 Liber VI |
Hos tandem finire uolens fortuna labores
Proiecit miserum mortis in ora senem,
Ereptus pedicis in guttura dira Salaurae
Incidit; ad lucum uenerat usque miser,
Illic scropha, papae! glandes, quot quinque ter, ultra 5
Miserat annoso uentre Salaura uorax,
Callida uel solo rerum, quas uiderat, usu
Vafrior abbatum pontificumque nouem,
Saecula sex tulerat Reingrimi dira trineptis,
Ne uindex prisco debita deesset auo. 10
Tunc, ut saepe alias, miser Ysengrimus et illam
Cogitat ingenio fallere posse suo;
‘Pax tibi, pax, matrina, tibi, carissima! quantura
Temporis est, ex quo uexor amore tui!’
Ut uenisse senem uidit pedis unius orbum, 15
Despicit irridens: ‘quomodo, frater, ita est?
Anterius dudum (nimirum antistes et abbas)
Candelabra duo ducere suetus eras,
Pars unius abest, id cuius in aede locasti?
Corporis at moles alleuiata parum est!’ 20
Ille suos narrans casus sibi robora abesse
Cladibus et senio, ne metuatur, ait,
‘Nunc, matrina, nichil nisi solam cogito pacem,
Cerno michi modicum temporis esse super;
Proximus ergo neci, quid agas, praerimor et opto 25
Iungere matrinae basia iusta meae,
Offero, tuque refer pacem!’ iamque ibat ad illam
Paulatim, ueluti basia fida gerens.
‘Sta penitus, sta, frater, ibi! tua cognita forsan
Est tibi, sed nondum regula nostra patet, 30
Tu monachus caperes, si ferrem, basia nonnae,
Quae timet ad missam iungere nupta uiro;
Adde, quod et nondum primae nola nuncia tinnit,
Orta recens lux est!’ (luxque erat orta recens)
Missa solet pacem, non pax praecedere missam, 35
Ergo prior fiat missa, futura prius!’
‘Claudico, non possum missam celebrare, nec alter
Presbiter est nobis, quis celebraret eam?’
‘Quis celebraret eam, nisi summa magistra suillae
Abbatissarom relligionis ego? 40
Abbatissa feror nonnis praelata trecentis,
Vox tamen illarum nullius aequa meae est,
Transabiit mea fama Dacas, nec pone manenti
Abbatissa tibi nota Salaura fuit?
Siluestrem missam, quam tu mireris et ipse, 45
(Debita, fer, donec uenerit hora) canam!’
‘Ius didici, matrina, tuum, nunc accipe nostrum
(Ridendo redeant praestita liba domum):
Carnea clanga michi, non aerea nunciat horam,
Non nola me signum, sed gula lata docet, 50
Fit michi non Phaebus, sed uenter temporis index,
Sit fors, quod didici, cum iubet ille, cano;
Credere si uellem semper mea tempora caelo,
Quando sub inductis nubibus hora foret?
Nunc nox atque dies aequato examine pendent, 55
Defaecat nimium prodigus exta sopor;
Visne ministerium celebrem tam luce modo alta,
Quam propter sancti festa Iohannis ago?
Aestivae lucis nocte hac michi tertia uisa est,
Cum canerent galli carmina prima senes. 60
Taliter arguerent tua tintinnabula tempus?
Omnia seruo intus nullaque signa foris,
Tam meus iracunda mouet michi cimbala uenter,
Nocte quoque ut media, ni pudor obstet, edam,
Nec fuit horarum clanga experientior usquam, 65
Etsi fudisset papa Suauus eam.
Incipe, quod nosti, non curo carmen agreste
An siluestre canas, si placet hora tibi,
Pace data faciam, ne nostro discrepet usu;
Sin autem, dico tempus adesse meum, 70
Papa parum, maneas missam abstima pransane, curat,
Sobrius en ego sum, pax mea labe caret.
Ergo, michi dilecta simul matrina sororque,
(Praeter enim missam singula nosco satis)
Tantum lene ferens quantum lucrare reluctans, 75
Nostra tibi pax est experienda semel;
Sed quid uerba iuuat pacem praeeuntia nosse,
Si dederit misere lator ineptus eam?
Si cui iactari probitas sine crimine posset,
Edidici pacem ferre decenter ego: 80
Tanta meae pietas et tanta peritia pacis,
(Hoc infra medium notificabo diem)
Ut mea matrinis et neptibus oscula figam,
Saepius exiguis grandia frusta trabens;
Experieris idem, neu quartum deesse queraris, 85
Candelabra super sto tria firmus adnuc!’
‘Quandoquidem, frater, scis tempus adesse, canatur,
Sed nequeo cantum promere sola grauem;
Huc ades immorsamque michi preme fortiter aurem,
Ut tua concussis dentibus ora crepant, 90
Confratres quorum spissa ac promucida dentes
Occulit elata uoce uocabo meos,
Oscula sacra quibus securo astringere labro,
Cum dandae pacis uenerit hora, queas;
Oscula praebenti uereor tibi reddere morsum, 95
Vix inhibent dentes tenuia labra meos.’
‘O ueniant fratres, quorum est promucida pinguis!
Spissum aliquod sequitur pinguia labra latus.’
Haec tacitus secum; prensa mox aure Salauram
Fortiter angebat, sus leuat acre melos, 100
Sus super aequa leuans monacordum iura canebat
Altius et falso sex diapente sono;
Allobrogas pretium si speret carminis omnes,
Clangere tam nequeat tenuiter ipse Satan.
‘Officium, matrina, probo, sed scandis inepte, 105
Deficies media uoce, remitte fidem!’
‘Hospite te, frater, festiuius Organa clangunt,
Rarus es hic, ideo clarior oda sonat;
Officium laudas, aliter graduale sonabit,
Donec conueniat contio nostra, mane! 110
Nec, si forte roges, comitamur cantibus Anglos,
Musica ter ternos fertur habere modos,
Bisque plagis binis distinguitur ordo tonorum,
Nescio quis legem rusticus hancce dedit;
At uetus in nostro iam musica uiluit usu, 115
Terminat undenis musica nostra tonis,
Armoniam quandoque damus ter quinque modorum,
Isque solet nostri carminis esse tenor:
Becca michi cantum sesqualterat, inde Sonoche
Vocis epytritae pondera subtus agit, 120
Baltero uero baco, pronepos mens, Anglicus ybris,
Quid, uillane, putas, qualiter ille canit?
‘Cunctipotens’ quotiens poscunt encaenia siue
‘Alleluia’ petit festus herile dies,
Hic grossum diapente tonat sub uoce Sonoches, 125
Et modulos Beccae duplicat ore graui;
Dum sic organici damus interualla melodis,
Alternat dulcem contio mira liram,
Cetera turba modos confusa lege uagantes
Ordine Romano deprimit atque leuat. 130
Eia nunc stringas, si quid sapis, acrius aurem,
Proxima prosperitas, quam tibi quaeris, adest!’
Vix angente lupo uocem dabat illa secundam,
Audiit infesti Becca magistra gregis,
‘Proh, proceres! proh, cara soror!’ nil addidit ultra, 135
Undecies senos concutit ira sues;
Undique ‘proh!’ frendunt, ‘proh! proh!’ frendore iuuatur
Cursus, agi penna, non pede, quemque putes,
Non aliter trepidum clamore ac turbine mundum
Proculcare ruent Gog comitante Magog. 140
Porcellus Cono, proles generosa Salaurae,
Ter septem iunctus fratribus ante uolat;
Utraque Cononis matertera, quinque Sonoche
Subsequitur natis Beccaque freta decem;
Pignoribus septem fidens Burgissa subibat, 145
Quam dicunt amitam, Cono, fuisse tuam;
Baltero postremus ruit instigatque ruentes
Sex generos, fratres quattuor, octo nurus.
Hos lupus infelix ut uidit rictibus amplis
Spumosam rabiem fundere, flare minas, 150
Offendi terram fremitu, molirier ornos
Impete, diriguit, non stetit absque metu;
Esse sibi, qualem dare uenerat ipse, daturos
Fingebat pacem, cessit ab aure parum.
Risit scropha nocens: ‘utquid, uesane, relinquis 155
Officium? persta, stringe parumper adhuc!
Pax perlata fere est; forsan, ni strinxeris aurem,
Me cantante nichil cassa caterua redit.’
‘Cantauit tua turba satis, didicere profecto
Tollere clamose carmina prima nimis.’ 160
‘Siccine tu credis nostros cantare sodales?
Erras, frater, adhuc contio nulla sonat,
Comperies cantum, cum uenerit hora canendi,
Ut uideo, templum rarus inire soles;
In templis taciturna praeit confessio missam, 165
Rure licet positi, nos imitamur idem,
Murmure submisso sua nunc delicta susurrant,
Inde canent luco uix patiente sonum.’
Vix bene finierat crudelis scropha loquelam,
Cono ferit miseri posteriora senis, 170
Et frustum praegrande rapit de clune sinistra;
Oscula iurauit praua fuisse lupus:
‘Tam subito primae qui pacis repperit horam,
Deuoueant illum Roma Remisque simul!
Ordine legitimo pacem rebamur agendam, 175
Sed nescit rectum rustica turba sequi;
Nonne magister eram uita senioque uerendus?
Etatem superat sola Salaura meam,
Rerum ergo series si uobis recta placeret,
Ore meo primum pax tribuenda fuit.’ 180
‘Si tibi rennuero pacem, Ysengrime, secundam,
Prima uelim peius, quam michi poscis, eat!
Ne primam inuidia ferar importasse uel ira,
Faederis haec nostri testis et obses erit,
Nec timeas! ubi prima iacet, non figo secundam, 185
Accipient pacem singula membra suam.
Nescieram, donec prorupit mentio pacis,
Missa quod a nobis esset agenda tibi;
Eia nunc audi, quid epistola sacra loquatur!’
Bisque fere, quantum dempserat ante, tulit, 190
Affirmant Britones dextra de clune putatam,
Quantam tresse solet uendere cerdo Remis.
‘Lectio finita est, cantum modo fortiter omnes
Tollite, sit nullus, qui reticere uelit!
Accipe quaesitum, frater carissime, carmen! 195
Sic, ubi sacrantur templa uetusta, canunt,
Hoc graduale boni nos edocuere Suaui.’
Protinus in monachum tota caterua furit;
Sed grex multus erat, dumque omnes uellere quaerunt,
Iam medius lato stat lupus orbe procul, 200
Circumstentque licet pressa statione coacti,
Ad plenos ictus copia nulla datur,
Ultima diuellit solos promucida uillos,
Praeualidi quidam frustula parua trahunt.
Incipit irasci monachus nec uulnera, quamuis 205
Parua forent, laeto corde ferenda putat;
Pulsibus aspiciens offendi Baltero fratrem
Semotus giro clamitat ista iocans:
‘Quid facitis, stulti? sapitis nichil, unde uenitis?
Creditis hunc ludum posse placere michi? 210
Hospitibus caris sic uos cantare soletis?
Hostibus hoc uestris, non michi, debet agi,
Sic cantetur ei, qui sic graduale notauit,
Gaudeat et cantor carmine sicut ego!
Luditis ut fatui, male luditis, iste profecto 215
Ludus uillanos nos probet esse reos,
Colligere egregie socios didicisse putatis,
Colligitis sane sicut agreste pecus!
Quas super hoc ludo grates sperare potestis?
Ludus omittatur, dum liquet esse bonum, 220
Heu, genus illepidum, fugite hinc! nisi protinus iste
Desierit ludus, non ego lene feram.
Venimus huc, matrina, tuo, fidissima, ductu,
Meque tibi recolis saepe fuisse pium,
Hos age Iudaeos, iocus hic malus incipit esse, 225
Ne peior fieri possit, abire iube!
Nolo diu duret iocus hic, pro me anxior, aute
Quam scierint, possunt laedere me, oro, ueta!
Quando quid incipiunt, ratione tenacius urgent,
Pessima quae potuit monstra cacare Satan; 230
Diuide nos subito, propera intercurrere nobis,
Offensam ludus forsitan iste parit.’
Quo suus hanc pronepos intendit Baltero sannam,
Nouerat in primo cauta Salaura sono.
‘Suffer, amice, graues cruciatus corde quieto, 235
Constantes animas carnea paena beat,
Fortiter et longum aedituus uasa aerea tundit,
Dum sperat plena lucra futura manu;
Ut salues animam, tormentis subde cadauer,
Verberat electos ira benigna dei, 240
Nec furor hos saeuire facit, dilectio suasit
Hoc opus, ut paenas hic patiare tuas,
Si quid habes culpae, gauderes pendere uiuens,
Post obitum cruciant longa flagella reos.
Denique uenisti moriendi nescius istuc, 245
Hoc praeter solum cuncta peritus eras,
Mors tibi discenda est, non delibabere morti,
Nolo feras mortem sed doceare mori;
Discere nunc debes, qui doctor saepe fuisti,
Virga aliis fueras, nunc tibi uirga uacat.’ 250
Suspensus senior, quis tam lugubre seorsum
Plangeret, haerebat mente oculoque uagus;
Baltero suspicitur post Beccae terga, senemque
Respicit irridens: ‘frater, ubi esse putas?
Hic tibi fautores sperabas affore paucos, 255
Speratis plures (ne uerearis!) habes:
Nempe ego nunc collega tibi fidissimus assum,
Beccaque te multum, scropha fidelis, amat;
Distractus paulo ante tui meminisse nequibas,
Quo tibi erat, pro te qui loqueretur, opus, 260
Hactenus ergo dabam uerbum, quasi tutemet essem,
Clamque apud hos omnes Becca gerebat idem.
Quod si scire libet, cur conuellaris ab istis,
Contendunt, primum quis tuus hospes erit,
Nescit iniquus homo panis meminisse comesti, 265
Nos opis acceptae non meminisse piget;
Saepe coegisti scisso uelamine nostros
Currere cognatos in penetrale tuum,
Ergo tuam mauult pars nostri scindere uestem,
Quam, quo uis, si uis, ire sinare semel, 270
Elige, nobiscum maneas inuitus an ultro,
Nil nisi te raro nos penes esse queror.’
Talibus intento seniore subassilit atque
Eradit laeuum callida Becca pedem.
‘Gaudeo uosque uelim michi congaudere, sodales! 275
Non hodie quoquam noster amicus abit,
Arrabo, quam michi quaero, datur pes iste manendi,
Hunc dedit et plures sponte dedisset adhuc.’
(Sus partim mentita fuit, dedit ille profecto
Sponte pedem, sed non sponte manebat ibi) 280
Ysengrimus humi uelut oraturus in ora
Labitur, accedit dulce Salaura rogans:
‘Obsecro pro me etiam, domine abba, precare, merebor,
Matrinae ueteris quaeso memento tuae!
Scilicet hoc saltem nostri memorabere signo, 285
Accipe!’ (et inuisum perfodit illa latus,
Multifidumque extraxit epar) ‘germana Sonoche,
Aspice, quod fecit perfidus iste nefas!
Glutierat librum, quo pax oblata daretur,
Et michi latorem se fore pacis ait! 290
Inuentus liber est, omnes admittite pacem!’
Indubium senior sensit adesse necem.
‘Illepidam rabiem, stulti, frenate, bisiltes!
Mortiferum nostis uulnns inesse michi,
Mors Mahamet patienda michi est! ignobile letum 295
Unius indultu conciliate precis:
Cedite dumtaxat, donec uentura prophetem,
Effugere amisi, cedite quaeso parum!’
Ceditur, ille canit, plaudit fortuna canenti,
Prona nocere, aliis, non bene uelle seni. 300
‘En morior, nec uita potest michi longior esse,
Exequiis celebris nox erit ista meis!
Prospera mors misero numquam tardare roganda est,
Mors omnes miseros pensat honesta dies;
Octo dies pariter numquam laeto omine uixi, 305
Nunc pressere meum pessima fata caput.
Interitum turpem celebris uindicta secundat,
Turpiter emoriar, uindicer ergo probe;
Expleat hoc Agemundus opus, foris ille pudendae
Arbiter est, mortem uindicet ille meam, 310
Hoc equidem non est ingens in daemone uirtus,
Sed, quaecumque potest, perficit absque dolo.
Dedecore ille nouo genus impleat omne Salaurae,
Ultor in extremam saeuiat usque tribum:
Hactenus admoto claudebat pollice portam, 315
Pollice semoto postmodo pandat iter,
Turpibus ut uentis numquam impetus absit eundi,
Laxentur patulae nocte dieque fores;
Haec somnum, haec uigiles, aerumpna haec laedat edendo,
Nec siliquam capiant hac sine labe breuem, 320
Flatibus ergo malis obstacula nulla resistant,
Nec tenui strepitu sibilet aura nocens,
Ut caueant homines et, quem prope laeserit aer,
Verberet infidum deuoueatque genus!
Pars hominum probro non inferiore prematur 325
(Moribus insignes excipiuntur herae):
Obsequa si fuerit stirpis quid nacta prophanae,
Segnities illam continuata premat,
Nox hiberna breuis miserae uideatur, ut orto
Sole ter undecies surgere iussa neget, 330
Saepe inter scapulas uestita recumbat itemque
Descendat toto semiparata thoro,
Recidat in spondam, non excussura soporem,
Ter nisi sit dominae poplite pulsa suae;
Brachia tunc costasque humerosque et crura femurque 335
Timporaque et collum strennuus unguis aret!
Inter mulgendum citra nimis usque uel ultra
Subsideat uariam lacte tenente uiam,
Pars tunicae, pars stillet humi, pars influa multro,
Imputet hoc sedi dissideatque loco; 340
Tunc meus astringat fallaciter ostia daemon,
Pressa parum laxans et prope laxa premens,
Ut, quotiens sellam demouerit obsequa, longo
Eruptu luctans horreat aura foras;
Rarescat butirum super illo lacte, leuique 345
Attactu laedens ustulet ignis idem.
Mos suus emulcta boue saepe resopiat illam,
Excutiat plenum dum pede uacca cadum,
Futile sit multrum, sit futilis obba, putrescant
Lacte sinus, colae limus inesto iugis; 350
Non expectata dormitum nocte recurrat,
Dormiat officii nullius ante memor,
In lare quodcumque est utensile siue supellex,
Esto uagans, sparsim singula iacta cubent:
Straba supinetur, transuersa cathedra iaceto, 355
Prodeat aut redeat sospite nemo genu;
Urceus, olla, lebes, coclear, lanx, peluis, aenum
Scrutaque diuersae sparsa uagentur opis,
Integra mane, eadem sint uespere fissa; reliquit
Sana cadens Titan, fissa uideto redux! 360
Haec dabit ille meae daemon solatia morti,
Amplius est illi non potuisse datum.’
Finierat senior, uerum fortuna prophetam
Illius auxilio daemonis esse dedit,
Cuius ut accipitris rostrum, iuba sicut equina est, 365
Catti cauda, bouis cornua, barba caprae,
Lana tegit lumbos, dorsum plumatur nt anser,
Ante pedes galli, post habet ille canis;
Sub quo posteritas premitur dampnata Salaurae
Et mulier stirpis quaeque quid huius habens. 370
‘Audi, quid iubeam, domine Ysengrime propheta:
Nulla umquam nonna est nomine functa meo,
Nemo tuo uatum; mutetur nomen utrimque,
Sis michi tu Ionas et tibi Cetus ego,
Ecce prophetatum satis est, tibi sicut amico 375
Dicitur: in musac proiciere meum.
Ingredere ergo meam felix alacerque tabernam;
Impensum somptus omne remitto tui,
Nec, quibus hibernum possis expellere frigus,
Defectura tibi ligna timebis ibi,
Nec duce me uectus Niniueam tendis ad urbem,
Non in suspecta te regione uomam,
Sed, donec securus eas ac sponte, quiesces,
Istud amicitiae pignus habeto meae!
Tam celeris nulli prouenit gloria sancto, 385
Si crepere hunc probitas immoderata daret;
Primum sacra suis emergunt corpora tumbis,
Clarescunt signis, inde leuantur humo,
Denique uulgantur scripto commissa feretris;
Dissimiles meritis non decet unus honor: 390
Hi post fata diu, tuque incassabere uiuens,
Nec famam meritis praebet arundo tuis,
Scimus enim, iam sanctus ades, iam dignus inire
Scrinia, iam pleno dignus honore coli!
Si scires, ratio quam congrua suadeat illud, 395
Ut uellem peteres, si facere ipsa negem,
Nam scriptura refert, ‘quod amari debeat hostis,
Omnis amans hostem dignus amante deo est’;
Hoc ago praeceptum, si quonam quaeris in hoste,
Quis michi uentre meo uerior hostis obest? 400
Me flagris, me saepe minis, me pulsibus infert,
Hunc, rea ne fiam perditionis, amo;
Namque hic cuncta mei deuastat lucra laboris,
Quod ui, quod furtim, quod paro iure, uorat,
Quodque magis dulce est, hoc offero laetius illi, 405
Ut plenum sacro pectus amore geram.
Sanctior hoc amor est, quo purius hostis amatar,
Nec michi te excepto carior hoste quis est,
Ergo ego proposui carum committere caro,
Quam michi complaceas, experiare uelim: 410
Tu michi dilectus dilectum intrabis in hostem,
Ut mea saepe hostem stirps tibi cara tuum,
Utque sacer discurrat amor, nos ibis in omnes,
Non mereor tanta sola salute frui.
Conditus ergo simul dignis donabere capsis, 415
Notitiam meritis hoc epygramma dabit:
VNVM PONTIFICEM SATIS VNVM CLAVDERE MARMOR
SVEVERAT. EX MERITO QVISQVE NOTANDVS ERIT.
VNDECIES SENIS IACET YSENGRIMVS IN VRNIS.
VIRTVTVM TVRBAM MVLTA SEPVLCRA NOTANT. 420
NONO IDVS IVNIAS EXORTV VERIS IS INTER
CLVNIACVM ET SANCTI FESTA IOHANNIS OBIT.’
Tunc epar ereptum crudelis scropha uorauit,
Irruit in reliquum turba cadauer atrox,
Discindunt miserum, citiusque uorata fuisse 425
Frustula dicuntur quam potuisse mori.
Auellit diafragma simul cum corde Sonoche,
Fisa sigillatae pacis habere notam;
‘Becca, quid hic habeo? deus hoc dedit, amodo sane
Pace sigillata fungimur, ecce uide! 430
Sorbuit ut librum pacis, sic iste sigillum.’
Elicuit guttur cardine Cono canum;
‘Glutierat, socii, flatricem pacis et ipsam,
Ne quid perfidiae deforet, iste tubam,
Cornicinor pacem, matertera, tuque sigillas, 435
Mater habet librum, pax modo plena uiget.’
Taliter interiit miser Ysengrimus; ego autem
Ut notam scripsi, credulus esto legens!
Vix michi, quam penitus periit, si dixero, credes,
Ut michi credatur, uix memorare queo: 440
Parte minus minima porci superesse tulerunt,
Si fuerit partes sectus in octo pulex.
‘Cana genas annis, sed mentem canior astu,
Omnes te sequimur, fare, Salaura soror:
Dicitur hic abbas olim praesulque fuisse, 445
Quamquam noluerit pectoris esse boni,
Qualibus impensis honor exequialis agetur?
Nil prosunt animae dona precesque malae,
Perdita namque anima est; sed honestas publica mundi
Exequias celebres et sacer ordo petit!’ 450
‘Becca soror, michi crede, licet mens iste sit hostis,
Si semel implesset quod probitatis opus,
Non me auctore foret priuandus honore sepulcri!
Hunc scelerum numquam paenituisse liquet,
Ordinis ergo sacri pereat reuerentia, postquam 455
Occubuit, cuius uita nefanda fuit.
Numquid, apostolici quod erat collega senatus,
Promeruit Iudas exequiale decus?
Quo magis alta tenet nequam, magis ima meretur,
Et bonus ex humili surgit ad alta loco, 460
Extulit Ysaydes frontem diademate regni,
Disperiitque deo proiciente Saul;
Perfidus hic itidem, non curo praesul an abbas,
Quam prius ascendit, tam modo uilis erit.
Has decet exequias illud, quo papa dolosus 465
Christicolas Siculo uendidit aere duci;
Proh pudor in caelo! dolor orbe! cachinnus Auerno!
Regna duo monachus subruit unus iners!
Eohe me miseram! quam noui flebile uerbum,
Cur adeo linguae frena relaxo meae!’ 470
‘Cara, refer nobis, germana, nec occule tactum,
Quicquid id est, uerum ne recitare time!’
‘Cara soror, boreas, oriens, occasus et auster
Comperit ac deflet, nec tibi monstra patent?
Qui uos ergo lues, nisi non mansistis in orbe, 475
Quae nullum potuit clima latere soli?’
‘Christicolae populi collectas nouimus iras
Barbariem contra concaluisse procul,
Hic satis est nostras rumor perlatus ad aures,
Felicemque homines creditur isse uiam: 480
Consilio et iussu papae sua seque dederunt
Casibus incertis arbitrioque dei,
Cur ergo perhibes, quia uendidit? immo redemit
Christicolas omni crimine papa bonus!’
‘Cara soror, nimium clamas, reminiscere sexus, 485
Maereat exultet femina, clamor obest,
Rem tetigi, tetigisse piget, sed quaelibet ortum
Postquam res habuit, non habuisse nequit;
Incidit attonitam lacrimosa tragedia mentem,
Quam posset uates uix superare Maro. 490
Quod si me premeret penuria nulla loquendi
Parque modus calami materiaeque foret,
Immemor esse suae non debet femina sortis,
Vincula natura rumpere nolo meae,
Femina sit reuerens, quamuis praeclara loquentem 495
Hunc sexum nimio non decet ore loqui.
Dissecor in biuium, non haec omnino taceri
Conuenit, et non sum talibus apta modis,
Hoc igitur ritu, qui nobis competit, utar:
Iure sibi innato femina flere potest; 500
Materiam fletu, sexum sermone tuebor,
Et tenuis maesto planget auena sono,
Coniugis extincti sic fortia facta modeste
Flet referens coniunx strennua flensque refert.’
Plancturae grauiter cari pro morte Salaurae 505
Reinardus ueluti uoce dolentis ait:
‘Domna Salaura, tui singultus detege causam!
Nescio cur, species sed tibi flentis inest;
An patruo uiolenta meo fors contigit usquam?
Si super hoc doleas, ede, dolebo simul. 510
Die, Cono, reticet mater tua’ (namque tacebat
Anxia, principium carminis unde trahat)
‘Dic michi, Cono, precor, quid habet mea domna doloris?
Euenit patruo quid nisi dulce meo?
Nil ego uos noui laturos tristius esse, 515
Ni fallor meriti uos meminisse putans.’
(Sic, quasi nesciret Reinardus facta, rogabat,
Omniaque agnorat, cominus inde latens)
‘Non hodie ad missam, frater Reinarde, fuisti?
Festa tibi curae debuit esse dies! 520
Quae te causa, miser, fecit tam sero uenire?
Missa hodie est patruo saepe iterata tuo,
Desiit esse malus, mores proiecit iniquos,
Nil scieris faciet postmodo nilque dolet.’
‘Ergo obiit? certe? proh, patrue dulcis, obisti? 525
Heu tumulum sine me, patrue care, tenes?
Addite me patruo! miseri subducite cippum!
Commoriar patruo, uiuus inibo lacum!’
‘Frater, tumba prope est, accede, rotaberis intro,
Exilem nobis praebuit ille cibum.’ 530
‘Falsificabo prius, quaecumque Salaura loquetur,
Nescio quae siquidem dicere falsa parat,
Et cras ingrediar uiuus patruele sepulcrum;
Laude caret probitas immoderata nimis.’
‘Frater, si patruum, sicut testaris, amasti, 535
Nunc patruo dulci contumulandus obi;
Propositum felix dilatio saepe resoluit,
Libera sit uirtus, prodeat absque mora,
Nil nisi non fieri uirtus concepta timeto,
Incide, dum pietas aestuat alta, necem!’ 540
‘Non dicar furiis, sed amore in fata salisse,
Actio cor stultum praecipitata probat;
Mentibus in prauis uirtus concepta tepescit,
At michi mens eadem cras hodieque manet,
Tempore uera fides interlabente calescit, 545
Mens furiosa tepet, qua leuitate calet.’
Postquam conticuit uulpes et tota Salaurae
Contio, uox tristem soluit amara liram.
‘Quam longum diuina ferat patientia sontes,
Peccando facile est querere, nosse graue est; 550
Iudicis asperitas magno anticipanda timore est,
Optima peccatis est medicina timor,
Ubere si laqueos prouentu gratia nondum
Conterit, hoc saltem est allicienda modo.
Sint hodie sordes, metuatur paena Gehennae, 555
Et miser in uitiis horreat esse sini,
Qui metuit parce, prauos non diligat actus,
Nolle timere malum, peius amare mala est;
Qui non sponte cadit, miserabilis esse uidetur,
Labentes ultro sistere nemo cupit. 560
Protinus alternant certamen flebile, praue
Hinc transgressor agens, hinc deus acta ferens,
Donec peruersos ultra, quam parcere iudex
Deuouet, in paenas exigat aequa dies;
Lis ea saepe habita est inter mundumque deumque, 565
Et quasi deuicto pessima palma deo.
Quid referam Sodomae faetores atque Gomorrae,
Quod commisit Adam, quod iugulator Abel?
Quid Noe fluitantis aquas animosque gigantum,
Niliacas pestes et Pharaonis iter? 570
Impia quid Datan et Abyron factaque Choreque
Inque heremo uarias agmina passa neces,
Splendentis uituli scelus et male manna cupitum?
Quid Balaam fraudes insidiasquo Balac,
Amalechitarum, Iericho, Ismaelis et Assur, 575
Atque Philistaeos Antiochique manus?
Quid, cum saeuierit fornax Chaldaea lacusque
Et quem non homines ut timuere ferae?
Quid torrens Cison, quid cladis comperit Endor,
Pestibus hic populos, hic cecidisse fame? 580
Quid Canadae gemitus prauorumque ydola regum
— Quis secuit uatem? — fataque tristis Heli?
Quid tulit Helias, altare quis inter et aedem
Et qui sub duplici uate ruere uiri?
Et quae praetereo mundi portenta nocentis, 585
Ne desperato fine uagetur opus?
Finiit has tandem uindex sententia lites,
Noluit omnipotens saecula praua pati,
Mittitur humano discretor corpore saeptus,
Qui paleas urat puraque grana legat, 590
Mittitur Emmanuel, quem si Iudaea sequatur,
Si minus, in tenebras, quas meruere, ruant;
Addictus post probra cruci est, diffunditur ergo
Blasphemae toto plebis in orbe furor.
Ex hoc dura manus punit, non sustinet hostes, 595
Haec est, quae miseros obruit, ira grauis:
Numquam uenturi cassa expectatio Christi,
Exilium, tenebrae morsque salute carens;
Plectuntur sontes nec, quem uicere ferentem,
Iratum possunt exsuperare deum, 600
Immodice parcens manet immoderabilis ultor,
Quique diu tulerat, nunc sine fine ferit.
Non ergo Hebraeos miror gentesque perire,
Quos praejudicii paena tenacis habet,
Non secus in mundo quam daemones ante creari, 605
Insita confectos uindicat ira reos;
Qui sumpsere fidem, quibus est baptisma tributum,
Inuolui prisca perditione queror.
Prima crucis satio messem dedit ubere fructu,
Vinea labruscas multiplicata tulit; 610
Paulatim reprobo caepit rarescere mundo
Spiritus excessu corripiente sacrum,
Prorupit Satanas uitiosum liber in orbem,
Omniaque in scelera est irreuerenter itum.
Saecula dampnauit rursum polluta creator, 615
Pura tamen bonitas usa tenore suo est:
Noxia non subito zizania messuit ense,
Horribiles longum praefremuere minae,
Praenorunt miseri, non excusare sinuntur,
Indicium mundi machina trina dedit, 620
Transsumpsere suas elementa ac tempora leges,
Deseruitque prior non loca pauca situs.
Aestiue transiuit hyemps, hyemaliter aestas:
Intorsit tonitrus, fulminat udus Ilas,
Mulciber hibernus combussit templa domoque; 625
Seuerunt hyemem Carchinus atque Leo,
Instar parmarum cristallos Saxo iacentes
Repperit in campis obstupuitque suis,
Extimuit glaciem, qui tutus staret in enses,
Concutiente nouo fortia corda metu: 630
Duruit in terram mare, terra liquatur in aequor,
Piscibus accessit campus, harena satis;
Euasit discrimen aquae pro nauibus utens
Nantibus in fluctu plurima turba casis. —
Prodigium refero, quod Fresia tota fatetur, 635
Consolidatque agri sessor agerque fidem:
Demolitus agrum cum possessore domoque
Protulit externi pontus in arua uiri,
Publica litigium tandem censura diremit:
Incola, cuius humum nemo uidebat, abit, 640
Quique superficiem fundi uellusque superne
Vendicat, hic liber iudice plebe sedet;
Hoc in iudicio non sensit Fresia rectum:
Qui dominus fundi, legitime esset agri. —
Excussit templis ingentia tigna trabesque 645
Et longinqua tulit uentus in arua furens;
Fugit inextincta populus sua tecta fauilla,
Et repsit gemina uix ope tutus homo,
Vix applosa solo tenuerunt corpora fortes,
Horruit ingenti turbine terra tremens. 650
Nocte sub hiberna Phaebi radiantior ore
Cernitur arctoum flamma cremare polum,
Noctibus innumeri bello concurrere soles,
Sanguineus limphas horrificasse rubor;
Bis latuit teter Titan, causamque latendi 655
Non soror aut nubes terreaue umbra dabat.
Omnia dixerunt clades elementa futuras,
Nec tetigit tantus pectora dura pauor.’
Caeperat abbatissa loqui lugubria flendo,
Et lacrimae imbuerant milibus octo solum; 660
Auribus ut surdis foret intolerabile uerbum,
Clamor ad undecimum uenerat usque polum.
Excidium mundi plancturam triste Salauram
Corripuit uulpes: ‘stulta Salaura, sile!
Praescio, quid penses: sceleris dampnare dolique 665
Pontificem Latium, perfida porca, cupis,
Dicere uis, quia dux Ierosolmam Ethnaeus ituros
Christicolas timuit per sua regna gradi ..’
‘Papa ergo Siculi ducis aere illectus utroque
Argolicum populos carpere suasit iter, 670
Casibus atque dolis Graiorum immissa famique
Regna duo monachus subruit unus iners;
Praeter quos pelagi rabies et pesticus aer
Et fraus Argolidum perdidit atque fames,
In conualle uirum duo milia somnus et imber 675
Enecuere, altis undique septa iugis.’
‘Improba, tu nescis, hoc quare papa benignus
Fecerit! ausculta, cognita dico tibi:
Dimidiare solet nummos ignobile uulgus,
Et dirimit sacram rustica turba crucem, 680
Hoc scelus est ingens, hic mundi pessimus error,
Taliter errantes papa perire dolet;
Qui secat ex nummis obolos, in frustula mille
Cotidie hone Satanas diuidat ense suo!
Scit bonus hoc pastor stolidasque in deuia labi 685
Et per opaca trahi compita maeret oues,
Saluificare animas omnes uult papa fidelis,
Caelitus est illi creditus omnis homo;
Idcirco aes Siculi sumpsit, Francique tyranni,
Angligenae et Daci et totius orbis auet, 690
Omnes namque animas hominum saluare laborat,
Quaque licet, dirum uult abolere nefas.
Non ualet, ut uellet, totum delere reatum,
Qua sinitur, scindi stema salubre uetat,
Materiam minuit signum caeleste secandi, 695
Quamuis non ualeat tollere prorsus eam;
Hoc tulit aes Siculum pacto et pietatis eodem
Totius immensas tolleret orbis opes,
Aes sibi non rutilum, non aes desiderat album,
Vult sibi commissum saluificare gregem. 700
In sua quot librat thesauros scrinia, seruat,
Non creat inde obolos, integra quaeque tenet;
Pontificem ergo pium cur proditione nefanda
Arguis? ignoras, quod bene nosse putas!
705 Patrue care, iaces! utinam efficerere superstes, 705
Obloquium fatuae non paterere suis,
Innocui papae fieres spontaneus ultor,
Stultitiam linguae penderet ista suae!’