II  |
LIBER PRIMUS
DE MISERABILI HUMANE CONDITIONIS INGRESSU
Incipiunt capitula libri primi:
I. De miserabili humane conditionis ingressu.
II. De vilitate materie de qua formatus est homo.
III. De conceptione infantis.
IIII. Quali cibo conceptus nutriatur in utero.
V. De imbecillitate infantis.
VI. De dolore partus et eiulatu nascentis.
VII. De nuditate et vestitu nascentis.
VIII. Qualem fructum homo producit.
VIIII. De brevitate huius vite.
X. De incommodo senectutis.
XI. De labore mortalium.
XII. De diverso studio sapientum.
XIII. De variis hominum studiis.
XIIII. De diversis anxietatibus.
XV. De miseria pauperis et divitis.
XVI. De miseria servorum et dominorum.
XVII. De miseria continentis et coniugati.
XVIII. De miseria bonorum et malorum. [<7I>]
XVIIII. De hostibus hominis.
XX. Quod corpus dicitur carcer anime.
XXI. De brevi letitia.
XXII. De inopinato dolore.
XXIII. De vicinitate mortis.
XXIIII. De terrore sompniorum.
XXV. De compassione.
XXVI. Quod innumere sunt species egritudinum.
XXVII. De subitis infortuniis.
XXVII. De diversis generibus tormentorum.
XXVIII. De quodam horribili facinore: de quadam muliere que comedit infantem suum.
XXIX. Quod quandoque punitur innocens et nocens absolvitur.
I
De miserabili humane conditionis ingressu.
(1) « Quare de vulva matris egressus sum, ut viderem laborem
et dolorem et consummerentur in confusione dies mei?».
Si talia locutus est de se ille quem Dominus sanctificavit
in utero, qualia loquar ego de me, quem mater mea genuit
in peccato? Heu me, dixerim, mater mea, quid me genuisti
filium amaritudinis et doloris? «Quare non in vulva mortuus
sum? Egressus ex utero non statim perii? Cur
exceptus genibus, lactatus uberibus?». Natus in «combustionem et cibum
ignis?». «Utinam interfectus fuissem in utero, ut fuisset
michi mater mea sepulchrum et vulva eius conceptus
eternus». «Fuissem enim quasi non essem, de utero translatus
ad tumulum».
(2) Quis ergo det oculis meis fontem lacrimarum, ut fleam
miserabilem conditionis humane ingressum, culpabilem
humane conversationis progressum, dampnabilem humane
dissolutionis egressum? Consideraverim ergo cum lacrimis
de quo factus sit homo, quid faciat homo, quid futurus sit
homo. Sane formatus est homo de terra, conceptus in culpa,natus ad penam, agit prava que non licent, turpia que non
decent, vana que non expediunt; fiet cibus ignis, esca vermis,
massa putredinis.
(3) Exponam id planius, edisseram plenius. Formatus est
homo de pulvere, de luto, de cinere: quodque vilius est de
spurcissimo spermate. Conceptus in pruritu carnis, in fervore
libidinis, in fetore luxurie: quodque deterius est in
labe peccati. Natus ad laborem, timorem et dolorem: quodque
miserius est ad mortem. Agit prava, quibus offendit
Deum, offendit proximum, offendit seipsum; agit turpia,
quibus polluit famam, polluit personam, polluit conscientiam.
Agit vana quibus negligit seria, negligit utilia, negligit
necessaria. Fiet cibus ignis, qui semper ardet et urit
inexstinguibilis; esca vermis qui semper rodit et comedit
immortalis; massa putredinis, que semper fetet et sordet
horribilis.
II
De vilitate materie de qua formatus est homo.
(1) «Formavit igitur Dominus Deus hominem de limo terre»,
que ceteris est indignior elementis. Planetas et stellas
fecit ex igne, flatus et ventos fecit ex aere, pisces et volucres
fecit ex aqua: homines et iumenta fecit de terra. Considerans
igitur aquatica homo se vilem inveniet, considerans
aeria se viliorem agnoscet, considerans ignea se vilissimum
reputabit, nec valebit se parificare celestibus, nec audebit
se preferre terrenis, quia parem se iumentis inveniet et similem
recognoscet.
(2) «Unus est enim hominum et iumentorum interitus et
equa utriusque conditio, et nichil habet homo iumento amplius.
De terra orta sunt et in terram pariter revertuntur».
Verba sunt ista non cuiuslibet hominis, sed sapientissimi
Salomonis. Quid est igitur homo nisi lutum et cinis? Hinc
enim homo dicit ad Deum: «Memento, queso, quod sicut
lutum feceris me et in pulverem reduces me». Hinc et Deus
dicit ad hominem: «Cinis es, et in cinerem reverteris».
«Comparatus sum, ait, luto et assimilatus sum faville et
cineri». Lutum efficitur ex aqua et pulvere, utroque manente;
cinis autem fit ex igne et ligno, utroque deficiente.
Expressum misterium, sed alias exprimendum. Quid ergo
lutum superbis? De quo pulvis extolleris? Unde cinis gloriaris?
(3) Verum illud forsitan respondebis, quod Adam ipse fuit
de limo terre formatus, tu autem ex humano semine procreatus.
At ille fuit formatus de terra, sed virgine; tu vero
procreatus de semine, sed immundo. «Quis enim potest
facere mundum de immundo conceptum semine?». «Quis
est homo ut immaculatus sit et iustus appareat natus de
muliere?». «Ecce enim in iniquitatibus conceptus sum et
in delictis peperit me mater mea». Non in una tantum iniquitate,
non in uno tantum delicto, sed in multis iniquitatibus
et in multis delictis: in delictis videlicet et iniquitatibus
propriis, in delictis et iniquitatibus alienis.
III
De conceptione infantis.
(1) Est autem duplex conceptio, una seminum et altera naturarum:
prima fit in commissis, secunda in contractis. Parentes
enim committunt in prima, proles contrahit in
secunda. Quis enim nesciat concubitum etiam coniugalem
nunquam omnino committi sine pruritu carnis, sine fervore
libidinis, sine fetore luxurie? Unde semina concepta
fedantur, maculantur et vitiantur, ex quibus tandem anima
infusa contrahit labem peccati, maculam culpe, sordem
iniquitatis. Sicut ex vase corrupto liquor infusus corrumpitur
et pollutum contingens ex ipso contactu polluitur.
(2) Habet enim anima tres naturales potentias sive tres naturales
vires. Rationalem ut discernat inter bonum et malum,
irascibilem ut respuat malum, concupiscibilem ut appetat
bonum. Iste tres vires tribus oppositis vitiis originaliter
corrumpuntur. Vis rationalis per ignorantiam, ut non discernat
inter bonum et malum, vis irascibilis per iracundiam,
ut respuat bonum, vis concupiscibilis per concupiscentiam,
ut appetat malum. Prima gignit delictum, ultima parit peccatum,
media delictum generat et peccatum. Est enim delictum
non facere faciendum, peccatum agere non agendum.
(3) Hec tria vitia contrahuntur ex carne corrupta per tres
carnales illecebras. In carnali quippe commercio rationis
sopitur intuitus, ut ignorantia seminetur; libidinis irritatur
pruritus, ut iracundia propagetur; voluptatis satiatur affectus,
ut concupiscentia contrahatur. Hic est tirannus carnis,
lex membrorum, fomes peccati, languor nature, pabulum
mortis, sine quo nemo nascitur, sine quo nemo moritur:
qui si quando transit reatu, semper tamen remanet actu.
«Si enim dixerimus quoniam peccatum non habemus, nosipsos
seducimus et veritas in nobis non est».
(4) O gravis necessitas et infelix conditio: antequam peccamus
peccato constringimur et antequam delinquamus delicto
tenemur. «Per unum hominem peccatum in hunc
mundum intravit et per peccatum in omnes homines mors
pertransiit». An non «patres comederunt uvam acerbam et
dentes filiorum obstupescunt»?
IIII
Quali cibo conceptus nutriatur in utero.
(1) Sed attende quo cibo nutriatur conceptus in utero:
profecto sanguine menstruo, qui cessat ex femina post conceptum
ut ex eo conceptus nutriatur in femina. Qui fertur
esse tam detestabilis et immundus, ut ex eius contactu
fruges non germinent, arescant arbusta, moriantur herbe,
amittant arbores fetus, et si canes inde comederint in rabiem
efferantur. Concepti fetus vitium seminis contrahunt, ita
ut leprosi et elephantici ex hac corruptione nascantur. Unde
secundum legem Mosaycam mulier que menstrua patitur
ruputatur immunda, et si quis ad menstruatam accederet
iubetur interfici. Ac propter immunditiam menstruorum
precipitur ut mulier si masculum pareret quadraginta, si
vero feminam octoginta diebus a templi cessaret ingressu.
V
De imbecillitate infantis.
(1) «Quare ergo misero data est lux et vita hiis qui sunt
in amaritudine anime?». Felices illi qui moriuntur antequam
oriantur, prius mortem sentientes quam vitam scientes. Quidam
enim tam deformes et prodigiosi nascuntur, ut non
homines, sed abhominationes potius videantur; quibus forte
melius fuisset provisum si nunquam prodiissent ad visum,
quoniam ut monstra monstrantur et ostentui ostenduntur.
Plerique vero diminuti membris et sensibus corrupti nascuntur,
amicorum tristitia, parentum infamia, verecundia
propinquorum.
(2) Quid hic particulariter dixerim de quibusdam, cum generaliter
omnes sine scientia, sine verbo, sine virtute nascamur?
Flebiles, debiles, imbecilles, parum a brutis distantes,
immo minus in multis habentes: nam illa statim ut exorta
sunt gradiuntur, nos autem non solum erecti pedibus
non incedimus, verum etiam curvati manibus non reptamus.
VI
De dolore partus et eiulatu nascentis.
(1) Omnes nascimur eiulantes, ut nature miseriam exprimamus.
Masculus enim recenter natus dicit a, femina vero
e. Unde versus:
Et dicent e vel a quotquot nascuntur ab Eva.
Quid est igitur Eva nisi heu-a ? Utrumque dolentis est
interiectio, doloris exprimens magnitudinem. Hinc enim
ante peccatum virago, post peccatum Eva meruit appellari,
ex quo sibi dictum audivit: «In dolore paries».
(2) Non est enim dolor sicut parturientis: unde Rachel pre
nimio dolore partus interiit et moriens vocavit nomen filii
sui Benoni, id est filius doloris. Uxor Phinees subitis doloribus
inruentibus peperit simul ac periit et in ipso articulo
mortis vocavit filium Ichabod, id est filius meroris. «Mulier
autem, ut naufragus, cum parit tristitiam habet; cum vero
peperit puerum, iam non meminit pressure propter gaudium,
quia natus est homo in mundum». Concipit ergo
cum immunditia et fetore, parit cum tristitia et dolore, nutrit
cum angustia et labore, custodit cum instantia et timore.
VII
De nuditate et vestitu nascentis.
(1) Nudus egreditur, et nudus regreditur, pauper accedit
et pauper recedit. «Nudus, inquit, egressus sum de utero
matris mee, et nudus revertar illuc». «Nichil intulimus in
hunc mundum, haud dubium, quia nec auferre quid possumus».
(2) Si quis autem indutus ingreditur, attendat quale proferat
indumentum. Turpe dictu, turpius auditu, turpissimum
visu: fedam, scilicet pelliculam sanguine cruentatam. Hec
est illa maceria, de qua Thamar inquit in partu: «Quare
divisa est propter te maceria?». Et ob hanc causam vocavit
nomen eius Phares, quod interpretatur divisio.
VIII
Qualem fructum homo producit.
(1) O vilis conditionis humane indignitas, o indigna vilitatis
humane conditio! Herbas et arbores investiga: ille de se
producunt flores, frondes et fructus, et tu de te lendes,
pediculos et lumbricos. Ille de se fundunt oleum, vinum et
balsamum, et tu de te sputum, urinam et stercus; ille de
se spirant suavitatem odoris, et tu de te reddis abhominationem
fetoris. Qualis est arbor talis est fructus, non enim
potest mala arbor fructus bonos facere, neque arbor bona
fructus malos facit. (2) Quid est enim homo secundum
formam, nisi quedam arbor eversa? Cuius radices sunt crines,
truncus caput cum collo, stipes est pectus cum alvo,
rami sunt ulne cum tibiis, frondes sunt digiti cum articulis.
Hoc est folium quod a vento rapitur et stipula que a sole
siccatur.
VIIII
De brevitate huius vite.
(1) In primordio conditionis humane nongentis annis et
amplius homines vixisse leguntur. Sed paulatim vita hominis
declinante, dixit Dominus ad Noe: «Non permanebit spiritus
meus in homine in eternum quia caro est, eruntque
dies illius centum viginti annorum». Quod intelligi potest
tam de termino vite, quam de spatio penitendi. Ex tunc
enim rarissime leguntur homines plus vixisse, sed cum
magis ac magis vita recidatur humana, dictum est a psalmista:
«Dies annorum nostrorum in ipsis septuaginta anni.
Si autem in potentatibus octoginta anni, et amplius eorum
labor et dolor».
(2) Nunc autem paucitas dierum meorum finietur brevi.
«Dies nostri velocius transeunt quam a texente tela succiditur».
«Homo natus de muliere, brevi vivens tempore,
repletur multis miseriis. Qui quasi flos egreditur et conteritur,
et fugit velut umbra et nunquam in eodem statu
permanet». Pauci nunc ad LX, paucissimi ad LXX annos
perveniunt.
X
De incommodo senectutis.
(1) Si quis autem ad senectutem processerit, statim cor eius
affligitur, et caput concutitur, languet spiritus et fetet anhelitus,
facies rugatur et statura curvatur, caligant oculi et
vacillant articuli, nares effluunt et crines defluunt, tremit
tactus et deperit actus, dentes putrescunt et aures sordescunt.
Senex facile provocatur et difficile revocatur, cito credit et
tarde discredit, tenax et cupidus, tristis et querulus, velox
ad loquendum, tardus ad audiendum, sed non tardus ad
iram, laudat antiquos et spernit modernos, vituperat presens
et commendat preteritum, suspirat et anxiatur, torpet
et infirmatur. Audi poetam dicentem:
Multa senem circumveniunt incommoda.
Porro nec senes contra iuvenem glorientur, nec insolescant
iuvenes contra senem, quia quod sumus iste fuit, erimus
quandoque quod hic est.
XI
De labore mortalium.
(1) Avis nascitur ad volandum, et homo nascitur ad laborem.
Cuncti dies eius laboribus et erumpnis pleni sunt, nec
per noctem requiescit mens eius. Et hoc nonne vanitas? Non
est quicquam sine labore sub sole, non est sine defectu sub
luna, non est sine vanitate sub tempore. Tempus enim est
mora motus rerum mutabilium. (2) «Vanitas vanitatum,
inquit Ecclesiastes, et omnia vanitas». O quam varia sunt
studia hominum, quam diversa sunt exercitia. Unus est
tamen omnium finis et idem effectus, labor et afflictio spiritus.
«Occupatio magna creata est omnibus hominibus et
iugum grave super filios Adam a die exitus de ventre matris
eorum usque in diem sepulture in matrem omnium».
XII
De diverso studio sapientum.
(1) Perscrutentur sapientes et investigent alta celi, lata terre,
profunda maris. De singulis disputent, de cunctis pertractent,
discant semper aut doceant. Et quid ex hac occupatione
nisi laborem et dolorem et afflictionem spiritus invenient?
Noverat hoc experimento qui dixerat: «Dedi cor
meum ut scirem prudentiam atque doctrinam, errores et
stultitiam, et agnovi quod esset labor et afflictio spiritus,
eo quod in multa sapientia multa sit indignatio, et qui addit
scientiam addit dolorem».
(2) Licet enim oporteat indagantem multis insudare vigiliis
et invigilare sudoribus, vix tamen est quidquam tam
vile, vix est tam facile, quod ad plenum intelligat homo et
comprehendat ad liquidum, nisi forsan illud perfecte sciatur
quod nichil scitur perfecte, quanquam ex hoc insolubilis
redargutio consequitur. Quidni? «Corpus quod corrumpitur
aggravat animam, et deprimit terrena inhabitatio sensum
multa cogitantem». Audi quid super hoc sentiat Salomon:
«Cuncte res difficiles, non potest eas homo explicare sermone».
«Est homo qui diebus ac noctibus sompnum non
capit oculis et nullam operum Dei potest invenire rationem,
et quanto plus laboraverit ad querendum, tanto minus inveniet».
(3) Deficiant ergo scrutantes scrutinio, quoniam accedet
homo ad cor altum et exaltabitur Deus. «Perscrutator maiestatis
opprimetur a gloria». Qui magis intelligit, magis dubitat,
et ille videtur plus sapere, qui plus desipit. Pars ergo
scientie est scire quod nesciat. «Fecit autem Deus hominem
rectum, et ipse se infinitis miscuit questionibus».
XIII
De variis hominum studiis.
(1) Currunt et discurrunt mortales per sepes et semitas,
ascendunt montes, transcendunt colles, transvolant rupes,
pervolant alpes, transgrediuntur foveas, ingrediuntur cavernas,
rimantur viscera terre, profunda maris, incerta fluminis,
opaca nemoris, invia solitudinis, exponunt se ventis
et imbribus, tonitruis et fulminibus, fluctibus et procellis,
ruinis et precipitiis. Metalla cudunt et conflant, lapides
sculpiunt et poliunt, ligna succidunt et dolant, telas ordiuntur
et texunt, vestes incidunt et consuunt, edificant domos
et plantant hortos, excolunt agros, pastinant vineas, succendunt
clibanos, extruunt molendina, piscantur, venantur
et aucupantur.
(2) Meditantur et cogitant, consiliantur et
ordinant, querulantur et litigant, diripiunt et furantur, decipiunt
et mercantur, contendunt et preliantur, et innumera
talia ut opes congregent, ut questus multiplicent, ut lucra
sectentur, ut honores acquirant, ut dignitates extollant, ut potestates
extendant. Et hec quoque labor et mentis afflictio.
(3) Si michi non creditur, Salomoni credatur: «Magnificavi,
inquit, opera mea, edificavi michi domos et plantavi
vineas, feci hortos et pomaria, consevi ea cuncti generis
arboribus. Extruxi michi piscinas aquarum ut irrigarent
silvam lignorum germinantium, possedi servos et ancillas,
multamque familiam habui, armenta quoque et magnos
ovium greges, ultra omnes qui fuerant ante me in Ierusalem.
Coacervavi michi aurum et argentum et substantias regum
et provinciarum. Feci michi cantores et cantatrices et delicias
filiorum hominum, scyphos et urceos in ministerio ad
vina fundenda, et supergressus sum opibus omnes, qui ante
me fuerunt in Ierusalem. Cumque me convertissem ad
universa, que fecerant manus mee et ad labores quibus
frustra sudaveram, vidi in omnibus vanitatem et afflictionem
animi, et nichil permanere sub sole» quod non sit labor
et afflictio spiritus.
XIIII
De diversis anxietatibus.
(1) Quanta mortales angit anxietas, affligit cura, sollicitudo
molestat, metus exterret, tremor concutit, horror abducit,
dolor affligit, conturbat tristitia, turbatio tristatur. Pauper et
dives, servus et dominus, coniugatus et continens, denique
bonus et malus, omnes mundanis cruciatibus affliguntur et
mundanis afflictionibus cruciantur. Experto crede magistro:
«Si impius, inquit, fuero, ve michi est; et si iustus, non levabo
caput saturatus afflictione et miseria».
XV
De miseria divitis et pauperis.
(1) Pauperes autem premuntur inedia, cruciantur erumpna,
fame, siti, frigore, nuditate; vilescunt et contabescunt, spernuntur
et confunduntur. O miserabilis conditio mendicantis:
et si petit, pudore confunditur, et si non petit, egestate
consumitur, sed ut mendicet necessitate compellitur. Deum
causatur iniquum, quod non recte dividat, proximum criminatur
malignum, quod non plene subveniat; indignatur,
murmurat, imprecatur. (2) Adverte super hoc sententiam
sapientis: «Melius est mori quam indigere». «Etiam proximo
suo pauper odiosus erit». «Omnes dies pauperis mali».
«Fratres hominis pauperis oderunt eum, insuper et amici
procul recesserunt ab eo»:
Cum fueris felix, multos numerabis amicos:
Tempora si fuerint nubila, solus eris.
Proh pudor! secundum fortunam existimatur persona, cum
potius secundum personam sit estimanda fortuna. Tam
bonus reputatur ut dives, tam malus ut pauper, cum potius
tam dives sit reputandus ut bonus, tam pauper ut malus.
(3) Dives autem superfluitate resolvitur et iactantia effrenatur,
currit ad libitum et corruit ad illicitum, et fiunt instrumenta
penarum que fuerant oblectamenta culparum.
Labor in acquirendo, timor in possidendo, dolor in amittendo,
mentem eius semper fatigat, sollicitat et affligit: «Ubi
est thesaurus tuus, ibi est et cor tuum». Sed de hoc plenius
in sequentibus dicemus.
XVI
De miseria servorum et dominorum.
(1) Servus minis terretur, angariis fatigatur, plagis affligitur,
opibus spoliatur. Qui si non habet, habere compellitur, et
si habet, cogitur non habere. Culpa domini, servi pena; culpa
servi, domini preda:
Quidquid delirant reges, plectuntur Achivi.
«Venatio leonis onager in eremo»: sic pascua divitum sunt
pauperes. O extrema conditio servitutis! «Natura liberos genuit»,
sed fortuna servos constituit. Servus cogitur pati et
nemo sinitur compati, dolere compellitur et nemo condolere
permittitur. Sic ipse non suus est ut nemo sit sibi. Miseri qui
castra secuntur, quia miserum est «aliena vivere quadra».
(2) Dominus autem si crudelis est, oportet vereri propter
nequitiam subiectorum; si mitis est, contingit illum contempni
propter insolentiam subiectorum. Severum ergo metus
affligit, mansuetum vilitas parvipendit; nam crudelitas
parit odium et familiaritas parit contemptum: familiaris enim
cura fatigat et domestica sollicitudo molestat. Oportet enim
semper esse paratum, ubique monitum, ut possit insidias
malignantium precavere, oppugnantium iniurias propulsare,
hostes conterere, cives tueri. Nec sufficit diei malitia sua,
sed dies diei laborem eructat et nox noctis sollicitudinem
indicat. Dies ergo laboriosi ducuntur et noctes expediuntur
insompnes.
XVII
De miseria continentis et coniugati.
(1) Si potest ignis non urere, potest caro non concupiscere,
quia quantumcunque pugnetur, nunquam Iebuseus
ille penitus expugnatur:
Naturam expellas furca, tamen usque recurret.
«Non omnes, inquit, capiunt verbum istud, sed qui potest
capere capiat». Unde cum Deus ipse de certis pontificalibus
indumentis iussisset ut Moyses Aaron et filios suos vestiret,
de solis feminalibus non precepit, sed ait ut ipsi feminalibus
uterentur cum ingrederentur tabernaculum testimonii. Sed
et apostolus dicit: «Nolite fraudare invicem, nisi forte ex
consensu ad tempus ut vacetis orationi et iterum revertimini
in idipsum, ne tempnet vos Sathanas propter incontinentiam
vestram». «Melius est enim nubere, quam uri».
(2) Pugnat ergo contra continentiam angelus Sathane, qui
carnaliter stimulat et graviter colaphyzat, ignem nature flatu
suggestionis succendit, materiam apponit, facultatem tribuit
et oportunitatem ministrat. Pugnat et species, que
subito visa, facile concupiscitur. Unde cum David post
meridiem deambularet in solario domus regie, videns ex
adverso Bersabee se lavantem, erat enim mulier pulchra
nimis, misit et tulit eam et dormivit cum ea.
(3) Porro qui cum uxore est, sollicitus est que sunt mundi
et divisus est. Distrahitur enim per multas angustias et in
varias sollicitudines dissecatur, ut filiis et uxori, famulis et
ancillis necessaria querat et subministret: «Tribulationes
quoque carnis habent huiusmodi».
(4) Uxor contendit habere pretiosum ornatum et variam
suppellectilem, ut pluris sit sepe cultus uxoris quam census
mariti; alioquin per dies et noctes suspirat et plangit, garrit
et murmurat. Tria sunt enim, que non sinunt hominem
in domo permanere: fumus, stillicidium et mala uxor. ‘Illa,
inquit, ornatior procedit in publicum, hec ab omnibus
honoratur: ego miserrima in conventu mulierum sola despicior,
a cunctis contempnor’. Sola vult diligi, sola laudari,
alterius laudem suum dedecus suspicatur. Amandum est
omne quod diligit, odiendum est omne quod spernit. Vincere
vult, sed vinci non valet. Famulari non patitur, sed
dominari molitur. Cuncta vult posse, nulla non posse. Si
pulchra fuerit, facile adamatur, si feda, facile concupiscit: sed
difficile custoditur quod a multis diligitur, et molestum est
possidere, quod nemo dignetur habere. Alius forma, alius ingenio,
alius facetiis, alius liberalitate sollicitat: et ex aliqua
parte capitur quod undique incessitur. (5) Equus, asinus,
bos et canis, vestis et lectulus, calix etiam et urceolus, prius
probantur et postea comparantur: sponsa vero vix tandem
ostenditur, ne prius displiceat quam ducatur: qualiscunque
casus obvenerit, necessario est habenda. Si feda, si fetida,
si egra, si fatua, si superba, si iracunda, si qualibet macula
vitiosa, propter solam fornicationem potest uxor a viro
dimitti. Sed nec dimittens aliam potest ducere, nec dimissa
potest alii copulari. Nam quicunque «dimiserit uxorem
suam, nisi ob fornicationis causam et aliam duxerit, mechatur;
et qui dimissam duxerit, mechatur». Quod si uxor a
viro discesserit, manere debet innupta aut viro suo reconciliari;
similiter et vir, si discesserit ab uxore.
(6) Grave nimis est pondus coniugii, nam «stultus et impius
est qui tenet adulteram», et patronus est turpitudinis qui
celat crimen uxoris. Sed si dimittit adulteram, absque sui
culpa punitur, quoniam illa vivente cogitur continere.
Propter quod et discipuli Christo dixerunt: «Si ita est causa
hominis cum uxore, non expedit nubere». Quis unquam
equanimiter potuit sustinere rivalem? Sola suspicio zelotipum
vehementer affligit; nam licet scriptum sit: «Erunt
duo in carne una», zelus tamen viri duos in una carne non
patitur.
XVIII
De miseria bonorum et malorum.
(1) Non est impiis gaudere, dicit Dominus, «quia per que
peccat homo per hec et torquetur». Vermis enim conscientie
nunquam moritur, et ignis rationis nunquam extinguitur.
«Vidi eos qui operantur iniquitatem et seminant dolores
et metunt eos, flante Deo perisse et spiritu ire eius esse consumptos».
(2) Superbia inflat, invidia rodit, avaritia stimulat,
ira succendit, angit gula, dissolvit luxuria, ligat mendacium,
maculat homicidium. Sic et cetera vitiorum portenta,
et que sunt homini oblectamenta peccandi Deo sunt instrumenta
puniendi:
Invidus alterius rebus macrescit opimis.
Sed:
Invidia Siculi non invenere tyrampni
maius tormentum.
(3) Vitium enim corrumpit naturam, apostolo testante qui ait:
«Quia evanuerunt in cogitationibus suis, obscuratus est insipiens
cor eorum. Propter quod tradidit illos Deus in desideria
cordis eorum in immunditiam, ut contumeliis afficiant
corpora sua, et sicut reprobaverunt Deum habere in notitia,
ita tradidit eos Deus in reprobum sensum, ut faciant ea que
non conveniunt».
(4) Sed et «qui pie vivere volunt in Christo, persecutionem
patiuntur». «Sancti namque ludibria et verbera experti, insuper
et vincula et carceres, lapidati sunt, secti sunt, temptati
sunt, in occisione gladii mortui sunt pro Domino. Circuierunt
in melotis, in pellibus caprinis, egentes, angustiati,
afflicti, quibus dignus non erat mundus. In solitudinibus
errantes et in montibus, in speluncis et in cavernis terre».
«Periculis fluminum, periculis latronum, periculis ex genere,
periculis ex gentibus, periculis in civitate, periculis ex
falsis fratribus. In labore et erumpna, in vigiliis multis, in
fame et siti, in ieiunis multis, in frigore et nuditate», in
angustiis multis.
(5) Iustus enim «abnegat semetipsum», crucifigens membra
sua cum vitiis et concupiscentiis, ut sibi mundus crucifixus
sit et ipse mundo. Non habet hic manentem civitatem, sed
futuram inquirit. Sustinet seculum tanquam exilium, clausus
in corpore tanquam in carcere. «Incola, inquit, ego sum
in terra, et peregrinus sicut omnes patres mei». «Remitte
michi ut refrigerer, priusquam abeam, et amplius non ero».
«Heu michi, quia incolatus meus prolongatus est, habitavi
cum habitantibus Cedar, multum incola fuit anima mea».
«Quis infirmatur, et ego non infirmor? Quis scandalizatur, et
ego non uror?». Nam peccata proximorum frixorium sunt
iustorum. Hoc est irriguum quod Caleph Axe filie sue dedit
in dotem.
XVIIII
De hostibus hominis.
(1) «Militia ergo est vita hominis super terram». An nonne
vere militia est, cum multiplices hostes semper undique insidientur
ut capiant, persequantur ut perimant, demon et
homo, mundus et caro? Demon cum vitiis, homo cum
bestiis, mundus cum elementis, caro cum sensibus. «Caro
namque concupiscit adversus spiritum et spiritus adversus
carnem». Verum «non est nobis colluctatio adversus
carnem et sanguinem, sed adversus spiritualia nequitie in
celestibus, adversus rectores tenebrarum harum». «Adversarius
enim noster dyabolus tanquam leo rugiens circuit
querens quem devoret».
(2) Accenduntur ignea tela nequissimi. Mors ingreditur per
fenestras. Oculus animam depredatur. Pugnat orbis terrarum
contra insensatos. Gens contra gentem, et regnum adversus
regnum et terremotus magni per loca, pestilentie et
fames, terroresque de celo et tempestates. Terra producit
spinas et tribulos, aqua procellas et fluctus, aer tempestates
et tonitrua, ignis coruscationes et fulgura. «Maledicta, inquit,
terra in opere tuo, spinas et tribulos germinabit tibi.
In sudore vultus tui vesceris pane tuo, donec revertaris in
terram, quia terra es et in terram ibis».
(3) «Insidiatur aper de silva, et singularis ferus depastus est
eam». Lupus et ursus, pardus et leo, tigris et onager, cocodrillus
et griphes, serpens et coluber, basiliscus et aspis,
cerastes et draco, scorpiones et vipere; sed etiam lendes
et pulices, cimices et pediculi, sciniphes et musce, scarabones
et vespe, pisces et volucres. Nam qui creati fuimus,
ut dominaremur piscibus maris et volatilibus celi et universis
animantibus que moventur in terra, nunc damur
illis in predam, damur in escam. Scriptum est enim: «Dentes
bestiarum immittam in eos, cum furore trahentium super
terram atque serpentium».
XX
Quod corpus dicitur carcer anime.
(1) «Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis
huius?». Certe non vult educi de carcere qui non vult exire
de corpore, nam carcer anime corpus est. De quo dicit
psalmista: «Educ de carcere animam meam». Nusquam est
quies et tranquillitas, nusquam pax et securitas; ubique
timor et tremor, ubique labor et dolor. Caro dum vivit
dolebit et anima super semetipsam lugebit.
XXI
De brevi letitia.
(1) Quis unquam vel unicam diem totam duxit in sua delectatione
iucundam, quem in aliqua parte diei reatus conscientie
vel impetus ire vel motus concupiscentie non turbaverit?
Quem livor invidie vel ardor avaritie vel tumor superbie
non vexaverit? Quem aliqua iactura vel offensa vel
passio non commoverit? Quem denique visus vel auditus
vel actus aliquis non offenderit?
Rara avis in terris nigroque simillima cigno.
Audi super hoc sententiam sapientis: «A mane usque ad
vesperam immutabitur tempus». Cogitationes vane sibi succedunt
et mens rapitur in diversa. «Tenent tympanum et
citharam, et gaudent ad sonitum organi. Ducunt in bonis
dies suos et in puncto ad inferna descendunt».
XXII
De inopinato dolore.
(1) Semper enim mundane letitie tristitia repentina succedit.
Et quod incepit a gaudio desinit in merore. Mundana
quippe felicitas multis amaritudinibus est respersa. Noverat
hoc qui dixerat: «Risus dolore miscebitur et extrema gaudii
luctus occupat». Experti sunt et liberi Iob, qui cum comederent
et biberent vinum in domo fratris sui primogeniti,
repente ventus vehemens irruit a regione deserti, et concussit
quatuor angulos domus, que corruens universos oppressit».
Merito ergo pater aiebat: «Versa est in luctum
cythara mea, et organum meum in vocem flentium».
(2) «Melius est ergo ire ad domum luctus quam ad domum
convivii». Salubre consilium: «In die bonorum, ne immemor
sis malorum». «Memorare novissima tua et in eternum
non peccabis».
XXIII
De vicinitate mortis.
(1) Semper ultimus dies primus et nunquam primus dies
ultimus reputatur. Cum tamen ita semper vivere deceat,
tanquam mori semper oporteat. Scriptum est enim: «Memor
esto, quia mors non tardat». Tempus preterit, et mors
appropinquat. Mille anni ante oculos morientis sicut dies
hesterna, que preteriit. Semper enim futura nascuntur, semper
presentia moriuntur et quidquid est preteritum totum
est mortuum. Morimur ergo semper dum vivimus, et tunc
tantum desinimus mori cum desinimus vivere. Melius est
igitur mori vite quam vivere morti, quia nichil est vita mortalis
nisi mors vivens. (2) Unde Salomon: «Laudavi magis
mortuos quam viventes et utroque feliciorem iudicavi qui
necdum natus est». Vita velociter fugit et retineri non potest:
mors autem instanter occurrit, et impediri non valet.
Hoc est illud mirabile, quod quanto plus crescit tanto magis
decrescit, quare quanto plus vita procedit tanto magis ad
finem accedit.
XXIIII
De terrore sompniorum.
(1) Tempus quod quieti concessum est, non conceditur esse
quietum, nam terrent sompnia, visiones conturbant. Et licet
non sint in veritate tristia vel terribilia seu laboriosa que
sompniant sompniantes, tamen in veritate tristantur, terrentur
et fatigantur, in tantum ut aliquando dormientes
lacrimentur et evigilantes sepissime conturbentur. Si vero
iocundum quid viderint, nichilominus evigilantes tristantur
tanquam illud amiserint.
(2) Adverte quid super hoc dicat Elyphaz Themanites: «In
horrore visionis nocturne, quando solet sopor occupare homines,
pavor tenuit me et tremor, et omnia ossa mea perterrita
sunt, et cum spiritus, me presente, transiret, inhorruerunt
pili carnis mee». Considera Iob dicentem: «Si
dixero, consolabitur me lectulus meus et relevabor loquens
mecum in stratu meo, terrebis me per sompnia et per
visiones horrore concuties». Nabuchodonosor sompnium
vidit quod eum valde perterruit et visiones capitis eius
conturbaverunt eum.
(3) Multas curas sequuntur sompnia et ubi multa sompnia,
plurime vanitates. Multos errare fecerunt sompnia et exciderunt
sperantes in illis. Apparent enim frequenter in sompniis
turpes ymagines, ex quibus per illusiones nocturnas non
solum caro polluitur, sed et anima maculatur. Unde Dominus
in Levitico: «Si sit, inquit, inter vos homo, qui pollutus
sit in nocturno sompnio, extra castra egrediatur et non
revertatur priusquam ad vesperam lavetur aqua, et post
solis occasum regrediatur in castra».
XXV
De compassione.
(1) Quanto dolore turbamur, quanto tremore concutimur,
cum amicorum dampna sentimus, cum parentum pericula
formidamus! Plus interdum sanus formidine quam infirmus
egritudine perturbatur. Plus hic voluntarius affectu doloris
affligitur, quam is invitus effectu languoris. Verum est enim
illud poeticum:
Res est solliciti plena timoris amor.
(2) Cuius pectus tam ferreum, cuius cor tam lapideum ut
gemitus non exprimat, lacrimas non effundat, cum proximi
vel amici morbum vel interitum intuetur, ut patienti non
compatiatur et dolenti non condoleat? Ipse Iesus cum vidisset
Mariam et Judeos qui cum ea venerant ad monumentum
plorantes, infremuit spiritu, turbavit semetipsum et
lacrimatus est. Forsitan non quia mortuus est, sed eo potius
quia mortuum ad vite miserias revocavit. Sciat autem se
culpabiliter durum et dure culpabilem, qui corporalem amici
sui mortem deplorat, et spiritualem anime sue mortem non
deflet.
XXVI
Quod innumere sunt species egritudinum.
(1) Nondum a seculis tot egritudinum genera, tot passionum
species physicalis industria potuit indagare, quot humana
fragilitas potuit tolerare. Tollerabilem dixerim intollerantiam
morborum, aut intollerabilem dixerim tollerantiam?
Melius utrumque coniunxerim, nam intollerabile est
propter passionis acerbitatem, et tolerabile propter patiendi
necessitatem.
(2) De die in diem magis ac magis humana natura corrumpitur,
ita quod multa fuerunt olim experimenta salubria, que
propter defectum ipsius hodie sunt mortifera. Senuit iam
mundus uterque, macrocosmus et microcosmus, et quanto
prolixius utriusque senectus producitur, tanto deterius
utriusque natura turbatur.
XXVII
De subitis infortuniis.
(1) Subito, cum non suspicatur, infortunium accidit, calamitas
irruit, morbus invadit, mors intercipit, quam nullus
evadit. Ergo, «ne glorieris in crastinum: ignoras enim quid
superventura pariat dies». «Nescit homo finem suum, sed
sicut pisces capiuntur hamo, et sicut aves comprehenduntur
laqueo, sic capiuntur homines tempore malo cum eis
extemplo supervenerit».
XXVIII
De diversis generibus tormentorum.
(1) Quid dicam de miseris, qui per innumerabilia tormentorum
genera puniuntur? Ceduntur fustibus et gladiis iugulantur,
cremantur flammis et lapidibus obruuntur, discerpuntur
ungulis et patibulis suspenduntur, torquentur tigribus
et scorpionibus flagellantur, arctantur vinculis et
laqueis sugillantur, detentuntur carceribus et ieiuniis macerantur,
precipitantur et submerguntur, excoriantur et distrahuntur,
secantur et suffodiuntur. «Qui ad mortem ad
mortem, qui ad gladium ad gladium, qui ad famem ad famem,
et qui ad captivitatem ad captivitatem». Crudele iudicium,
immane supplicium, triste spectaculum; dantur in
escam volatilibus celi, bestiis terre et piscibus maris. Heu,
heu, heu, misere matres, que tam infelices filios genuistis!
XXVIIII
De quodam horribili facinore: de quadam muliere
que comedit infantem suum.
(1) Illud igitur horribile facinus libet inserere, quod Iosephus
de Iudaica obsidione describit. Mulier quedam, facultatibus
et genere nobilis, cum cetera multitudine que confluxerat
Hierosolimis communem cum omnibus obsidionis
casum ferebat. Huius reliquas facultates, quas de domo in
urbem convexerat, tyranni penitus invaserunt. Si quid vero
reliquiarum ex magnis opibus fuerat, quibus victum cotidianum
pertenuem duceret, irruentes per momenta satellites
predonum rapiebant. Pro quibus ingens mulierem, ex
indignatione quadam, velut insania fatigabat, ita ut interdum
predones in necem sui maledictis et conviciis instigaret.
(2) Verum, cum nec irritatus quisquam nec miseratus illam
perimeret, et si quid forte cibi fuisset ab illa quesitum, id
ab aliis quereretur, nec iam usquam fieret copia requirendi,
fames autem dira visceribus insisteret ac medullis, et ad furorem
iam famis inedia perurgeret, pessimis usa consiliis,
contra ipsa iam armatur iura nature. Erat enim ei sub uberibus
parvulus filius, quem ante oculos ferens: «Infelicis,
inquit, matris, o infelicior fili, in bello, fame ac direptione
predonum cui te reservabo? Nam etsi vita sperari posset,
iugo tamen Romane servitutis urgemur. Veni ergo nunc, o
mi nate, esto matri cibus, predonibus furor, seculis fabula,
que sola deerat cladibus Iudeorum». Et cum hoc dixisset
protinus filium iugulavit. Tunc denique igni superpositum
torret, medium quidem consumit, medium servat obtectum.
(3) Et ecce confestim predones irruunt, aduste carnis odore
concepto mortem minantur, nisi sine mora cibos, quos paratos
senserant, demonstraret. Tunc illa: «Partem vobis optimam
reservavi», et continuo que superfuerant membra retexit
infantis. At illos repente ingens horror invasit et
immanis quamvis animi diriguere, vox est faucibus interclusa.
Illa vero truci vultu et ipsis iam predonibus truculentior:
«Meus, inquit, est partus, meus est filius, meum est facinus.
Edite, nam ego prior comedi, que genui, nolite vos effici
aut matre religiosiores aut femina molliores. Quod si vos
pietas vincit et meos exsecramini cibos, ego, que iam talibus
pasta sum, ego hiis iterum pascar». Post hec illi territi trementesque
discedunt, qui hunc solum ex omnibus facultatibus
cibum misere matri reliquerant.
XXX
Quod quandoque punitur innocens et nocens absolvitur.
(1) Nemo se confidat expertem a pena, qui se novit immunem
a culpa. Qui stat, videat ne cadat. Nam sepe dampnatur
innocens et nocens absolvitur, pius punitur et impius
honoratur, Iesus crucifigitur et Barrabas liberatur. Hodie
vir quietus inutilis, vir religiosus ypocrita, vir simplex fatuus
reputatur. «Deridetur enim iusti simplicitas, lampas contempta
apud cogitationes divitum».
Explicit liber primus.