in templo sancto tuo, sed, Adorabo ad templum sanctum tuum. Intelligendum etiam est non de perfectione, sed de progressu ad perfectionem dictum esse; ut illud perfectionem significet, Introibo in domum tuam. Sed ut hoc proveniat, prius adorabo, inquit, ad templum sanctum tuum; et fortasse ob hoc addidit, in timore tuo, quod magnum est praesidium procedentibus ad salutem. Cum autem quisque pervenerit, fiet in eo quod dictum est: Consummata dilectio foras mittit timorem (I Joan. IV, 18), non enim timent jam amicum, quibus dictum est: Jam non dicam vos servos, sed amicos (Joan. XV, 15), cum ad id quod promissum est perducti fuerint. 10. [vers. 9, 10.] Domine, deduc me in tua justitia propter inimicos meos: satis hic declaravit in profectione se esse, id est in provectu ad perfectionem, nondum in ipsa perfectione, quando ut deducatur exoptat. In tua justitia autem, non in ea quae videtur hominibus. Nam et malum pro malo reddere, justitia videtur, sed non est ejus de quo dictum est: Qui facit oriri solem suum super bonos et malos (Matth. V, 45); quia et cum punit Deus peccatores, non malum suum eis infert, sed malis eorum eos dimittit: Ecce, inquit, parturiit injustitiam, concepit laborem, et peperit iniquitatem: lacum aperuit et effodit eum, et incidit in foveam quam operatus est: convertetur dolor ejus in caput ejus, et in verticem ejus iniquitas ejus descendet (Psal. VII, 15-17). Cum ergo punit Deus, ut judex punit eos qui legem praetereunt, non eis inferens de seipso malum, sed in id quod elegerunt eos expellens ad complendam summam miseriarum. Homo autem cum malum pro malo reddit, malo voto id facit; et ob hoc prior ipse malus est, dum punire vult malum. 11. Dirige in conspectu tuo iter meum. Nihil manifestius est, quam in tempus eum commendare quo proficit; hoc est enim iter quod non terrarum locis peragitur, sed affectibus animorum. In conspectu, inquit, tuo dirige iter meum: id est, ubi nullus hominum videt, quibus credendum non est laudantibus, aut vituperantibus; non enim ullo modo possunt de aliena conscientia judicare, in qua iter dirigitur ad Deum. Ideo subjecit, Quoniam non est in ore eorum veritas, quibus utique judicantibus non est credendum, et ideo intro ad conscientiam et ad Dei conspectum confugiendum est. Cor eorum vanum est: quomodo ergo potest esse in ore eorum veritas, quorum cor fallitur de peccato et poena peccati? Unde revocantur homines illa voce: Utquid diligitis vanitatem, et quaeritis mendacium (Psal. IV, 3)? 12. [vers. 11.] Sepulcrum patens est guttur eorum: ad voracitatis significationem referri potest, propter quam plerumque homines adulatione mentiuntur. Et mirabiliter dixit, patens sepulcrum; quoniam semper inhiat illa voracitas, non ut sepulcra quae receptis cadaveribus muniuntur. Potest et illud intelligi, quod mendacio et blanda adulatione trahunt in se quos ad peccata illectant, et eos tanquam devorant cum in suam vitam convertunt. Quod quibus contingit quoniam peccato moriuntur, recte illi a quibus inducuntur, sepulcra patentia dicti sunt; quia et ipsi quodammodo exanimes sunt vitam non habendo veritatis, et mortuos in se recipiunt quos verbis mendacibus et vano corde interemptos in se convertunt. Linguis suis dolose agebant, id est linguis malis: nam hoc videtur significare, cum dicit suis, mali enim malas habent linguas; id est, mala loquuntur, cum loquuntur dolum. Quibus Dominus dicit: Quomodo potestis bona loqui, cum sitis mali (Matth. XII, 34). 13. Judica illos, Deus: decidant a cogitationibus suis. Prophetia est, non maledictio: non enim optat ut eveniat, sed cernit quid eventurum sit: contingit namque illis, non quia videtur optasse, sed quia tales sunt ut merito contingat. Sic enim et quod postea dicit, Laetentur omnes qui sperant in te, per prophetiam dicit; quoniam cernit esse laetaturos. Sic per prophetiam dictum est, Excita potentiam tuam et veni (Psal. LXXIX, 3); quoniam videbat esse venturum. Quanquam possit etiam hoc modo accipi quod dictum est, decidant a cogitationibus suis, ut magis bene ab eo optatum credatur, dum cadunt a cogitationibus suis malis, id est, ut jam non cogitent mala. Sed vetat sic intelligi quod sequitur, expelle eos; nullo enim modo potest in bonam partem accipi, cum quisque expellitur a Deo. Quapropter per prophetiam dictum, non per malevolentiam intelligitur; cum hoc dictum sit, quod necessario talibus eventurum est, qui in peccatis quae memorata sunt perseverare voluerint. Decidant ergo a cogitationibus suis, dictum est; decidant accusantibus se cogitationibus suis, testimonium perhibente conscientia sua, sicut Apostolus dicit: Et cogitationum accusantium seu defendentium, in revelatione justi judicii Dei (Rom. II, 15, 16). 14. Secundum multitudinem impietatum eorum expelle eos: id est, longe eos expelle; hoc est enim secundum multitudinem impietatum eorum, ut multum expellantur. Expelluntur ergo impii ab illa haereditate quae intelligendo et videndo Deum possidetur; sicut expelluntur morbidi oculi fulgore lucis, cum illis ea poena est quae aliis laetitia. Non ergo ipsi mane astabunt, et videbunt. Et tam magna poena est ista expulsio, quam magnum praemium est illud quod dicitur: Mihi autem adhaerere Deo bonum est (Psal LXXII, 28). Huic poenae contrarium est: Intra in gaudium Domini tui. Quia huic expulsioni simile est: Projicite illum in tenebras exteriores (Matth. XXV, 21, 30). 15. Quoniam inamaricaverunt te, Domine. Ego sum, inquit, panis qui de coelo descendi (Joan. VI, 51): et, Operamini escam quae non corrumpitur (Ibid., 27): et, Gustate, et videte quoniam suavis est Dominus (Psal. XXXIII, 9). Peccatoribus autem panis veritatis amarus est; unde os vera dicentis oderunt. Ipsi ergo inamaricaverunt Deum, qui peccando in eam aegritudinem devenerunt, ut cibum veritatis, quo sanae animae gaudent, tanquam felleum sustinere non possint. 16. [vers. 12] Et laetentur omnes qui sperant in te: utique illi quibus gustantibus suavis est Dominus. In aeternum exsultabunt, et inhabitabis in eis: ipsa ergo erit aeterna exsultatio, cum templum Dei fiunt justi; et erit gaudium ipsorum, ipse incola eorum. Et gloriabuntur in te omnes qui diligunt nomen tuum: tanquam cum adest eis ad fruendum quod diligunt. Et bene in te, tanquam possidentes haereditatem de qua titulus psalmi est, cum et ipsi sint ejus haereditas, quod significat, inhabitabis in eis. A quo bono prohibentur quos secundum multitudinem impietatum eorum expellit Deus. 17. [vers. 13.] Quoniam tu benedices justum: haec est benedictio, gloriari in Deo, et inhabitari a Deo. Ista sanctificatio conceditur justis; sed ut justificentur, praecedit vocatio, quae non est meritorum, sed gratiae Dei: omnes enim peccaverunt,et egent gloria Dei (Rom. III, 23). Quos enim vocavit, hos et justificavit; quos autem justificavit, hos et glorificavit (Id. VIII, 30). Quia ergo vocatio non meritorum nostrorum, sed benevolentiae et misericordiae Dei est, subjecit dicens: Domine, ut scuto bonae voluntatis tuae coronasti nos; bona enim voluntas Dei praecedit bonam voluntatem nostram, ut peccatores vocet in poenitentiam. Et ipsa sunt arma quibus expugnatur inimicus, contra quem dicitur: Quis accusabit adversus electos Dei? et, Si Deus pro nobis, quis contra nos? Qui unico Filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illum (Ibid., 31, 33). Si enim adhuc cum inimici essemus, Christus pro nobis mortuus est; multo magis reconciliati, salvi erimus ab ira per ipsum (Id. V, 9, 10). Hoc est invictissimum scutum, quo repellitur inimicus desperationem salutis suggerens multitudine tribulationum et tentationum. 18. Totus ergo textus Psalmi est oratio ut exaudiatur; ab eo quod scriptum est, Verba mea exaudi, Domine, usque ad, Rex meus et Deus meus. Deinde intellectus eorum quae impediunt ad videndum Deum, id est, ut se exauditam esse cognoscat; ab eo quod scriptum est, Quoniam ad te orabo, Domine, mane exaudies vocem meam, usque ad, Virum sanguinum et dolosum abominabitur Dominus. Tertio, sperat se domum Dei futuram, et nunc ei appropinquare in timore ante consummationem quae expellit timorem; ab eo quod scriptum est, Ego autem in multitudine miserationis tuae, usque ad, Adorabo ad templum sanctum tuum in timore tuo. Quarto, proficientem se atque promoventem inter illa ipsa quibus impediri se sentit, orat ut adjuvetur intrinsecus, ubi nemo hominum videt, ne avertatur malis linguis; ab eo quod scriptum est, Domine, deduc me in tua justitia propter inimicos meos, usque ad, Linguis suis dolose agebant. Quinto, prophetia est quae poena maneat impios, quando justus vix salvus erit, et quod praemium justi adepturi sint, qui vocati venerunt et donec perducerentur viriliter omnia sustinuerunt; ab eo quod scriptum est, Judica illos, Deus, usque in finem Psalmi.
IN PSALMUM VI ENARRATIO.
In finem, in hymnis de octavo, Psalmus David. 1. [vers. 1.] De octavo, hic videtur obscurum; nam caetera in hoc titulo manifestiora sunt. Visum est autem nonnullis diem judicii significare, id est tempus adventus Domini nostri, quo venturus est judicare vivos et mortuos. Qui adventus, computatis annis ab Adam, post septem annorum millia futurus creditur; ut septem annorum millia tanquam septem dies transeant, deinde illud tempus tanquam dies octavus adveniat. Sed quoniam dictum est a Domino: Non est vestrum scire tempora quae Pater posuit in sua potestate (Act. I, 7), et: De die vero et illa hora nemo scit, neque angelus, neque virtus, neque Filius, nisi solus Pater (Matth. XXIV, 36), et illud quod scriptum est, tanquam furem venire diem Domini (I Thess. V, 2), satis aperte ostendit neminem sibi oportere arrogare scientiam illius temporis, computatione aliqua annorum. Si enim post septem millia annorum ille dies venturus est, omnis homo potest annis computatis adventum ejus addiscere: ubi erit ergo, quod nec Filius hoc novit? Quod utique ideo dictum est, quia per Filium homines hoc non discunt, non quod apud se ipse non noverit, secundum illam locutionem, Tentat vos Dominus Deus vester, ut sciat (Deut. XIII, 3), id est, scire faciat vos; et, Exsurge, Domine (Psal. III, 7), id est, fac nos exsurgere. Cum ergo ita dicatur nescire Filius hunc diem, non quod nesciat, sed quod nescire faciat eos quibus hoc non expedit scire, id est, non eis hoc ostendat; quid sibi vult nescio quae praesumptio, quae annis computatis certissimum sperat post septem annorum millia diem Domini? 2. Nos igitur, quod nescire nos Dominus voluit, libenter nesciamus, et quaeramus quid velit sibi iste titulus, qui scribitur De octavo. Potest quidem, etiam nulla annorum temeraria supputatione, dies judicii octavus intelligi, quod jam post finem hujus saeculi accepta aeterna vita, tunc non erunt animae justorum obnoxiae temporibus: et quoniam omnia tempora septem dierum istorum repetitione volvuntur, octavus forte ille dictus est, qui varietatem istam non habebit. Est aliud quod hic non absurde accipi potest, cur octavum dicatur judicium, quod post duas generationes futurum est, unam quae ad corpus, alteram quae ad animam pertinet. Ab Adam enim usque ad Moysen genus humanum vixit ex corpore, id est secundum carnem: qui etiam exterior et vetus homo dicitur (Ephes. IV, 22), et cui Vetus Testamentum datum est, ut quamvis religiosis, tamen carnalibus adhuc operationibus futura spiritualia praesignaret. Hoc toto tempore quo secundum corpus vivebatur, regnavit mors, sicut Apostolus ait, etiam in eos qui non peccaverunt. Regnavit autem ex similitudine praevaricationis Adae, sicut idem dicit; quoniam usque ad Moysen (Rom. V, 14) accipiendum est, quo usque Legis opera, id est carnaliter observata illa sacramenta, etiam eos obstrictos tenuerunt certi mysterii gratia, qui uni Deo subditi erant. Ab adventu autem Domini, ex quo ad circumcisionem cordis a carnis circumcisione transitum est, facta vocatio est, ut secundum animam viveretur, id est secundum interiorem hominem, qui etiam novus homo (Coloss. III, 10) propter regenerationem dicitur morumque spiritualium innovationem. Manifestum est autem ad corpus quaternarium numerum pertinere, propter notissima elementa quatuor quibus constat, et quatuor qualitates, siccam, humidam, calidam, frigidam. Unde quatuor etiam temporibus administratur, verno, aestate, autumno, hieme. Haec sunt notissima. Nam de quaternario numero corporis tractatur etiam alibi subtilius, sed obscurius: quod in hoc sermone vitandum est, quem etiam minus eruditis accommodatum esse volumus. Ad animum vero ternarium numerum pertinere potest intelligi, ex eo quod tripliciter Deum diligere jubemur, ex toto corde, ex tota anima, ex tota mente (Deut. VI, 5; Matth. XXII, 37): de quibus singulis non in Psalterio, sed in Evangelio disputandum est. Nunc ad testimonium ternarii numeri ad animum pertinentis, satis puto esse quod dictum est. Peractis igitur numeris corporis ad veterem hominem et ad Vetus Testamentum pertinentibus, peractis etiam numeris animi ad novum hominem et ad Novum Testamentum relatis, sicut septenario numero transacto, quia unumquodque temporaliter agitur, quaternario in corpus, ternario in animum distributo, veniet octavus judicii dies, qui meritis tribuens quod debetur, jam non ad opera temporalia, sed ad vitam aeternam sanctos transferet, impios vero damnabit in aeternum. 3. [vers. 2.] Quam damnationem metuens, orat Ecclesia in hoc psalmo, dicens: Domine, ne in ira tua arguas me. Dicit etiam Apostolus iram judicii: Thesaurizas tibi, inquit, iram in die irae justi judicii Dei (Rom. II, 5); in qua se non vult argui, quisquis in hac vita sanari desiderat. Nec in furore tuo corripias me: corripias, mitius videtur; ad emendationem enim valet. Nam qui arguitur, id est accusatur, metuendum est ne finem habeat damnationem. Sed quoniam furor plus videtur esse quam ira, potest movere cur illud quod est mitius, id est correptio, cum eo positum est quod est durius, id est cum furore. Sed ego puto unam rem duobus verbis significatam: nam in graeco θυμός, quod est in primo versu, hoc significat quod ὀργή, quod est in secundo versu; sed cum Latini vellent etiam ipsi duo verba ponere, quaesitum est quid esset vicinum irae, et positum est furor. Ideo varie codices habent: nam in aliis prius invenitur ira, deinde furor; in aliis, prius furor, deinde ira; in aliis pro furore indignatio ponitur, aut bilis. Sed quidquid illud est, motus est animi provocans ad poenam inferendam: qui tamen motus, non tanquam animae Deo tribuendus est, de quo dictum est: Tu autem, Domine virtutum, cum tranquillitate judicas (Sap. XII, 18); quod autem tranquillum est, non est perturbatum. Non ergo cadit in Deum judicem perturbatio; sed quod in ejus ministris fit, quia per leges ejus fit, ira ejus dicitur. In qua ira, non solum argui se non vult anima quae nunc orat, sed nec corripi, id est emendari vel erudiri: nam in graeco παιδεύσῃς positum est, id est, erudias. Arguuntur autem in die judicii omnes qui non habent fundamentum quod est Christus: emendantur autem, id est purgantur, qui huic fundamento superaedificant lignum, foenum, stipulam; detrimentum enim patientur, sed salvi erunt tanquam per ignem (I Cor. III, 11). Quid ergo iste orat, qui non vult in ira Domini vel argui vel emendari? Quid, nisi ut sanetur? ubi enim sanitas est, nec mors metuenda est, nec urentis aut secantis medici manus. 4. [vers. 3, 4.] Sequitur itaque, et dicit: Miserere mei, Domine, quoniam infirmus sum: sana me, Domine, quoniam conturbata sunt ossa mea, id est firmamentum animae meae, vel fortitudo; hoc enim ossa significant. Dicit ergo anima fortitudinem suam esse turbatam, cum ossa nominat: neque enim credendum est, quod habeat ossa quae videmus in corpore. Quapropter ad expositionem pertinet quod subjicitur, Et anima mea turbata est valde; ne quod ossa appellavit, corporis intelligerentur. Et tu, Domine, usquequo? quis non intelligat significari animam luctantem cum morbis suis, diu autem dilatam a medico, ut ei persuaderetur in quae mala se peccando praecipitaverit? Quod enim facile sanatur, non multum cavetur; ex difficultate autem sanationis, erit diligentior custodia receptae sanitatis. Non ergo tanquam crudelis Deus aestimandus est, cui dicitur: Et tu, Domine, usquequo? sed tanquam bonus persuasor animae, quid mali sibi ipsa pepererit; nondum enim tam perfecte orat haec anima, ut ei dici possit: Adhuc loquente te dicam, Ecce adsum (Isai. LXV, 24). Simul ut etiam illud agnoscat, quanta poena impiis praeparatur, qui se nolunt convertere ad Deum, si tantam difficultatem convertentes patiuntur; sicut alio loco scriptum est: Si justus vix salvus erit, peccator et impius ubi parebunt (I Petr. IV, 18) ? 5. [vers. 5.] Convertere, Domine, et erue animam meam. Convertens se, orat ut ad eam convertatur et Deus, sicut dictum est: Convertimini ad me, et convertar ad vos, dicit Dominus (Zach. I, 3). An ex illa locutione intelligendum est, Convertere, Domine, id est, fac me converti, cum in ipsa sua conversione difficultatem laboremque sentiret? Nam perfecta nostra conversio paratum invenit Deum, sicut Propheta dicit: Tanquam diluculum paratum inveniemus eum (Osee. VI, 3, sec. LXX). Quoniam ut eum amitteremus, non ejus absentia qui ubique adest, sed nostra fecit aversio: In hoc mundo erat, inquit, et mundus per eum factus est, et mundus eum non cognovit (Joan. I, 10). Si ergo in hoc mundo erat, et mundus eum non cognovit, nostra immunditia non fert ejus aspectum. Dum autem nos convertimus, id est, mutatione veteris vitae resculpimus spiritum nostrum, durum sentimus et laboriosum ad serenitatem et tranquillitatem divinae lucis a terrenarum cupiditatum caligine retorqueri. Et in tali difficultate dicimus, Convertere, Domine, id est, adjuva nos, ut perficiatur in nobis conversio, quae te paratum invenit, et fruendum te praebentem dilectoribus tuis. Et ideo postquam dixit, Convertere, Domine, addidit, et erue animam meam, tanquam inhaerentem perplexitatibus hujus saeculi, et spinas quasdam dilacerantium desideriorum in ipsa conversione patientem. Salvum me fac, inquit, propter misericordiam tuam. Intelligit non suorum meritorum esse quod sanatur, quandoquidem peccanti et datum praeceptum praetereunti, justa damnatio debebatur; sana me ergo, inquit, non propter meritum meum, sed propter misericordiam tuam. 6. [vers. 6.] Quoniam non est in morte qui memor sit tui. Intelligit quoque nunc esse tempus conversionis, quia cum ista vita transierit, non restat nisi retributio meritorum. In inferno autem quis confitebitur tibi? Confessus est in inferno ille dives, de quo Dominus dicit, qui Lazarum vidit in requie, se autem in tormentis dolebat: usque adeo confessus, ut etiam moneri suos vellet ut se a peccatis cohiberent, propter poenas quas apud inferos esse non creditur (Luc. XVI, 23-31). Quamvis ergo frustra, confessus est tamen sibi merito illa accidisse tormenta; quando etiam suos, ne in haec inciderent, doceri cupiebat. Quid ergo est, In inferno autem quis confitebitur tibi? an infernum vult intelligi, quo post judicium praecipitabuntur impii, ubi jam propter profundiores tenebras nullam Dei lucem videbunt, cui aliquid confiteantur? Nam iste adhuc elevatis oculis, quamvis immani profundo interposito, potuit tamen videre Lazarum in requie constitutum, ex cujus comparatione ad confessionem coactus est meritorum suorum. Potest etiam illud intelligi, ut mortem vocet peccatum, quod contempta divina lege committitur: ut aculeum mortis mortem appellemus, quod mortem comparet; aculeus enim mortis, peccatum (I Cor. XV, 56). In qua morte hoc est esse immemorem Dei, legem ejus et praecepta contemnere: ut infernum dixerit, caecitatem animi, quae peccantem, id est, morientem excipit et involvit; Sicut non probaverunt, inquit, habere Deum in notitia, dedit illos Deus in reprobum sensum (Rom. I, 28). Ab ista morte et ab isto inferno tutam se praeberi anima deprecatur, dum molitur conversionem ad Deum, et sentit difficultates. 7. [vers. 7.] Quapropter contexit dicens: Laboravi in gemitu meo. Et tanquam parum profuerit, addit et dicit: Lavabo per singulas noctes lectum meum. Lectus est hoc loco appellatus ubi requiescit animus aeger et infirmus, id est in voluptate corporis et in omni delectatione saeculari; quam delectationem lacrymis lavat qui sese ab illa conatur extrahere. Videt enim jam se damnare carnales concupiscentias; et tamen delectatione tenetur infirmitas, et in ea libenter jacet, unde surgere nisi sanatus animus non potest. Quod autem ait, per singulas noctes, hoc fortasse accipi voluit, quod ille qui spiritu promptus sentit aliquam lucem veritatis, et tamen in delectatione hujus saeculi per carnis infirmitatem aliquando requiescit, tanquam dies et noctes alterno affectu cogitur pati: ut cum dicit, Mente servio legi Dei, tanquam diem sentiat; rursus cum dicit, Carne autem legi peccati (Rom. VII, 25), inclinetur in noctem, donec omnis nox transeat, et veniat unus dies de quo dicitur: Mane astabo tibi, et videbo (Psal. V, 5). Tunc enim astabit; nunc autem jacet, quando in lecto est quem lavabit per singulas noctes, ut tantis lacrymis impetret efficacissimam de Dei misericordia medicinam. In lacrymis stratum meum rigabo, repetitio est: cum enim dicit in lacrymis, ostendit quemadmodum superius lavabo dixerit; hoc autem accipimus stratum, quod superius lectum: quanquam rigabo amplius sit aliquid quam lavabo; quoniam potest aliquid in superficie lavari; rigatio vero ad interiora permeat, quod significat fletum usque ad cordis intima. Temporum vero varietas, quod praeteritum posuit, cum diceret, Laboravi in gemitu meo; et futurum, cum diceret, Lavabo per singulas noctes lectum meum; rursus futurum, In lacrymis stratum meum rigabo, illud ostendit quid sibi dicere debeat, cum quisque in gemitu frustra laboraverit; tanquam diceret: Non profuit cum hoc feci, ergo illud faciam. 8. [vers. 8, 9.] Turbatus est ab ira oculus meus: utrum sua, an Dei, in qua petit ne argueretur, aut corriperetur? Sed si illa diem judicii significat, quomodo nunc potest intelligi? An inchoatio ejus est, quod hic homines dolores et tormenta patiuntur, et maxime damnum intelligentiae veritatis, sicut jam commemoravi quod dictum est: Dedit illos Deus in reprobum sensum (Rom. I, 28)? Nam ea est caecitas mentis; in eam quisquis datus fuerit, ab interiore Dei luce secluditur, sed nondum penitus cum in hac vita est. Sunt enim tenebrae exteriores (Matth. XXV, 30), quae magis ad diem judicii pertinere intelliguntur, ut penitus extra Deum sit, quisquis, dum tempus est, corrigi noluerit; penitus enim esse extra Deum quid est, nisi esse in summa caecitate? siquidem Deus habitat lucem inaccessibilem (I Tim. VI, 16), quo ingrediuntur quibus dicitur: Intra in gaudium Domini tui (Matth. XXV, 21, 23). Hujus igitur irae inchoatio est quam in hac vita patitur quisque peccator: timens itaque judicii diem, laborat et plangit, ne ad illud perducatur, cujus initium tam perniciosum nunc experitur; et ideo non dixit, Exstinctus est, sed, Turbatus est ab ira oculus meus. Si autem sua ira dicit oculum suum esse turbatum, neque hoc mirum est: nam hinc forsitan dictum est, Non occidat sol super iracundiam vestram (Ephes. IV, 26), quod interiorem solem, id est sapientiam Dei, tanquam occasum in se pati arbitratur mens, quae sua perturbatione illum videre non sinitur. 9. Inveteravi in omnibus inimicis meis. De ira tantum dixerat, si tamen de sua ira dixerat: consideratis autem reliquis vitiis, invenit se omnibus esse vallatum. Quae vitia quoniam veteris vitae sunt et veteris hominis quo exuendi sumus ut induamur novo (Coloss. III, 9, 10), recte dictum est, Inveteravi. In omnibus autem inimicis meis, vel inter ipsa vitia dicit, vel inter homines qui nolunt ad Deum converti: nam et hi, etiam si nesciunt, etiam si parcunt, etiam si iisdem conviviis et domibus et civitatibus nulla lite interposita, et crebris colloquiis quasi concorditer utuntur, nihilominus tamen intentione contraria, inimici sunt eis qui se ad Deum convertunt. Nam cum alii amant et appetunt istum mundum, alii se optant ab isto mundo liberari, quis non videat illos inimicos esse istis? nam si possint, eos secum ad poenas trahunt. Et magnum donum est, inter eorum verba versari quotidie, et non excedere de itinere praeceptorum Dei: saepe enim mens nitens pergere in Deum, concussa in ipso itinere trepidat: et plerumque propterea non implet bonum propositum, ne offendat eos cum quibus vivit, alia bona peritura et transeuntia diligentes atque sectantes. Ab his separatus est omnis sanus, non locis, sed animo; nam locis corpora continentur, animo autem locus est affectio sua. 10. Quapropter post laborem et gemitum et imbres creberrimos lacrymarum, quia inane non potest esse quod tam vehementer rogatur ab eo qui fons est omnium misericordiarum, verissimeque dictum est, Prope est Dominus attritis corde (Psal. XXXIII, 19), post tantas difficultates exauditam se anima pia significans, quam licet etiam Ecclesiam intelligere, vide quid adjungit: Discedite a me, omnes qui operamini iniquitatem; quoniam exaudivit Dominus vocem fletus mei. Vel in prophetia dictum est, quoniam discessuri sunt, id est, separabuntur a justis impii, cum judicii dies venerit; vel nunc, quia etiamsi pariter atque iisdem conventiculis continentur, tamen in area nuda jam grana separata sunt a paleis, quamvis inter paleas lateant: simul itaque versari possunt, sed simul vento auferri non possunt. 11. [vers. 10.] Quoniam exaudivit Dominus vocem fletus mei; exaudivit Dominus deprecationem meam; Dominus orationem meam assumpsit. Crebra ejusdem sententiae repetitio, non quasi narrantis necessitatem, sed affectum exsultantis ostendit; sic enim loqui gaudentes solent, ut non eis sufficiat semel enuntiare quod gaudent. Iste fructus est illius gemitus in quo laboratur, et illarum lacrymarum quibus lavatur lectus, et stratus rigatur; quoniam qui seminat in lacrymis, in gaudio metet (Psal. CXXV, 5), et beati lugentes, quoniam ipsi consolabuntur (Matth. V, 5). 12. [vers. 11.] Erubescant et conturbentur omnes inimici mei. Discedite a me, omnes, dixit superius; quod etiam in hac vita, sicut expositum est, fieri potest: quod autem dicit, Erubescant et conturbentur, non video quemadmodum evenire possit, nisi illo die cum manifesta fuerint justorum praemia et supplicia peccatorum. Nam nunc usque adeo non erubescunt impii, ut nobis insultare non desinant: et plerumque tantum valent irrisionibus suis, ut infirmos homines de Christi nomine erubescere faciant, unde dictum est: Quisquis me erubuerit coram hominibus, erubescam eum coram Patre meo (Luc. IX, 26). Jam vero quisquis sublimia illa praecepta implere voluerit, ut dispergat, det pauperibus, quo justitia ejus maneat in aeternum (Psal. CXI, 9), omnibusque suis rebus terrenis venditis et indigentibus erogatis, Christum sequi voluerit, dicens: Nihil intulimus in hunc mundum, verum nec auferre quid possumus; victum et tegumentum habentes, his contenti simus (I Tim. VI, 7, 8); incidit in istorum sacrilegam dicacitatem, et ab eis qui sanari nolunt vocatur insanus; et saepe ne hoc vocetur a desperatis hominibus, trepidat facere et differt quod omnium fidelissimus et potentissimus medicus imperavit. Non ergo nunc isti possunt erubescere, quibus ne nos erubescamus optandum est, et a proposito itinere vel revocemur, vel impediamur, vel retardemur. Sed veniet tempus ut illi erubescant, dicentes ut scriptum est: Hi sunt quos aliquando habuimus in risum et in similitudinem improperii: nos insensati, vitam illorum aestimabamus insaniam, et finem illorum sine honore: quomodo computati sunt inter filios Dei, et inter sanctos sors illorum est? Ergo erravimus a via veritatis, et justitiae lumen non luxit nobis, et sol non est ortus nobis: repleti sumus iniquitatis via et perditionis, et ambulavimus solitudines difficiles, viam autem Domini ignoravimus. Quid nobis profuit superbia, aut quid divitiarum jactatio contulit nobis? Transierunt omnia illa tanquam umbra (Sap. V, 3-9). 13. Quod autem ait, Convertantur, et confundantur, quis non judicet esse justissimam poenam, ut conversionem ad confusionem habeant, qui ad salutem habere noluerunt? Deinde addidit, valde velociter; cum enim jam desperari coeperit judicii dies, cum dixerint, Pax, tunc eis repentinus veniet interitus (I Thess. V, 3). Quandocumque autem venerit, celerrime venit quod desperatur esse venturum: et longitudinem vitae hujus non facit sentiri, nisi spes vivendi; nam nihil videtur esse celerius, quam quidquid in ea jam praeteritum est. Cum ergo judicii dies venerit, tunc sentient peccatores quam non sit longa omnis vita quae transit; nec omnino eis videri poterit tarde venisse, quod non desiderantibus, sed potius non credentibus venerit. Quanquam et illud hic accipi potest, ut quia tanquam gementem et tam saepe diuque flentem Deus exaudivit, intelligatur liberata a peccatis, et omnes perversos motus carnalis affectionis domuisse, sicut dicit: Discedite a me, omnes qui operamini iniquitatem, quoniam exaudivit Dominus vocem fletus mei, quod cum ei provenerit, non mirum est si jam ita perfecta est ut oret pro inimicis suis. Potest ergo ad hoc pertinere quod dixit, Erubescant, et conturbentur omnes inimici mei, ut de peccatis suis agant poenitentiam, quod sine confusione et conturbatione fieri non potest. Nihil itaque impedit sic accipere et illud quod sequitur, Convertantur et erubescant, id est, convertantur ad Deum, et erubescant se in prioribus tenebris peccatorum aliquando gloriatos; sicut Apostolus dicit: Quam enim gloriam habuistis aliquando in his, in quibus nunc erubescitis (Rom. VI, 21)? Quod autem addidit, valde velociter, aut ad optantis affectum, aut ad Christi potentiam referendum est, qui gentes quae pro idolis suis persequebantur Ecclesiam, ad Evangelii fidem tanta temporum celeritate convertit.
IN PSALMUM VII ENARRATIO. Psalmus ipsi David, quem cantavit Domino, pro verbis Chusi filii Jemini.
1. [vers. 1.] Historia quidem unde occasionem ista prophetia sumpsit, in Regnorum secundo libro (II Reg. XVI) cognoscere facile est. Ibi enim Chusi, amicus regis David, transitum fecit in partes Abessalon filii ejus qui adversus patrem bellum gerebat, ad exploranda consilia et renuntianda quae adversus patrem ille moliebatur auctore Achitophel, qui defecerat ab amicitia David, et filium ejus adversus patrem consiliis quibus posset instruebat. Sed quoniam non ipsa historia in hoc psalmo consideranda est de qua Propheta mysteriorum velamen assumpsit, si transitum ad Christum fecimus, auferatur velamen (II Cor. III, 16). Et primo ipsorum nominum significationem interrogemus quid sibi velit. Non enim defuerunt interpretes qui haec ipsa non carnaliter ad litteram, sed spiritualiter investigantes, edicerent nobis quod Chusi interpretetur Silentium; Jemini autem, Dexter; Achitophel, Fratris ruina. Quibus interpretationibus rursum nobis traditor ille Judas occurrit, ut Abessalon ejus imaginem gestet, secundum quod Patris pax interpretatur; quia pacatus erga illum exstitit pater, quamvis ipse dolis suis bellum haberet in corde, sicut in psalmo tertio tractatum est. Quemadmodum autem invenitur in Evangelio filios Domini nostri Jesu Christi dictos esse discipulos (Matth. IX, 14), sic in eodem Evangelio invenitur etiam fratres esse appellatos; resurgens enim Dominus ait, Vade, et dic fratribus meis (Joan. XX, 17), et Apostolus eum dicit primogenitum in multis fratribus (Rom. VIII, 29): discipuli ergo ejus ruina qui eum tradidit, recte intelligitur Fratris ruina, quod Achitophel interpretari diximus. Chusi autem, quod interpretatur Silentium, recte accipitur adversus illos dolos Dominum nostrum silentio dimicasse, id est altissimo secreto quo caecitas ex parte Israel facta est, cum Dominum persequebantur, ut plenitudo Gentium subintraret, et sic omnis Israel salvus fieret. Ad hoc profundum secretum altumque silentium cum venisset Apostolus, exclamavit quasi quodam ipsius altitudinis horrore perculsus: O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei, quam inscrutabilia sunt judicia ejus, et investigabiles viae ipsius! Quis enim cognovit mentem Domini, aut quis consiliarius illius fuit (Rom. XI, 33, 34) )? ita magnum illud silentium non expositione magis aperit, quam admiratione commendat. Hoc silentio Dominus sacramentum venerabilis passionis occultans, voluntariam ruinam fratris, id est, nefarium scelus traditoris sui, in suae misericordiae atque providentiae ordinem vertit; ut quod ille ad perniciem unius hominis perversa mente faciebat, iste ad salutem omnium hominum provida gubernatione conferret. Cantat ergo Psalmum Domino anima perfecta, quae jam digna est nosse secretum Dei; cantat pro verbis Chusi, quia meruit nosse verba illius silentii. Apud infideles enim et persecutores, silentium est illud atque secretum: apud suos autem, quibus dictum est, Jam non dico vos servos, quia servus nescit quid faciat Dominus ejus; vos autem dixi amicos, quia omnia quae audivi a Patre meo, nota feci vobis (Joan. XV, 15): apud amicos ergo ejus non est silentium, sed verba silentii, id est, ratio exposita et manifesta illius silentii. Quod silentium, id est Chusi, dicitur filius Jemini, id est dextri: non enim abscondendum erat sanctis quod pro illis gestum est. Et tamen Nesciat, inquit, sinistra quid faciat dextra (Matth. VI, 3). Canit ergo anima perfecta in prophetia, cui secretum illud innotuit, pro verbis Chusi, id est pro cognitione ejusdem secreti; quod secretum dexter Deus, id est favens atque propitius ei, operatus est: quare hoc silentium Filius dextri appellatur, quod est Chusi, filii Jemini? 2. [vers. 2, 3.] Domine Deus meus, in te speravi; salvum me fac ex omnibus persequentibus me, et eripe me. Tanquam cui non restat jam perfecto nisi invidus diabolus, superato omni bello atque adversitate vitiorum, dicit: Salvum me fac ex omnibus persequentibus me, et eripe me: nequando rapiat ut leo animam meam. Dicit Apostolus: Adversarius vester diabolus tanquam leo rugiens circuit, quaerens quem devoret (I Petr. V, 8). Itaque cum diceret per pluralem numerum, Salvum me fac ex omnibus persequentibus me, singularem postea intulit dicens, nequando rapiat ut leo animam meam: non enim ait, nequando rapiant, sciens quis restiterit inimicos, et perfectae animae vehementer adversus. Dum non est qui redimat, neque qui salvum faciat: id est, ne ille rapiat, dum tu non redimis neque salvum facis; si enim Deus non redimat neque salvum faciat, ille rapit. 3. [vers. 4, 5.] Et ut manifestum sit jam perfectam animam hoc dicere, cui solius diaboli fraudulentissimae insidiae cavendae sunt, vide quid sequatur: Domine Deus meus, si feci istud. Quid est quod vocat istud? an quia non dicit nomen peccati, universale peccatum intelligendum est? Qui intellectus si displicet, illud accipiamus dici quod sequitur: tanquam si interrogassemus. Quid est hoc quod dicis, istud? respondet: Si est iniquitas in manibus meis. Jam ergo manifestum est de omni peccato dici, Si reddidi retribuentibus mihi mala; quod non potest vere dicere, nisi perfectus. Ait quippe Dominus: Estote perfecti, sicut Pater vester qui est in coelis, qui solem suum oriri facit super bonos et malos, et pluit super justos et injustos (Matth. V, 48, 45); qui ergo non reddit retribuentibus mala, perfectus est. Cum itaque oret anima perfecta pro verbis Chusi, filii Jemini, id est pro cognitione illius secreti atque silentii, quod pro salute nostra operatus est propitius nobis et misericors Dominus, ut toleraret et patientissime sustineret dolos traditoris sui: tanquam huic perfectae animae dicat, exponens rationem ipsius secreti: Ego pro te impio et peccatore, ut tuae iniquitates mei sanguinis effusione lavarentur, magno silentio et magna patientia traditorem meum pertuli, nonne imitaberis me, ut et tu non reddas mala pro malis? animadvertens igitur et intelligens quid pro illo fecerit Dominus, et ejus exemplo ad perfectionem proficiens, dicit, Si reddidi retribuentibus mihi mala, id est, si non feci quod tu faciendo docuisti, decidam ergo ab inimicis meis inanis. Et bene non ait, Si reddidi tribuentibus mihi mala, sed, retribuentibus: qui enim retribuit, jam aliquid acceperat; majoris autem patientiae est, nec ei mala rependere qui acceptis beneficiis reddit mala pro bonis, quam si nullo ante accepto beneficio nocere voluisset, Si reddidi ergo, inquit, retribuentibus mihi mala, id est, si te non imitatus sum in illo silentio, hoc est patientia tua quam pro me operatus es, decidam ab inimicis meis inanis. Inaniter enim se jactat, qui cum et ipse homo sit, cupit se de homine vindicare: et cum superare hominem palam quaerit, occulte a diabolo superatur, inanis effectus vana et superba laetitia, quod quasi vinci non potuit. Intelligit ergo iste ubi major fiat victoria, et ubi Pater reddat qui videt in occulto. Ne reddat itaque retribuentibus mala, iram potius quam hominem vincit, illis etiam litteris eruditus, in quibus scriptum est: Melior est qui vincit iram, quam qui capit civitatem (Prov. XVI, 32. sec. LXX). Si reddidi retribuentibus mihi mala, decidam ergo ab inimicis meis inanis. Jurare videtur per exsecrationem, quod est gravissimum jurisjurandi genus, cum homo dicit: Si illud feci, illud patiar. Sed aliud est juratio in ore jurantis, aliud in significatione prophetantis: hic enim dicit quid vere contingat hominibus qui reddunt retribuentibus mala; non quod sibi, aut alicui, quasi jurejurando imprecetur. 4. [vers. 6.] Persequatur ergo inimicus animam meam, et comprehendat. Iterum inimicum singulari numero nominans, illum magis magisque manifestat quem superius velut leonem appellavit. Ipse enim animam persequitur; et si deceperit, comprehendet. Nam homines usque ad interfectionem corporis saeviunt, animam vero post istam visibilem mortem in potestate habere non possunt; diabolus autem quas animas persecutus comprehenderit, possidebit. Et conculcet in terram vitam meam: id est conculcando, terram faciat vitam meam, cibum scilicet suum; non enim tantum leo, sed etiam serpens appellatus est, cui dictum est, Terram manducabis; et peccatori homini dictum est, Terra es, et in terram ibis (Gen. III, 14, 19). Et gloriam meam in pulverem deducat. Hic est ille pulvis, quem projicit ventus a facie terrae, superborum scilicet vana et inepta jactantia, et inflata non solidata, tanquam vento elatus pulveris globus. Recte itaque hic posuit gloriam, quam non vult in pulverem deduci. Vult enim eam solidam habere in conscientia coram Deo, ubi nulla jactantia est; Qui gloriatur, inquit, in Domino glorietur (I Cor. I, 31). Ista soliditas in pulverem deducitur, si per superbiam quisque contemnens secreta conscientiae, ubi solus Deus hominem probat, velit apud homines gloriari; hinc est quod alibi dicit: Deus conteret ossa placentium hominibus (Psal. LII, 6). Qui autem bene didicit vel expertus est vitiorum superandorum gradus, intelligit hoc vitium inanis gloriae, vel solum, vel maxime cavendum esse perfectis: quo primo enim vitio lapsa est anima, hoc ultimum vincit. Initium autem omnis peccati superbia; et, Initium superbiae hominis, apostatare a Deo (Eccli. X, 15, 14). 5. [vers. 7.] Exsurge, Domine, in ira tua. Quid adhuc iste quem perfectum dicimus, ad iram provocat Deum? Nonne videndum est ne potius ille perfectus sit, qui cum lapidaretur, dixit: Domine, ne statuas illis hoc peccatum (Act. VII, 59)? An et iste, non adversus homines haec precatur, sed adversus diabolum et angelos ejus, quorum possessio peccatores atque impii homines sunt? Non ergo saeviens, sed misericors adversus eum orat, quisquis orat ut ei auferatur ista possessio ab illo Domino qui justificat impium (Rom. IV, 5): cum enim justificatur impius, ex impio fit justus, et ex possessione diaboli migrat in templum Dei; et quoniam poena est, ut cuique auferatur possessio in qua dominari desiderat, hanc poenam dicit iram Dei adversus diabolum, ut desinat possidere quos possidet. Exsurge, Domine, in ira tua: Exsurge, hic appare dixit, humanis videlicet et latentibus verbis, quasi Deus dormiat, cum in secretis suis incognitus latet. Exaltare in finibus inimicorum meorum. Fines dixit ipsam possessionem, ubi vult Deum exaltari potius, id est honorari et glorificari, quam diabolum, dum impii justificantur et laudant Deum. Et exsurge, Domine Deus meus, in praecepto quod mandasti: id est, quia humilitatem praecepisti, humilis appare; et tu prior imple quod praecepisti, ut exemplo tuo vincentes superbiam, non possideantur a diabolo, qui adversus tua praecepta superbiam persuasit, dicens: anducate, et aperientur vobis oculi, et eritis tanquam dii (Gen. III, 5). 6. [vers. 8.] Et congregatio populorum circumdabit te. Duplex intellectus est. Congregatio enim populorum, sive credentium, sive persequentium potest accipi, quorum utrumque eadem Domini nostri humililate factum est: quam contemnens persequentium multitudo, circumdedit eum, de qua dictum est, Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania (Psal. II, 1)? credentium autem per ejus humilitatem multitudo ita eum circumdedit, ut verissime diceretur, Caecitas ex parte Israel facta est, ut plenitudo Gentium intraret (Rom. XI, 25); et illud, Postula a me, et dabo tibi gentes haereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae (Psal. II, 8). Et propter hanc in altum regredere: id est, propter hanc congregationem regredere in altum; quod resurgendo et in coelum ascendendo fecisse intelligitur. Ita enim glorificatus dedit Spiritum sanctum, qui ante glorificationem ejus dari non posset, sicut in Evangelio positum est: Spiritus autem nondum erat datus, quia Jesus nondum erat clarificatus (Joan. VII, 39). Regressus ergo in altum propter congregationem populorum, misit Spiritum sanctum; quo impleti praedicatores Evangelii orbem terrarum Ecclesiis impleverunt. 7. Potest et sic iste sensus intelligi: Exsurge, Domine, in ira tua, exaltare in finibus inimicorum meorum: id est, exsurge in ira tua, et non te intelligant inimici mei; ut hoc sit exaltare, id est, altus efficere ne intelligaris, quod refertur ad illud silentium. Sic enim de hac exaltatione in alio psalmo dicitur: Et ascendit super Cherubim, et volavit. Et posuit tenebras latibulum suum (Psal. XVII, 11, 12): qua exaltatione, id est occultatione, cum te merito peccatorum suorum non intellexerint qui te crucifigent, congregatio credentium circumdabit te. Ipsa enim humilitate exaltatus est, id est, non est intellectus; ut ad hoc referatur, Et exsurge, Domine Deus meus, in praecepto quod mandasti; id est, cum appares humilis, altus esto, ut non te intelligant inimici mei: justo autem sunt peccatores inimici, et pio impii. Et congregatio populorum circumdabit te: id est, per hoc ipsum quod non te intelligunt qui te crucifigunt, credent in te Gentes, atque ita congregatio populorum circumdabit te. Sed quod sequitur si vere hoc significat, plus doloris habet quia jam incipit sentiri, quam laetitiae quia intelligitur. Sequitur enim, Et propter hanc in altum regredere: id est, et propter hanc congregationem generis humani, qua Ecclesiae refertae sunt, in altum regredere, id est, rursus desine intelligi. Quid est ergo, Et propter hanc, nisi quia et ista te offensura est; ita ut verissime praenunties, dicens: Putas cum venerit Filius hominis, inveniet fidem super terram (Luc. XVIII, 8)? item dicit de pseudoprophetis, qui intelliguntur haeretici: Propter eorum iniquitatem refrigescet charitas multorum (Matth. XXIV, 12). Cum ergo et in Ecclesiis, hoc est in illa congregatione populorum atque gentium, ubi nomen christianum latissime pervagatum est, tanta erit abundantia peccatorum quae jam ex magna parte sentitur, nonne illa hic praedicitur, quae per alium quoque prophetam denuntiata est, fames verbi (Amos VIII, 11)? Nonne et propter hanc congregationem peccatis suis a se lumen veritatis abalienantem, Deus in altum regreditur, id est, ut aut non, aut a perpaucis, de quibus dictum est, Beatus qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit (Matth. X, 22), teneatur et percipiatur sincera fides, et ab omnium pravarum opinionum labe purgata? Non ergo immerito dicitur, Et propter hanc congregationem in altum regredere; id est, secede rursus in altitudinem secretorum tuorum, etiam propter hanc congregationem populorum quae habet nomen tuum et facta tua non facit. 8. Sed sive superior, sive ista sit congruentior hujus loci expositio, sine praejudicio alterius alicujus melioris aut paris, convenientissime sequitur, Domiminus judicat populos. Sive enim in altum regressus est, cum post resurrectionem ascendit in coelum, bene sequitur, Dominus judicat populos; quia inde venturus est judicare vivos et mortuos: sive in altum regrediatur cum peccatores christianos deserit intelligentia veritatis; quia de ipso adventu dictum est: Putas veniens Filius hominis inveniet fidem super terram (Luc. XVIII, 8)? Dominus ergo judicat populos. Quis Dominus, nisi Jesus Christus? Pater enim non judicat quemquam, sed omne judicium dedit Filio (Joan. V, 22). Quapropter haec anima quae perfecte orat, vide quemadmodum non timeat judicii diem, et vere securo desiderio dicat in oratione, Veniat regnum tuum (Matth. VI, 10): Judica, inquit, me, Domine, secundum justitiam meam. In superiori psalmo infirmus deprecabatur, misericordiam potius implorans Dei, quam commemorans ullum meritum suum; quoniam Filius Dei peccatores venit vocare in poenitentiam (Luc. V, 32). Itaque ibi dixerat, Salvum me fac, Domine, propter misericordiam tuam, id est non propter meritum meum; nunc autem quoniam vocatus tenuit et servavit praecepta quae accepit, audet dicere: Judica me, Domine, secundum justitiam meam, et secundum innocentiam meam super me. Ista est vera innocentia, quae nec inimico nocet; itaque bene se judicari postulat secundum innocentiam suam, qui vere dicere potuit: Si reddidi retribuentibus mihi mala (Psal. VII, 5). Quod autem addidit, super me, non ad innocentiam tantum, sed ad justitiam quoque subaudiri potest; ut iste sit sensus: Judica me, Domine, secundum justitiam meam, et secundum innocentiam meam, quae justitia et innocentia super me est. Quo additamento demonstrat id ipsum quod anima justa est et innocens, non per se habere, sed per illustrantem et illuminantem Deum; de hac enim dicit in alio Psalmo, Tu illuminabis lucernam meam, Domine (Psal. XVII, 29); et de Joanne dicitur, quia non erat ille lumen, sed testimonium perhibebat de lumine (Joan. I, 8). Ille erat lucerna ardens et lucens (Joan. V, 35). Lumen ergo illud unde animae tanquam lucernae accenduntur, non alieno, sed proprio splendore praefulget, quod est ipsa veritas. Ita ergo dicitur, secundum justitiam meam, et secundum innocentiam meam super me, tanquam si lucerna ardens et lucens diceret: Judica me secundum flammam quae super me est, id est, non qua sum ego, sed qua fulgeo accensa de te. 9. [vers. 10.] Consummetur autem nequitia peccatorum. Consummetur, inquit, perficiatur, secundum illud quod est in Apocalypsi: Justus justior fiat, et sordidus sordescat adhuc (Apoc. XXII, 11). Videtur enim consummata nequitia hominum qui crucifixerunt Filium Dei; sed eorum major est qui nolunt recte vivere, et oderunt praecepta veritatis pro quibus crucifixus est Filius Dei. Consummetur ergo, inquit, nequitia peccatorum; id est, perveniatur ad summam nequitiam, ut possit justum jam venire judicium. Sed quoniam non solum dictum est, Sordidus sordescat adhuc, sed etiam dictum est, Justus justior fiat, annectit et dicit: Et diriges justum, scrutans corda et renes Deus. Quomodo ergo justus dirigi potest, nisi in occulto; quando etiam per illa quae initio temporum christianorum, cum adhuc persecutione saecularium hominum sancti premerentur, miranda videbantur hominibus, nunc postquam in tanto culmine nomen coepit esse christianum, crevit hypocrisis, id est simulatio, eorum scilicet qui nomine christiano malunt hominibus placere quam Deo? Quomodo ergo dirigitur justus in tanta confusione simulationis, nisi dum scrutatur corda et renes Deus, videns omnium cogitationes, quae nomine cordis significatae sunt, et delectationes, quae nomine renum intelliguntur? Recte quippe temporalium et terrenarum rerum delectatio renibus tribuitur; quia et ipsa pars est inferior hominis, et ea regio est ubi carnalis generationis voluptas habitat, per quam in hanc aerumnosam et fallacis laetitiae vitam, per successionem prolis natura humana transfunditur. Scrutans ergo cor nostrum Deus, et perspiciens ibi esse ubi est thesaurus noster (Matth. VI, 21), id est in coelis; scrutans etiam renes, et perspiciens non nos acquiescere carni et sanguini (Gal. I, 16), sed delectari in Domino, dirigit justum in ipsa conscientia coram se, ubi nullus hominum videt, sed solus ille qui perspicit quid quisque cogitet, et quid quemque delectet. Finis enim curae delectatio est; quia eo quisque curis et cogitationibus nititur, ut ad suam delectationem perveniat. Videt igitur curas nostras, qui scrutatur cor: videt autem fines curarum, id est delectationes, qui perscrutatur renes; ut cum invenerit, non ad concupiscentiam carnis, neque ad concupiscentiam oculorum, neque ad ambitionem saeculi, quae omnia transeunt tanquam umbra (I Joan. II, 16, 17), inclinari curas nostras, sed ad gaudia rerum aeternarum sustolli, quae nulla commutatione violantur, dirigat justum, scrutans corda et renes Deus. Opera enim nostra, quae factis et dictis operamur, possunt esse nota hominibus; sed quo animo fiant, et quo per illa pervenire cupiamus, solus ille novit, qui scrutatur corda et renes Deus. 10. [vers. 11.] Justum auxilium meum a Domino, qui salvos facit rectos corde. Duo sunt officia medicinae; unum quo sanatur infirmitas, alterum quo sanitas custoditur. Juxta illud primum, dictum est in superiore psalmo, Miserere mei, Domine, quoniam infirmus sum: juxta hoc alterum, in hoc psalmo dicitur, Si est iniquitas in manibus meis, si reddidi retribuentibus mihi mala, decidam ergo ab inimicis meis inanis; ibi enim infirmus ut liberetur, hic jam sanus ne corrumpatur, orat. Juxta illud ibi dicitur, Salvum me fac propter misericordiam tuam: juxta istud hic dicitur, Judica me, Domine, secundum justitiam meam; ibi enim ut a morbo evadat, remedium, hic autem ne in morbum recidat, tuitionem petit. Juxta illud dicitur, Salvum me fac, Domine, secundum misericordiam tuam; juxta hoc dicitur, Justum auxilium meum a Domino, qui salvos facit rectos corde. Et illa enim et ista salvos facit; sed illa ex aegritudine ad salutem transfert, haec in ipsa salute conservat. Itaque ibi misericors auxilium est, quia nullum habet meritum peccator, qui adhuc justificari desiderat, credens in eum qui justificat impium (Rom. IV, 5); hic autem justum auxilium est, quia jam justo tribuitur. Dicat ergo ibi peccator qui dixit, Infirmus sum, Salvum me fac, Domine, propter misericordiam tuam; et dicat hic justus, qui dixit, Si reddidi retribuentibus mihi mala, Justum auxilium meum a Domino, qui salvos facit rectos corde. Si enim medicinam exhibet, qua sanemur infirmi, quanto magis eam qua custodiamur sani? Quoniam si cum adhuc peccatores essemus, Christus pro nobis mortuus est, quanto magis nunc justificati, salvi erimus ab ira per ipsum (Rom. V, 8, 9) 11. Justum auxilium meum a Domino, qui salvos facit rectos corde. Dirigit justum, scrutans corda et renes Deus: justo autem auxilio salvos facit rectos corde. Non sicut scrutatur corda et renes, ita salvos facit rectos corde et renibus: quia cogitationes et malae sunt in pravo corde, et bonae in recto corde; delectationes autem non bonae ad renes pertinent, quia inferiores atque terrenae sunt, bonae vero non ad renes, sed ad ipsum cor. Propterea non ita dici possunt recti renibus, sicut dicuntur recti corde, cum jam ubi cogitatio, ibi et delectatio est: quod fieri non potest, nisi cum divina atque aeterna cogitantur. Dedisti, inquit, laetitiam in corde meo, cum dixisset, Signatum est super nos lumen vultus tui, Domine (Psal. IV, 7). Nam phantasmata rerum temporalium, quae sibi animus fingit, cum spe vana mortalique jactatur, quamvis inanibus imaginationibus afferant saepe deliram insanamque laetitiam, non tamen cordi haec delectatio, sed renibus tribuenda est; quia illae omnes imaginationes de inferioribus, hoc est terrenis carnalibusque rebus, attractae sunt. Ita fit, ut scrutans corda et renes Deus, et perspiciens in corde rectas cogitationes, in renibus nullas delectationes, justum auxilium praebeat rectis corde, ubi mundis cogitationibus supernae delectationes sociantur. Et ideo in alio psalmo cum dixisset, Insuper et usque ad noctem increpaverunt me renes mei, subjecit de auxilio, dicens: Providebam Dominum in conspectu meo semper, quoniam a dextris est mihi ne commovear (Psal. XV, 7, 8). Ubi ostendit suggestiones tantum se a renibus passum, non etiam delectationes, quas si pateretur, utique commoveretur. Dixit autem, A dextris est mihi Dominus, ne commovear; deinde subjungit, Propter hoc delectatum est cor meum (Ibid., 9): ut renes eum increpare potuerint, non delectare. Non itaque in renibus, sed ibi facta est delectatio, ubi adversus renum increpationem provisus est Deus a dextris esse, id est, in corde. 12. [vers. 12.] Deus judex justus, fortis et longanimis. Quis Deus judex, nisi Dominus, qui judicat populos? Ipse justus, qui reddet unicuique juxta opera sua (Matth. XVI, 27). Ipse fortis, qui etiam persecutores impios, cum sit potentissimus, pro nostra salute toleravit. Ipse longanimis, qui etiam ipsos qui persecuti sunt, non statim post resurrectionem ad supplicium rapuit, sed sustinuit, ut se aliquando ad salutem ab illa impietate converterent: et adhuc sustinet, servans ultimo judicio ultimam poenam, et nunc usque invitans peccatores ad poenitentiam. Non iram adducens per singulos dies. Significantius fortasse dicitur, iram adducens, quam irascens et ita in exemplaribus graecis invenimus: ut non sit in ipso ira qua punit, sed in animis eorum ministrorum qui praeceptis veritatis obtemperant; per quos jubetur etiam inferioribus ministeriis qui vocantur angeli iracundiae, ad punienda peccata, quos jam non propter justitiam, qua non gaudent, sed propter malitiam poena humana delectat. Non ergo Deus iram adducit per singulos dies, id est, non per singulos dies ad vindictam congregat ministros suos: nunc enim patientia Dei ad poenitentiam invitat; ultimo vero tempore, cum sibi homines propter duritiam suam et cor impoenitens, thesaurizaverint iram in die irae et revelationis justi judicii Dei (Rom. II, 5), gladium suum vibrabit. 13. [vers. 13.] Nisi convertimini, inquit, gladium suum vibrabit. Potest ipse homo Dominicus gladius Dei intelligi bis acutus, id est framea, quam non vibravit primo adventu, sed tanquam in vagina humilitatis abscondit: vibrabit autem, cum in secundo adventu veniens judicare vivos et mortuos, in manifesto splendore claritatis suae, justis suis lumen, et terrores impiis coruscabit. Nam in aliis exemplaribus, pro eo quod est gladium suum vibrabit, frameam suam splendificabit positum est: quo verbo convenientissime significari arbitror ultimum Dominicae claritatis adventum; quandoquidem ex ipsius persona intelligitur quod alius psalmus habet: Libera, Domine, ab impiis animam meam, frameam tuam ab inimicis manus tuae (Psal. XVI, 13). Arcum suum tetendit, et paravit illum. Non passim verborum tempora praetereunda sunt, quod gladium de futuro dixit, vibrabit; arcum de praeterito, tetendit: deinde praeteriti temporis consequuntur verba. 14. [vers. 14.] Et in ipso paravit vasa mortis: sagittas suas ardentibus operatus est. Arcum ergo istum, Scripturas sanctas libenter acceperim, ubi fortitudine Novi Testamenti, quasi nervo quodam, duritia Veteris flexa et edomita est. Hinc tanquam sagittae emittuntur Apostoli, vel divina praeconia jaculantur. Quas sagittas ardentibus operatus est, id est, quibus percussa divino amore flagrarent. Qua enim alia sagitta percussa est, quae dicit: Inducite me in domum vini, constituite me inter unguenta, constipate me inter mella; quoniam vulnerata charitate ego sum (Cant. II, 4. sec. LXX) Quibus aliis sagittis accenditur, qui redire ad Deum cupiens et ab ista peregrinatione remeare, adversus dolosas linguas petit auxilium, et ei dicitur: Quid detur tibi, aut quid adjiciatur tibi adversus linguam dolosam? Sagittae potentis acutae, cum carbonibus vastetoribus (Psal. CXIX, 3, 4): id est, quibus percussus atque inflammatus tanto amore ardeas regni coelorum, ut omnium resistentium et a proposito revocare volentium linguas contemnas, et persecutiones eorum derideas, dicens: Quis me separabit a charitate Christi? Tribulatio, an angustia, an persecutio, an fames, an nuditas, an periculum, an gladius? Certus sum enim, inquit, quia neque mors, neque vita, neque angelus, neque principatus, neque praesentia, neque futura, neque virtus, neque altitudo, neque profundum, neque creatura alia poterit nos separare a charitate Dei, quae est in Christo Jesu Domino nostro (Rom. VIII, 35, 38, 39). Sic ardentibus sagittas suas operatus est: nam in graecis exemplaribus ita invenitur, Sagittas suas ardentibus operatus est; latina autem ardentes pleraque habent. Sed, sive ipsae sagittae ardeant, sive ardere faciant, quod utique non possunt nisi et ipsae ardeant, integer sensus est. 15. Sed quia non sagittas tantum, sed etiam vasa mortis dixit in arcu Dominum parasse, quaeri potest quae sint vasa mortis. An forte haeretici? Nam et ipsi ex eodem arcu, id est, ex eisdem Scripturis in animas non charitate inflammandas, sed venenis perimendas insiliunt, quod non contingit nisi pro meritis. Propterea divinae Providentiae etiam ista dispositio tribuenda est, non quia ipsa peccatores facit, sed quia ipsa ordinat cum peccaverint: malo enim voto per peccatum legentes, male coguntur intelligere, ut ipsa sit poena peccati; quorum tamen morte filii catholicae Ecclesiae, tanquam quibusdam spinis, a somno excitantur, et ad intelligentiam divinarum Scripturarum proficiunt. Oportet enim et haereses esse, ut probati, inquit, manifesti fiant inter vos (I Cor. XI, 19), hoc est inter homines, cum manifesti sint Deo. An forte easdem sagittas et vasa mortis disposuit ad perniciem infidelium, et ardentes vel ardentibus operatus est ad exercitationem fidelium? Non enim falsum est quod Apostolus dicit: Aliis sumus odor vitae in vitam, aliis odor mortis in mortem, et ad haec quis idoneus (II Cor. II, 16) Non ergo mirum si iidem Apostoli et vasa mortis sunt in eis a quibus persecutionem passi sunt, et igneae sagittae ad inflammanda corda credentium. 16. [vers. 15.] Post hanc autem dispensationem justum veniet judicium: de quo ita dicit, ut intelligamus unicuique homini supplicium fieri de peccato suo, et ejus iniquitatem in poenam converti; ne putemus illam tranquillitatem, et ineffabile lumen Dei de se proferre unde peccata puniantur, sed ipsa peccata sic ordinare, ut quae fuerunt delectamenta homini peccanti, sint instrumenta Domino punienti. Ecce, inquit, parturivit injustitiam. Quid enim conceperat, ut injustitiam parturiret? Concepit, inquit, laborem (Gen. III, 17). Hinc est ergo illud, In labore manducabis panem tuum; hinc etiam illud, Venite ad me, omnes qui laboratis et onerati estis. Jugum enim meum lene est, et onus meum leve (Matth. XI, 28, 30). Non enim poterit labor finiri, nisi hoc quisque diligat quod invito non possit auferri. Nam cum ea diliguntur quae possumus contra voluntatem amittere, necesse est ut pro his miserrime laboremus; et ut haec adipiscamur, in angustiis terrenarum aerumnarum, cum sibi quisque illa rapere et praevenire alterum, aut extorquere alteri cupit, injustitias machinemur. Recte ergo et prorsus ex ordine parturivit injustitiam, qui concepit laborem. Parit autem quid, nisi quod parturivit, quamvis non hoc parturierit quod concepit? non enim hoc nascitur quod concipitur; sed concipitur semen, nascitur quod formatur ex semine. Labor est igitur semen iniquitatis; peccatum autem conceptio laboris, id est illud primum peccatum, apostatare a Deo (Eccli. X, 14): parturivit ergo injustitiam qui concepit laborem. Et peperit iniquitatem: iniquitas, hoc est quod injustitia; hoc ergo peperit quod parturivit. Quid deinde sequitur? 17. [vers. 16.] Lacum aperuit et effodit illum. Lacum aperire, est in terrenis rebus, id est, tanquam in terra fraudem parare, quo alius cadat quem vult decipere injustus: aperitur autem hic lacus, cum consentitur malae suggestioni terrenarum cupiditatum; effoditur vero, cum post consensionem operationi fraudis instatur. Sed unde fieri potest, ut iniquitas prius laedat hominem justum in quem procedit, quam cor injustum unde procedit? Itaque fraudator pecuniae, verbi gratia, dum cupit alium damno lacerare, ipse avaritiae vulnere sauciatur: quis autem vel demens non videat quantum inter hos distet, cum ille patiatur damnum pecuniae, ille innocentiae? Incidet ergo in foveam quam fecit; quod in alio psalmo dicitur: Cognoscitur Dominus judicia faciens, in operibus manuum suarum comprehensus est peccator (Psal. IX, 17). 18. [vers. 17.] Convertetur labor ejus in caput ejus, et iniquitas ejus in verticem ejus descendet. Non enim voluit ipse peccatum evadere; sed factus est sub peccato tanquam servus, dicente Domino: Omnis qui peccat, servus est (Joan. VIII, 34). Erit ergo iniquitas ejus super ipsum, cum ipse iniquitati suae subditur: quia non potuit dicere Domino, quod innocentes et recti dicunt: Gloria mea et exaltans caput meum (Psal. III, 4). Ita ergo ipse inferior erit, ut ejus iniquitas sit superior, et in illum descendat; quia gravat illum, et onerat, et ad requiem sanctorum revolare non sinit. Hoc fit, cum in homine perverso servit ratio, et libido dominatur. 19. [vers. 18.) Confitebor Domino secundum justitiam ejus. Non ista confessio peccatorum est: ille enim hoc dicit, qui superius verissime dicebat, Si est iniquitas in manibus meis; sed confessio justitiae Dei, qua ita loquimur: Vere, Domine, justus es, quando et justos sic protegis, ut per te ipsum eos illumines, et peccatores sic ordinas, ut non tua, sed sua malitia puniantur. Ista confessio ita Dominum laudat, ut nihil possint impiorum valere blasphemiae, qui volentes excusare facinora sua, nolunt suae culpae tribuere quod peccant, hoc est, nolunt suae culpae tribuere culpam suam. Itaque aut fortunam, aut fatum inveniunt quod accusent; aut diabolum, cui non consentire in potestate nostra esse voluit qui nos fecit; aut aliam naturam inducunt, quae non sit ex Deo, fluctuantes miseri et errantes, potius quam confitentes Deo, ut eis ignoscat. Non enim oportet ignosci, nisi dicenti: Peccavi. Qui ergo videt merita animarum sec ordinari a Deo, ut dum sua cuique tribuuntur, pulchritudo universitatis nulla ex parte violetur, in omnibus laudat Deum: et ista est non peccatorum, sed justorum confessio. Non enim peccatorum confessio est, dum dicit Dominus: Confiteor tibi, Domine coeli et terrae, quia abscondisti haec a sapientibus, et revelasti ea parvulis (Matth. XI, 25). Item in Ecclesiastico dicitur: Confitemini Domino in omnibus operibus ejus. Et haec dicetis in confessione, opera Domini universa quoniam bona valde (Eccli. XXXIX, 19-21). Quod in isto psalmo intelligi potest, si quisque pia mente, Domino adjuvante, distinguat inter justorum praemia et supplicia peccatorum, quemadmodum his duobus universa creatura, quam Deus a se conditam regit, mirifica et paucis cognita pulchritudine decoratur. Ita ergo ait, Confitebor Domino secundum justitiam ejus, tanquam ille qui viderit non factas tenebras a Deo, sed ordinatas tamen. Deus enim dixit: Fiat lux, et facta est lux (Gen. I, 3). Non dixit: Fiant tenebrae, et factae sunt tenebrae; et tamen ipsas ordinavit. Et ideo dicitur: Divisit Deus inter lucem et tenebras, et vocavit Deus lucem diem, et tenebras vocavit noctem (Ibid., 4, 5). Ista distinctio: aliud fecit, et ordinavit; aliud autem non fecit, sed tamen etiam hoc ordinavit. Jam vero tenebris significari peccata, et in propheta invenitur, qui dixit, Et tenebrae tuae tanquam meridies erunt (Isai. LVIII, 10), et in apostolo dicente, Qui odit fratrem suum, in tenebris est (I Joan. II, 11), et illud praecipue: Abjiciamus opera tenebrarum, et induamur arma lucis (Rom. XIII, 12). Non quod aliqua sit natura tenebrarum: omnis enim natura in quantum natura est, esse cogitur; esse autem, ad lucem pertinet; non esse, ad tenebras. Qui ergo deserit eum a quo factus est, et inclinatur in id unde factus est, id est in nihilum, in hoc peccato tenebratur; et tamen non penitus perit, sed in infimis ordinatur. Itaque postquam dixit, Confitebor Domino, ne peccatorum confessionem intelligeremus, subjicit ultimum: Et psallam nomini Domini altissimi. Psallere autem ad gaudium pertinet, poenitentia vero peccatorum, ad tristitiam. 20. Potest iste psalmus etiam in persona Dominici hominis intelligi; si modo ea quae ibi humiliter dicta sunt, ad nostram infirmitatem referantur, quam ille gestabat.
IN PSALMUM VIII ENARRATIO. In finem pro torcularibus, Psalmus ipsi David .
1. [vers. 1.] Nihil de torcularibus in textu ejus psalmi, cujus iste titulus est, dicere videtur. In quo apparet multis et variis similitudinibus unam eamdemque rem in Scripturis saepe insinuari. Torcularia ergo possumus accipere Ecclesias, eadem ratione qua et aream intelligimus Ecclesiam. Quia sive in area, sive in torculari, nihil aliud agitur, nisi ut fructus ab integumentis purgentur, quae necessaria erant et ut nascerentur et ut crescerent, atque ad maturitatem vel messis vel vindemiae pervenirent. His ergo vel integumentis vel sustentaculis, id est paleis in area frumenta, et vinaciis in torcularibus vina exuuntur: sicut in Ecclesiis a multitudine saecularium hominum, quae simul cum bonis congregatur, quibus ut nascerentur et apti fierent verbo divino, necessaria erat illa multitudo, id agitur, ut spirituali amore per operationem ministrorum Dei separentur. Agitur enim nunc, ut non loco, sed affectu interim separentur boni a malis: quamvis simul in Ecclesiis, quantum attinet ad corporalem praesentiam, conversentur. Aliud autem erit tempus, quo vel frumenta in horrea, vel vina in cellas segregentur. Frumenta, inquit, recondet in horreis, paleas autem comburet igni inexstinguibili (Luc. III, 17). Eadem res in alia similitudine sic intelligi potest: Vina recondet in apothecis, vinacia vero pecoribus projiciet: ut ventres pecorum pro poenis gehennarum per similitudinem intelligere liceat. 2. Est alius intellectus de torcularibus, dum tamen ab Ecclesiarum significatione non recedatur. Nam et Verbum divinum potest uva intelligi: dictus est enim et Dominus botrus uvae, quem ligno suspensum, de terra promissionis, qui praemissi erant a populo Israel, tanquam crucifixum attulerunt (Num. XIII, 24). Verbum itaque divinum, cum enuntiationis necessitate usurpat vocis sonum, quo in aures pervehatur audientium, eodem sono vocis tanquam vinaciis, intellectus tanquam vinum includitur: et sic uva ista in aures venit, quasi in calcatoria torculariorum. Ibi enim discernitur, ut sonus usque ad aures valeat; intellectus autem memoria eorum qui audiunt, velut quodam lacu excipiatur, inde transeat in morum disciplinam et habitum mentis, tanquam de lacu in cellas in quibus, si negligentia non acuerit, vetustate firmabitur. Acuit namque in Judaeis, et hoc aceto (Joan. XIX, 29) Dominum potaverunt. Nam illud vinum quod de generatione vitis Novi Testamenti bibiturus est cum sanctis suis Dominus in regno Patris sui (Luc. XXII, 18), suavissimum atque firmissimum sit necesse est. 3. Solent accipi torcularia etiam martyria, tanquam afflictione persecutionum calcatis eis qui Christi nomen confessi sunt, mortalia eorum tanquam vinacia in terra remanserint, animae autem in requiem coelestis habitationis emanaverint. Sed neque isto intellectu ab Ecclesiarum fructificatione disceditur. Psallitur ergo pro torcularibus, pro Ecclesiae constitutione, cum Dominus noster postquam resurrexit, ascendit in coelos. Tunc enim misit Spiritum sanctum, quo impleti discipuli, cum fiducia praedicaverunt verbum Dei, ut Ecclesiae congregarentur. 4. [vers. 2.] Itaque dicitur: Domine Dominus noster, quam admirabile est nomen tuum in universa terra! Quaero unde sit admirabile nomen ejus in universa terra? Respondetur: Quoniam elevata est magnificentia tua super coelos; ut iste sit sensus: Domine, qui es Dominus noster, quam te admirantur omnes qui incolunt terram! quoniam tua magnificentia de terrena humilitate super coelos elevata est. Hinc enim apparuit quis descenderis, cum a quibusdam visum est et a caeteris creditum quo ascenderis. 5. [vers. 3.] Ex ore infantium et lactentium perfecisti laudem, propter inimicos tuos. Non possum accipere alios infantes atque lactentes, quam eos quibus dicit Apostolus: Tanquam parvulis in Christo lac vobis potum dedi, non cibum (I Cor. III, 1, 2). Quos significabant illi qui Dominum praecedebant laudantes; in quos ipse Dominus hoc testimonio usus est, cum dicentibus Judaeis ut eos corriperet, respondit: Non legistis, Ex ore infantium et lactentium perfecisti laudem (Matth. XXI, 16) Bene autem non ait, Fecisti; sed, perfecisti laudem. Sunt enim in Ecclesiis etiam hi qui non jam lacte potantur, sed vescuntur cibo; quos idem Apostolus significat, dicens, Sapientiam loquimur inter perfectos (I Cor. II, 6): sed non ex his solis perficiuntur Ecclesiae, quia si soli essent, non consuleretur generi humano. Consulitur autem, cum illi quoque nondum capaces cognitionis rerum spiritualium atque aeternarum, nutriuntur fide temporalis historiae, quae pro salute nostra post Patriarchas et Prophetas ab excellentissima Dei Virtute atque Sapientia etiam suscepti hominis sacramento administrata est, in qua salus est omni credenti: ut auctoritate commotus praeceptis inserviat, quibus purgatus unusquisque et in charitate radicatus atque fundatus possit currere cum sanctis, non jam parvulus in lacte, sed juvenis in cibo, comprehendere latitudinem, longitudinem, altitudinem et profundum, scire etiam supereminentem scientiam charitatis Christi (Ephes. III, 18, 19). 6. Ex ore infantium et lactentium perfecisti laudem, propter inimicos tuos. Inimicos huic dispensationi quae facta est per Jesum Christum, et hunc crucifixum, generaliter accipere debemus omnes qui vetant credere incognita, et certam scientiam pollicentur; sicut faciunt haeretici universi, et illi qui in superstitione gentilium philosophi nominantur. Non quod scientiae pollicitatio reprehendenda sit; sed quod gradum saluberrimum et necessarium fidei negligendum putant, per quem in aliquid certum, quod esse nisi aeternum non potest, oportet ascendi. Hinc eos apparet nec ipsam scientiam habere, quam contempta fide pollicentur; quia tam utilem ac necessarium gradum ejus ignorant. Ex ore ergo infantium et lactentium perfecit laudem Dominus noster, mandans primo per Prophetam, Nisi credideritis, non intelligetis (Isai. VII, 9, sec. LXX), et ipse praesens dicens, Beati qui non viderunt et credituri sunt (Joan. XX, 19). Propter inimicos: contra quos etiam illud dicitur: Confiteor tibi, Domine coeli et terrae, quia abscondisti haec a sapientibus, et revelasti ea parvulis (Matth. XI, 25). A sapientibus enim dixit, non qui sapientes sunt, sed qui esse se putant. Ut destruas inimicum et defensorem. Quem, nisi haereticum? Nam et ipse est inimicus et defensor, qui fidem christianam cum oppugnet, videtur defendere. Quanquam etiam philosophi hujus mundi bene intelligantur inimici et defensores: quandoquidem Filius Dei Virtus et Sapientia Dei est, qua illustratur omnis quisquis veritate sapiens efficitur. Hujus illi se amatores esse profitentur, unde etiam philosophi nominantur: et propterea illam videntur defendere, cum inimici sint ejus; quoniam superstitiones noxias, ut colantur et venerentur hujus mundi elementa, suadere non cessant. 7. [vers. 4]. Quoniam videbo coelos tuos, opera digitorum tuorum. Legimus digito Dei scriptam Legem, et datam per Moysen sanctum servum ejus (Exod. XXXI, 18; Deut. IX, 10): quem digitum Dei multi intelligunt Spiritum sanctum. Quapropter si digitos Dei, eosdem ipsos ministros Spiritu sancto repletos, propter ipsum Spiritum qui in eis operatur, recte accipimus, quoniam per eosdem nobis omnis divina Scriptura confecta est; convenienter intelligimus hoc loco coelos dictos libros utriusque Testamenti. Dictum est autem etiam de ipso Moyse a magis regis Pharaonis, cum ab eo superati essent, Digitus Dei est hic (Exod. VIII, 19); et quod scriptum est, Coelum plicabitur sicut liber (Isai. XXXIV, 4), etiam si de isto aethereo coelo dictum est, congrue tamen ex hac eadem similitudine in allegoria librorum coeli nominantur. Quoniam videbo, inquit, coelos, opera digitorum tuorum: id est, cernam et intelligam Scripturas, quas operante Spiritu sancto per ministros tuos conscripsisti. 8. Possunt itaque etiam superius coeli nominati, iidem libri accipi, ubi ait, Quoniam elevata est magnificentia tua super coelos; ut totus iste sit sensus, Quoniam magnificentia tua elevata est super coelos: Excedit enim magnificentia tua omnium Scripturarum eloquia; ex ore infantium et lactentium perfecisti laudem, ut a fide Scripturarum inciperent, qui cupiunt ad tuae magnificentiae notitiam pervenire, quae super Scripturas elevata est, quia transit et superat omnium verborum linguarumque praeconia. Inclinavit ergo Scripturas Deus usque ad infantium et lactentium capacitatem, sicut in alio psalmo canitur: Et inclinavit coelum, et descendit (Psal. XVII, 19). Et hoc fecit propter inimicos, qui per superbiam loquacitatis inimici crucis Christi, etiam cum aliqua vera dicunt, parvulis tamen et lactentibus prodesse non possunt. Ita destruitur inimicus et defensor, qui sive sapientiam, sive etiam Christi nomen defendere videatur, ab hujus tamen gradu fidei oppugnat eam veritatem quam promptissime pollicetur. Propterea etiam illam non habere convincitur; quia oppugnando gradum ejus, quod est fides, quemadmodum in eam conscendatur, ignorat. Hinc ergo destruitur temerarius et caecus pollicitator veritatis, qui est inimicus et defensor, cum videntur coeli opera digitorum Dei, id est, intelliguntur Scripturae perductae usque ad infantium tarditatem, et eos per humilitatem historicae fidei, quae temporaliter gesta est, ad sublimitatem intelligentiae rerum aeternarum bene nutritos et roboratos erigunt in ea quae confirmant. Isti quippe coeli, id est isti libri, opera sunt digitorum Dei; sancto etenim Spiritu in sanctis operante, confecti sunt - nam qui gloriam suam potius quam salutem hominum attenderunt, sine Spiritu sancto locuti sunt, in quo sunt viscera misericordiae Dei. 9. Quoniam videbo coelos, opera digitorum tuorum, lunam et stellas quas tu fundasti. Luna et stellae in coelis sunt fundatae: quia et universalis Ecclesia in cujus saepe significatione luna ponitur, et particulatim per loca singula Ecclesiae quas nomine stellarum insinuatas arbitror, in eisdem Scripturis collocatae sunt, quas coelorum vocabulo positas credimus. Cur autem luna recte significet Ecclesiam, opportunius in alio psalmo considerabitur, ubi dictum est: Peccatores intenderunt arcum, ut sagittent in obscura luna rectos corde (Psal. X, 3). 10. [vers. 5.] Quid est homo, quia memor es ejus; aut filius hominis, quoniam tu visitas eum? Quid inter hominem et filium hominis distet, quaeri potest; si enim nihil distaret, non ita poneretur, homo, aut filius hominis, per disjunctionem. Nam si ita scriptum esset: Quid est homo quia memor es ejus, et filius hominis quoniam visitas eum: repetitum videretur quod dictum est, homo; nunc vero cum sonat, homo, aut filius hominis, manifestior insinuatur distantia. Hoc sane retinendum est, quia omnis filius hominis homo, quamvis non omnis homo filius hominis possit intelligi: Adam quippe homo, sed non filius hominis. Quapropter hinc jam licet attendere atque discernere, quid hoc in loco inter hominem et filium hominis distet: ut qui portant imaginem terreni hominis, qui non est filius hominis, hominum nomine significentur; qui autem portant imaginem coelestis hominis (I Cor. XV, 49), filii hominum potius appellentur. Ille enim et vetus homo dicitur, iste autem novus (Ephes. IV, 22, 24): sed novus ex vetere nascitur, quoniam spiritualis regeneratio mutatione vitae terrenae atque saecularis inchoatur; et ideo iste filius hominis nuncupatur. Homo igitur hoc loco est terrenus, filius autem hominis coelestis: et ille longe sejunctus a Deo, hic autem praesens Deo: et propterea illius memor est, tanquam in longinquo positi; hunc vero visitat, quem praesens illustrat vultu suo: Longeest enim a peccatoribus salus (Psal. CXVIII, 155), et, Signatum est in nobis lumen vultus tui, Domine (Psal. IV, 7). Sic in alio psalmo homines jumentis associatos, non per praesentem interiorem illuminationem, sed per multiplicationem misericordiae Dei qua ejus bonitas usque ad infima intenditur, salvos fieri dicit cum ipsis jumentis; quoniam carnalium hominum salus carnalis est, tanquam pecorum. Filios autem hominum sejungens ab eis quos homines pecudibus junxit, longe sublimiori modo, ipsius veritatis illustratione, et quadam vitalis fontis inundatione, beatos fieri praedicat. Sic enim dicit: Homines et jumenta salvos facies, Domine; sicut multiplicata est misericordia tua, Deus. Filii autem hominum in protectione alarum tuarum sperabunt. Inebriabuntur ab uberate domus tuae, et torrente deliciarum tuarum potabis eos. Quoniam apud te est fons vitae, et in lumine tuo videbimus lumen. Praetende misericordiam tuam scientibus te (Psal. XXXV, 7-11). Memor est igitur hominis per multiplicationem misericordiae, sicut jumentorum; quia multiplicata misericordia etiam ad longe positos pervenit: visitat vero filium hominis, cui sub protectione alarum suarum posito praetendit misericordiam, et in lumine suo lumen praebet, et eum deliciis suis potat, et inebriat ubertate domus suae, ad obliviscendas aerumnas et errores praeteritae conversationis. Hunc filium hominis, id est hominem novum, poenitentia veteris parturit cum dolore et gemitu. Iste quamvis novus, tamen adhuc carnalis dicitur, cum lacte nutritur, Non potui vobis loqui quasi spiritualibus, sed quasi carnalibus, inquit Apostolus; et ut ostenderet jam regeneratos, Tanquam parvulis, ait, in Christo, lac vobis potum dedi, non cibum. Iste cum relabitur, quod saepe accidit, ad veterem vitam, cum exprobratione audit quod homo sit: Nonne homines estis, inquit, et secundum hominem ambulatis (I Cor. III, 1-3). 11. [vers. 6, 7.] Filius igitur hominis primo visitatus est in ipso homine Dominico, nato ex Maria virgine. De quo propter ipsam infirmitatem carnis, quam Sapientia Dei gestare dignata est, et passionis humilitatem recte dicitur: Minuisti eum paulo minus ab Angelis. Sed additur illa clarificatio qua resurgens ascendit in coelum: Gloria, inquit, et honore coronasti eum; et constituisti eum super opera manuum tuarum. Quandoquidem et Angeli sunt opera manuum Dei, etiam super Angelos constitutum accipimus unigenitum Filium, quem minutum paulo minus ab Angelis per humilitatem carnalis generationis atque passionis audimus et credimus. 12. [vers. 8, 9.] Omnia, inquit, subjecisti sub pedibus ejus. Nihil excipit, cum dicit omnia. Et ne aliter liceret intelligi, sic Apostolus credi jubet, cum dicit, excepto eo qui ei subjecit omnia (Id. XV, 27); et hoc ipso hujus psalmi testimonio utitur ad Hebraeos (Hebr. II, 8), cum ita vult omnia intelligi esse subjecta Domino nostro Jesu Christo, ut nihil exceptum sit. Nec tamen quasi aliquid magnum videtur adjungere, cum dicit: Oves et boves universas, insuper et pecora campi; volucres coeli, et pisces maris, qui perambulant semitas maris. Videtur enim relictis coelestibus Virtutibus et Potestatibus et omnibus exercitibus Angelorum, relictis etiam ipsis hominibus, tantum ei pecora subjecisse; nisi oves et boves intelligamus animas sanctas, vel innocentiae fructum dantes, vel etiam operantes ut terra fructificet, id est, ut terreni homines ad spiritualem ubertatem regenerentur. Has ergo animas sanctas, non hominum tantum, sed etiam omnium Angelorum oportet accipere, si volumus hinc intelligere omnia esse subjecta Domino nostro Jesu Christo; nulla enim creatura subjecta non erit, cui primates, ut ita dicam, spiritus subjiciuntur. Sed unde probabimus oves posse accipi etiam sublimiter beatos, non homines, sed angelicae creaturae spiritus? An ex eo quod Dominus dicit reliquisse se nonaginta novem oves in montibus, id est in sublimioribus locis, et descendisse propter unam (Matth. XVIII, 12) Si enim unam ovem lapsam humanam animam accipiamus in Adam, quia etiam Eva de illius latere facta est (Gen. II. 22), quorum omnium spiritualiter tractandorum et considerandorum nunc tempus non est, restat ut nonaginta novem relictae in montibus, non humani, sed angelici spiritus intelligantur. Nam de bobus facilis expeditio est hujus sententiae; quoniam ipsi homines non ob aliud boves dicti sunt, nisi quod evangelizando verbum Dei Angelos imitantur, ubi dictum est: Bovi trituranti os non infrenabis (Deut. XXV, 4). Quanto igitur facilius ipsos Angelos nuntios veritatis, boves accipimus; quando Evangelistae participatione nominis eorum, boves vocati sunt (I Cor. IX, 9; I Tim. V, 18) Subjecisti ergo, inquit, oves et boves universas, id est, omnem sanctam spiritualem creaturam: in qua etiam sanctorum hominum accipimus qui sunt in Ecclesia, in illis videlicet torcularibus quae sub alia similitudine lunae ac stellarum insinuata sunt. 13. Insuper, ait, et pecora campi. Nullo modo vacat quod additum est, insuper. Primo, quia pecora campi possunt intelligi et oves et boves; ut si rupium et arduorum locorum pecora caprae sunt, bene intelligantur oves pecora campi. Itaque etiamsi ita positum esset, Oves et boves universas et pecora campi, recte quaereretur quid sibi vellent pecora campi, cum etiam oves et boves hoc possint intelligi; quod vero additum est etiam, insuper, cogit omnino ad nescio quam differentiam cognoscendam. Sed sub hoc verbo quod positum est, insuper, non solum pecora campi, sed etiam volucres coeli, et pisces maris, qui perambulant semitas maris, accipiendi sunt. Quae est igitur ista distantia? Veniant in mentem torcularia, habentia vinacia et vinum; et area, continens paleas et frumentum (Marc. III, 12); et retia, quibus inclusi sunt pisces boni et mali (Matth. XIII, 47); et arca Noe, in qua et immunda et munda erant animalia (Gen. VII, 8): et videbis Ecclesias interim hoc tempore usque ad ultimum judicii tempus, non solum oves et boves continere, id est sanctos laicos et sanctos ministros, sed insuper et pecora campi, volucres coeli, et pisces maris, qui perambulant semitas maris. Pecora enim campi congruentissime accipiuntur homines in carnis voluptate gaudentes, ubi nihil arduum, nihil laboriosum ascendunt. Campus est enim etiam lata via, quae ducit ad interitum (Matth. VII, 13); et in campo Abel occiditur (Gen. IV, 8). Quare metuendum est, ne quisque descendens a montibus justitiae Dei, Justitia enim, inquit, tua velut montes Dei (Psal. XXXV, 7), latitudines et facilitates voluptatis carnalis eligens, a diabolo trucidetur. Vide nunc etiam volucres coeli, superbos, de quibus dicitur: Posuerunt in coelum os suum (Psal. LXXII, 9). Vide quam in altum vento portentur, qui dicunt: Linguam nostram magnificabimus, labia nostra apud nos sunt, quis noster Dominus est (Psal. XI, 5) Intuere etiam pisces maris, hoc est curiosos qui perambulant semitas maris, id est, inquirunt in profundo hujus saeculi temporalia, quae tanquam semitae in mari tam cito evanescunt et intereunt, quam rursus aqua confunditur, postquam transeuntibus locum dederit vel navibus, vel quibuscumque ambulantibus aut natantibus. Non enim ait tantum, Ambulant semitas maris; sed, perambulant dixit; ostendens pertinacissimum studium inania et praeterfluentia requirentium. Haec autem tria genera vitiorum, id est voluptas carnis, et superbia, et curiositas, omnia peccata concludunt. Quae mihi videntur a Joanne apostolo enumerata, cum dicit: Nolite diligere mundum, quoniam omnia quae in mundo sunt, concupiscentia carnis est, et concupiscentia oculorum, et ambitio saeculi (I Joan. II, 15, 16). Per oculos enim maxime curiositas praevalet; reliqua vero quo pertineant, manifestum est. Et illa Dominici hominis tentatio tripartita est: per cibum, id est per concupiscentiam carnis, ubi suggeritur, Dic lapidibus istis ut pane fiant (Matth. IV, 3): per inanem jactantiam, ubi in monte constituto ostenduntur omnia regna hujus terrae, et promittuntur si adoraverit: per curiositatem, ubi de pinna templi admonetur ut se deorsum mittat, tentandi gratia utrum ab Angelis suscipiatur. Itaque postea quam nullo istorum tentamento valere apud eum potuit inimicus, hoc de illo dicitur. Postquam complevit omnem tentationem diabolus (Luc. IV, 13). Propter torculariorum itaque significationem, subjecta sunt pedibus ejus non solum vina, sed etiam vinacia: non solum scilicet oves et boves, id est sanctae animae fidelium, vel in plebe, vel in ministris; sed in super et pecora voluptatis, et volucres superbiae, et pisces curiositatis: quae omnia genera peccatorum nunc bonis et sanctis mixta esse in Ecclesiis videmus. Operetur igitur in Ecclesiis suis, et a vinaciis vinum separet: nos demus operam ut vinum simus et oves aut boves; non vinacia, aut pecora campi, aut volucres coeli, aut pisces maris qui perambulant semitas maris. Non quia ista nomina isto solo modo intelligi et explicari possunt, sed pro locis; namque alibi aliud significant. Et haec regula in omni allegoria retinenda est, ut pro sententia praesentis loci consideretur quod per similitudinem dicitur; haec est enim dominica et apostolica disciplina. Repetamus ergo ultimum versum qui etiam in principio Psalmi ponitur, et laudemus Deum dicentes: Domine Dominus noster, quam admirabile est nomen tuum in universa terra! Decenter quippe post textum sermonis ad caput reditur, quo totus idem sermo referendus est.
IN PSALMUM IX ENARRATIO.
1. [vers. 1.] Psalmi hujus inscriptio est: In finem pro occultis Filii, Psalmus ipsi David. De occultis Filii quaeri potest: sed quia non addidit cujus, ipsum unigenitum Dei Filium oportet intelligi. Ubi enim de filio David Psalmus inscriptus est, Cum fugeret, inquit, a facie Abessalon filii sui (Psal. III, 1); cum et nomen ejus dictum esset, et ob hoc latere non posset de quo diceretur, non tamen dictum est tantum, a facie Abessalon filii, sed additum est, sui. Hic vero, et quod non additum est, sui, et quod de Gentibus multa dicit, non potest recte accipi Abessalon: neque enim bellum quod cum patre ille perditus gessit, ullo modo ad Gentes pertinet, cum populus tantum Israel adversus se ibi divisus sit. Canitur itaque iste psalmus pro occultis unigeniti Filii Dei. Nam et ipse Dominus cum sine additamento ponit Filium, seipsum unigenitum vult intelligi, ubi ait: Si vos Filius liberaverit, tunc vere liberi eritis (Joan. VIII, 36). Non enim dixit, Filius Dei; sed tantum dicendo Filius, dat intelligi cujus sit filius. Quam locutionem non recipit nisi excellentia ejus de quo ita loquimur, ut etiamsi non eum nominemus, possit intelligi: ita enim dicimus, Pluit, serenat, tonat, et si qua sunt talia, nec addimus quis id faciat; quia omnium mentibus sponte sese offert excellentia facientis, nec verba desiderat. Quae sunt igitur occulta Filii? In quo verbo primum intelligendum est esse aliqua Filii manifesta, a quibus distinguuntur haec quae appellantur occulta. Quamobrem, quoniam duos adventus Domini credimus, unum praeteritum, quem Judaei non intellexerunt, alterum futurum, quem utrique speramus; et quoniam iste quem Judaei non intellexerunt, Gentibus profuit, non inconvenienter accipitur de hoc adventu dici, pro occultis Filii, ubi caecitas ex parte Israel facta est, ut plenitudo Gentium intraret (Rom. XI, 25). Duo etiam judicia insinuantur per Scripturas, si quis advertat; unum occultum, alterum manifestum. Occultum nunc agitur, de quo apostolus Petrus dicit: Tempus est ut judicium incipiat a domo Domini (I Petr. IV, 17). Occultum itaque judicium est poena, qua nunc unusquisque hominum aut exercetur ad purgationem, aut admonetur ad conversionem, aut si contempserit vocationem et disciplinam Dei, excaecatur ad damnationem. Judicium autem manifestum est, quo venturus Dominus judicabit vivos et mortuos, omnibus fatentibus eum esse a quo et bonis praemia, et malis supplicia tribuentur. Sed tunc illa confessio, non ad remedium malorum, sed ad cumulum damnationis valebit. De his duobus judiciis, uno occulto, alio manifesto, videtur mihi Dominus dixisse, ubi ait, Qui in me credit, transiit de morte ad vitam, nec in judicium veniet (Joan. V, 24), in judicium scilicet manifestum: nam hoc quod transit de morte ad vitam per nonnullam afflictionem, qua flagellat omnem filium quem recipit, judicium occultum est; Qui autem non credit, inquit, jam judicatus est (Id. III, 18); id est, isto occulto judicio jam praeparatus est ad illud manifestum. Haec duo judicia etiam in Sapientia legimus, ubi scriptum est: Propter hoc tanquam pueris insensatis judicium in derisum dedisti; hi autem hoc judicio non correcti, dignum Dei judicium experti sunt (Sap. XII, 25, 26). Qui ergo non corriguntur isto occulto Dei judicio, dignissime illo manifesto punientur. Quocirca in hoc psalmo observanda sunt occulta Filii, id est, et humilis ejus adventus quo profuit Gentibus cum caecitate Judaeorum, et poena quae nunc occulte agitur, nondum damnatione peccantium, sed aut exercitatione conversorum, aut admonitione ut convertantur, aut caecitate ut damnationi praeparentur qui converti noluerint. 2. [vers. 2.] Confitebor tibi, Domine, in toto corde meo. Non in toto corde confitetur Deo, qui de providentia ejus in aliquo dubitat: sed qui jam cernit occulta sapientiae Dei, quantum sit invisibile praemium ejus, qui dicit, Gaudemus in tribulationibus (Rom. V, 3); et quemadmodum omnes cruciatus, qui corporaliter inferuntur aut exerceant conversos ad Deum, aut ut convertantur admoneant, aut justae damnationi ultime praeparent obduratos, et sic omnia ad divinae providentiae regimen referantur, quae stulti quasi casu et temere et nulla divina administratione fieri putant. Narrabo omnia mirabilia tua. Narrat omnia mirabilia Die, qui ea non solum in corporibus palam, sed in animis invisibiliter quidem, sed longe sublimius et excellentius fieri videt. Nam terreni homines et occultis dediti, magis mirantur resurrexisse in corpore mortuum Lazarum, quam resurrexisse in anima persecutorem Paulum. Sed quoniam visibile miraculum ad illuminationem animam vocat, invisibile autem eam quae vocata venit illuminat; omnia narrat mirabilia Dei, qui credens visibilibus ad intelligenda invisibilia transitum facit. 3. [vers. 3.] Laetabor, et exsultabo in te. Non jam in hoc saeculo; non in voluptate contrectationis corporum, nec in palati et linguae saporibus, nec in suavitate odorum, nec in jucunditate sonorum transeuntium, nec in formis corporum varie coloratis, nec in vanitatibus laudis humanae, nec in conjugio et prole moritura, nec in superfluis temporalium divitiarum, nec in conquisitione hujus saeculi, sive quae locorum spatiis tenditur, sive quae successione temporis volvitur: sed laetabor et exsultabo in te, videlicet in occultis Filii, ubi signatum est in nobis lumen vultus tui, Domine (Psal. IV, 7); etenim Abscondes eos, inquit, in abscondito vultus tui (Psal. XXX, 21). Laetabitur ergo et exsultabit in te, qui narrat omnia mirabilia tua. Narrabit autem omnia mirabilia tua, siquidem nunc per prophetiam dictum est, ille qui non venit voluntatem suam facere, sed voluntatem ejus qui eum misit (Joan. VI, 38). 4. [vers. 4.] Jam enim incipit apparere persona Domini in hoc psalmo loquens. Nam sequitur: Psallam nomini tuo, Altissime, in convertendo inimicum meum retrorsum. Hujus ergo inimicus quando retro conversus est? An quando ei dictum est: Redi retro. Satanas (Matth. IV, 10) tunc enim qui tentando se praeponere cupiebat retro factus est, non decipiendo tentatum et in eum nihil valendo. Retro enim sunt terreni homines; coelestis autem homo prior factus est, quamvis post venerit: primus enim homo de terra terrenus; secundus homo de coelo coelestis (I Cor. XV, 47). Sed de ipsa stirpe veniebat, a quo dictum est: Qui post me venit, ante me factus est (Joan. I, 15). Et Apostolus ea quae retro sunt obliviscitur, et in ea quae ante sunt se extendit (Philip. III, 13). Conversus est igitur inimicus retro, postquam non valuit hominem coelestem decipere tentatum, et se ad terrenos convertit ubi dominari potest. Quapropter nullus hominum eum praecedit et retro eum esse facit, nisi qui deponens imaginem terren hominis portaverit imaginem coelestis (I Cor. XV, 49). Jam vero si quod dictum est, inimicum meum, generaliter vel peccatorem vel gentilem hominem magis velimus accipere, non erit absurdum. Nec poena erit quod dictum est, In convertendo inimicum meum retrorsum; sed beneficium, et tale beneficium, ut huic comparari nihil possit. Quid enim beatius quam deponere superbiam, et non velle Christum praecedere, veluti sanus sit cui medicus non sit necessarius; sed malle retro ire post Christum, qui discipulum vocans ut perficiatur, dicit, Sequere me (Matth. XIX, 21) Sed tamen accommodatius de diabolo dictum intelligitur: In convertendo inimicum meum retrorsum. Diabolus quippe retrorsum conversus est etiam in persecutione justorum, et multo utilius persecutor est, quam si dux et princeps praeiret. Psallendum est igitur nomini Altissimi in convertendo inimicum retrorsum; quoniam malle debemus eum persequentem fugere, quam ducentem sequi: habemus enim quo fugiamus et abscondamur in occultis Filii, quia Dominus factus est refugium nobis (Psal. LXXXIX, 1). 5. [vers. 5.] Infirmabuntur, et peribunt a facie tua. Qui infirmabuntur et peribunt, nisi iniqui et impii? Infirmabuntur, dum nihil valebunt; et peribunt, quia non erunt impii; a facie Dei, id est a cognitione Dei, sicut periit ille qui dixit: Vivo autem jam non ego, vivit autem in me Christus (Gal. II, 20). Sed quare infirmabuntur, et peribunt impii a facie tua? Quoniam fecisti judicium meum, inquit, et causam meam: id est, judicium illud in quo judicari visus sum, meum fecisti; et causam illam in qua me justum et innocentem homines damnaverunt, meam fecisti. Haec enim ei militaverunt ad nostram liberationem: sicut et nautae dicunt ventum suum, quo utuntur ad bene navigandum. 6. Sedisti super thronum, qui judicas aequitatem. Sive Filius Patri dicat, qui etiam illud dixit, Non haberes in me potestatem, nisi tibi datum fuisset desuper (Joan. XIX, 11), idipsum ad aequitatem Patris et ad occulta sua referens, quod judex hominum ad utilitatem hominum judicatus est: sive homo dicat Deo, Sedisti super thronum, qui judicas aequitatem, animam suam thronum ejus appellans, ut corpus sit fortasse terra, quae scabellum pedum ejus dicta est (Isai. LXVI, 1); Deus enim erat in Christo mundum reconcilians sibi (II Cor. V, 19): sive anima Ecclesiae jam perfecta et sine macula et ruga (Ephes. V, 27), digna scilicet occultis Filii, quia introduxit eam rex in cubiculum suum (Cant. I, 3), dicat sponso suo, Sedisti super thronum, qui judicas aequitatem, quia resurrexisti a mortuis, et ascendisti in coelum, et sedes ad dexteram Patris: quaelibet ergo harum sententia placeat, quo iste versus referatur, regulam fidei non excedit. 7. [vers. 6.] Increpasti gentes, et periit impius. Convenientius hoc Domino Jesu Christo dici, quam ipsum dicere, accipimus. Quis enim alius increpavit gentes, et periit impius, nisi qui postea quam ascendit in coelum, misit Spiritum sanctum, quo completi Apostoli, cum fiducia praedicarent verbum Dei, et peccata hominum libere arguerent? qua increpatione periit impius; quia justificatus est impius, et factus est pius. Nomen eorum delesti in saeculum, et in saeculum saeculi. Deletum est nomen impiorum: non enim appellantur impii, qui Deo vero credunt. Deletur autem nomen eorum in saeculum, id est, quamdiu temporale saeculum volvitur. Et in saeculum saeculi. Quid est saeculum saeculi, nisi cujus effigiem et tanquam umbram habet hoc saeculum? Vicissitudo enim temporum sibi succedentium, dum luna minuitur et rursus impletur, dum sol omni anno locum suum repetit, dum ver, vel aestas, vel autumnus, vel hiems sic transit ut redeat, aeternitatis quaedam imitatio est. Sed hujus saeculi saeculum est quod incommutabili aeternitate consistit. Sicut versus in animo, et versus in voce: ille intelligitur, iste auditur; et ille istum modificat: et ideo ille in arte operatur et manet, iste in aere sonat et transit. Sic hujus mutabilis saeculi modus ab illo incommutabili saeculo definitur, quod dicitur saeculum saeculi: et ideo illud in arte Dei, hoc est in Sapientia et Virtute permanet; hoc autem in creaturae administratione peragitur. Si tamen non repetitio est, ut postea quam dictum est in saeculum, ne hoc acciperetur quod transit, subjiceretur in saeculum saeculi. Nam in graecis exemplaribus sic est: εἰς τὸν αἰῶνα, καὶ εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος; quod Latini plerique interpretati sunt, non in saeculum, et in saeculum saeculi, sed, in aeternum, et in saeculum saeculi: ut in eo quod dictum est in saeculum saeculi, illud exponeretur quod dictum est in aeternum. Nomen ergo impiorum delesti in aeternum, quia deinceps nunquam erunt impii. Et si in hoc saeculum non tenditur nomen eorum, multo minus in saeculum saeculi. 8. [vers. 7.] Inimici defecerunt frameae in finem. Non pluraliter inimici, sed singulariter hujus inimici. Cujus autem inimici, nisi diaboli frameae defecerunt? Hae autem intelliguntur diversae opiniones erroris, quibus ille animas tanquam gladiis perimit. His gladiis vincendis et ad defectum perducendis instat ille gladius, de quo in septimo psalmo dicitur: Nisi convertamini, gladium suum vibrabit (Psal. VII, 13). Et forte iste est finis in quem frameae deficiunt inimici, quia usque ad ipsum aliquid valent; ipse nunc operatur occulte, ultimo autem judicio palam vibrabitur. Hoc destruuntur civitates; nam ita sequitur, Inimici defecerunt frameae in finem; et civitates destruxisti: civitates autem in quibus diabolus regnat, ubi dolosa et fraudulenta consilia tanquam curiae locum obtinent, cui principatui quasi satellites et ministri adsunt officia quorumque membrorum, oculi ad curiositatem, aures ad lasciviam, vel si quid est aliud quod in malam partem libenter auditur, manus ad rapinam vel quodlibet aliud facinus aut flagitium, et membra caetera in hunc modum tyrannico principatui, id est perversis consiliis militantia. Hujus civitatis quasi plebs est omnes delicatae affectiones et turbulenti motus animi, quotidianas seditiones in homine agitantes. Ergo ubi rex, ubi curia, ubi ministri, ubi plebs invenitur, civitas est: neque enim talia essent in malis civitatibus, nisi prius essent in singulis hominibus, qui sunt tanquam elementa et semina civitatum. Has civitates destruit, cum excluso inde principe, de quo dictum est, Princeps hujus saeculi missus est foras (Joan. XII, 31), vastantur haec regna verbo veritatis, sopiuntur maligna consilia, turpes affectiones edomantur, membrorum et sensuum ministeria captivantur, et ad justitiae et bonorum operum militiam transferuntur: ut jam, sicut Apostolus dicit, non regnet peccatum in nostro mortali corpore (Rom. VI, 12), et caetera hujus loci. Tunc pacatur anima, et ordinatur homo ad quietem et ad beatitudinem capessendam. Periit memoria eorum cum strepitu: impiorum scilicet. Sed cum strepitu, sive quia fit strepitus, dictum est, cum impietas evertitur; non enim transit ad summam pacem, ubi summum silentium est, nisi qui magno strepitu prius cum suis vitiis belligeraverit: sive cum strepitu dictum est, ut pereat memoria impiorum etiam ipso strepitu pereunte, in quo tumultuatur impietas. 9. [vers. 8, 9.] Et Dominus in aeternum permanet. Utquid ergo fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania, adversus Dominum et adversus Christum ejus (Psal. II, 1) nam Dominus in aeternum permanet. Paravit in judicio sedem suam, et ipse judicabit orbem terrarum in aequitate. Paravit, cum judicatus est, sedem suam: per illam enim patientiam homo coelum acquisivit, et Deus in homine credentibus profuit; et hoc est occultum Filii judicium. Sed quia etiam palam manifesteque venturus est ad vivos et mortuos judicandos, paravit in occulto judicio sedem suam; et ipse item palam judicabit orbem terrarum in aequitate, id est, meritis digna distribuet, agnos ad dexteram ponens, haedos ad sinistram (Matth. XXV, 33). Judicabit populos cum justitia. Hoc est quod superius dictum est, Judicabit orbem terrarum in aequitate: non quemadmodum judicant homines, qui corda non vident, a quibus plerumque deteriores absolvuntur quam condemnantur; sed in aequitate et cum justitia Dominus judicabit, testimonium perhibente conscientia, et cogitationibus accusantibus seu defendentibus (Rom. II, 15). 10. [vers. 10.] Et factus est Dominus refugium pauperi. Quantumlibet persequatur inimicus ille, qui conversus est retro, quid nocebit eis quorum refugium factus est Dominus? Sed hoc fiet, si in saeculo hoc, cujus ille magistratus est, pauperes esse delegerint, nihil amando quod vel hic viventem aut amantem deserit, vel a moriente deseritur; tali enim pauperi refugium factus est Dominus, Adjutor in opportunitatibus, in tribulatione. Sic pauperes facit, quoniam flagellat omnem filium quem recipit (Hebr. XII, 6). Nam quid sit adjutor in opportunitatibus, exposuit cum addidit, in tribulatione: non enim convertitur anima ad Deum, nisi dum ab hoc saeculo avertitur; nec opportunius ab hoc saeculo avertitur, nisi nugatoriis ejus et noxiis et perniciosis voluptatibus labores doloresque misceantur. 11. [vers. 11.] Et sperent in te qui cognoscunt nomen tuum: cum destiterint sperare in divitiis et in aliis hujus saeculi blandimentis. Quaerentem quippe animam ubi figat spem, cum ab hoc mundo avellitur, opportune excipit cognitio nominis Dei: nam nomen ipsum Dei nunc usquequaque vulgatum est; sed cognitio nominis est, cum ille cognoscitur cujus est nomen: non enim nomen propter se nomen est, sed propter id quod significat. Dictum est autem, Dominus nomen est illi (Jerem. XXXIII, 2). Quapropter qui se libenter Deo famulum subdit, cognovit hoc nomen. Et sperent in te qui cognoscunt nomen tuum. Item Dominus dicit ad Moysen: Ego sum qui sum; et dices filiis Israel: Misit me qui est (Exod. III, 14). Sperent ergo in te qui cognoscunt nomen tuum: ne sperent in his rebus quae temporis volubilitate praeterfluunt, nihil habentes nisi, erit, et fuit; quoniam quod in illis futurum est, cum venerit, fit statim praeteritum; exspectatur cum cupiditate, amittitur cum dolore. In Dei autem natura non erit aliquid, quasi nondum sit; aut fuit, quasi jam non sit: sed est tantum id quod est, et ipsa est aeternitas. Desinant igitur sperare et diligere temporalia, et se ad aeternam spem conferant, qui cognoscunt nomen ejus qui dixit: Ego sum qui sum, et de quo dictum est: Misit me qui est. Quoniam non dereliquisti quaerentes te, Domine. Qui eum quaerunt, jam transeuntia et moritura non quaerunt: nemo enim potest duobus dominis servire (Matth. VI, 24). 12. [vers. 12.] Psallite Domino, qui habitat in Sion: his dicitur, quos non derelinquit quaerentes se Dominus. Ipse habitat in Sion, quod interpretatur Speculatio, et gestat imaginem Ecclesiae quae nunc est: sicut Jerusalem gestat imaginem Ecclesiae quae futura est, id est civitatis sanctorum jam angelica vita fruentium; quia Jerusalem interpretatur Visio pacis. Praecedit autem speculatio visionem, sicut ista Ecclesia praecedit eam quae promittitur, civitatem immortalem et aeternam. Sed praecedit tempore, non dignitate: quia honorabilius est quo pervenire nitimur, quam id quod agimus, ut pervenire mereamur; agimus autem speculationem, ut perveniamus ad visionem. Sed etiam ipsam, quae nunc est, Ecclesiam nisi Dominus inhabitaret, iret in errorem quamlibet studiosissima speculatio: et huic Ecclesiae dictum est, Templum enim Dei sanctum est, quod estis vos (I Cor. III, 17); et, In interiore homine habitare Christum per fidem in cordibus vestris (Ephes. III, 16). Praecipitur ergo nobis ut psallamus Domino, qui habitat in Sion, ut concorditer Dominum Ecclesiae inhabitatorem laudemus. Annuntiate inter gentes mirabilia ejus: et factum est, et non desinet fieri. 13. [vers. 13.] Quoniam requirens sanguinem eorum memoratus est. Quasi responderetur ab his qui missi sunt evangelizare, illi praecepto quod dictum est, Annuntiate inter gentes mirabilia ejus; et diceretur, Domine, quis credidit auditui nostro (Isai. LIII, 1) et, Propter te occidimur tota die (Psal. XLIII, 22), convenienter sequitur, dicens, non sine magno fructu aeternitatis morituros in persecutione Christianos: Quoniam requirens sanguinem eorum memoratus est. Sed cur sanguinem eorum maluit dicere? An quasi alius imperitior et minoris fidei quaereret dicens, Quomodo annuntiabunt, cum in eos infidelitas gentium saevitura sit; huic respondetur, Quoniam requirens sanguinem eorum memoratus est; id est, veniet ultimum judicium, ubi et interfectorum gloria, et interficientium poena manifesta sit? Memoratus est autem, nemo ita positum putet, quasi oblivio cadat in Deum; sed quia post longum tempus futurum est judicium, secundum affectum infirmorum hominum positum est, qui quasi oblitum Deum putant, quia non tam cito facit quam ipsi volunt. His dicitur etiam quod sequitur, Non est oblitus clamorem pauperum; id est, non ut putatis oblitus est: quasi dicerent postea quam audierunt, Memoratus est, Ergo oblitus erat; Non est oblitus, inquit, clamorem pauperum. 14. [vers. 14, 15.] Sed quaero quis clamor pauperum sit quem Deus non obliviscitur. An iste clamor est, cujus haec verba sunt: Miserere mei, Domine, vide humilitatem meam ab inimicis meis? Quare ergo non dixit, Miserere nostri, Domine, vide humilitatem nostram ab inimicis nostris, tanquam multi pauperes clament; sed tanquam unus, Miserere mei, Domine? An quia unus interpellat pro sanctis, qui primus pauper pro nobis factus est, cum esset dives (II Cor. VIII, 9), et ipse dicit: Qui exaltas me de portis mortis, ut annuntiem universas laudes tuas in portis filiae Sion? Exaltatur enim homo in illo non solum quem gestat, quod caput Ecclesiae est, sed etiam quisquis nostrum est in caeteris membris; et exaltatur ab omnibus pravis cupiditatibus, quae sunt portae mortis, quia per illas itur in mortem. Mors autem est jam ipsa laetitia in perfruendo, cum quisque adipiscitur quod perdite concupivit: radix est enim omnium malorum cupiditas (I Tim. VI, 10); et propterea porta mortis est, quia mortua est vidua quae in deliciis vivit (Id. V, 6): ad quas delicias per cupiditates tanquam per portas mortis pervenitur. Sunt autem portae filiae Sion, omnia optima studia, per quae venitur ad visionem pacis in sancta Ecclesia. In his igitur portis bene annuntiantur universae laudes Dei, ut non detur sanctum canibus, neque projiciantur margaritae ante porcos (Matth. VII, 6); qui malunt pertinaciter latrare, quam studiose quaerere, aut qui nec latrare nec quaerere, sed in suarum voluptatum coeno volutari. Cum autem in bonis studiis laudes Dei annuntiantur, petentibus datur, et quaerentibus manifestatur, et pulsantibus aperitur. An forte portae mortis sunt corporales sensus et oculi, qui aperti sunt homini cum de ligno vetito gustasset (Genes. III, 7), a quibus exaltantur, quibus dicitur ut quaerant non quae videntur, sed quae non videntur; quia quae videntur temporalia sunt, quae autem non videntur aeterna sunt (II Cor. IV, 18): et portae sunt filiae Sion, sacramenta et initia fidei, quae pulsantibus aperiuntur, ut perveniatur ad occulta Filii? Non enim oculus vidit, aut auris audivit, aut in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus diligentibus se (I Cor. II, 9). Huc usque est clamor pauperum, quem non oblitus est Dominus. 15. [vers. 16.] Deinde sequitur, Exsultabo super salutare tuum: id est, cum beatitudine continebor a salutari tuo, quod est Dominus noster Jesus Christus, Virtus et Sapientia Dei (Id. I, 24). Ergo Ecclesia dicit quae hic affligitur, et spe salva est: quamdiu occultum est Filii judicium, ipsa spe dicit, Exsultabo super salutare tuum; quia nunc circumstrepente seu vi, seu errore Gentilium atteritur. Infixae sunt gentes in corruptione, quam fecerunt: animadverte quemadmodum servetur poena peccatori de operibus suis; et quemadmodum qui voluerunt persequi Ecclesiam, in ea corruptione sint fixi, quam se inferre arbitrabantur: nam interficere corpora cupiebant, cum ipsi in anima morerentur. In muscipula ista, quam occultaverunt, comprehensus est pes eorum. Muscipula occulta, est dolosa cogitatio. Pes animae recte intelligitur amor: qui cum pravus est, vocatur cupiditas aut libido; cum autem rectus, dilectio vel charitas. Amore enim movetur tanquam ad locum quo tendit. Locus autem animae non in spatio aliquo est, quod forma occupat corporis, sed in delectatione, quo se pervenisse per amorem laetatur: delectatio autem perniciosa sequitur cupiditatem, fructuosa charitatem. Unde et radix dicta est cupiditas. (I Tim. VI, 10). Radix porro tanquam pes arboris intelligitur. Radix dicta est et charitas, ubi de seminibus Dominus loquitur, quae in petrosis locis exurente sole arescunt, quia non habent altam radicem (Matth. XIII, 5). Unde significat eos qui gaudent excipiendo verbum veritatis, sed cedunt persecutionibus, quibus sola charitate resistitur. Et Apostolus dicit: Ut in charitate radicati et fundati possitis comprehendere (Ephes. III, 17). Pes ergo peccatorum, id est amor, comprehenditur in muscipula quam occultant; quia cum fraudulentam actionem consecuta fuerit delectatio, cum eos tradiderit Deus in concupiscentiam cordis eorum (Rom. I, 24), jam illa delectatio alligat eos, ut inde abrumpere amorem et ad utilia conferre non audeant; quia cum conati fuerint, dolebunt animo, tanquam pedem de compede exuere cupientes; cui dolori succumbentes, a perniciosis delectationibus nolunt abscedere. In muscipula ergo quam occultaverunt, id est in fraudulento consilio, comprehensus est pes eorum, amor scilicet qui per fraudem pervenit ad vanam laetitiam, qua comparatur dolor. 16. [vers. 17.] Cognoscitur Dominus judicia faciens. Haec sunt judicia Dei: non ab illa tranquillitate beatitudinis suae, nec a secretis sapientiae, quibus recipiuntur beatae animae, profertur ferrum, aut ignis, aut bestia, aut aliquid tale quo crucientur peccatores. Sed quomodo cruciantur, et quomodo facit Dominus judicium? In operibus, inquit, manuum suarum comprehensus est peccator. 17. [vers. 18-21.] Hic interponitur, Canticum diapsalmatis: quasi occulta laetitia, quantum existimare possumus, separationis quae nunc fit, non locis, sed affectionibus animorum, inter peccatores et justos, sicut granorum a paleis adhuc in area. Et sequitur, Convertantur peccatores in infernum; id est, dentur in manus suas, cum eis parcitur, et illaqueentur delectatione mortifera. Omnes gentes quae obliviscuntur Deum: quia cum non probaverunt Deum habere in notitia, dedit illos Deus in reprobum sensum (Rom. I, 28). 18. Quia non in finem oblivio erit pauperis: qui videtur nunc in oblivione esse, cum peccatores felicitate hujus saeculi florere existimantur, et justi laborare; sed patientia, inquit, pauperum non periet in aeternum. Quapropter nunc patientia opus est ad perferendos malos, qui jam voluntatibus separati sunt, donec etiam ultimo judicio separentur. 19. Exsurge, Domine, non praevaleat homo. Imploratur futurum judicium: sed antequam veniat, Judicentur, inquit, gentes in conspectu tuo: hoc est in occulto, quod dicitur coram Deo, paucis sanctis et justis intelligentibus. Constitue, Domine, legislatorem super eos. Videtur mihi Antichristum significare, de quo Apostolus dicit: Cum revelabitur homo peccati (II Thes. II, 3). Sciant gentes quoniam homines sunt: ut qui nolunt liberari a Filio Dei, et pertinere ad filium hominis, et esse filii hominum, id est novi homines, serviant homini, id est veteri homini peccatori, quoniam homines sunt.
IN PSALMUM ALTERUM IX.
20. [vers. 1-3.] Et quia ille ad tantum culmen inanis gloriae venturus creditur, tanta ei licebit facere, et in omnes homines, et in sanctos Dei, ut tunc vere nonnulli infirmi arbitrentur Deum res humanas negligere; interposito diapsalmate, subjicit tanquam vocem gementium; et quaerentium cur judicium differatur: Utquid, Domine, inquit, recessisti longe? Deinde qui sic quaesivit, tanquam repente intellexerit, aut quasi sciens interrogaverit ut doceret, subjicit dicens; Despicis in opportunitatibus, in tribulationibus; id est, opportune despicis, et facis tribulationes ad inflammandos animos desiderio adventus tui: his enim jucundior est fons ille vitae, qui multum sitierint; itaque insinuat consilium dilationis, dicens: dum superbit impius, incenditur pauper. Mirum est et verum, quanto studio bonae spel parvuli accendantur ad recte vivendum, comparatione peccantium. Quo mysterio agitur, ut etiam haereses esse permittantur: non quia ipsi haeretici hoc volunt; sed quia hoc de peccatis eorum divina operatur Providentia, quae lucem et facit et ordinat, tenebras autem tantum ordinat (Gen. I, 3, 4), ut sit earum comparatione lux gratior, sicut haereticorum comparatione jucundior est inventio veritatis: ea quippe comparatione probati manifesti fiunt inter homines qui Deo noti sunt. 21. Comprehenduntur in cogitationibus suis, quibus cogitant: id est, malae cogitationes eorum vincula illis fiunt. Sed quare fiunt vincula? Quoniam laudatur peccator, inquit, in desideriis animae suae. Adulantium linguae alligant animas in peccatis: delectat enim ea facere, in quibus non solum non metuitur reprehensor, sed etiam laudator auditur. Et qui iniqua gerit, benedicitur: hinc comprehenduntur in cogitationibus suis, quibus cogitant. 22. [vers. 4.] Irritavit Dominum peccator. Nemo gratuletur homini qui prosperatur in via sua, cujus peccatis deest ultor, et adest laudator: major haec ira Domini est. Irritavit enim Dominum peccator, ut ista patiatur, id est, ut correptionis flagella non patiatur. Irritavit Dominum peccator: secundum multitudinem irae suae non exquiret. Multum irascitur, dum non exquirit, dum quasi obliviscitur et non attendit peccata, et per fraudes et scelera ad divitias honoresque pervenitur: quod maxime in illo Antichristo eventurum est, qui usque adeo beatus videbitur hominibus, ut etiam Deus putetur. Sed quanta ista ira sit Dei, docent sequentia. 23. [vers. 5.] Non est Deus in conspectu ejus, contaminantur viae ejus in omni tempore. Qui novit vel quid gaudeat, vel quid laetetur in anima, novit quantum malum sit luce deseri veritatis; cum magnum malum homines putent oculorum corporalium caecitatem, qua lux ista retrahitur. Quantam ergo poenam patitur qui secundis rebus peccatorum suorum eo perducitur, ut non sit Deus in conspectu ejus, et contaminentur viae ejus in omni tempore, id est, cogitationes et consilia ejus immunda sint! Auferuntur judicia tua a facie ejus. Animus enim male sibi conscius, dum sibi videtur nullam poenam pati, credit quod non judicet Deus, et sic auferuntur judicia Dei a facie ejus, cum haec ipsa sit magna damnatio. Et omnium inimicorum suorum dominabitur. Ita enim traditur, quod reges omnes superaturus sit, et solus regnum obtenturus; quando etiam secundum Apostolum, qui de illo praedicat, In templo Dei sedebit, extollens se super omne quod colitur et quod dicitur Deus (II Thess. II, 4). 24. [vers. 6.] Et quoniam traditus in concupiscentiam cordis sui et damnationi ultimae destinatus, per nefarias artes ad illud vanum et inane culmen dominationemque venturus est, propterea sequitur, Dixit enim in corde suo: Non movebor de generatione in generationem sine malo; id est, fama mea et nomen meum de hac generatione in generationem posterorum non transiet, nisi artibus malis adipiscar tam excelsum principatum, de quo posteri tacere non possint. Animus enim perditus et expers bonarum artium atque a justitiae lumine alienus, malis artibus sibi aditum molitur ad famam tam diuturnam, ut apud posteros etiam celebretur. Et qui non possunt bene innotescere, cupiunt vel male de se homines loqui, dummodo nomen latissime pervagetur. Quod hic arbitror dictum esse: Non movebor de generatione in generationem sine malo. Est et alius intellectus. Si de generatione mortali ad aeternitatis generationem se venire non posse vanus et erroris plenus animus arbitratur, nisi artibus malis; quod quidem etiam de Simone diffamatum est (Act. VIII, 9-23), cum sceleratis artibus coelum se putasset adepturum, et de humana generatione in divinam generationem rebus magicis transiturum: quid ergo mirum, si etiam ille homo peccati, qui totam nequitiam et impietatem, quam omnes pseudoprophetae inchoaverunt, impleturus est, et tanta signa facturus, ut decipiat, si fieri potest, etiam electos, dicturus est in corde suo: Non movebor de generatione in generationem sine malo? 25. [vers. 7.] Cujus maledictione os ejus plenum est, et amaritudine et dolo. Magnum enim maledictum est, tam nefandis artibus coelum appetere, et ad capiendam aeternam sedem talia merita comparare. Sed hac ejus maledictione os plenum est: non enim habebit effectum ista cupiditas, sed intra os ejus tantum valebit ad eum perdendum, qui haec sibi ausus est polliceri cum amaritudine et dolo, id est, ira et insidiis quibus in suas partes conversurus est multitudinem. Sub lingua ejus labor et dolor. Nihil est laboriosius iniquitate et impietate: quem laborem sequitur dolor; quia non solum sine fructu, sed etiam ad perniciem laboratur. Qui labor et dolor ad illud refertur quod dixit in corde suo, Non movebor de generatione in generationem sine malo: et propterea, sub lingua ejus; non, in lingua; quoniam tacite ista cogitaturus est, hominibus autem alia locuturus, ut bonus et justus et Dei filius videatur. 26. [vers. 8.] Sedet in insidiis cum divitibus. Quibus divitibus, nisi eis quos hujus saeculi muneribus cumulabit? Et ideo in insidiis cum his sedere dictus est, quoniam falsam felicitatem ipsorum ad decipiendos homines ostentabit. Qui prava voluntate dum tales esse cupiunt, et bona aeterna non quaerunt, in laqueos ejus incident. In occultis ut interficiat innocentem. In occultis puto dictum esse, ubi non facile intelligitur quid appetendum, quidve fugiendum sit: innocentem autem interficere, est ex innocente facere innocentem. 27. [vers. 9.] Oculi ejus in pauperem respiciunt. Justos enim maxime persecuturus est de quibus dictum est: Beati pauperes spiritu, quia ipsorum est regnum coelorum (Matth. V, 3). Insidiatur in occulto, velut leo in cubili suo. Leonem in cubili dicit eum in quo et vis et dolus operabitur. Prima enim persecutio Ecclesiae violenta fuit, cum proscriptionibus, tormentis, caedibus, Christiani ad sacrificandum cogerentur: altera persecutio fraudulenta est, quae nunc per cujuscemodi haereticos et falsos fratres agitur: tertia superest per Antichristum ventura, qua nihil est periculosius, quoniam et violenta et fraudulenta erit. Vim habebit in imperio, dolum in miraculis: ad vim relatum est, quod dictum est, leo; ad dolos, quod dictum est, in cubili suo. Et rursum ipsa repetita sunt converso ordine. Insidiatur, inquit, ut rapiat pauperem; hoc ad dolum pertinet: quod autem sequitur, Rapere pauperem dum attrahit eum, violentiae deputatur; attrahit enim significat, quibus potest cruciatibus affligendo ad se adducit. 28. [vers. 10.] Item duo quae sequuntur, ipsa sunt. In muscipula sua humiliabit eum, dolus est. Inclinabitur, et cadet, dum dominabitur pauperum, vis est: muscipula enim bene significat insidias; dominatio vero terrorem apertissime insinuat. Et bene ait, Humiliabit eum in muscipula sua: cum enim signa illa facere coeperit, quanto mirabiliora videbuntur hominibus, tanto illi sancti, qui tunc erunt, contemnentur, et quasi pro nihilo habebuntur; quos ille cui per justitiam et innocentiam resistent, mirificis factis superare videbitur. Sed inclinabitur, et cadet, dum dominabitur pauperum, id est, dum quaelibet supplicia irrogabit resistentibus sibi servis Dei. 29. [vers. 11, 12.] Unde autem inclinabitur, et cadet? Dixit enim in corde suo: Oblitus est Deus, avertit faciem suam, ne videat usque in finem. Haec est inclinatio et casus miserrimus, dum animus humanus in suis iniquitatibus quasi prosperatur, et parci sibi putat; cum excaecetur, et servetur ad ultimam opportunamque vindictam, de qua nunc jam loquitur, Exsurge, Domine Deus, exaltetur manus tua; id est, manifesta sit potentia tua. Superius autem dixerat, Exsurge, Domine, non praevaleat homo, judicentur gentes in conspectu tuo; id est in occulto, ubi solus Deus videt. Hoc factum est, cum impii ad magnam quae videtur hominibus felicitatem pervenerunt; super quos constituitur legislator, qualem habere meruerunt, de quo dicitur: Constitue, Domine, legislatorem super eos, sciant gentes quoniam homines sunt. Nunc autem post illam occultam poenam atque vindictam dicitur, Exsurge, Domine Deus, exaltetur manus tua: non utique in occulto, sed jam in manifestissima gloria. Ne obliviscaris pauperum in finem; id est, sicut impii putant, qui dicunt: Oblitus est Deus, avertit faciem suam ne videat usque in finem. Usque in finem autem negant Deum videre, qui dicunt eum res humanas et terrenas non curare; quoniam terra quasi finis est rerum, quia ultimum elementum est in quo homines ordinatissime laborant, sed laborum suorum ordinem videre non possunt, qui maxime pertinet ad occulta Filii. Laborans ergo Ecclesia illis temporibus, tanquam navis in magnis fluctibus et procellis, quasi dormientem excitat Dominum, ut imperet ventis, et tranquillitas redeat: dicit ergo, Exsurge, Domine Deus, exaltetur manus tua, ne obliviscaris pauperum in finem. 30. [vers. 13, 14.] Jam itaque manifestum judicium intelligentes, et exsultantes dicunt, Propter quid irritavit impius Deum? id est, quid profuit tanta mala facere? Dixit enim in corde suo: Non requiret. Deinde sequitur: Vides quoniam tu laborem et iram consideras, ut tradas eos in manus tuas. Sensus iste pronuntiationem quaerit, in qua si erratum fuerit, obscuratur. Sic enim dixit in corde suo impius: Non requiret Deus, quasi Deus laborem et iram consideret, ut tradat eos in manus suas; id est, quasi laborare et irasci timeat, et propterea illis parcat, ne onerosa illi sit poena eorum, aut ne iracundiae tempestate turbetur, quomodo plerumque homines faciunt, dissimulantes vindictam, ne laborent, aut irascantur. 31. Tibi derelictus est pauper. Ideo enim pauper est, id est, omnia hujus mundi temporalia bona contempsit, ut tu sis tantum spes ejus. Pupillo tu eris adjutor; id est, ei cui moritur pater hic mundus, per quem carnaliter genitus est, et jam potest dicere: Mundus mihi crucifixus est, et ego mundo (Gal. VI, 14). Talibus enim pupillis pater fit Deus. Docet quippe Dominus pupillos fieri discipulos suos, quibus dicit: Ne vobis dicatis patrem in terris (Matth. XXIII, 9). Cujus rei exemplum praebuit prior ipse dicendo: Quae mihi mater, aut qui fratres (Id. XII, 48) Unde volunt quidam perniciosissimi haeretici asserere, non eum habuisse matrem: nec vident esse consequens si haec verba attendant, ut nec discipuli ejus patres habuerint; quia sicut ipse dixit, Quae mihi mater est, sic illos docuit, cum ait: Nolite vobis dicere patrem in terris. 32. [vers. 15, 16.] Contere brachium peccatoris et maligni; illius scilicet de quo supra dicebatur: Omnium inimicorum suorum dominabitur. Brachium ergo ejus, dixit potentiam ejus: cui contraria est Christi potentia, de qua dicitur: Exsurge, Domine Deus, exaltetur manus tua. Requiretur delictum ejus, nec invenietur. Propter illud, id est, judicabitur de peccato suo, et ipse periet propter peccatum suum. Deinde quid mirum si sequitur, Dominus regnabit in aeternum et in saeculum saeculi, peribitis gentes de terra illius? Gentes posuit, peccatores et impios. 33. [vers. 17.] Desiderium pauperum exaudivit Dominus: desiderium illud quo aestuabant, cum in angustiis et tribulationibus hujus saeculi Domini diem concupiscerent. Praeparationem cordis eorum exaudivit auris tua: haec est cordis praeparatio, de qua in alio psalmo canitur, Paratum cor meum, Deus, paratum cor meum (Psal. LVI, 8); de qua dicit Apostolus: Si autem quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus (Rom. VIII, 25). Jam vero aurem Dei, non membrum corporeum, sed potentiam esse qua exaudit, regulariter debemus accipere; atque ita quibusque nominatis membris ejus, quae in nobis visibilia et corporea sunt, potentias operationum oportet intelligi, ne saepe ista repetantur: non enim corporeum fas est putare, quod Dominus Deus non sonantem vocem, sed praeparationem cordis exaudit. 34. [vers. 18.] Judicare pupillo et humili: id est, non ei qui conformatur huic saeculo, neque superbo. Aliud est enim judicare pupillum, aliud judicare pupillo: judicat pupillum etiam qui condemnat; judicat autem pupillo qui pro illo profert sententiam. Ut non apponat ultra magnificare se homo super terram. Homines enim sunt, de quibus dictum est: Pone, Domine, legislatorem super eos, sciant gentes quoniam homines sunt. Sed etiam ille qui eodem loco intelligitur poni super eos, homo erit, de quo nunc dicitur, Ut non apponat ultra magnificare se homo super terram: cum venerit scilicet Filius hominis judicare pupillo, qui se exuit veterem hominem, atque hoc modo tanquam extulit Patrem. 35. Post occulta ergo Filii, de quibus in hoc psalmo multa dicta sunt, erunt manifesta Filii, de quibus pauca in fine ejusdem psalmi nunc dicta sunt: ex his autem titulus factus est, quae majorem hic partem tenent. Potest et ipse dies adventus Domini recte numerari inter occulta Filii, quamvis ipsa Domini praesentia manifesta futura sit; de illo enim die dictum est quod nemo eum sciret, neque Angeli, nec Virtutes, neque Filius hominis (Matth. XXIV, 36): quid ergo tam occultum, quam id quod etiam ipsi judici occultum esse dictum est, non ad cognoscendum, sed ad prodendum? De occultis autem Filii, etiam si quisquam non Dei Filium subaudire voluerit, sed ipsius David, cujus nomini totum Psalterium tribuitur, nam Davidici utique Psalmi appellantur, voces illas audiat quibus Domino dicitur; Miserere nostri, fili David (Id. XX, 30); atque ita etiam hoc modo eumdem Dominum Christum intelligat, de cujus occultis ipse psalmus inscriptus est. Sic enim etiam ab angelo dicitur: Dabit illi Deus sedem David patris sui (Luc. I, 32). Nec illa sententia huic intellectui contraria est, qua idem Dominus quaerit a Judaeis, Si filius David Christus est, quomodo in spiritu vocat eum Dominum, dicens: Dixit Dominus Domino meo, Sede ad dexteram meam, donec ponam inimicos tuos sub pedibus tuis (Matth. XXII, 44). Dictum est enim imperitis, qui quamvis venturum Christum sperarent, secundum hominem tamen eum exspectarent, non secundum quod Virtus et Sapientia Dei est. Docet ergo ibi fidem verissimam et sincerissimam, ut et Dominus sit regis David, secundum quod est Verbum in principio, Deus apud Deum, per quod facta sunt omnia (Joan. I, 1); et filius, secundum quod factus est ei ex semine David secundum carnem (Rom. I, 3). Non enim dicit, Non est filius David Christus; sed, Si jam tenetis quod filius sit ejus, discite quomodo sit Dominus ejus; nec teneatis in Christo quod filius hominis est, ita enim filius David est; relinquatis quod Filius Dei est, ita enim Dominus ejus est.
IN PSALMUM X ENARRATIO. In finem, Psalmus ipsi David.
1. [vers. 1, 2.] Nova tractatione titulus iste non indiget; jam enim satis tractatum est quid sit, in finem. Ipsum ergo Psalmi textum videamus, qui mihi videtur adversus haereticos canendus, qui commemorando et exaggerando multorum in Ecclesia peccata, quasi apud ipsos justi aut omnes aut plures sint, ab unius Ecclesiae verae matris uberibus nos avertere atque abripere moliuntur, affirmantes quod apud ipsos sit Christus, et quasi pie studioseque admonentes, ut ad eos transeundo transmigremus ad Christum, quem se habere mentiuntur. Notum est autem Christum in prophetia, cum multis nominibus allegorice insinuaretur, etiam montem appellatum. Respondendum est itaque istis, et dicendum: In Domino confido, quomodo dicitis animae meae: Transmigra in montes sicut passer? unum montem teneo in quo confido, quomodo dicitis ut ad vos transeam, tanquam multi sint Christi? Aut si vos montes esse dicitis per superbiam, oportet quidem esse passerem pennatum virtutibus et praeceptis Dei; sed ea ipsa prohibent volare in istos montes, et in superbis hominibus spem collocare. Habeo domum ubi requiescam, quia in Domino confido: nam et passer invenit sibi domum (Psal. LXXXIII, 4), et factus est Dominus refugium pauperi (Psal. IX, 10). Dicamus ergo tota fiducia, ne dum Christum apud haereticos quaerimus, amittamus: In Domino confido; quomodo dicitis animae meae: Transmigra in montes sicut passer? 2. [vers. 3.] Quoniam ecce peccatores intenderunt arcum, paraverunt sagittas suas in pharetra, ut sagittent in obscura luna rectos corde. Terrores isti sunt comminantium nobis de peccatoribus, ut ad se tanquam ad justos transeamus. Ecce, inquiunt, peccatores intenderunt arcum: credo, Sripturas, quas illi carnaliter interpretando, venenatas inde sententias emittunt. Paraverunt sagistas suas in pharetra: eadem verba scilicet, quae Scripturarum auctoritate jaculaturi sunt, in cordis occulto paraverunt. Ut sagittent in obscura luna rectos corde: ut cum senserint, Ecclesiae lumine propter multitudinem imperitorum et carnalium obscurato, non se posse convinci, corrumpant bonos mores colloquiis malis (I Cor. XV, 33). Sed contra omnes istos terrores dicendum est: In Domino confido. 3. Luna vero quam congruenter significet Ecclesiam, memini me promisisse in hoc psalmo consideraturum. Duae sunt de luna opiniones probabiles: harum autem quae vera sit, aut non omnino, aut difficillime arbitror posse hominem scire. Cum enim quaeritur unde lumen habeat, alii dicunt suum habere, sed globum ejus dimidium lucere, dimidium autem obscurum esse; dum autem movetur in circulo suo, eamdem partem qua lucet, paulatim ad terras converti, ut videri a nobis possit, et ideo prius quasi corniculatam apparere. Nam et si facias pilam ex dimidia parte candidam, et ex dimidia obscuram; si eam partem quae obscura est ante oculos habeas, nihil candoris vides, et cum coeperis illam candidam partem ad oculos convertere, si paulatim facias, primo cornua candoris videbis, deinde paulatim crescit, donec tota pars candens opponatur oculis, et nihil obscurae alterius partis videatur: quod si perseveres adhuc paulatim convertere, incipit obscuritas apparere, et candor minui, donec iterum ad cornua redeat, et postremo totus ab oculis avertatur, ac rursus obscura illa pars sola possit videri: quod fieri dicunt, cum lumen lunae videtur crescere usque ad quintamdecimam lunam, et rursus usque ad tricesimam minui, et redire ad cornua, donec penitus nihil in ea lucis appareat. Secundum hanc opinionem luna in allegoria significat Ecclesiam, quod ex parte spirituali lucet Ecclesia, ex parte autem carnali obscura est: et aliquando spiritualis pars in bonis operibus apparet hominibus; aliquando autem in conscientia latet, ac Deo tantummodo nota est, cum solo corpore apparet hominibus; sicut contingit, cum oramus in corde, et quasi nihil agere videmur, dum non ad terram, sed sursum corda habere jubemur ad Dominum. Alii autem dicunt non habere lunam lumen proprium, sed a sole illustrari; sed quando cum illo est, eam partem ad nos habere qua non illustratur, et ideo nihil in ea lucis videri; cum autem incipit ab illo recedere, illustrari ab ea etiam parte quam habet ad terram, et necessario incipere a cornibus, donec fiat quintadecima contra solem; tunc enim sole occidente oritur, ut quisquis occidentem solem observaverit, cum eum coeperit non videre, conversus ad Orientem, lunam surgere videat; atque inde ex alia parte cum ei coeperit propinquare, illam partem ad nos convertere, qua non illustratur, donec ad cornua redeat atque inde omnino non appareat; quia tunc pars illa quae illustratur, sursum est ad coelum, ad terram autem illa quam radiare sol non potest. Ergo et secundum hanc opinionem, luna intelligitur Ecclesia, quod suum lumen non habeat, sed ab unigenito Dei Filio, qui multis locis in sanctis Scripturis allegorice sol appellatus est, illustratur. Quem nescientes et cernere non valentes haeretici quidam, ad istum solem corporeum et visibilem, quod commune lumen est carnis hominum atque muscarum, sensus simplicium conantur avertere, et nonnullorum avertunt, qui quamdiu non possunt interiorem lucem veritatis mente contueri, simplici fide catholica contenti esse nolunt, quae una parvulis salus est, et quo uno lacte ad firmitatem solidioris cibi certo robore pervenitur. Quaelibet ergo duarum istarum opinionum vera sit, congruenter accipitur allegorice luna, Ecclesia. Aut si in istis obscuritatibus, magis negotiosis quam fructuosis exercere animum aut non libet, aut non vacat, aut animus ipse non valet, satis est lunam popularibus oculis intueri, et non quaerere obscuras causas, sed cum omnibus et incrementa ejus et complementa et detrimenta sentire. Quae si propterea deficit ut renovetur, etiam ipsi imperitae multitudini demonstrat Ecclesiae figuram, in qua creditur resurrectio mortuorum. 4. Deinde quaerendum est quid in hoc psalmo accipiatur obscura luna, in qua peccatores sagittare paraverunt rectos corde. Non enim uno modo dici obscura luna potest: nam et cum finitur menstruis cursibus, et cum ejus fulgor nubilo interpolatur, et cum plena deficit, dici potest obscura luna. Potest ergo et de persecutoribus martyrum intelligi, quod sagittare voluerint in obscur a luna rectos corde: sive adhuc in Ecclesiae novitate, quia nondum terris major effulserat, et gentilium superstitionum tenebras vicerat: sive linguis blasphemorum et christianum nomen male diffamantium, quasi nebulis cum terra obtegeretur, videri perspicua luna non poterat, id est Ecclesia: sive ipsorum martyrum caedibus et tanta effusione sanguinis, tanquam illo defectu et obscuratione qua cruentam faciem luna videtur ostendere, a nomine christiano deterrebantur infirmi; in quo terrore verba dolosa et sacrilega jaculabantur peccatores, ut etiam rectos corde perverterent. Potest et de his peccatoribus intelligi, quos Ecclesia continet, quod tunc inventa occasione hujus lunae obscurae, multa commiserint, quae nobis opprobria nunc objiciuntur ab haereticis, cum eorum auctores ea fecisse dicantur. Sed quoquo modo se habeat quod in obscura luna factum est, nunc catholico nomine toto orbe diffuso atque celebrato, quid mihi est incognitis perturbari? In Domino enim confido; nec audio dicentes animae meae: Transmigra in montes sicut passer. Quoniam ecce peccatores intenderunt arcum, ut sagittent in obscura luna rectos corde. Aut si et illis nunc luna videtur obscura, quia incertum volunt efficere quae sit catholica, et eam peccatis carnalium hominum, quos multos continet, conantur arguere; quid ad eum pertinet qui vere dicit: In Domino confido? Qua voce se quisque et frumentum esse ostendit, et usque ad ventilationis tempus paleas tolerabiliter sustinet. 5. In Domino ergo confido. Illi timeant qui confidunt in homine, et de parte hominis se esse negare non possunt, per cujus canos jurant: et cum in sermone ab eis quaeritur, cujus communionis sint, nisi de parte illius se esse dicant, non possunt agnosci. Dic quid isti faciunt, cum illis commemorantur tam innumerabilia et quotidiana peccata et scelera eorum, quibus plena est illa societas? Numquid possunt dicere. In Domino confido; quomodo dicitis animae meae: Tramsmigra in montes sicut passer? Non enim confidunt in Domino, qui tunc esse dicunt sancta sacramenta, si per sanctos homines dentur. Itaque cum ab eis quaeritur, qui sint sancti, erubescunt dicere, Nos sumus; quin etiam si illi non erubescant hoc dicere, hi qui audiunt pro ipsis erubescunt. Itaque isti cogunt eos qui accipiunt sacramenta, spem suam in homine ponere, cujus cor videre non possunt. Et maledictus omnis qui spem suam ponit in homine (Jerem. XVII, 5). Quid est enim dicere, Ego quod de sanctum est; nisi, Spem tuam in me pone? Quid si non es sanctus? Aut ostende cor tuum. Quod si non potes, ubi videbo quod sanctus es? An forte dices quod scriptum est, Ex operibus eorum cognoscetis eos (Matth. VII, 16) Video plane mira opera, quotidianas violentias Circumcellionum sub episcopis et presbyteris ducibus circumquaque volitare, et terribiles fustes Israeles vocare, quae homines qui nunc vivunt, quotidie vident et sentiunt. Macariana vero tempora, de quibus invidiam faciunt, et plurimi non viderunt, et nemo nunc videt: et quisquis ea vidit catholicus, potuit dicere, si Dei servus esse vellet, In Domino confido; quod et nunc dicit, cum multa quae non vult, in Ecclesia videt, qui se intra illa retia plena piscibus bonis et malis (Id. XIII, 47) natare adhuc sentit, donec ad finem maris veniatur, ubi mali segregentur a bonis. Isti autem quid respondent, si alicui illorum dicat ille quem baptizant: Quomodo me jubes praesumere? Nam si et dantis et accipientis est meritum, sit dantis Dei, et accipientis conscientiae meae: haec enim duo non mihi incerta sunt, bonitas illius, et fides mea. Quid de interponis, de quo certum scire nihil possum? Sine me dicere, In Domino confido. Nam si in te confido, unde confido si nihil mali ista nocte fecisti? Postremo si vis ut credam tibi, numquid possum amplius quam de te credere? Unde ergo confido in eis quibus heri communicasti, et hodie communicas, et cras communicabis, utrum vel isto triduo nihil mali commiserint? Quod si nec te nec me polluit quod nescimus, quae causa est ut rebaptizes eos qui tempora traditionis et Macarianae invidiae non noverunt? Quae causa est ut christianos de Mesopotamia venientes, qui Caeciliani et Donati nec nomen audierunt, rebaptizare audeas, et neges esse christianos? Si autem illos polluunt aliena peccata quae nesciunt, tenet te reum quidquid per singulos dies in parte vestra te nesciente committitur, imperatorum constitutiones frustra objicientem Catholicis, cum in vestris castris privati fustes ignesque sic saeviant. Ecce quo lapsi sunt, qui cum viderent in Catholica peccatores, non potuerunt dicere, In Domino confido, et spem suam in homine posuerunt. Quod omnino dicerent, si non aut ipsi, aut et ipsi tales essent, quales illos putabant, a quibus sacrilega superbia separari se velle finxerunt. 6. [vers. 4.] Dicat ergo anima catholica: In Domino confido; quomodo dicitis animae meae: Transmigra in montes sicut passer? Quoniam esse peccatores intenderunt arcum, paraverunt sagittas suas in pharetra, ut sagittent in obscura luna rectos corde: et sermonem ab ipsis convertat ad Dominum, et dicat, Quoniam quae perfecisti destruxerunt. Et hoc dicat, non contra istos solos, sed contra omnes haereticos. Omnes enim quantum in ipsis est, destruxerunt laudem, quam ex ore infantium et lactentium perfecit Deus (Psal. VIII, 3), dum quaestionibus vanis et scrupulosis exagitant parvulos, et eos nutriri fidei lacte non sinunt. Quasi ergo dictum sit huic animae, Quare isti tibi dicunt, Transmigra in montes sicut passer? quare te de peccatoribus terrent, qui intenderunt arcum ad sagittandos in obscura luna rectos corde? Respondet: Ideo utique me terrent, quoniam quae perfecisti destruxerunt. Ubi, nisi in conventiculis suis, ubi parvulos et interioris lucis ignaros, non lacte nutriunt, sed venenis necant? Justus autem quid fecit? Si vos Macarius, si vos Caecilianus offendit; Christus quid fecit vobis, qui dixit, Pacem meam do vobis, pacem meam relinquo vobis (Joan. XIV, 27): quam vos nefanda dissensione violastis? Christus quid vobis fecit, qui traditorem suum tanta patientia pertulit, ut ei primam Eucharistiam confectam manibus suis et ore suo commendatam, sicut caeteris Apostolis traderet (Luc. XXII, 19, 21) Quid vobis fecit Christus, qui eumdem traditorem suum, quem diabolum nominavit (Joan. VI, 71), qui ante traditionem Domini nec loculis dominicis fidem potuit exhibere (Id. XII, 6), cum caeteris discipulis ad praedicandum regnum coelorum misit (Matth. X, 5); ut demonstraret dona Dei pervenire ad eos qui cum fide accipiunt, etamsi talis sit per quem accipiunt, qualis Judas fuit? 7. [vers. 5.] Dominus in templo sancto suo. Ita vero, sicut Apostolus dicit, Templum enim Dei sanctum est, quod estis vos. Quisquis autem templum Dei violaverit, disperdet illum Deus (I Cor. III, 17). Templum Dei violat, qui violat unitatem: non enim tenet caput (Coloss. II, 19), ex quo totum corpus connexum et compactum per omnem tactum subministrationis, secundum operationem in mensuram uniuscujusque partis incrementum corporis facit, in aedificationem sui in charitate (Ephes. IV, 16). In hoc templo sancto suo Dominus est; quod constat multis membris suis, sua quaeque officia gerentibus, in unam aedificationem charitate constructis; quod violat, quisquis causa principatus sui a catholica societate disjungitur. Dominus in templo sancto suo, Dominus in coelo sedes ejus. Si coelum acceperis justum, sicut terram accipis peccatorem, cui dictum est, Terra es, et in terram ibis (Gen. III, 19); quod dictum est, Dominus in templo sancto suo, repetitum intelliges dum dictum est, Dominus in coelo sedes ejus. 8. Oculi ejus in pauperem respiciunt. Quippe cui derelictus est pauper, et qui factus est refugium pauperi (Psal. IX, 10). Et ideo seditiones omnes et tumultus intra ista retia, donec perducantur ad littus, de quibus nobis in perniciem suam et ad nostram correctionem insultant haeretici, per eos homines fiunt qui pauperes Christi esse nolunt. Sed numquid ab eis qui hoc esse volunt, avertunt oculos Dei? Oculi enim ejus in pauperem respiciunt. Numquid metuendum est ne in turba divitum paucos pauperes videre non possit, quos in Ecclesiae catholicae gremio custoditos enutriat? Palpebrae ejus interrogant filios hominum. Hic filios hominum, illa regula libenter acceperim, de veteribus regeneratos per fidem. Hi quippe quibusdam Scripturarum locis obscuris, tanquam clausis oculis Dei, exercentur ut quaerant: et rursus quibusdam locis manifestis, tanquam apertis oculis Dei, illuminantur ut gaudeant. Et ista in sanctis libris crebra opertio atque adapertio tanquam palpebrae sunt Dei, quae interrogant, id est, quae probant filios hominum, qui neque fatigantur rerum obscuritate, sed exercentur, neque inflantur cognitione, sed confirmantur. 9. [vers. 6.] Dominus interrogat justum et impium. Quid ergo metuimus ne aliquid nobis obsint impii, si forte nobiscum sacramenta non sincero corde communicant, quando ille interrogat justum et impium? Qui autem diligit iniquitatem, odit animam suam: id est, non ei qui credit Deo et spem suam non ponit in homine, sed tantum animae suae nocet dilector iniquitatis. 10. [vers. 7, 8.] Pluet super peccatores laqueos. Si nubes generaliter Prophetae intelliguntur, sive boni, sive mali, qui etiam pseudoprophetae appellantur; sic ordinantur pseudoprophetae a Domino Deo, ut de his laqueos super peccatores pluat: non enim quisquam in eos sectandos incidit nisi peccator; sive ad praeparationem extremi supplicii, si perseverare in peccando maluerit; sive ad desuadendam superbiam, si aliquando Deum cura sinceriore quaesiverit. Si autem nubes nonnisi boni et veri Prophetae intelliguntur; et de his manifestum est super peccatores laqueos pluere Deum, quamvis de his etiam pios ad fructificandum irriget: Quibusdam, inquit Apostolus, sumus odor vitae in vitam, quibusdam odor mortis in mortem (II Cor. II, 16). Non enim Prophetae tantum, sed omnes verbo Dei animas irrigantes, nubes dici possunt: qui cum male intelliguntur, pluit Deus super peccatores laqueos; cum autem bene intelliguntur, foecundat pectora piorum atque fidelium. Sicut exempli gratia, quod scriptum est, Et erunt duo in carne una (Gen. II, 24), si ad libidinem quisque interpretetur, laqueum pluit super peccatorem; sin autem intelligas, sicut ille qui ait, Ego autem dico in Christo et in Ecclesia (Ephes. V, 32), imbrem pluit super fertilem terram: eadem autem nube, id est divina Scriptura, utrumque factum est. Item Dominus dicit: Non quod intrat in os vestrum, vos coinquinat, sed quod exit (Matth. XV, 11). Audit hoc peccator, et gulam parat voracitati: audit hoc justus, et a ciborum discernendorum superstitione munitur. Et hic igitur eadem Scripturarum nube, pro suo cujusque merito, et peccatori pluvia laqueorum, et justo pluvia ubertatis infusa est. 11. Ignis et sulphur et spiritus procellae pars calicis eorum. Haec poena eorum est atque exitus, per quos blasphematur nomen Dei, ut primo cupiditatum suarum igne vastentur, deinde malorum operum putore a coetu beatorum abjiciantur, postremo abrepti atque submersi, ineffabiles poenas luant. Haec enim pars est calicis eorum; sicut justorum calix tuus inebrians quam praeclarus (Psal. XXII, 5)! Inebriabuntur enim ab ubertate domus tuae (Psal. XXXV, 9). Calicem autem propterea puto appellatum, ne quid praeter modum atque mensuram, vel in ipsis peccatorum suppliciis, per divinam providentiam fieri arbitremur. Et ideo tanquam rationem reddens quare id fiat, subjecit: Quoniam justus Dominus, et justitias dilexit. Non frustra pluraliter, nisi quia homines dicit, ut pro justis, justitiae intelligantur positae; in multis enim justis quasi multae justitiae videntur esse, cum sit una Dei, cujus omnes participant: tanquam si una facies intueatur plura specula, quod in illa singulare est, de illis pluribus pluraliter redditur. Propterea rursus ad singularitatem se refert, dicendo, Aequitatem vidit facies ejus: fortasse pro eo sit positum, Aequitatem vidit facies ejus, ac si diceretur, Aequitas visa est in facie ejus, id est in ejus notitia; facies enim Dei est potentia qua dignis innotescit: aut certe, Aequitatem vidit facies ejus, quia non se praebet cognoscendum malis, sed bonis; et ipsa est aequitas. 12. Si quis autem lunam synagogam vult intelligere, ad passionem Domini referat Psalmum, et de Judaeis dicat, Quoniam quae perfecisti destruxerunt; ac de ipso Domino, Justus autem quid fecit? quem tanquam destructorem Legis arguebant: cujus praecepta, perverse vivendo, et ea contemnendo, ac sua statuendo, destruxerant, ut ipse Dominus secundum hominem loquatur, ut solet, dicens, In Domino confido; quomodo dicitis animae meae: Transmigra in montes sicut passer? propter terrores scilicet eorum, qui illum apprehendere et crucifigere cupiebant: cum peccatores sagittare volentes rectos corde, id est qui Christo crediderant, in obscura luna, id est repleta peccatoribus synagoga, non absurde intelligitur. Cui congruit et quod dicitur, Dominus in templo sancto suo, Dominus in coelo sedes ejus? id est, Verbum in homine, vel ipse Filius hominis qui in coelis est. Oculi ejus in pauperem respiciunt: aut quem suscepit secundum Deum, aut propter quem passus est secundum hominem. Palpebrae ejus interrogant filios hominum. Opertionem atque adapertionem oculorum, quod nomine palpebrarum probabile est positum, mortem resurrectionemque ejus accipere possumus, ubi probavit filios hominum discipulos suos, et territos sua passione, et resurrectione laetificatos. Dominus interrogat justum et impium: jam de coelo gubernans Ecclesiam. Qui autem diligit iniquitatem, odit animam suam: quare hoc ita sit, consequentia docent; Pluet enim super peccatores laqueos, secundum superiorem expositionem accipiendum, et omnia caetera usque ad finem Psalmi.