 Ad lectorem humanissimum |
Liber II  |
editio: ex Operele Principelui Demetriu Cantemiru vol. VI, Societatea Academică Română, Bucurescĭ, 1883
fons: librum vide
TRACTATUS PRIMUS
Caput I : De Definitione Logices.
Logica est ars instrumentalis philosophie, quæ versatur circa voces rerum significativas, per conceptus, cuius regulis instructis rationalibus instrumentis distinctionem inter veritatem, et falsum facimus.
Caput II : De Nomine propositæ speculationis.
Nominum cognitionem Pithagoricus Timeus mensuram incognitæ naturæ, Stagirita autem facem, vel lucem rerum essentiæ appellavit.
p. 2 Item à græca voce λόγος, Logica, et διαλέγεσαι Dialectica nomen habet. Latinè autem oratio rationalis, vel dicursiva sonat, quanquam de istius denominatione, multi, multa disserunt, sed tandem in unum concurrunt, quoniam et Aristoteles in peripato disputare solentes, aliquando logicos, aliquando autem dialecticos nominabat.
Caput III : De Definitione huius speculationis.
Cum omnes rerum essentiæ, ita et Logica à suis operationibus agnoscitur, itaque magis in tribus consistit operationibus, et quoad primam operationem Artem artium, quoad secundam, scientificum, et totale argumentum, quoad 3-tiam, speculativam, vel practicam nominamus cognitionem.
Caput IV : De Divisione Logicæ.
Logica dividitur in naturalem (quæ à nostra dependit natura) et artificialem, quam magis ab Aristo : traditam habemus. Eandem in tres libros dividit, vg: in Necessarium, qui categorias comprehendit. Ambiguum, quem περὶ ἐρμηνίας i. e. de interpretationep.3 appellat. et in Sophisticum Elenchum, qui Sophismata refutat.
Caput V : De fine, et subiecto Logices.
De fine, et subiecto Logices, Peripatetici, et alii multi, multa dicunt altercantes. quia quidam universalem Syllogismum, alii totalem argumentationem, tres mentis operationes alii, alii 5 voces Porphi: omnes res alii, alii nullum habere subiectum, et tandem alii omnia entia, quatenus conceptibus subiiciuntur, et arti scientificæ subiec: Logic: fatentur, cui opinioni ut potè verissimæ assentimur.
Caput VI : De tribus intellectus operationibus.
Intellectus noster tres habet operationes, prima est simplex, ut pote quæ simplicitèr, et abstractè, vel materialia , vel immaterialia, vel quæ a compositis abstrahuntur concipit, vg : Deum, hominem. 2-da, est compositio, vel divisio, vg : Deus est infinitus, homo est animal rationale. 3-tia tandem est oratio intellective, vg: ergo est indefinibilis. ita. homo, ergo est intelligentiæ, et scientiæ capax.
Caput VII : De Etymologia, et Divisione totaliter accepti termini.
p. 4Terminus Logicalis per metaphoram à camporum terminis nomen traxit, et in multas dividitur partes, sed hoc tantum colligendum, omnes dictiones, nomina, verba etc: ex quibus componitur propositio, hæc omnia termini Logicales vocantur, et tandem unumquenque propositionis finem Logica terminum denominat suum.
Caput VIII : De Natura, et Divisione termini Logicalis.
Logica (quemadmodum naturalia omnia, et artificialia) ex quibus constat terminis, in osdem resolvitur. Terminus autem eius in tres dividitur vg: In mentalem, quatenus concipitur. verbalem, oretenus. In scriptum, per literas.
Caput IX : De Termino mentali.
Mentalis terminus aliquando vocatur phantasia, aliquando simplex intentio, et tandem aliquando ἰδέα, quæ rei representat essentiam, hic unam partem habet ultimam, quæ est composite, aliam mediam circà ultimam, quæ est distinstè accepta, et una p. 5in alia quiescit. et ultima est intellectus ἰδέα in quam mentalis propositio solvitur. At sciendum Deum, et Angelos non dicurrere, i. e. nec componere, nec dividere terminos, quoniam eorum cognitio non solum circa simplicia, sed etiam circa composita simplex est, et omnia simplicitèr intelligunt. discurrere autem solum homini necessè est.
Caput X : De Termino verbali.
Istius termini variæ sunt significativæ species. una est inarticulata, ut animalium, et hominum ut e. risus, gemitus, et simil: Alia est articulata et significativa hominis, ut Deus, alia articulata nil significans, ut blitri.. Ex istis, quædam sunt secundum instinctum naturæ, vg: gaudii, aut tristitiæ signa. aliæ vero ex instituto, vg: singulæ gentes suas confecerunt linguas secundum proprias significationes, et ad suum placitum.
Caput XI : De Divisione Termini verbalis.
Iste dividitur in categorimaticum, et syncategorimaticum. et syncategorimaticus in duo dividitur, scilicet, in 4, appellatos modos, et in 4 descriptiones, et omnia adiectiva, quæ res subsequuntur.p. 6 de quibus suis in locis. Categorimaticus autem terminus dividitur in Complexum, et in Incomplexum. et incomplexus terminus, vel est ex abstractione et universalis, vel individuus et particularis. et individui, et particularis alius est indeterminatus, alius determinatus. Termini autem qui est ex abstractione, alius est indeterminatus et transcendens, alius determinatus. Item categorimaticus terminus vel est æquivocus, vel univocus, vel analogus, vel denominativus, vel multivocus, de quibus suis locis.
Item Categorimatici termini alius est primæ intentionis, alius secundæ. ille secundæ intentionis dividitur in 5 voces Porphi: ille autem primæ in decem categorias vide in propriis.
Caput XII : De Categorimatico, et Syncategorimatico termino.
Terminus categorimaticus, est vox articulata ex instituto per se rerum essentias significans, vg: Deus, homo.
Syncategorimaticus autem terminus est vox conjuncta cum p. 7categorimatico termino, vg: omnis, nullus, aliquis, non aliquis. Ex isti 4 modis mens humana, duos, vg: omnis, nullus, rerum omneitati, vel negando, vel affirmando coaptat. duos autem, vg: aliquis, non aliquis, particularitati, vel negando, vel affirmando attribuit. Caetera vero res subsequuntur, ut est bonum, verum et simil:
At ne dicas casus obliquos nominum esse terminum categorimaticum, nam non perfectè, sed semisignificativi sunt.
Caput XIII : De Termino cum, et absque complexione.
Terminus complexus est, cuius primae constitutivae partes separatae aliquid significant, vg: homo, albus. Incomplexum autem terminum illum dicimus, cuius partes ab invicem separatae nil significant, vg: de, us, ho, mo.
At ne dicas nomina composita, i. e. Aristoteles, Philippus etc: aliquid seorsim significare, quippè non tantum Syllabarum, sed etiam nominum compositorum seiunctione, quoad primarium sensum nil significant, vg: a, ri, sto, te, les, seorsim nil, sed p. 8ariston, et telos, graeca ex voce aliquid significant, nulla tenus autem Aristotelem, quoniam tales complexos terminos suis in propositionibus Logica incomplexos denominat, et simplicissimos.
Caput XIV : De Termino abstracto, et individuo.
Terminus abstractus, est denominatio, quae nominat terminum individuum. albedo enim denominat album. Individuus autem terminus duo complectitur, i. e. subiectum, et denominationem, h. e. papyrum, et albedinem.
Caput XV : De Termino, univers. et particul:
Terminus universalis est, qui multa complectitur, et de illis prædicatur, homo enim, complectitur Socratem, Platonem, etc. Terminus autem particularis est, qui unum solum particulare i. e. atomum, nominat, et de illo prædicatur, vg: Plato, etc.
Iste dividitur in indeterminatum, i. e. quidam homo, et determinatum, i. e. Plato.
Caput XVI : De Termino transcendentali, æquivoco, analogo et univoco.
Transcendentalis terminus est, qui in omnibus est, et de p. 9omnibus prædicatur, vg: ens, res, quid bonum, et cætera similia.
Aequivocus terminus dicitur ille, cuius nomen commune est, ratio vero essentiæ alia, vg: homo vivus, et pictus. Istius multa sunt significata, vg: à sorte, à memoria, à spe futurorum, à similitudine, à causa activa, et à fine.
Analogus est, cuius nomen unum quidem est, ratio verò partim eadem, partim diversa, ut est, pedes scamni, et animalis.
Univocus dicitur ille, cuius et nomen, et ratio essentiæ est eadem, ut animal circa particularia animal :
Caput XVII : De Pronuntiatione.
Omnia quotquot dicuntur, et sunt, quædam quoad pronuntiationem sunt simplicia, quoad significationem verò composita, vg: curro, significat enim et essentiam, et operationem eius. Quædam autem è contra, vg : definitionem alicuius reï dicentes, voces quidem compositas, rem autem simplicem definimus. Quædam autem quoad utramque partem composita sunt, vg: Paulus perorat. Qudam verb è contra, et hæc, quæ absque ulla compositionep. 10 dicit, necessario unam ex 10 Categoriis significa vide interius.
Caput XVIII : De decem Categoriis.
Philosophus cum se scientificum esse desiderasset, attamen de una quaque essentia particularitèr discurrere immensurabilitatis impossibilitas dùm miserum intellectum obcœcasset suum (per successivam generationem et corruptionem entium) à mutabilibus, et delebilibus, id est, à, particularibus, ad immulabilia, et indelebilia, h. e. ad universalia transmigravit, hæc enim sempèr eodem modo se habent. Itaque non sine maximo labore omnia quotquot in istius mundi compagine a Creatore condita sunt, universalitèr Aristoteles in decem collegit categoriis, nec aliquid dari, aut inveniri potest, quod istis non comprehendatur, quæ sunt istæ. Essentia, Quantitas, Qualitas, Ad aliquid, Ubi, Quando, Actio, Passio, Situs, et Habitus; et de unaquaque vide suo in loco.
Caput XIX: De V vocibus Porphirii.
Istæ sic nominantur. vg: Genus, Species, Differentia, Proprium et Accidens. Differunt hæ à, Categoriis,p. 11 quoniam Categoriæ de rebus dicuntur, naturasque earum denotant, quod 5 voces non faciunt, istæ enim sunt tantum prædicabiles, quod simplicitèr aliquid significent, et solum rationes sunt quædam prædicamentorum, ideoque rationes Logicales vocantur, quoniam in una quæque Categoria omnes istæ quinque voces inveniuntur.
TRACTATUS SECUNDUS.
Caput I : De Nomine.
Nomen est vox significativa ex instituto, et absque tempore, cuius partes separate nil significant. differt haec ab inarticulata, vel articulata nil significante voce, vel à quibusdam, naturalibus, quae non sunt ex instituto, ut diximus, Trac. I. C. 10. Item differt à verbo, quoniam praeteritum, aut futurum tempus non significat.
Nec dicas quaedam nomina tempora significantia, tempus determinare, ut e. hodiè, hora, annus, etc. ista enim secundum Arist: dicuntur esse absque actione, qua nomen caret. Idem intelligendum de quibusdam,p. 12 quae et tempus, et actionem significare videntur, ut e. cœna, prandium, etc: quippè ista sunt indeterminata. Item de verberare, amare, quae in nominum ordine accipiuntur, et actionem, et tempus significant, sciendum quòd et ista non nominibus connumerentur, sed sunt verbalia infinita, quae mediam incedunt viam, at nullatenus tempus determinatum significant.
Caput II : De Verbo.
Verbum est illud, quod praenotat tempus, cuius partes seorsim nil significant, et est sempèr signum eorum, quae dicuntur de alio. Istud in duo dividitur, vg: in Substantivum, et Adiectivum. Substantivum à philosophis copula vocatur, prædicati scilicet, et subiecti.
Nec dicas verbum in propositionibus necessariis tempus non significare, quoniam secundum nostram intentionem, debilis humanus intellectus æternitatem ut tempus concipit.
Caput III : De indeterminato nomin: et verb.
Negatio aliquando cum participio, aliquando autem cum verbo fit, vg: non est videns, et non videt. Aristo: illam cum verbo vocat indeterminatam,p. 13 cum participio autem determinatam.
Nec dicas obliqua verba esse in hac speculatione, quoniam ista cum essent obliqua tantum secundum quid actionem ostendunt, vel passionem.
Sciendum quòd vox, dictio, terminus communia sint, vox est significativa proprietatis rei, dictio est pars negationis, aut affirmationis. Terminus est pars propositionis.
Item sciendum quòd in propositione verbum aliquando dicitur nomen, et nomen verbum, omne enim subiectum propositionis vocatur nomen, prædicatum verò verbum.
Caput IV : De Devisione orationis.
Ista materialia, immaterialia, species figurarum, et collectionem dictionum significat. Orationis dictionum una est vocativa, o Domine! alia interogativa, unde? Tertia optativa, fiat Domine! Quarta enuntiativa, et hæc vel est affirmativa (quam Arist: vocat, de aliquo), vel negativa, (quam dicit ab aliquo) fit tamen affirmatio aliquando vera, aliquando falsa negatio, et 6 contra. fit negatio vera, affirmatio autem falsa.
Caput V : De propositione.
Propositio constat ex subiecto, et prædicato, fitque vel vera, vel falsa. Subiectum est illud de quo dicitur prædicatum, prædicatum autem de quo dicitur subiectum, vg: homo est animal, hi. homo est subiectum, hi. animal est pædicatum, et impossibile est, ut eadem propositio et vera, et falsa sit, in eodem tempore, sed aut vera, aut falsa.
Propositio in 4 dividitur, in Universalem, ut, omnis homo est risibilis, in Particularem, vg: aliquod animal est rationale, in Determinatam, ut, Petrus, vel hic homo est rationalis, et in Indeterminatam, vg: homo este rationalis.
Istæ dividuntur in Categorimaticam, ut, homo est ration: et Hypotheticam, vg: si homo est, rationalis est. Categorimatica, et Hypothetica propositio, aliquando est simplex, ut est quæ habet solum subiectum et prædicatum, aliquando est cum aliquo modo, vg: homo necessariò est rationalis.
Caput VI: De Materia propositionum.
Materiæ propositionum sunt termini,p. 15 prædicatum scilicet, et subiectum, hæc in tria dividitur; vg: in Necessariam, ut potè quæ alitèr se habere impossibile est, vg: homo est animal rationale. in Contigentem, vg: Petrus est albus. et in Impossibilem, vg: homo est lapis. At sciendum quod prædicatum quando non rectè conjungitur cum subiecto, est quidem ex necessaria materia, tamen ipsa non est necessaria, vg: animal est homo.
Caput VII : De Divisione propositionum quoad Materiam.
Omnis propositio diverso modo accipitur. Necessaria enim dividitur in propriè, et impropriè, et proprie propositio est, ut Physica, et Metaphysica essentialis hominis definitio. Metaphysica definitio est, quæ constat ex genere, et differentia. Physica autem est, quæ ad illas primas, et propriè causas spectat, vg: ad activam, finalem, formalem, et materialem. Impropriè autem necessaria propositio est, ut subscriptio hominis, quæ constat ex genere, et proprietatibus.p. 16 Contingens propositio in tres partes dividitur vg: ad plus, ut pluvio vere, ad minus, ut tonitrua hyeme, ad ungvem, ut Petrus est albus. Impossibilis, in duo dividitur, in propriè, vg: homo est lapis, et improprie, vg: qui videt, non videt.
At sciendum quantitatem propositionum fieri ex illis 4 modis, de quibus superius, qualitatem autem ex negativo adverbio, non.
Caput VIII: De Contrarietate propositionum.
Contrarietas est pugna duarum propositionum, universalitate aut particularitate, vg: omnis homo est rationalis, aliquis homo est idem. Item quoad quantitatem, et qualitatem, vg: omnis, nullus.
Contrarietas in 4 dividitur, vg: in contrariam, oppositam, subalternam, et contradictoriam. Contraria utramque propositionem universalem habet, attamen, unam affirmativam, aliam negativam, opposita, è contra. Subalterna habet unam propositionem universalem affirmativam, aliam particularem affirmativam, et è contra. Contradictioria unam habet universalem affirmativam,p. 17 aliam particularem negativam.
Advertendum est, (ut et superius diximus) impossibile esse veritatem, et falsitatem in una propositione simul conveniri, sed quando affirmativa est vera, necessariò negativa erit falsa. Attamen in contingenti materia, et subalternis contingit affirmativas, veras, vel falsas esse, è contra. de quibus in Syllogismo patebit.
Caput IX: De Oppositis.
Oppositio late, et minus proprie est negatio duorum ab invicem, sive realis, quando est inter duo entia, sive formalis, quando est solùm inter duas eiusdem rei formalitates.
Negationis alia est exclusive, et incompossibilis, et frigus in gradu intenso, quæ oppositio proprie dicitur, Alia est abstrahens, et compossibilis, ut est calor, et siccitas in igne. Ex Aristo: quadruplex esse istarum genus dicitur, et probatur ex generalibus repugnandi modis. qui inter duo entia positive, vel inter ens, et non ens negative, aut privative, vel contradictorie reperiuntur.
p. 18Advertendum, ex contrariis alia sibi opponi inmediate, atque indivisibilitèr, unde immediate vocari solent. quia nullum inter se habent medium, ut, e. par, et impar. assensus, et dissensus. Alia sunt mediate, ut niger, et albus, qui medium habent viridem, vel per negationem utriusque extremi, ut e. bonum, et malum, quæ medium habent neque bonum, neque malum. Alia dicuntur opponi secundum intensionem, et divisibilitèr, ut calor, et frigus in remissis tantum gradibus simul sunt, neque se expellunt, nisi in gradu intenso. Alia sunt moralia, ut e. actus meritorius, et demeritorius, alia naturalia, ut e. calor, et frigus. Oppositio autem privative fit, inter privationem et rem, et habitum. Privatio definitur. Privatio est carentia formæ, seu habitûs in subiecto apto ad talem formam, cuius carentia si non fuerit in subiecto, non vocaretur privatio, sed negatio. De privatione vulgo aiunt, a privatione ad habitum non dari regressum,p. 19 saltem naturalitèr, cum præternaturalitèr non obstet.
De contradictoriis sciendum, quod sit oppositio eorum quorum alterum negationem alterius exprimit, vg: homo, non homo, vocaturque simplex contradictio, est enim alia composite, vg: horno est animal, homo non est animal. Igitur contradictio est oppositionum maxima, quod nullum admittat medium inter sua extrema, ac necessarie patefacto uno destruitur aliud, nam quidquid-est, vel dicitur homo, vel non homo, suntque prorsus impossibilia etiam ab ipso omnipotente Deo, Nam Deus omnipotens dicitur, ex eo quod possit ea, quæ nullam involvunt contradictionem. æque vero ulla est potentia ad id, quod supponitur impossibile. neque intelligendum non posse Deum ex defectu potentiæ, sed propter repugnationem quam habent res ad esse in se.
TRACTATUS TERTIUS.
Caput 1: De Subiecto formali artis Logicæ.
Ut in quæstionibus proœmialibus videbitur, sequitur enim intellectum ipsum obiectum Logicæ esse, non per primam, sed per secundam, et tertiam mantis operationem eius, ipsa enim Logica intellectum dirigit, ne in operando aberret. Consequenter, notabis, Intellectum non tantum inhæsionis artis Logices, sed etiam et directionis esse subiectum. Intellectum autem et a se ipso dirigi dicitur, quatenus dum actu operatur, reflectit enim se ad idem, ut rei faciendæ se se formet, ad rectas operationes exercendas. ita ut et ipsæ rectæ operationes sint adæquatum obiectum artis Logices . probaturque ex ipsius definitione, vg: Illud est obiectum adæquatum cuiuscunque artis, quo acquisito quiescit, nec ulterius progreditur. a pari. Ita Logica acquisito intellectu recte operante per secundam, et tertiam operationem mentis, quiescit, ergò Intellectus rectè operans per dictas operationes quietus, est obiectum adæquatum Logices. Prob: min: veritas nascitur tantum ab intellectu rectè operante, sed sic est, p. 21quòd veritas sit finis recté operationis, ergo Logica acquisito intellectu recté operante, per 2-dam, et 3-tiam, mentis operationem quiescit, ideoque talis intellectus est Logices obiectum adæquatum.
De contrariorum obiectionibus sufficienter in cæteris nostris habetur scriptis. Attamen restat scire, quod intellectus recte operans, quando etiam per secundam tantum mentis operationem (excepta prima, quæ nunquam fallit) concluditur, obiectum Logices dicitur.
Item ipsam directionem, que certis ex præceptis existit, obiectum formale Logice esse non negamus.
Igitur illud pro obiecto Logices assignari debet, quod est illius specificativum, illoque differt qualibet alia facultate, verum enim de facto, alia præter istam non datur facultas, unde bonæ argumentationes, et cetera præcepta existent ad nostri intellectûs directionem. Consequenter, ut superius.
Sciendum, Syllogismum, vel obiectum formale Logice unum esse vocalem per accidens, cuius vis in vocali repræsentatur, alium autem per se, qui solum intellectûs nostri opus internum spectat.
Caput II: De Necessitate artis Logicæ.
Sciendum artem Logicam non esse absolute, aut simpliciter necessariam ad quem-libet actum. quia, in forma evidenti cum nulla existat difficultas, non est opus habitu Logice, nam ita foret inutilis, in propositionibus enim per se notis sufficit lumen naturale, vg: si dixeris, impossibile est eamdem rem simul esse, ac non esse, aut ex eo quod videat lucem solarem, ïtiam illiteratissimus, ad judicandum de consequentiæ bonitate, et infallibiliter inferre potest, ere) sol est ortus. de obiectionibus contrariis nil dicendum cum per se sint note, de quibus abundé diximus in scriptis.
Hoc tantum sciendum, artem Logicam necessariam esse, ad scientias totaliter perfectê acquirendas, puta ad universalem physicam, aut metaphysicam, non autem ad unumquenque actum cognitionis scientificæ.
Caput III : De Cognitione, in quo et speciatim de experientia, arte, et scientia.
p. 23Cognitio vel est absque, vel cum ratione, vel particularis, vel universalis. Et cognitio absque ratione, et particularis est, vg: quando per experientiam , medicine unum tantum auxilium cognoscit, universalis autem est, vg: ut videtur in medicis qui Empirici vocantur, isti enim multa auxilia sciunt, causam autem ignorant.
Experientia autem, est memoria, et observatio absque ratione, eorum, clue multotiès, et eodem modo observata sunt.
Cognitio autem cum ratione, et particul: partem aliquam artis aut scientiæ facit. Cognitio autem cum ratione, et univer: perfectam artem, aut scientiam habet. Ars definitur. Ars est cognitio universalium cum ratione, habens subiecta mutabilia. Vel ars est collectio observationum usitatarum ad finem quemdam utilem humanæ vitæ.
Scientia definitur. Scientia est cognitio universalium absque errore, et immutabilis, ea enim quæ cognoscit, absque errore cognoscit. igitur inter artem, et scientiam hæc est differentia, p. 24quod ars habeat subiecta mutabilia et delebilia, scientia verò immutabilia, et indelibilia De facultatibus autem anime cognoscitiviis, in suo capite.
Caput IV : De Divisione.
Omne, quod dividitur vel per se dividitur, vel per accidens. Per se, ut a genere in species, vel, a speciebus in atoma, vel ab omnibus in partes, vel ab uno ad unum , vel a voce æquivoca, que dividitur in diversa significata.
Per accidens autem fit divisio, vel ab essentia in accidentia, vel ab accidentibus in essentiam, vel ab accidentibus, in accidentia.
Caput V : De Intentione.
Duplex est intentio, et una est primaria, et per se dicta, vg: qum separat ea, qua natura conjuncta sunt, puta animam, et corpus seorsim concipiens, etiam priùs antèquam ipsa a se distinguantur, vel ut est corpus, et color corporis, etc.
Alia autem dicitur separata, aut pura intentio, qum est fictio humanæ mentis, fingit enim quæ nullatenus in rerum dantur natura , vg: conflictum exercitia per aërem equitantis, aut in pelagi profundo urbes nobilissimas conditas. Differt ista ap. 25 phantasia, ea enim entia repræsentat qum transactis temporibus sensus tetigit. pura autem intentio, ut superius, cuius generatio memoria, oblivio autem, totalis corruptio est.
Caput VI : De Prædicabilibus in quo et de esse in aliquo, prædicamenta quoque tangit.
Omnis categoria vel æqualis est, vel ad plus ad minus autem nunquam. Ad plus, vg: omnis homo est animal, neque enim converti potes, vg: (Anne animal est homo, genus enim universalius est specie, et non tantum rationale, sed et irrationale comprehendit, æqualis autem Categoria fit quemadmodum in speciebus, propriis, et definitionibus patet, qum convertibilia, et invicem prædicabilia sunt, vg: omnis homo est animal rationale, risibile, mortale, intelligentiæ , et scientiæ capax, et omne animal rationale, risibile, mortale, intelligentiæ, et scientiæ capax est homo.
Sciendum quod duplex sit categoria, vg: de subiecto, essentialitèr, et in subiecto, accidentalitèr, itaque quotquot dicuntur, de prædicato essentialitèr et realitèr, et de subiecto dicentur,p. 26 quando scilicet univocè et prædicata, et subiecta ad unum, et idem commune genus referuntur, ad essentiam puta, vel ad aliud, 10 categoriarum generalissimum genus, vg: homo essentialitèr prmdicatur de Petro, et de homine animal, utrumque enim sub una categoria sunt essentialitèr. ergo et animal, de Petro.
In subiecto autem categoria fit accidentalitèr, quæ converti non potest, quando scilicet prædicatum non refertur ad unum, et idem commune genus, vg: de cygno accidentalitèr prædicatur album, de albo autem essentialitèr color, attamen cygnus sub essentia, album autem, et color sub qualitate consideratur, ideoque color non potest dici de cygno.
Igitur, sicuti in categoria de subiecto sempèr apparet synonimum, ita in categoria in subiecto nunquam, nisi solùm æquivocum, vel denominativum, aut analogum.
p. 27Hinc nota, quod esse in aliquo dicatur undecim modis, vg: genus in specie, i. e. animal, in homine. ut species in genere, vg: homo in animali, ut Totum in partibus. vg: Socrates in suis partibus. Ut Pars in toto, vg: manus, et pes in Socrate. Ut species in materia, vg: species statue in marmore. Ut in. Tempore, vg: Noë tempore diluvii. Ut in loco, vg: sacerdos in templo. Ut in Vase , vg: aqua in calyce. Ut in causa finali , vg: lectus in requie hominis. Ut in causa vg: omnia in Deo. Ut in subiecto, vg: in essentia accidens.
Caput VII: De lino, eodem, et de Alio, in quo et de Hypostasi.
Triplicitèr dicitur unum, et idem, vel genere, et facit, ea quæ eiusdem sunt generis, vg: homo, equus. vel specie et facit, ea quæ eiusdem sunt speciei, i. e. Petrus, Paulus. vel numero, et facit atomum per se divisum ; vg: Socrates, Plato, etc. particulares homines.
Item triplicitèr dicitur et aliud. vel specie, et facit, quæ alterius speciei, vg: equus, bos. vel genere, et facit, quae alterius p. 28sunt generis, vg: animal, scientia. vel numero, et facit, quæ concursu accidentium, atoma proprietates sum hypostaseos sejungunt. Hæcque alterius dicuntur, hypostaseos, hâc enim parte differunt, ab ipsis, quæ duæ naturæ in una hypostasi uniuntur, ut corpus, et anima.
Sciendum, quod omnia, quæ dicuntur eiusdem speciei, necessariò et eiusdem generis, at non omnia quæ eiusdem sunt generis necessariò erunt, et eiusdem speciei, hoc pacto et de atio, intelligendum.
Item omnia gum sunt alterius generis, et differenti aliæ sunt quoad speciem, tum constituvæ, tum divisivæ. In subalternis autem non easdem habent differentias. Corpus enim animatum, et inanimatum, non dividitur iterum in animatum, et inanimatum, sed in sensitivum, et insensitivum. itaque iste in rationale, et irrationale. ita enim communes differentiæ animalis fiunt, rationalitas, et irrationalitas.
De istis autem omnibus in prioribus nostris scriptis latius, atque manifestius tractatum est.