Petri Rosseti Poëtæ Laureati in Ferrariam N. BORBONII Distichon.
Aurum habeant alij, argentumque et rara metalla: BORBONIVS ferrum cuderit ipse, probo.
N. BORBONII VANDOPERANI FERRARIA. Quam scripsit annum agens XIIII
Nox hyemalis erat, densis obscura tenebris,
Aëre commoto, pluuiosaque flantibus austris,
Cum defessa sopor mea membra profundus haberet:
Ecce mihi in somnis offert se Mulciber atro
Terribilis uultu, uelut è fornace reuertens,
Perfusus sudore artus, ferrugine crinem,
Puluerea facie atque oculis flammantibus horrens:
Treis secum famulos immania corpora habebat,
Nudos membra, atque unoculos , uulgoque Cyclopas
Recte appellatos, Steropes à fulgure, Brontes
A tonitru, nomen sortitur ab igne Pyragmon:
His comitatus erat, cum me somno usque grauatum
Talibus increpuit: Puer (inquit) inique, patrisque;
Immemor et patriae, cur tempus segniter istud
Conteris? Et pulchrum sine fructu prodigis aeuum?
Et patris interea retices nomenque, decusque,
Ingeniumque tui fabros qui in pace gubernat
Accingitque suos ad opus, moderatur, alitque
Prouidus, et laetus sua reddere praemia cuique:
Infelix patrij cur non reminisceris agri?
Vnde tibi haec nemorum tam dira obliuio? Quae te
Aequaleisque simul toties, mixtasque puellas
Ludenteis habuere? Omnis cum frondibus arbos
Luxuriat, uarijsque adrident floribus agri?
Num fontem et riuos per amoena uireta fluenteis,
Queis sine tota tui patris Ferraria friget,
Num loca es oblitus, queis diuum lumina gaudent?
Quaeque homines mage miranturque Thessala Tempe?
Quam suum et Elysium manes? Clementia coeli
Illhic tanta, et fertilitas, et copia rerum:
Siccine contemnis patriam, patriosque penates,
Infelix puer? Haec Musis dignissima sedes
Incelebris semper, semperque ignota iacebit?
Audi agendum, quae pauca tibi curanda relinquo:
Si sapis haec memori mea pectore dicta reconde:
Est scribenda tibi Ferraria carmine, cunctis
Quo ferri ignaris ars innotescat habendi:
Ferri, inter tanta multa metalla bonique malique
Fructum et perniciem, uitam exitiumque ferentis:
Quippe rudis tellus incultaque scinditur illo,
Aptaque fit segetes homini praebere quotannis:
Plantaeque et uites omni squalore resecto
Annua cum folijs iuuenescunt dona ferentes.
Ferro aedes tolluntur, et aspera saxa secantur.
Humanos omneis ferrum conducit ad usus:
Illo etiam ad caedes hominum et funebria bella,
Vindictamque et iter mortis praesentius atrae
Vtimur excusso tormentis, atque lacertis,
Pennatoque etiam: nullum non robore ferri
Patratur facinus, uis, stuprum, furta, rapinae:
Nec tamen in culpa est ferrum, set caeca libido
Impietasque hominum insignis, qui sponte ruentes
In scelus omne, nouos astus artesque nocendi
Inducunt, furijs genijsque hortantibus atris.
Quod si forte neges nobis parere superbus,
Nosti quid patrijs mea possit in aedibus ira,
Expertus satis es nostrum dudum ipse furorem,
(Si memores) tua cum flamma Bacchante cremaui
Carmina, flagraruntque domus pia tecta paternae
Funditus, atque ubi nunc Ferraria cresceret herba,
Ni pius aetherei uetuisset rector Olympi,
Deuictus lachrymisque tuis et amore parentis.
Audistin'quae te iandudum scire uolebam?
Dixit, et in densas noctis se condidit umbras
Cum famulis. Animo fuerat quae dicta uoluto,
Attonitus tanto monitu, et parere iubenti
Constitui, idque hodie, neque enim rem longius istam
Differri patiar, non quod tua Mulciber arma
Vel tonitrum metuam tempestatesque sonoras:
At quia sopitum iuuat hoc recreare parumper
Ingenium, et me tollere humo, atque adsuescere Musis,
Et puerilem animum inflammare, et ludere uersu.
Accingor, Tu summe faue pater optime rerum,
Qui solus potis es nutu imperioque fauere,
Nempe deus, puero uires mentemque ministra.
VANDOPERAE locus est cuius Ferraria nomen,
Incumbens Barsæ fluuio, septusque uiretis,
Haud procul à turri, quam quondam Vandala pubes
Struxit, ut historiae et ueterum monimenta loquuntur:
Hinc et Vandoperæ facta adpellatio terrae:
Hic nostra est (inquam) Ferraria: præsidet illi
BORBONIVS genitor, pia quem mihi numina seruent:
Is primum perquirit eos qui cædere ligna
Et sudare diu, et norunt uibrare securim.
Conducti in syluam ueniunt, hic fissile Robur
Diuiditur cuneis, Acer, Ornus, Fraxinus, Ilex,
Et Picea, et Fagus ueterum altrix, ingemit EchÚ
Per syluam, struibus late loca plena tumescunt.
Qui uero catus est lignator, quercubus omnis
Abstinet, et Larice indomita, Buxoque rebelli,
Quandoquidem his carbo semper sit inutilis, et qui
Accensus crepitat lauri instar, et exilit ardens,
Mox moritur, frigescit opus, faber aestuat ira.
Postquam magna satis lignorum copia uisa est,
Est gens syluestris tenuisque et paupere cultu,
Sorte sua contenta tamen, patiensque laborum:
Hi quadam quasi censura ac ratione recensent
Lignatoris opus, seriatimque omnia lustrant,
Et numero accipiunt, nec uel fallantur in ipso
Reddendo carbone patri, ne uel pater illis
Plus pendat quam sint meriti: dein quisque patentem
Vestigat sedem, prorsumque humore carentem,
Nam bene non coquitur carbo tellure in aquosa,
Set fugit in cineres: quo fit sibi summa locorum
Eligat ut prudens: sua sicco denique credat
Ligna solo, qui deinde pyram lateque patentem
Congeriem fruit et patula radice rotundam,
Culmine pyramidi similem, mox fronde uirenti
Faginea quernaque tegit, cineresque nigranteis
Et pingues spargit, nec tum obruta ligna patescunt,
Atque ubi tempus adest quo uult immittere flammam,
Rima latet subtus certa atque angusta, subestque
Hac iter in medium struis, atque hac mittitur ignis.
Mox iterum rima haec folijs terraque tenaci
Vndique stypatur, uento uia nulla, nec aurae
Linquitur, ipse intus frustra permurmurat ignis
Aera disquirens, magnoque fragore minatur.
Hinc simul erumpunt tanta caligine fumi,
Tam graue spirantes, quam qui de faucibus Orci:
Aut illi, quos (ut fama est) perterritus olim
Misit in Alciden Cacus Vulcania proles,
Raptor Auentino iamiam moriturus in antro.
Huic operi septem sols totidemque necesse est
Imperidat noctes uigilans, imbresque futuros
Praecauerat, flatusque Austri coelique figuram
Obseruet Pliadasque nihil pigra plaustra Bootis
Hunc fallunt, nihil hunc fallit nimbosus Orion:
Instabilem Lunae faciem percallet ad unguem.
Interea coquitur carbo, ipse subinde quiescit
Carbonarius: hunc coniunx ubi Martius ales
Praecinuit lucem, uisit, soletur ut aegrum,
Alliaque et cepas adfert oleumque, salemque,
Atque cadum uilli plenum, pinguemque suillam:
Haec etiam noctes aliquot plerunque marito
Cum fesso uigilat, nec pernoctare grauatur
Vna, pulmentumque coquens, renouansque cubile,
Euerrensque casam, hanc humilem sibi strauerat ante:
Hanc habitat laetus, laeta cum coniuge, ibique
Coenitat, à coena fabellas audit, et utrem
Inflat, praerudibusque modos integrat agresteis
Articulis: stupefactarum tum densa ferarum
Agmina conueniunt, hominemque audire canentem
Syluestrem Musam (dictu mirabile) gaudent:
Capreoli, ceruique leues, damaeque fugaces,
Raptoresque lupi, uillisque horrentibus ursi,
Et uulpes, curuisque timendi dentibus apri,
Arrectis omnes mirabundae auribus astant,
concordesque ferae, et cantu fera pectora mulcent:
Non secus ac lenissetigres Rhodopeius Orpheus
Amphion ue sono blandae testudinis olim
Dicitur, et lapides duxisse in moenia duros.
Quin etiam nigris cum pallet nubibus aer,
Cum tenebris media obscuris in nocte perhorret
Telluris facies, tunc exaudire luporum
Caecorum rabiem solet, et diros ululatus:
Deniqud ramatim uolitant lugubre canentes
Foeda et lucifugae uolucres, striduntque per umbram.
Ille nihil motus, comprensa lampade, diuos
Inuocat, et sanctum Christi super omnia nomen,
Adgrediturque feras: fugiunt, perque inuia lustra
Attonite sua tecta petunt, notasque cauernas.
Quid memorem fossas et retia, se quibus ille
Cum libet exercet? Ceruus se hic implicat, illhic
Incidit in fossam uulpes male uafra, lupusque
Pernicies ouium, aeternus pastoribus hostis.
Quid modulos auium dicam, quos tempore uerno
Audire est operae pretium: Philomela serenam
Flet noctem, ramoque sedens quos forte uiator
Astraxit, queritur foetus, et flebile carmen
Integrat, et moestis implet nemus omne querelis.
felix uulgus nimium, sua si bona norit,
Aerumnasque graues animo tolerauerit aequo.
uulgus fucis longe felicius illis
Qui nos compilant, et quos immanis habendi
Est amor argenti, quos mundi gloria uexat,
Qui carnis desiderium sensumque sequuntur,
Qui spernunt inopes, condemnant uera locutos.
gens, o cunctis Erebi dignissima poenis:
Quid nostro hoc seclo, quid tempore spurcius isto?
Nempe gregem summa debent qui pascere cura,
Doctrinaque decet quos praelucere popello,
Ii uerum ignorant, uiolant, gaudentque rapinis:
Egregie imponunt nobis, animalia uentris,
Et portenta hominum, qui foedo mascula miscent
Corpora concubitu, et uetitis complexibus ardent.
Quis dormire Orcum dubitet? Qui talia monstra
Non uoret? O homines, o fors, o tempora nostra,
furor irati et comptenti numinis: o quam
Multas tecum animas pessum das foeda meretrix
Purpurea: o infelix seclum, o lachrymabilis aetas
Ferrea, uel ferro peior quia durior ipso.
Quo rapior demens? Quo me furor impulit? Ad rem
Vt redeam, septem interiectis carbo diebus
Percoctus trahitur, fumusque ignisque residunt:
Tum pyra detegitur rastris, mutata uideres
Ligna, ut quae fuerant paulo prius humida et alba,
Arida et atra patent, nec sunt tamen igne minuta,
Tanta manent, solumque nouum sortita colorem
Ingegniumque nouum: superest auriga repente
Adcurrat, (nam carboni nocet imber) equisque
Adiunctis plaustro uectet sub tecta fabrorum.
De carbone satis: Nunc de fossoribus ordo
Postulat ut dicam, set quæ puer ipse notaui.
Ii sunt qui cura multa multoque labore
Materiem ferri effodiunt, et uiscera terræ
Ictibus inuadunt crebris, uenasque requirunt
Abstrusas, tornoque trahunt et fune sub auras.
Quod si forte roges, quanam cognoscitur arte
Materiem quæ terra habeat, ferrique fodinam
Contineat: norunt pueri, nouÍre bubulci,
Indicat ipsa soli facies subrufa, nec usquam
Tam regio infelix ferrum quæ non ferat ulla est.
At quæ materies solita est excellere, disce.
Pondere quæ grauis est, sulumque imitata colorem
Emicat, haec certa est, haec raro fusa fefellit:
Hinc tibi fertilitas ferri promittitur ingens.
Quæ uero leuis est pallensque absumitur igni
Persimilis limo, et fornaci congerit atram
Colluuiem, missa frustra de follibus aura.
Denique materies omnis de more lauanda est,
Et quæ crassa nimis, quæque indigesta uidetur
Subijcitur prunis, coquitur, contusa minutim
Abluitur lymphis apto currentibus alueo,
Hinc ad fornacis radicem et limina fertur.
Quadrata est ingens Barsæ prope fluminis undam
Infabricata quidem moles, quam nomine dicunt
Fornacem, structa est saxis uulgaribus, intus
Sunt silices duri, quibus est mirabile robur
Visque resistendi flabris ignique uoraci:
Hic gemini folles à tergo immania spirant
Terga boum, uibrante rota, quam uersat aquarum
Impetus adsidue, motantur, flantque uicissim,
Et flant, et reflant, alternis motibus æqui.
Adcubat hÓc Fusor, sic illum nomine dicunt,
Excipit hic solers massam, quod fusile ferrum
Dicitur, atque regit uentos, lituisque prehensis
Ferreis emungit squamas, et perdomat ignes:
Seligit impurum puro, noctesque diesque
Peruigilans, homo durus, et omnia ferre paratus:
Hunc uix sesquihoram toto dormire bimestri
Continuum esse nefas perhibent, quo tempore fornax
Visceribus manet integris, follesque supersunt
Fortes, qui fessis succurrant fratribus, et qui
Fornacem renouent, atque ignis ut acrior instet:
Hic riuis fluitat ferrum, sæuoque boatu
Stricturas uomit, et piceo cum turbine flammas,
Ingenteisque globos, quos lambere sydera credas:
Haud aliter quàm sulphureis ardoribus Aetna
Cum fessum latus incassum sub pondere tanto
Nititur Enceladus motare, atque impos anhelat,
Fit tonitru, exuperant flammæ, circunfremit æquor.
Carbonem interea qui materiemque ministret
Fornaci, simul ac uasto decreuit hiatu,
Fusori comes est, is in ipso culmine custos
Vir stabulat uigilax, uultuque habituque Charonti
Persimilis, qui cum artifices qui plurima fingunt
Vasa luto primum tornatim: denique formis
Infundunt ferrum: quin et (mirabile uisu)
Bombardas conflant, ita enim monstra illa uocantur,
Dæmonis inuentum stygij, furor iraque diušm.
Mulciber his primos dum Teuthonas instruit armis:
Atque pilas, quibus et muri quatiuntur, et urbes
Aequantur turresque solo, robusta teruntur
Corpora, flammiferi nimirum fulminis instar
Hæc tormenta uolant, referuntque tonitrua bombo.
Exin massa recens quæ de fornace petita est,
Germanum ferrum nondum meret illa uocari:
Est igitur qui mox recoquat, uastaque secundo
Fornace emendet, faciatque plicatile ferrum
Congestum in globulos: succedunt protinus acres
Ipsum qui extenuent poliantque his ferreus ille
Malleus est ingens, quem maxima tollit aquæ uis.
Calfaciunt iterum impigri, uersantque per ignes
Forcipibus duris ferrum, candensque paratis
Immergunt lymphis: Chalybes imitantur, apud quos
Bilbilis est amnis, qui ferrum temperat, et qui
Ductilius reddit, fabricandisque ensibus aptum.
Perdomitum flammis rapiunt, portantque sub ictus
Terrificos, quibus et regio strepit omnis, et aether,
Et montes circum, et late nemora alta resultant.
Mirifice hic massam extendi, ducique uideres
In tenues longasque trabes, ceram esse putares.
Egregie uero contusum et rite politum
Officium patris est æqua perpendere lance
Exacta hebdomade. Adcurrunt lignator et unà
Carbonarius, et fossor, fusorque fabrique:
Conueniunt hilares omnes, ut certa laborum
Præmia percipiant, contenti à patre recedunt.
Is ne quem imprudens fraudet mercedis honore,
Scripta habet in libro rationum cuncta suorum
Nomina, se falli non uult, nec fallere quenquam:
Sic habet in promptu quod quisque labore meretur
Vt digitos unguesque suos: glomerantur in unum
Mox illi aere graues, exhaustaque membra labore
Solantur dapibus, ludo uinoque calescunt:
Præbibit hic socio rodenti turpiter ossa,
Ille iacet somno pressus, uinoque sepultus,
Mixta uomens misero ac eructans allia Baccho:
Implentur clamore aedes, confusa profecto
Colluuio, simul hic omnes uario ore loquuntur:
Hic cernas Lapithas, pateras cursare, manusque,
Subuerti mensas, effundi saepe cruorem:
Sic post uina solet saeuire ignobile uulgus:
Ac ita fit tendem, ut quod uel sudoribus illi
Nocturnis peperere sibi, peperere diurnis,
Hauriat una dies, et multa sequatur egestas.
Quid mirum? Procerum uitam moresque sequuntur,
Sopitis etenim sic grex pastoribus errat.
Ne tamen hic peccem, sopitos dicere nolim
Esse istos uentres, nam quid uigilantius illis
Redditu in augendo, defendendisque suarum
Rerum imposturis? Inculcandisque popello
Deliramentis hominum, tricisque dolisque?
me imprudentem nimium, cur talia dico?
Inconsultus homo temere molitur, et audet
Omnia, prudentem facti non poenitet unquam:
Horrida nil timeo metuendae fulmina Lernae,
Nil metuo longas graueolentis carceris umbras,
Nil metuo flammam, qualem nec Mulciber unquam
Viderit: o miserum atque infaucto sydere natum
Borbonium, o miserum puerum, quid uera profarsi?
Cur non dissimulas? Cur tam libera lingua est?
Cur non conniues? Cur non blandiris ubique?
Cur non das operam lucrando stulte fauori
Istorum procerum? Cur non te respicis ipsum?
Cur non Hippocrati, cur non das legibus amens
Humanis operam, utpossis euadere diues?
Viuere securus, preciosa ueste nitere?
me infelicem puerum, quem nulla cupido
Vexat opum, quem nullus amor sceleratus habendi
Sollicitat: satis est Virtus, satis unica Virtus:
Vna satis Virtus, et mens sibi conscia recti:
Praeterit ut uentus mundi illectantis imago,
Transuersosque agit, et secie deludit inani.
Hactenus est perstricta breui Ferraria tractu:
Multa ego de ferro prudens miranda reliqui,
Plurima subticui, quae prouectum ipsa poetam
Poscere sunt mihi uisa, et sesquipedalem uolumen:
Quod lusi pueris lusi, meliora supersunt
Quae premimus, nec (spero) bonis ingrata futura.
Interea sciolique susurronesque nefandi,
Qui cum nil praestare queant, aliena reprendunt,
Arcadica peduces, et pondus inutile terrae,
Rumpantur, patremque suum te Zoile uisant.
Vos igitur pueri per summum obsecro tonantem,
(Qui natum in terras coelo demisit ab alto,
ut nos mortifera primorum labe parentum
Ablueret foedos. Et libertate bearet:
Vtque suo nostras animas à faucibus Orci
Sanguine seruaret moriens, coeloque locaret,
Et faceret reges, fidei per nobile donum.)
Vos (inquam) o pueri ueniam date, parcite uestro
BORBONIO, paruumque boni et puerile poema
Consulite, haec fuerint nostrae praeludia Musae.