Intro recensere

NICOLAUS COPPERNICUS.

VON

LEOPOLD PROWE.

ZWEITER BAND: URKUNDEN.

BERLIN,

WEIDMANNSCHE BUCHHANDLUNG.

1884.


Das Recht einer Uebersetzung ins Englische und Französische wird vorbehalten.

Druck von Breitkopf & Härtel in Leipzig.


Vorbemerkung.

Die ersten zehn Bogen des Urkunden-Buchs sind bereits im Jahre 1872 gedruckt; sie wurden als Festgabe zur vierten Säkular-Feier des Geburtstages von Coppernicus ausgegeben. Zu jener Zeit war die Frage über die richtige Schreibung des Namens noch nicht zum Abschluss gekommen. Hierin liegt die Erklärung, dass in der ersten Abtheilung des vorliegenden Bandes der Name von Coppernicus nur mit einem »p gedruckt erscheint.

Thorn, den 18. Oktober 1883.

Leopold Prowe.


Inhalts-Übersicht. recensere

Erste Abtheilung.

Schriften von Coppernicus S. 1-280

A. Aus dem Werke »de revolutionibus« 3 - 15

1. Die Widmung an Papst Paul III 3-8

2. Die Einleitung zum ersten Buche 9 - 12

Anhang. Die von Osiander untergeschobene Vorrede der editio princeps 13 - 14

B. Gutachten und Denkschriften 15-44

1. Die Klageschrift des Ermländischen Domstifts gegen den Hochmeister Albrecht von Brandenburg aus dem Jahre 1521 15 - 20

2. Die Denkschriften über das preussische Münzwesen . 21 - 44

a. Das dem preussischen Landtage 1522 überreichte Gutachten über die Verbesserung der preussischen Münze 21 - 29

b. Die Denkschrift über das preussische Münzwesen in lateinischer Sprache 29-44

C. Uebersetzungen ans dem Griechischen ... 45 - 137

1. Die Briefe des Theophylactus Sivocatta 45-127

2. Der Brief des Lysis an Hipparch 128-137

D. Briefe 138-168

1. An das ermländische Domkapitel d. d. Mehlsack 22. Oktober 1518 ... 143

2. An den Bischof Mauritius Ferber d. d. Frauenburg 29. Februar 1524 . . 144-145

3. An den Domherrn Bernh. Wapowski zu Krakau d. d. »ex Varmia« 3. Juni 1524 145-154

4. An den Domherrn Felix Reich d. d. »ex Varmia octava pasce« s. a . . . 154 - 157

5. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. »ex Frauenburg Parasceve Paschae anno 1533« 157 - 158

6. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. Frauenburg 8. Juni 1536 . . 158 - 159

7. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. Frauenburg 9. August 1537 . 159 - 160

8. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. »ex Frueburgo quinta pasche« 1538 161

INHALTS-ÜBERSICHT. V

9. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. »ex Gynopoli« 2. Dcbr. 1538 S. 161 - 162

10. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. Frauenburg 11. Jan. 1539 . . 163

11. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. Frauenburg 3. März 1539 . . 163 - 164

12. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. Frauenburg 11. März 1539 . 164 - 165

13. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. »ex Gynopoli XXVIII Septembris olymp. 579 anno primo« 165

14. An den Herzog Albrecht von Preussen d. d. Frauenburg 15. Juni 1541 166

15. An den Herzog Albrecht von Preussen d. d. Frauenburg 21. Juni 1541 167

16. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. Frauenburg 27. Juni 1541. . 168

E. Das Sendschreiben an Bernh. Wapowski gegen Johann Werner's Schrift »de motu octavae sphaerae« in gereinigter Textes-Recension 169-183

F. Nicolai Coppernici de hypothesibus motuum coelestium a se constitutis commentariolus 184 - 202

G. Kleinere handschriftliche Reliquien 203-264

1. Die Einschaltungen und Nachträge aus dem Manuskripte des Werkes »de revolutionibus« 203 - 205

2. Die Bücher-Einzeichnungen mathematisch-astronomischen Inhalts . . . 206 - 244

3. Die Bücher-Einzeichnungen medicinischen Inhalts 245 - 258

4. Die Bücher-Einzeichnungen in griechischer Sprache 259 - 264

Anhang. Die unechten Schriften 265 - 280

1. Die Septem Sidera 265-275

2. Kleinere Dichtungen 276-280

Zweite Abtheilung.

Zeitgenössische Schriftstücke zum Leben und zur Lehre von Coppernicus s. 281-421

A. Schriften von Rheticus 285-396

1. Die Narratio prima 285-366

2. Borussiae encomium 367-377

3. Die Vorrede zu der Trigonometrie von Coppernicus 378-381

4. Die Vorrede zu den »Orationcs de astronomia, geographica et physica“. . 382 - 386

5. Die Vorrede zu den Ephemeriden auf das Jahr 1551 387 - 396

Anhang. Aus der Vorrede Otho's zu dem »Opus Palatinum de triangulis a Georgio Joachimo Rhetico coeptum« . . 397 - 400

B. Briefe befreundeter Zeitgenossen 401 - 421

I. Zwei Briefe des Domherrn Joh. Sculteti aus dem Jahre 1521 404-416

a. Der Brief vom 15. Februar 1521 404-409

b. Der Brief vom Ende Februar 1521 410-421

VI INHALTS-ÜBERSICHT.

II. Briefe des Bischofs Tiedemann Giese S. 417 - 421

a. Der Brief an den Domherrn Georg Donner d. d. Löbau 8. December 1542 418-419

b. Der Brief an Joachim Rheticus d. d. Löbau 26. Juli 1543 .... 419-421

Dritte Abtheilung.

Urkunden zur Familien-Geschichte von Coppernicus s. 423-480

I. Der Grossvater Lucas Watzelrode 426 - 454

II. Der Vater Niklas Koppernigk 455-471

III. Der Bruder Andreas Koppernigk 472-475

IV. Der Oheim Lucas Watzelrode 476-480

Vierte Abtheilung.

Ermland und das Frauenburger Domstift zur Zeit von Coppernicus S. 481- 521

A. Die Beschreibung des Bisthums Ermland von Martin Cromer 484-497

B. Die Statuten des Ermländischen Domstifts zur Zeit von Coppernicus 498 - 521

Fünfte Abtheilung.

Zur Charakteristik der kirchlichen Bewegung in Ermland zur Zeit von Coppernicus S. 523-545

A. Zur Charakteristik des Bischofs Fabian von Lossainen . . . 526 - 529

B. Zwei Hirtenbriefe des Bischofs Mauritius Ferber (1523-1537) 530-539

I. Das Edikt vom 20. Januar 1524 530-535

II. Das Edikt vom 11. Mai 1525 536-539

C. Zwei Edikte des Bischofs Johannes Dantiscus (1537-1548} . 540-545

I. Das »Mandatum wider die Ketzerey« 540 - 543

II. Das »Mandat der Lutherei halben« 544 - 545

Erste Abtheilung. Schriften von Coppernicus. recensere

Erste Abtheilung.

Urkundenbuch.

II.

SCHRIFTEN VON COPERNICUS.

A. Aus dem Werke de revolutionibus orbium coelestium. recensere

1. Die Widmung an Papst Paul III. *

AD SANCTISSIMVM DOMINVM PAVLVM III. PONTIFICEM MAXIMVM.

Nicolai Copernici praefatio in libros Revolutionum.

Satis equidem, Sanctissime Pater, aestimare possum, futarum esse, ut simnl atqne qnidam aceeperint, me hisee meis libris. quos de revolutionibus sphaerarum mundi seripsi, terrae globo tribuere quosdam motus, statim me explodendum cum tali opinione clamitent. Neque enim ita mihi mea placent, ut non perpen

  • Abdruck aus der editio princeps ; das Original-Manuskript ist bis jetzt

noch nicht aufgefunden.

Die Orthographie und Interpunktion der editio princeps ist nicht beibehalten; namentlich die letztere würde an manchen Stellen unverständlich und geradezu störend sein. Eine Aenderung schien um so weniger bedenklich, als der Druck des Werkes nicht von Copernicus selbst überwacht ist, und der Herausgeber Oslander, wie wir nach Wiederauffindung des Manuscriptes wissen, sich vielfache Aenderungen erlaubt hat.

1 »

4 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.

dam, quid alii de illis iudicaturi sint. Et quam vis sciam, hominis philosophi cogitationes esse remotas a iudicio vulgi, propterea quod illius Studium sit veritatem omnibus in rebus, quatenus id a Deo rationi humanae permissum est, inquirere, tarnen alienas prorsus a rectitudine opiniones fugiendas censeo. Itaque cum mecum ipse cogitarem, quam absurdum axpda;jia existimaturi essent illi, qui multorum seculorum iudieiis hanc opinionem confirmatam norunt, quod terra immobilis in medio caeli tanquam centrum illius posita sit, si ego contra assererem terram moveri, diu mecum haesi, an meos commentarios in eins motus demonstrationem conscriptos in lucem darem, an vero satius esset, Pythagoreonim et quorundam aliorum sequi exemplum, qui non per literas sed per manus tradere soliti sunt raysteria philosophiae propinquis et amicis duntaxat, sieut Lysidis ad Hipparchum epistola testatnr. Ac mihi quidem videntur id fecisse non, ut quidam arbitrantur, ex quadam invidentia communicandarum doctrinarum, sed ne res pulcherrimae, et multo studio magnorum virorum investigatae, ab illis coutcmnerentur , quos aut piget uUis literis bonam operam impeudere, nisi quaestuosis, aut si exhortationibus et exemplo aliorum ad liberale Studium philosophiae excitentur, tarnen propter stupiditatem ingenii inter phitosophos tanquam fuci inter apes versantur. Cum igitur haec mecum perpenderem, contemptus, (jui mihi propter novitatem et absurditatem opinionis metuendus erat, propernodum impulerat me, ut institutum opus prorsus intermitterem.

Verum amici me diu cunetantem atque etiani reluctautem retraxerunt, inter quos primus fuit Nicolaus Schonbergius, Cardiualis Capuanus, in omni genere doctrinarum celebris. Proximus illi vir mei amantissimus Tidemannus Gisius, Episcopus Culmensis, sacrarum, ut est, et omnium l)onarum literarum studiosissiuius. Is eteinm sjiepenumero me adhortatus est, et eonvitiis interdum additis efflagifavit, ut libruni hune ederera, et in Incem tandem prodire sinerem, ([ui apud me pressus non in nonum annum so

1. DIE WIDMUNG AN PAPST PAUL III. 5

lam sed iam in quartum novenniam latitasset. Idem apud me egerunt alii non panci viri eminentissimi et doctissimi adhortantes, Vit meam operam ad communem stadiosorüm mathematices utilitatem propter conceptum metum conferre non recusarem diutius. Fore ut, quanto absurdior plerisque nunc haec mea doctrina de terrae motu videretur, tanto plus admirationis atque gratiae habitHra esset, postquam per editionem commentariorum meorum caliginem absurditatis sublatam viderent liquidissimis demonstrationibns. His igitur persuasoribus eaque spe adductus tandem amicis permisi, ut editionem operis, quam diu a me petissent, facerent.

At non tam mirabitur fortasse Sanctitas Tua, quod has meas Incnbrationes edere in hicem ausus sim, posteaqnam tan tum operae in illis elaborandis mihi sumpsi, ut meas cogitationes de terrae motu etiam literis committere non dubitaverim, sed, quod magis ex me audire expectat, qui mihi in mentem venerit, ut contra receptam opinionem mathematicorum, ac propernodum contra communem sensum ausus fuerim imaginari aliquem motnm terrae. Itaque nolo Sanctitatem Tuam latere, me nihil aliud movisse ad cogitamlnm de alia ratione subducendorum motuum sphaerarum mundi, quam quod intellexi, mathematicos sibi ipsis non constare in illis perquirendis. Primum enim usque adeo incerti sunt de motu solis et lunae , ut nee vertentis anni perpetuam magnitndinem demonstrare et observare possint. Deinde in constituendis motibus, cum illarum, tum aliarum quinque errantium stellarum, neque iisdem principiis et assumptionibus, ac apparentium revoIntionum motuumque demonstrationibus utuntnr. Alii namque circnlis homocentris solum, alii eccentris et epicyclis, quibus tamen quaesita ad plenum non assequuntur. Nam qui homocentris confisi sunt, etsi motus aliquos diversos ex eis componi posse demonstraverint, nihil tamen certi, quod nimirum phaenomenis responderet, inde statuere potuerunt. Qui vero excogitaverunt eccentrica, etsi magna ex parte apparentes motus congruentibus per ea nu

b I. SCHRIFTEN VON COPBRNICUS.

meris absolvisse videantur^ pleraqne tarnen Interim admisernnt, ^uae primis principÜB de motas aequalitate videntur contravenire. Rem quoque praecipuam, hoc est mundi formam, ac partium eins certam symmetriam, non potuerunt invenire vel ex illig colligere ; sed accidit eis perinde, ac si qnis e diversis locis manus, pedes, Caput aliaque membra optime quidem sed non unius corporis comparatione depicta sumeret, nuUatenus invicem sibi respondentibus. ut monstrum potius quam homo ex Ulis componeretur. Itaque in processu demonstrationis , quam fjii&oSov vocant, vel praeteriisse aliquid necessariorum vel alienum quid, et ad rem minime pertinens admisisse inveniuntur. Id quod illis minime accidisset, si certa principia secuti essent. !Nam si assumptae illorum hypotheses non essent fallaces, omnia, quae ex illis sequuntur, verificarentur procul dubio. Obscura autem licet haec sint, quae nunc dico^ tamen suo loco fient apertiora.

Hanc igitur incertitudinem mathematicarum traditionum de coUigendis motibus sphaerarum orbis cum diu mecum revolverem, coepit me taedere, quod nuUa certior ratio motuum machinae mundi, qui propter nos ab optimo et regularissimo omnium opifice eonditus esset, philosophis'constaret, qui alioqui rerum minutissimarum respectu eins orbis tam exquisite scrutarentur. Quare hanc mihi operam sumpsi, ut omnium philoBophorum, quos habere possem, libros relegerem indagaturus, anne uUus unquam opinatus esset, alios esse motus sphaerarum mundi, quam illi ponerent, qui in scholis mathemata profiterentur. Ac reperi quidem apud Ciceronem primum Nicetam sensisse terram moveri. Postea et apud Plutarchum inveni quosdam alios in ea fuisse opinione, cuius verba, ut sint omnibus obvia, placuit hie ascribere:

ol (X8V aXXoi fiiveiv rf^v ytjV, OiXoXao^ he IIudaYopeio^ xoxXip icspicpepea&ai irspl xo Tcup xaxaxuxXou Xo^ou ofioiotpoirco^ T)X(cp xat oeXt^vtq. ^HpaxXsfSr^? o IIovtixo; xal ExcpavTo? o riudaYopeio«; xtvooat [jLSv TiQV Y^v oii jiTjV ifs jiSTaßaTixo)«; , rpoj^oü StXYjv Iv(^«>vta[iiv7jv oiro 5o9fio>v iizl avaToXa<;^ irepl t6 iStov aut^? xsvtpov.

l. DIE WIDMUNG AN PAPST PAUL III. 7

Inde igitur occasionem nactus coepi et ego de terrae mobilitate cogitare. Et quam vis absurda opinio videbatur, tarnen quia Bciebam aliis ante me hanc eoncesBam libertatem, ut quoslibet fingerent circnlos ad demonstrandum phaenomena astrornm , existimavi mihi qnoque facile permitti, ut experirer, an posito terrae aliquo motu firmiores demonstrationes , quam illorum essent, inveniri in revolutione orbium coelestium possent.

Atque ita ego positis motibus, quos terrae infra in opere tribuo, multa et longa observatione tandem reperi, quod, si reliquornm siderum errantium motus ad terrae circulationem conferantur et supputentur pro cuiusque sideris revolutione, non modo illorum phaenomena inde sequantur, sed et siderum atque orbium omninm ordines et magnitudines et coelum ipsum ita connectatur*, ut in nuUa sui parte possit transponi aliquid sine reliquarum partium ac totius universitatis confusione. Proinde quoque et in progressu operis hune secutus sum ordinem, ut in primo libro describam omnes positiones orbium cum terrae, quos ei tribuo, motibus, ut is Über contineat communem quasi constitutionem universi. In reliquis vero libris postea confero reliquorum siderum atque omnium orbium motus cum terrae mobilitate, ut inde colligi possit, quatenus reliquorum siderum atque orbium motus et apparentiae salvari possint, si ad terrae motus conferantur. Neque dubito, quin ingeniosi atque docti mathematici mihi astipulaturi sint, si, quod haec philosophia inprimis exigit, non obiter, sed penitus, ea quae ad harum rerum demonstrationem a me in hoc opere adferuntur, cognoscere atque expendere voluerint. Ut vero pariter docti atque indocti viderent, me nullius omnino subterfugere iudicium, malui Tuae Sanctitati, quam cuiquam alten

  • Der ZusammeDhang erheischt hier nothwendig eine Aenderung des

Textes, welcher in der überlieferten Lesart, die alle früheren Ausgaben beibehalten haben, ganz unverständlich ist. Es ist nach der Thorner SäcularAusgabe connectett umgewandelt in connectatur und et vor magnitudines eingeschoben.

8 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.

has meas lucabrationes dedicarc, proptcrea quod et in hoc remotisHimo angulo terrae, in quo ego ago, ordinis dignitate, et literarum omnium atque mathematiees etiam amore eminentissimns habearis, nt facile tua autoritate et iudicio calumniantium morsus reprimere possis, etsi in proverbio sit, non esse remedium adversus sycophantae morsum. Si fortasse erunt [iaTaioXoYot, qui, cum omnium mathematum ignari sint, tamen de illis iudicium sibi sumunt, propter aliquem locum scripturae male ad suum propositum detortum, ausi fuerint meum hoc institutnm reprehendere ac insectari: illos nihil moror, adeo ut etiam illorum iudicium tanquam temerarium contemnam. Non enim obscurum est, Lactantium, celebrem alioqui scriptorem, sed mathematicum parum, admodum pueriliter de forma terrae loqui, cum dcridet eos, qui terram globi formam habere prodiderunt. Itaque non debet mirum videri studiosis, si qui tales nos etiam ridebunt. Mathemata mathematicis scribuntur, quibus et hi nostri labores, si nie non fallit opinio, videbuntur etiam reipublicae ecclesiasticac conducerc aliquid, cuius principatum Tua Sanctitas nunc tenet. Nam non ita multo ante sub Leone X , cum in concilio Lateranensi vertebatur quaestio de emendando calendario ecclesiastico, quae tum indecisa hanc solummodo ob causam mansit, quod annorum et mensium magnitudines , atque solis et lunae motus nondum satis dimensi haberentur*: ex quo equidem tempore Ins accuratius observandis animum intendi admonitus a praeclarissimo viro D. Paulo Episcopo Semproniensi , qui tum isti negotio praeerat. Quid autem praestiterim ea in re, Tuae öanctitatis praecipue atque omnium aliorum doctorum mathematicorum iudicio relinquo; et ne plura de utilitate operis promittere Tuae Sanctitati videar, quam praestare possim, nunc ad institutum transeo.

  • Die editio princeps — wie die spätem Ausgaben — setzt hinter ha' herentur einen Punkt. Die Thorner Säcular-Ansgabe hat dafUr mit Recht

ein Kolon eintreten lassen; das Anakoluth wird dadurch weniger auffällig.

2. DIE EINLEITUNG ZUM ERSTEN BUCHE. 9

2. Die Einleitung zum ersten Buche ^

NICOLAI COPERNICI REVOLVTIONVM

Liber FrimnB.

Inter miilta ac varia Hterarum artiiunque studia, quibiis hominnm ingenia vegetantur, ea praecipue amplectenda existimo

  • In dem vorstehend abgedruckten Schriftstücke ist, obwuhl das Original-Manuskript von Copernicus vorliegt, die diplomatische Treue nicht festgehalten. Mehrfache Gründe waren hierbei massgebend.

ZunUchst wirkte entscheidend die Erwägung, dass das Manuskript nur im Concepte vorliegt und in dieser Gestalt nicht für den Druck bestimmt war; an einer Stelle fehlt deutlich die letzte Feile. Sodann ist — wie es zu jener Zeit nun einmal allgemein Sitte war — die Interpunktion (zum Theil auch die Orthographie) ganz willkürlich behandelt. Manche Sätze sind mit der ursprünglichen Interpunktion uns ganz unverständlich. Diese ist überdies von der unsrigen abweichend, so dass auch hiedurch dem Leser unnöthige Hindernisse bereitet werden, -wenn die unfertige äussere Form des Schriftstückes beibehalten wird. Bei der Schönheit des Aufsatzes würde es aber geradezu als eine Versündigung erscheinen, wollte man den Leser abschrecken, statt ihn anzulocken.

Uebrigens kann, wer den genauen Text des Original-Manuskripts lesen will, sehr leicht Befriedigung finden. Die Warschauer Ausgabe bietet nämlich einen facsimilisirten Abdruck und ebenso hat Ilipler den Aufsatz mit vollständiger diplomatischer Treue in seinem Spicilegium Copernicanum p. 120 ff. veröffentlicht.

Die orthographischen Aenderuugen beziehen sich zunächst auf den Gebrauch der grossen Anfangsbuchstaben. Während Copernicus die Eigennamen (Plato, Plutarchus, Ptolemaeus, Graeoi) durchweg klein schreibt, hat er dagegen den Worten Astronomia, Astrologia, Geometria, Sol, Luna u. a. grosse Anfangsbuchstaben vorgesetzt. Bei der Schreibung all dieser Worte ist nun der heutige Gebrauch durchgeführt. Ebenso ist durchweg das v an seine Stelle getreten, wo es Copernicus, dem heutigen Gebrauche zuwider, mit u bezeichnet hat; aus demselben Grunde ist auch das y, welches Copernicus namentlich in dem Woi*te si/dus mit Vorliebe gebraucht» in » verändert. Consummatio f conmtmmacerit , cointiKMla hatte Copernicus mit einem m geschrieben, bei inhaerendo endlich den Diphtong ae nicht gebraucht. Letzteres schien verändert werden zu müssen, weil in dem vorliegenden Aufsatze

10 I. SCHRIFTEN VON COPERNICüS.

summoque prosequenda studio, quae in rebus pulcherrimis, et scitu dignissimis versantur. Qualia sunt, quae de divinis mundi revolutionibus, cursuque siderum, magnitudinibus, distantiis, ortu et occasu, ceterorumque in caelo apparentium cansis pertractant, ac totam denique formam explicant"^. Quid autem caelo pulcrius, nempe quod continet pulcra omnia? Quod vel ipsa nomina declarant: Caelum et Mundus, hoc puritatis et ornamenti, illud caelati appellatione. Ipsum plerique philosophorum ob nimiam eins excellentiam visibilem deum vocaverunt. Proinde si artium dignitates penes suam de qua tractant materiam aestimentur, erit haec longe praestantissima, quam alii quidem astronomiam, alii astrologiam, multi vero priscorum mathematices consummationem vocant. Ipsa nimirum, ingenuarum artium caput, dignissima homine libero, Omnibus fere mathematices speciebus fulcitur. Arithmetica**, geometrica, optice, geodesia, mechanica. et si quae sint aliae, omnes ad illam sese conferunt. At cum omnium bonarum artium sit abstrahere a vitiis et hominis mentem ad meliora dirigere, haec praeter incredibilem animi voluptatem abundantius id praestare potest. Quis enim inhaerendo iis, quae in optimo ofdine constituta videat divina dispensatione dirigi, assidua eorum contemplatione et quadam consuetudine non provocetur ad optima, admireturque opificem omnium, in quo tota felicitas est et omne bonum? Neque enim frustra divinus ille psaltes delectatum se diceret in factura dei,

Copernicus den Diphthong ae überaU, wo wir ihn setzen, auBgeschrieben hat — während er sonst, der Sitte seiner Zelt gemäss , den Diphthong ae stets nur durch das einfache e wiederzugeben pflegt.

  • Im Manuskripte finden sich — ein offenbares Versehen des Verfassers —

die Singularisformen pertraeUtt und explieat.

    • Copernicus hat die seiner Zeit gebräuchliche Schreibung Arithmetrica

gewählt, welche Form auch die Thorner Säcularausgabe aufgenommen hat. Arithmetrica ist aus Aris metrica entstanden und dieses durch eine wunderliche Etymologie von Ares abgeleitet. Vergl. u. A. ein dem Copernicus bekanntes Buch , das Trilogium anime des Johannes Wohlgemuth von Heilsberg III, 5 : »Arismetrica componitur ab ares, quod est virtus, et menos,

quod est numerus, quia tractat de virtute numeri.« 

2. DIE EINLEITUNG ZUM ERSTEN BUCH£. 11

et in operibns manunm eins exaltabundum , nisi quod hisce mediis, quasi vehiculo quodam, ad summi boni contemplationem perdncamur? Quantam vero ntilitatem et ornamentnm reipublicae conferat (ut privatornm commoda innumerabilia traBseamus) peroptime animadvertit Plato, qni in septimo legum libro ideo maxime expetendam putat, nt per eam dierum ordine in menses et annos digesta tempora in solennitates qnoqne et saerificia, vivam vigilantemqae redderent civitatem ; et si qnis, inquit, necessariam hanc neget homini op^imamm doctrinarnm qnamlibet praeeepturo stnltissime cogitabit, et mnltum abesse pntat, nt quisquam divinus eflici appellariqne possit, qui nee solis, nee Innae, nee reliqaormn siderum neeessariam babeat eognitionem. Porro divina haee magis quam hnmana seientia, quae de rebus altissimis inquirit, non caret difficultatibus. Praesertim quod circa eins principia et assumptiones, quas Grae(ü hypotheses vocant, plerosque discordes fuisse videamus, qui ea tractaturi aggressi sunt, ac proinde* non eisdem rationibus innixos; praeterea quod siderum cursus et stellarum revolutio non potuerit certo numero definiri et ad perfectam notitiam deduci^ nisi cum tempore et multis anteactis observationibus, quibus, ut ita dicam, per manus traderetur posteritati. Nam etsi G. Ptolemaeus Alexandrinus, qni admiranda soUertia et diligentia ceteris longe praestat, ex quadringentorum et amplius annorum observatis totam hanc artem paene consummaverit, ut iam nihil deesse videretur, quod non attigisset : videmus tamen plei:aque non convenire iis, quae traditionem eins sequi debebant; aliis etiam quibusdam motibus repertis illi nondum cognitis. Unde et Plutarchus, ubi de anno solis vertente disserit: hactenus, inquit, siderum motus mathematicorum peritiam vincit. Nam ut de anno ipso exemplificem, quam diversae semper de eo

  • Das Manuskript hat hier perinde , welches in der ungewöhnUchen Bedeutung statt proinde von Copernicus gebraucht und deshalb im Texte verändert ist.

12 I. SCHRIFTEN VON COPERNICüS.

fuerint sententiae, puto manifestum, adeo ut multi desperaverint posBe certam eins rationem inveniri. Attamen'^ ne huiuBce difficultatis praetextn ignaviam videar coDtexisBe"^*, tentabo favcnte deo, sine quo nihil possumus, latius de his inquirere, cum tanto plura habeamus adminicula, quae nostrae subveniant institutioni, quanto maiori temporis intervallo huius artis auctores nos praecesserunt, quorum inventis, quae a nobis quoque de novo sunt reperta, comparare licebit. Multa praeterea aliter quam priores fateor me traditurum, ipsorum licet munere, utpote qui primum ipsarum rerum inquisitionis aditum patefecerunt.

  • Der Satz : ^Attamen ne huiusce difficultatis practextu i^aviam videar

contexisse*" ist im Manuskript durchstrichen und dafür die Worte „IIa de aliis stellis" an den Rand gesetzt.

Die Warschauer Ausgabe hat den ausgestrichenen Satz ganz vollständig in den Text aufgenommen und vor demselben auch noch die auf dem Rande stehenden Worte eingefUgt, welche unzweifelhaft die Stelle der ausgestrichenen Worte ersetzen sollten.

Die Thorner Säcular-Ausgabe hat nur die Worte Ita de aliis stellis in den Text aufgenommen und sie durch Beibehaltung des Wortes tentabo mit dem Folgenden in Verbindung zu setzen gesucht.

In dem vorstehenden Abdrucke ist der von Copernicus ausgestrichene Satz beibehalten worden, weil die Randbemerkung in den Zusammenhang nicht passt. Copernicus hat, so scheint es, die Worte Ita de aliis stellis sich nur vorläufig notirt, um sie bei einer spätem Redaction der Einleitung, zu welcher er nicht gekommen ist, zu einem vollständigen Satze auszuführen und in den Zusammenhang einzupassen.

    • Das Versehen des Copernicus , welcher deutlich conte^isse geschrieben

hat, ist in den Text nicht aufgenommen, sondern contegisse ist in contexisse verändert, wie es auch die Thoruer Säcular-Ausgabe stillschweigend gethan hat.

VORREDE. 13

Anhang. Die von Osiander untergeschobene Vorrede der editio princeps. recensere

Ad lectorem de hypothesibus huius operis.

Non dubito, quin enediti quidam, vtdgaia tarn de novitate hypotheseon huius operis fama, quod terram mobilem, solem vero in medio universi immobilem romtituit^ vehementer sint offensi putentque disciplinas liberales rede iam olim constitutas turbari non oportere. Verum si rem exarte perpendere volent, invenient autorem huius operis nihil quod reprehendi mereatur rommisisse. Est enim astronomi proprium . historiam motuum coelestium diligenti et artifidosa observatione colligere. Deinde causas earundem. seu hypotheses, cum veras assequi nulla ratione possit, qualescunque excogitare et corfingere, quibus suppositis iidem motus ex geometriae principiis, tam in futurum , quam in prueteritum rede possint calculari. Horum autem utrumque egregie praestitit hie artifex, Neque enim necesse est, eas hypotheses esse veras, imo ne verisimiles quidem, sed suffidt hoc unum, si calculum obscrvationibus congruentem exhibeant. Nisi forte quis geometriae et optices usque adeo sit ignarus, ut epicyclium Veneris pro verisimili habeat , seu in causa esse credat, quod ea quadraginta partibus, et eo amplius^ solem interdum praecedat, interdum sequatur, Quis enim 71071 videt, hoc posito , 7iecess(iHo sequi, diametrum stelhie in nsQiyeiip , plus quam quadruplo, corjms autem ipsw}i plus quam sedecuplo maiorUj quam in ajtoyei(f} apparei'e, cui tarnen omnis aevi expei'ientia refragatur? Sunt et alia i» hac disciplina non ininus absurda, quae in praesentiartim excute7*e 7iihil est necesse. Satis e?iim patet, apparentium hiaequalium motuum causas hanc artem penitus et simpliciter ignorare. Et si quas fingendo excogitat , ut certe quam

14 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.

plurimas excogitat, neqtmquam tarnen in hoc excogiiatj ut ita esse cuiquam persuadeat, sed tantum üt calculum recte instittumt. Cum autem unius et emsdem moius, variae interdum hypotheses sese offerant (ut in motu solis eccentricitas et epicyclium) astrotiomus eam potissimum arripiety quae camprehensu sit quam facülima; phHosophus fortasse veri simävtudinem magis requiret. Neuter tarnen quicquam certi comprehendet, aut tradet, nisi divinitus Uli revelatum fuerit. Sinamus igitur et ha^ novas hypotheses inter veteres nihilo verisimiliores innotescere , praesertim cum admirahües simtd et faciles sinty ingentemque thescmrum doctissimarum ohsertationum secum advehant. Neque quisquam, quod ad hypotheses attinet, quicquam certi ab astronomia exspectet, cum ipsa nihil tale praestare queat , ne, si in alium usum con^ta pro veris arripiat, stultior ab hac disciplina discedat quam accesserit. Vaie.

B. Gutachten und Denkschriften. recensere

B.

Gutachten und Denkschriften.

1. Vnderrichtung der thumherrn und capitels des thumstiffts Ermelant von wegen der zuspruche vnd beschweren, szo sy wider den durchlauchtigen hochgebornen fürsten und herrn hoemeister etc. vnd seinen g. orden haben furzutragen.*[1]

Zcum ersten thut sich das w. Capitel beklagen das In Ire stadt Melsach durch des herrn ho. anwalde nach erlitenem krige Im ende vnd anstant wider beider herschaft vertrag vnd recess entweldiget ist vnd wievol die selbig stat Im krige erstmals vom herrn hoe. eyngenomen durch des hern Koniges krigsleuthe

geweltiglich erobert, vnd haben dy eyuwoner von neugen zwoen thumherrm geschworen und also von kr. mat dienstleuthen dy gemelte stadt Melsach eyn zeit lanch gehalten biss das dieselbig abermals durch den hern ho. feyntlich vberfallen auszgepucht, In grunt verbrant vnd also ane allen eyd vnd holdung vnbesatzt vnd vnversorgt verlassen Derhalben dy thumherrn darnach Im kriege die stadt mitsamt dem gebiethe widerumme eyngenommen, durch Ire amptleuthe vnd thumherrn dy vnderthane geregiret vnd vndergehalten, gerichtet vnd alle oberkeit geübet, dy dörffer mit dienstleuthen besetzt vnd vor vberfall des krigsvolks beschützt, In der stadt melsach eyn freyen eyn vnd anspruch gehat, da auch vielmal benachtet, das getreide Im felde vermittelst der pawernn dienst vnd scharwerch abgegraset, Der vischereyen gebraucht vnd genossen In welden honig auss den beuthen gebrochen vnd genommen ane alle Verhinderung Iedermenniges vnd also geblieben biss zcum anstant, In welcher zceit des anstands her peter von donen hauptman zcum braunsberg sich des gebiets vnd des selbigen regiments vnderfangen zu nachteil des wirdigen capitels dem dy eyuwoner der stadt Melsach biss uff itzigen tag vnd nyemands anders mit eyde vnd holdung verhaftet.

Zcum andern ist dergleichen dy stadt Tolkemith mitsamt dem gebiethe Im beyfride dem w. Capitel entweldiget vnd wiewol dieselbige stadt von des hern hoë. krigsvolk Im abeczoge von elbing eyngenommen vnd geplundert haben doch balt darnach aus allen schweren ane alle erbholdung ane alle ordenunge ader vorsorgung dy stadt vnbesatzt verlassen alleine dy eynwoner vff dreyhundert march gebrantschatzt welche so dy burger dy zeit aufzvrichten nicht vermochten, hat heinrich doberitz der knechte hauptman zwene burgermeister Im abeczuge mit sich gen braunsberg zcu geisel weggefurt vnd die burger zu hantgelobde gedrungen Ire burgermeister mit gemelten IIIe mark zu freyen dem auch kurtz darnach also gescheen Derhalben dieselbigen Tolkemiter In gehorsam und vndertenikeit des w. capitels sich gehalten ouch

keyne ander herschafft oder oberkeit erkannt sein ouch durch des capitels anwalt eynen thumherrn geregiret gespeiset vnd so vil moglich geschutzt, biss zu der zceit des anstandes In welcher zceit nemllich am sontag Misericordias domini her Caspar von Schwalbach deutzs ordens gen Tolkemith gekommen vnd von eynwonern eydespflicht erfurdert vnd dyselbigen In klener zcal nach vilen wegern etzliche tage darnach genotdrenget zu schweren Auch nach den heiligen pfingsttagen alle dorffer biss an dy frawenburg zu schweren gedrungen Dyweil dan disz alles Im anstandt vndt frieden gescheen vnd dy stadt durch dy brantschatzung von feinden gefreyet, verhoffen sich dy thumhern vnd capitel daz sy sich Irer furigen herschafft billich sullen anmaszen und gemessen.

Zcum dritten Nachdem dy dorffer Neukirch Carsaw vnd Krebesdorff ausz sunderlicher gabe itziger kor Mat von polen der kirchen Ermelant zu leenrecht verlegen vnd etzliche Jare fur des kriges anfang Ire czinss dienst vnd pflicht gen der frawenburg vnd nicht gen Tolkemit gethan, hat sich gemelter her Caspar Schwalbach der selbigen mit der stadt Tolkemit ane einigen fug der billickeit auch Im fried vnd beistant vnderwunden welche dorffer widerumme zu furdern vnd zu sich zu bringen gemeltes Capitel sich vorhofft gute gerechtickeit zu haben vnd das Im das mit keiner bitterkeit solle gewegert werden.

Zcum vierden ob sich vielleicht erfunde das dy stadt vnd gebiethe Tolkemith vom hern ho. redlich erobert vnd dem orden bleiben solthe des sich doch gemeltes Capitel In keinen weg verhofft, dyweil doch dy guther Codyn, Rebrig, Scherfenberg vnd dy mole Haselau Im selbigen tolkemitschen gelegen etwan von herren paul rusdorff hoemeister zu lehen verlegen vnd gehalten vnd das Capitel solche guther mit allem recht durch einen vffrichtigen kauf vom grossmechtigen hern Jorge von Baisen marienburgschen woywoden mitsamt dem guth Baysen zu sich gebracht vnd viel Jare In geriglichen besitz gehalten hat gemelter her Caspar Schwalbach dye selbigen guther mit keynem recht dem Capitel

entweldiget ynd sollen auch zu recht widerummne eyngereumeth vnd abgetreten werden.

Zcum Vunfften beklagt sich das Capitel dergeleichen von gemeltem guthe Baysen Im wormeditschen gebiethe gelegen welches von anfang seyner anlegung allwege eyn frey lehnguth gewessen vnd vom Capitel durch eynen kauff wie gemelth erlanget In dem auch gedachter her Jorge von baiszen nachmals eyn zutrith eyns widerkauffs zu haben befanden das alles unangesehen hat der her ho. dasselbige guth mit der Stadt Wormedith eygenommen vnd biss zu disser zceit dem Capitel furgehalten dyweil aber das Capitel erbotig alle dienst vnd pflicht szo Im da von zu thun eiget seinen f. g. oder weme zur zceit dy oberickeit geburen wirt lautss der hantfest zcu leisten trostet sich dasselbig Capitel solche guther sollen Im widerumme eyngereumet werden.

Zcum Sechsten furdert dergleichen das W. Capitel dy guther Eldithen vnd Cleynenberg Im Wormeditschen gebiethe gelegen dy auch freie lehnguther allwege gewessen vnd zum teile durch einen vffrichtigen kauff an gemeltes Capitel rechtlich gekomen auch etzliche Iare geriglich besessen Nu aber des besitzs durch des herrn ho. anwalde entsatzt, verhofft sich widerumme solle zu recht widererstattet werden mit angehofter erbitung aller pflicht In masen vor angezeigt.

Zcum Siebenden Nachdem eyn anteil der molen Scholiten Im gutstetschen gebiethe gelegen ader da von acht march herliches czinses von desselbigen rechten erben dem Capitel erblich vnd ewiglich vorligen vnd abegetreten, welchs auch dasselbige Capitel viel Jare gebraucht vnd besessen dergleichen das dorff hankendorff daselbest gelegen auch durch eynen kauff von den rechten Erben an das Capitel gekomen hat sich der pfleger zur gutstat mit keinem schein der billickeit dieselbige guther dem Capitel furzuhalden vndernummen vnd sollen zu rechte demselbigen Capitel wie erbguther bleiben vnd eyngereumet werden das sich och gentzlich will vertrosten.


Zcum achten Das dorff Steinberg Im allensteinschen gelegen ist vom Capitel etwan dem thumhern zur gutstat mit allen nutzung verlegen mit diszem bescheide das sy etzliche begencknusz Jerlich halten vnd ander gotsdienst da von thun sullen dy auch Ire vrkund cij ℔. wachs davon dem Capitel jar jerlich vberantwort, dyweil nu disz dorff gemelte thumhern zu genissen nicht gestattet auch gemelte pflicht gantz nachbleiben vud In kenen weg gehalten konnen werden darzcu auch dy selbig thumherrn den feinden Im krige vndertenig worden, soll disz dorff widerumme zcu hausz allenstein dahin es anfengklich gehörig widerumme zustendig gefunden werden darinne doch der pfleger zur gutstadt das w. Capitel behindert vnd dy eynwoner des dorffs mit gewalt zu underhalten vnd zu genissen sich vndersteet.

Zcum neunden thut sich das Capitel erklagen das sy vorm jare In der czeit szo dy keutelbriefe aufgegeben sein IX brife etzlichen burgern zu Tolkemith dy dy zceit dem capitel vndertenig vff gewonliche czinsz haben verlegen dy auch krafft derselbigen der fischereyen gebraucht vnd szo der czinstag ankommen hat her Caspar Schwalbach dieselbigen burger genotdrangt Im den keutelczinsz abezulegen, vnangesehen das dieselbige vischerey der keutel dem gebithe vnd oberickeit Tolckemith In keynem weg zustendig oder verhaftet daneben hat auch vielgemelter Caspar Schwalbach das Capitel andere Irer gerechtickeit szo sy auszerhalb der herschaft Tolkemit mit eynem grossen garn Im habe zu vischen mit allem rechte genossen mitsamt dem czinsze vnd aller nutzunge beraubet vnd dy fischer zu tolkemit Ime den czinsz zu ueberreichen gedrungen, wiewol er sich sunst der Wasser gerechtickeit nicht vndersteet welches erhobenen czinszes widererstattung vnd das sulchs vortmehr nachbleibe thun dy thumhern fleissig synnen.

Zuletzt beclagt sich das Capitel das her peter von donen hauptman zcum braunsberg In dorffern des melsackischen gebieths dy heuszer vud scheunen lest abebrechen vnd in seine guther

ader wo es Ime gefellig wegfuren zu merklichem abebruch vnd verwüstung der dorffer Dyweil nu der vertrag diszes anstandes methe bringet das dy sach den eyngenommenen fleck zu erkentnisz der entschideshern soll ansteen vnd also In eyn Verfassung gebracht will sich das Capitel versehen das solche vbung her petern nicht geczyme vnd bitten das er zu erstattung der gebewde gehalden vnd In weither solchs zu vben nicht gestatet werde.

Diszer obangezeigt beschweren vnd artikel thun sich dy wirdigen herren des Capitels zcu Ermelant zcu königlicher Irleuchtickeit von Polen geschickten vnd hochwirdigen rethen In diser tagefahrt zu graudentz versammelt kleglich beclagen mit angehefter demutiger beth Ire genaden vnd herlickeiten wollen dar ob mit dem hern hoemeister ader seiner f. gnaden geschickten dermassen handeln vnd verschaffen das In dy steth vnd fleck szo der kirchen Ermelant wider dy vortrege szo in diszem anstand vffgericht auch sonst wider billickeit wy ob angezeigt abegedrungen vnd furgehalten worden widerumme abegetreten vnd eyngereumeth darczu ander gebreche szo auch angezeiget der billickeit nach gewandelt werden das will dasselbige Capitel czu Iren genaden vnd h. mit Iren schuldigen pflichten zu verdienen nicht nachlassen.

  1. * Das Original, im Staatsarchive zu Stockholm aufbewahrt, umfasst 5 Seiten in 4° und führt die alte Aufschrift: „Querela Capituli contra magistrum Albertum et o. ordinem super iniuriis irrogatis 1521 sub induciis belli.“
    Wir haben in dem bez. Documente nicht eine Reinschrift, sondern das Concept des Verfassers, welcher gleich beim Niederschreiben Mehreres ausgestrichen und verbessert hat; Anderes ist später mit schwärzerer Tinte, aber von derselben Hand, zugesetzt. Diese Correcturen sind jedoch in dem vorstehenden Abdrucke nicht einzeln mitgetheilt, da die Zusätze eben nur Verbesserungen, nicht eigentliche Varianten sind.
    Der Name von Copernicus findet sich in dem Schriftstücke nirgends vor; allein die Schriftzüge stimmen mit der durch die Copernicanischen Briefe bekannten Handschrift des grossen Mannes vollständig überein. Ueber die innern Gründe, weshalb die Autorschaft dieser Klage des Ermländischen Kapitels gegen den Hochmeister Albrecht dem Copernicus zuzuschreiben ist, habe ich mich bei dem ersten Abdrucke in m. „Mittheilungen aus Schwedischen Archiven und Bibliotheken“ S. 5 ff. verbreitet.

2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 21 recensere

2. Die Denkschriften aber das preussisohe Münzwesen.

a) Das Gutachten über die Verbesserung der preussischen Münze

dem preussischen Landtage auf der Tagfahrt zu Graudenz

im März 1522 überreicht."^

    • Muncze wyrdtt genennett geczeichennt Goldtt, adir Sylber,

domyte die geldunge der koafflichenn adir vorkoufflichenn dinge ***

  • Abgedruckt aus dem Original-Recess des Danziger Stadtarchivs,

welcher die VerhandluDgen des Preussischen Landtags aus den Jahren 1515 —1523 enthält.

Bisher kannten wir den Inhalt des Copernicanischen Münz-Gutachtens nur aus dem Abdrucke bei Schütz historia rerum Prussicarum (S. 480 — 482), welchen auch Hipler in sein Spicilegium Copernicanum aufgenommen hat. Schütz sagt selbst, er habe den Aufsatz des Copernicus „von Wort zu Wort" wiedergegeben und die Vergleichung mit dem wiederaufgefundenen Originale erweist die Richtigkeit seiner Angabe. Schütz hat wirklich keine wesentlichen Verändeningen vorgenommen, wohl aber den ganzen Aufsatz sprachlich und orthographisch nach dem Schrift- und Sprachgebrauche seinerzeit umgewandelt.

Ob wir in dem Landtags-Protokolle selbst eine diplomatisch treue Abschrift des Copernicanischen Gutachtens besitzen, ist aus mehreren Grün» den kaum anzunehmen; es scheint sich der Schreiber vielmehr mancherlei sprachliche und jedenfalls auch orthographische Aenderungen erlaubt zu haben. Was jedoch dem Abschreiber angehört, ist gegenwärtig nicht zu bestimmen. Es ist deshalb der Abdruck ganz getreu nach dem Manuskripte genommen. Nur die Abkürzungen für die Bezeichnung der Münzen und Münzwerthe sind nicht beibehalten, um das Verständniss nicht unnöthigerweise zu erschweren.

    • Den einzelnen Hauptabschnitten des Aufsatzes sind — wohl schwerlich vom Verfasser selbst — in lateinischer Sprache Bandbemerkungen beigefügt, in denen der Inhalt des Abschnittes angegeben wird. Der Vollständigkeit wegen sollen sie an den betreffenden Stellen unter dem Texte mitgetheilt werden.

Neben der ersten Zeile stehen die Worte moHBta quid sit d^finitur. <»** In dem Abdrucke bei Schütz ist das Wort din^e ausgefallen.

22 I. SCHRIFTEN VON COPEBNICÜS.

geczalett werdenn, nach einsatczunge eyner Itzlichenn gemeyne, adir derselbenn Regirer. Hierausz ist zcunomercken , das eyne maesz ist die werdirunge. Nu ist von notenn, das eyne maesz habe einen festen und bestendigen standtt. Denne wo das nicht gehaltenn, folgett van notenn, das dye Ordnunge eynes gemeynen nntczes vorrncktt, onch die konffer und vorkouffer mannichfaltig betrogenn werdenn, alsze wo die Ele, der Scheflfel, adir Gewichtt nichtt eynen gewissenn stant behilde. Dyeser gestaltt wyrt vorstanden eyne maesz der achtunge unnd werdyrunge der muncze.

  • Unndwyewoll dieselbige achtunge der muncze<iSich gründet*

in die gute der Materie, das men nennet das komn oder grann, istt dach von notenn eynen underscheitt zcu vormerckenn der wird unnd der achtunge, dann eyne Muncze mag groszer geachtett werden, dann die Materye, darinne sie ist, und** widderumben.

      • Hiemebenn ist zcumerckenn dye Ursache der Munczen

eynsatczunge, welche von notenn gewesen. Dann wyewoU eynn iglich dinck mochte gewechselt werdenn, an Gold und silber, alleyne noch der Gewichtt, noch deme ausz gemeyner vorwyllunge der menschen das Goldtt und Sylber allenthalben teuerbaer gerechennt.

        • Doch dweyle es gantcz unbequeme geftinden, die Gewichtt

allewege bey sich zcu haben und ouch die lauterheit des Silbers unnd goldes zcuerkeunen, ist von den menschenn vor das beste angesehenn und uffgesatczt, das eyne Muncze mit eynem gemenem zceichenn zoltt geslagen werdenn, ausz welchem zceichcn kundick zolde seynn, das die Muncze rechttfertige teyle ynne habe des goldes adirSylbers. unnd die statthafftickeit des zceichenns den getrawen befeste.

  • Aliud est oalor tnoneie, aliud est extiniatio.
    • Schutz hat vor widderumben noch eingeschaltet : also , wodurch das

gegensätzliche widderumben allerdings schärfer hervorgehoben und der Gier danke verständlicher wird.

      • Quare es signcttutn intiitutum sit.
        • Quare mottete signum imprimitur.

2. DI£ DfiMKSCUBIFT£N ÜBKR DIE MÜNZE. 23

  • liu ist zcawyssenn , das die rechtfertige und gleichmesige

aehtunge der Muncze ist, wenn sie gaer wenigk mynder golts adir Silbers inne hatt, dan mit derselbigenn mochte gekoufft werden, alze nemelich zo fyle do wynniger alze vor denn kosten, nnnd lonn der Muncze von notenn were abeczuczyhenn, dann das zceichenn zall der Materienn onch etczwas wird zcufiigenn.

    • Dyese aehtunge der Muncze mag dreyerley weisz vorrückt

werdenn. Zcum erstenn im graenn, zo alleyne die Materie fehel **"* hott, als nemlich, wan in geburlicher wichtt der Munczen dem Silber zcu fyl ertcz zcugesatcztt ist. Zcum anderenn, zo die gewichtt feheP*«* hott, wyewol der zcusatczt adir graen rechtt^ fertig istt. Zcum dritten, welchs das irgeste ystt, szo die beden fehel***** beynander seynnt.

i Es kann euch die Mttncze in vorachtunge kommenn aus derselbige unmesigen fylheit, wo zo fyle Silbers vormunczett wirdtt, das das Roe Silber von den leuten mehe dan gewonlich bogert wirdtt, dann dodurch nympt abe die aehtunge der Muncze, wen ich mit derselbigenn nicht zo fyle Silbers kann kouffen, als sye in sich selbstt hott, unnd befinde als denne eynen groszeren nutcz, das ich die Muncze smeltze und tylge.

tt Hieentkegen ist nodtt, das men nichtt mehr Muncze slae, bis zo lange sye sich mit der wirde des Silbers vorgleiche.

ttfOuch wirdt die Muncze von jr seihst umwertt, zo sie ansz langem gebrauch vemutczet ist. Des zceichenn yst, Szo in der Muncze etlicher maesz merklich wynniger silber befunden wyrdtt.

tttt Dao ttttt zcu wandelen , szall die Muncze vormachett

  • Qne HÜ iiut't ac debita extinuUio eris signati,
    • Entimatio monete irifarie earrumpitur.
  • "* Schütz: feil. *♦♦* SohütsE: scheel. ***** Schütz; feil.

•j- Viliias et leuipensio tnonete unde nonnunquam trahat originent. •H" ViliUrii monete ex causa predida qwMer occurrendum. fff -^l^f* causa üiUtaHs monete. 1 11 i Remediuni contra hane vilitatem, l - ill ' i Schütz kommt dem Verständnisse zu Hülfe, indem er dan in das verwandelt.

24 I. SCHRIFTEN VON COPEENICüS.

nnd Yorneuett werdenn. Wo men nu neuwe Muncze machen wyll, ist von notenn,* dye aide gantez zcuuorbientenn, annd das mann in dem Muntzczhausse vor die alte Muncze neue gebe, denn die sye hin eynbrengen, and das nicht noch foriger achtange der alten Muncze, szunder noch der Wyrde des sylbers, das in jr befundenn, unnd wo das nicht geschieht, wyrdtt die aide vorgifften die Achttbarickeit der neuen Muncze [atbs] zcweyerley Ursache.

    • Dann wo sie myt der neuen vormesschett, wirt der geburlichen gewicht in der summe abbebrechenn , und wo denne ouch

die Muntcz in der fylheit zcu sere zcunympett, wirtt folgen das vor hin ist gesagtt. Über all erfindett sych der gross te gebrech, und ein unleydelicher Irthum, wo derLandesherre adir die Regirer der Lande, adir der gemeynen eynn gewyn suchen ausz der Munczunge, als nemlich, wan sye der forigenn unnd ganckbaren Muntcze eyne neuve Muntcze zeugeben, die im grann adir im schrott unfulkommenen ist, unnd doch in der achtunge mit der forigen vorgeleichett wirdtt. Dann solicher betreügett nicht allein dye undertanenn, bszunder ouch sich selbst, in deme das er sich freuwett eynes zceitlichenn nutczes, der zcu mael [gering]*** yst und gaer kleynn,**** nicht anders dann ein kariger Agckerman, der boszen szamen seett, do myt er denn gutten spare, der wirt***** widderumben meher, das er geseet hott. Dis über vorwustett die wirdickeit der Muncze gleich wye rathe, adir ander unnkrautt das getreyde, welchs zo es uberhant

  • Bei Schütz sind die Worte ist von noUen durch ein Versehen ausgefallen und ist der Satz dadurch unverständlich geworden.
    • B4Uio duplex ante dictorum,
      • Schütz hat hier das. Wort gering eingeschaltet, was zu billigen ist;

irgend ein Wort dieser Bedeutung ist hier ausgefallen.

  • ♦** Similitudo, ^
          • Schütz hat, um deh Gedanken verständlicher zu machen, hinter wirt

noch die Worte : des bösen hinzugesetzt.

2. DIE DKNKBCHRIPT£N ÜBER DIE MÜNZE. 25

nympt, unnd Spaett wirtt befundenn, mag es der Herre nicht liderlichen buBBenn adir abewenndenn , ane eyne andere beswerunge der underthane, ouch nicht ane seine angelymp, dweyle er dasselbige genrsachett.

  • Nu wollen wir zcu meherem vorstentnisse eyne anczeygunge,

und Exempel geben vonn unnser preuscher Muncze , die bisher myt fast fylenn gebrechenn ist wandelbaer wurden. Dieselbige Muncze ist genge unter diesen namen, alze Marck, Schoett etc. unnd under denselbigen namen gebraucht [men]** ouch den gewichtt , eine marg lotige mach ein halb €/., und III scet machen I uncze etc. Aber die mark ann der zcaell wirt gerechent uff LX Schillingen in der Muntcz. Szo wirt die preusche muntcz gebraucht in schillingenn , Groschenn und heller. Es erfindet sich aber, das, die nu Groschen genennet werdenn, vormals seint schillinge gewesenn, unnd derselbigenn acht marg haben inne gehabtt I 4Sf. feyn Sylber, das seint zcwe marg lotiges, welches sich ouch auBz jrer Materye erfindett.

      • Dann jr graenn ist ausz der helffte Sylber und Koppfer,

unnd dieselbigenn VIII marg zcu LX in der zcaell, wegenn fyl na zcwe ^., die sein gehesenn wurdenn neuwe Schillinge , und jre .marke seint genennet neuwe adir gutte marck. Dann doneben seynnt gewesen andere aide Schillinge, unnd derselbenn aide marck, ^ adir geringe marg, diese seint an der wichtt mit den neuwen eyntrechtick gewesen, aber noch der gtttte underscheden uff die helffte, das ist halb zo fyle werdtt, dann jr zcusatczt ist gewestt alleyne noch dem firden teyll silber, und der XYI marg, die IUI ^. gewogen, habenn inne gehalten I &. feyn Sylber , das seint zcwe marg lotiges. Daer noch im vorwandelunge des stau

  • Declaratio predictorum et applteatio ad monetam terre nostre.
    • Um den corruropirteii Text des Original - RoceBses verständlich zu

machen, ist men hinzugefügt worden. SchfUz hat denselben Zweck dadurch zu erreichen gesucht, dass er wird einschiebt.

. *** Hinc arigo banarum marcarunit qmbue adhuc utimur in libris civitatis.

26 I. SCHBIPTEN VON 0OPERNICU8.

des dieser lannde, szo denn Steten zcugelossen Muntcz zcn sloenn, und sie jrem neuen priuilegio folge tetenn, hott das geltt zeugenommen an der fylheitt, nichtt aber ann der glitte. Dann do hott men angefangenn, dem fünfftenn teyle silber, im teyle kopper zcusatczt zeugebenn, bis zo lange die marek lotiges vor X marck^ unnd eyn it. feynn silber vor XX marek ist gekofftt wurdenn. Nach deme aber neben der neuwenn Muntez ouch die alte eynns teyls ist gegangenn, hott sichs erfolgett, das die forigenn neuwe Schillinge seint sehöter wurden, zo das XXIIU uff eyne geringe marg seint gerechent, dann I marek der geineynen neuwen gemunczeten Schillinge in der zcael LX ist nicht file besser gewesenn, denn die XXIIU. "^ Domoch aber zo dieselbigenn schöter ouch vorswunden, donimben das sie noch jrer achtunge auch in pommeren unnd in der marke angeneme unnd ganckbaer waren, hott men vor gut angesehenn, sye widderumben inns landt zeuzcyhenn, durch eyne satczunge adir erhohunge uff eynen groschenn, das seint III Schillinge, welch ein grosz Irthum gewesen, und nicht fast rumlich sollich eynem trefflichenn Raedtt, gleich ob sie sich jrenn eigenenn ubels hettenn gefreuwet, und preusen nicht hett mögen seynn ane die groschen szo sie doch nicht besser waren dann XV heller, unnd ane dye sonst uberflusigk gnuck Muntcz in preusen waer. Demenoch seint die groschen ungeleich gewesenn denn dreyenn Schillinge an der gutte, im V***" adir VI***^ teyli. Szo sie aber der irrigen satczunge noch gleich werdt geachtett seyn, haben sie emiddertt die wirdickeit der Schillinge, unnd die gebrechliche achtunge des voimischtenn geldes mit der glitte verworren. Derhalbenn hott von tage zcu tage die achtunge des geldes meher unnd mere abgenommen, unnd dennoch hott men von dem munczenn nicht wollenn abestellenn, unnd zo die kosten nichtt wolde ausztragenn, das man eyne gleichwirdige

  • Schütz hat des sichern Verständnisses wegen das Wort SkVter, welches \m Manuskripte fehlt, hier hinzugesetzt.

2. DIE DENKBCHRirrBN ÜBER DIB MÜNZE. 27

Mmitcze myt der forigen bette mögen slaenn , ist sye iiier und fiter geringer wnrden, alzo das sye anch der abesteygende achtunge nicht genncksam. Daernmbe zu die letczBte Mnntcze allwege der forigenn an die gntte ungemesz gewordenn, hott anch dye letczte stettlich die forigen achtunge zcnstoret und anszgedrnn-* genn, bisz zo lange die achtunge der Schillinge myt der gtttte der groBchen sich hott vorgleichett, und das nu XII marck geringe vor eyne marg lotiges, unnd XXmi marck vor I tl. Silbers werdenn gegnldenn. Dennoch ist keyn nffhorenn, wie wol sich die Schillinge mit den grosehen noch der achtunge vorgleichett , zo folgenn un noch nenwe grosehen, die zcnm wynnigesten am schroet fehel habenn, dann dieselbigen XXYI marg in der gewicht II it. haben I it. Sylber. Was ist un anders zcuwartenn, dann das men in knrczenn I it. Sylber vor XXVI margk , unnd die marg lotiges vor VIII marg wirdt müssen geldenn, wo es nicht vorkommen wyrdtt. Alzo trefflichem gebrechenn ist underwurffen die prenss. Mnncze, unnd do dnrch das gancze lanndt. Alleyne die golttsmede nemen genys ansz des Landes schade und abnemen, szo sye die gtttte des geldes zcn sich brengenn. Dann ansz dem hauffen vorlesenn sie die alte Muntcz, dorans syje das Silber schedenn und vorkonffen, nemen stets widdemmben ander Mnntcz meh Silbers von unvorstendigenn folck. Szo dann solliche alte Schillinge ganntcz undergangen, lesenn sye ansz die denen negst seynn, gleich wie den waysen ansz den drespen. Es fnrdert die nodtt, das diese gebrechen gereformirt werden, inn zoeyten, ehe das eynn grosser fall geschitt, das zcnm wynigesten eynn it. silber uff ^XX mark, ünnd die marg lotiges nff X marck wnrde gebrochtt, unnd dasselbige bestendick gehaltenn, noch obangeczeigter weysze. un wollen wir ein Exempel anczegen, wie sollich reformationn gescheen mochte. Zcnm erstenn, das nur eyne stelle zcn Mttnczen werde angesatczett, do die Mnntcz nicht im namen einer statt, adir nff ir gebreech, beszunder des ganözen

28 I. SCHRIFTEN VON COPEBNICÜS.

landes wurde geslagenn, unnd das weytre ane gemeynen Raadtt unnd zculossz Lande unnd Stette keyne neuwe Mantcz ward auffgeriehtt, das ouch dureh ein bestendick decreet vorwaret ward, das ansz eynem &. feynes Sylbers nicht meh dann XX marg wordenn geslagen, in folgender weysze. Zcum Schilling zoll men nemen in it. kopper, unnd I tJ. fein Silber, wynniger eine halbe unntcz, adir zo fyle es von notenn vor den kosten der Mnnczer alleyne abecznczihenn. Dis smelcze men in eynen klosz, und men schrote dar ansz XX marg Schillinge, welche im kouffe werden eynnbrengenn I it. Silbers, das seint n marg lotiges. Daer czu mocht men onch slaenn Schöter von zcween €f. koppfer, und I €1. wynniger eine halbe untcz Silbers, vor XX marg, in XXTTTT vor die marg geschrotett. Ouch möchtenn vor dye Schillinge halbe Schillinge gemnnczett werdenn noch foriger rechnunge, dor ' y vor I schoett ginge, unnd eyner vor m der itczigenn heller gewechseltt wurde. Szo aber der Muntczslag angefangenn wurd, muste der gebrauch der altenn Muntcz gantcz vorböten und niddergelegtt werdenn, und das men im Huntczhanse vor Xni mark des aldenn geldes, zcale X mark der neuen Schillinge adir Schoter. Disenn schaden muste men eyn mol tragen, do myte ein grosse frome und bestendiger untcz zcuwuxse unnd es zold genuckszam, das die Muuce in XXV adir meher Jarenn eyn mol vorneuett werde. Dis sey unns vonn der Hutcz zcu eyner beramunge gesagtt, welch eynem Jedenn bas vorstendigenn zcutateln adir czubessemn zoll underworifenn szeynn, in masenn sich ouch myt der Zceidt neuwe feile bogebenn. 1519.

bas Landtags-Protokoll, aus welchem das vorstehend abgednidtte MtfuzGutftchten des Copernicus entnommen ist, beginnt mit den Worten :

2. DIE DBNKSCHBIFTEN OBER DIE MÜNZE. 29

Im Jare Ufmwrs Herren taueennt VXXII ist durch Koe. Ma^ zeu, Polenn eyne gemeyne tagefari uff denn tag Montag ntich Remtniecere eyngesatceft, Doeeßngeet hin in konicklichen namen eeindt verordnet etc

Nach sollichem vorgeben koe. maiestat geschickten seint in dem mittel der rete dieser lande zcu preuszen die hochgelarten, achtharenn und toirdigen herrn Nicolaus Koppernick der geistlichen rechte doctor unnd Magister Tydemannus Gisze thumherrn des stifftes zcur Frauenhurgk und des erwirdigen in got Vaters und herrn Fabian^ bischoffs zcu Ermelandi verordnete und geschickte irschenen

Die Verhandlangen über die Mtinz-Ängelegenheit begannen erat am vorletzten Tage der Woche. Der Einlei tungs-Passna des Protokolls lantet :

Freytags domoch ist zwischefi Kn, Retenn aus der Cron und dieszenn Lan" denn zw preussenn merkliche handlange furgenoinmen von wegen der mttntczef do denne der herre bisehoff votm Leslauw fyle und mannichfaltige rede gehabtty erczeUnde die geschicklickeytt zo wol der polytischen, littauschen als preusischenn Muntze anczyhende dys grosse teurbarkeit des sylbers und wo tuen eyne neue muneze slaen soUt, woUe die not fordern

Der M ittheilang der Copernicanischen Denkschrift über die Münze geben unmittelbar vorauf die nachstehenden Bemerkungen:

Vnd zo denne die geschickten Thumherrnn von der frauenbürg hey diesen ^handel Im Rate gewesenn do denne ermeldet istf das der Achtbare unnd Wirdige Herre Nicolaus Coppernick sich ettwan mit hogem fley-sse in dieser sachenn bekommret vnd eyne aussatzunge gemacht^ haben die Herrn Rete begertt das seyne Wirde Inenn dieselbige gunsticklichenn wollt mytc" taylen vnd der sachenn zw' gutt nicht vorbergen. Darinne sieh seyne Wirde gutwiUick hett finden lossenn Vnnd ist in kegen^ wertiekeit Ko^ Rete gelesen wurden,

JSxindus ac nutdte erudüioms vir Nicolaus Copernicus sequentem modum eudendi monetam ad petieionem Consiliariorum harum terrarum olim elaborabat in proximis istis Comiciis autetn addidone quadam facta absolvit, Utinam Uli, quorum interest, huic negotio tandem Colophonem adderefit , ne hoc malo terra prtitena funditus perderetur. '

Muneze wyrdtt genennett geczeichenntt Goldtt adir Sylber domyte die geldunge etc. etc

30 I. SGHBIFTEN VON COPEBNICUS.

b) Die Denkschrift über das preussische Münzwesen in lateinischer Sprache. recensere

Vorbemerkung.

Die nachstehend abgedruckte Denkschrift des Copernicus über das Preussische MUnzwesen ist eine spätere Ueberarbeitung des dem Prcussischen Landtage im J. 1522 in deutscher Sprache mitgetheilten Gutachtens. Aus Form und Inhalt ersieht man, dass dieses in lateinischer Sprache abgefasste Schriftstück fUr weitere Kreise berechnet war. Wie eng es. sich in den Grundgedanken an das deutsche Gutachten anschliesst, bedarf keiner Ausführung; die Einleitung ist fast wörtlich übersetzt.

Auch die lateinische Denkschrift ist uns nicht von der Hand des Copernicus selbst erhalten, sondern durch eine gleichzeitige Abschrift, welche gegenwärtig in dem Geh. Archive zu Königsberg aufbewahrt wird. Sie ist von einem langjährigen Amtsgeuoesen des Copernicus angefertigt, dem Domherrn Felix Reich (f als Domcustos 1. März 1539). Bisher hatte man ganz irrthümlich diese Copie dem Sekretair des Bischofs zugeschrieben (zuletzt noch Hipler, welcher den Namen „Valentin Steipnick" hinzufügt.) Abgesehen von dem — unten mitgetheilten — Vermerke auf dem Titelblatte lässt sich die Ebindschrift, von welcher die Copie gefertigt ist, aus beglaubigter Schrift als die des Domherrn Reich mit Bestimmtheit nachweisen.

Reich war oftmals in den Jahren 1528 — 1530 (in Gemeinschaft mit Copernicus) von Bischof und Capitel zu den Prenssiscfaen Landtagen deputirt worden, um die verwirrten Münzangelegenheiten der Lande Preussen ordnen zu helfen. Für diesen Zweig seiner amtlichen Thätigkeit hatte er sich nun eine Sammlung verschiedener auf die preussische Münzfrage bezüglicher Documente angelegt. Unter ihnen nimmt die Denkschrift des Copernicus die erste Stelle ein. An dieselbe schliesst sich in dem Reioh'schen Convolute zunächst ein Aufsatz über das Münzwesen, welehen der Sekretair des Königs von Polen Jostus Ludovicus Decius im J. 1526 verfasst hatte (von F. Reich mit der Aufschrift versehen : Josti Ludowici Decii de monete cussione raeio,) Es folgen dann drei Copieen aus der herzoglichen Kanzelei und zwar a) ,^niwort dm RMen KgL M^ zu Polen der muntz halber geben Bamixik am 17. tag Maij 16^6.^ b) ein Bericht über die Verhandlungen in der Münzsache auf dem Landtage zu Rastenburg (von Reich registrirt als „Beereia comieiorum prineipis de tnaneta 1627 Raetenburg.^) c) eine Instruction in der MUnzsache für die Gesandten des Herzogs bei dem Polni

2. DIB DENKSCHRIFTEN ÜBEB DIE MÜNZE. 31

a

sehen Könige datirt 5. November 1 526. — An dieBe Scbriftstfleke hatte Reich ferner die Copie eines Briefes angeheftet, welcher von ihm bezeichnet ist als „JEpiHola ad Ludawieum Deeium Ciuem Cracovien$em de monete restituUtme 1626 per Consiliarios pruesü." — Den Schluss des Convoluts macht ein Bogen Conoept von F. Beich geschrieben und stark alterirt, überschrieben und registrirt ;, Vereinigung mit den muntzherren wie die prewsehe muntz sol geschlagen werden," datirt Thorn Donnerstags nach S. Maria Magdalenen Tag 152S. (abgedruckt bei Lengnich Gesch. d. Preuss. Lande I, doc. nr. 21 und zwar unter Beobachtung der sämmtlichen Correcturen, Zusätze und Abstriche des Reich'schen Conceptes). — Auf der Rückseite des Titelblattes (ebenso auf dem letzten Blatte) finden sich aus dem Frauenburger Capitels- Archive noch einige auf die Münzfrage bezügliche Notizen.

Die Vorderseite des Titelblattes enthält die Aufschrift „Monete endende ratio,"^ Darunter stehen die Worte per Nicola., ; diese sind jedoch durchstrichen und die Stelle, wo der Name von Copernieus gestanden, ist durch Insektenfrass entfernt. Ausserdem findet sich auf dem Titelblatte noch folgender Vermerk, welcher nachmals (aber nicht viel später) durchstrichen worden ist :

hee de Moneta Collectanea dentur poet mortem meam d. Nicnlao Coppernic ei quid forte rebus suis

prodesse poterint

felix reich scripsit 1538. Augusti 18. Octobris 18.

Der in dem vorstehend bezeichneten Convolute enthaltene Aufsatz von Copernictts ist ganz von einer Hand geschrieben und von derselben Hand mit Correcturen, Zusätzen und Tilgungen versehen. Dass auch sie von Copernicus herrühren, dürfte wohl kaum einem Zweifel unterliegen; sie sind mit der Freiheit gemacht, wie sie nur dem Autor selbst zustehen konnte. Man hat deshalb auch, durch die Aehnlichkeit der Schrifitzüge verleitet, bisher allgemein geglaubt, dass die Verbesserungen der Betch'schen Abschrift von Copernieus eigenhändig hinzugefügt seien.

Was die Zeit der Abfassung der Copernicanisohen Denkschrift betrifft, 80 wird man nicht fehl gehen, wenn man sie in die Jahre 1526— 152S setzt. Die letzte Bedaction — wie sie aus den mit anderer Tinte gesobriebenen Gorrecturen ersichfüich Ist — muss jedenfalls vor September 1529 geschehen sein. Dies geht ausser Anderm aus einem neuem archivalischen Funde her* vor ; es ist nämlich in dem Königsberger Geh. Archive eine vor dem Herbste 1529 genau nach der Reich*sohen Abschrift gefertigte Copie des Copernicanisohen Gutachtens angefunden. £in kurzer Bericht hierüber wird an dieser Stelle nicht zu umgeben sein.

32 I. SCHRIFTEN VON COPERNICÜS.

Das KOnigsb. Archiv bewahrt einen Folianten, in welchem der Kanzler des Herzogs Albrecht (Dr. Fried. Fischer) die seinerseits gesammelten Schriftstücke Über die Prenssische Münze aus den Jahren 1526 — 1529 zu einem Bande vereinigt hat. Dort sind zum grossen Theil dieselben Schriftstücke copirt, welche das Reich'sche Convolut enthält ; Fol. 41 ff. findet sich nun auch die lateinische Denkschrift des Copernicus in einer Copie, welche entweder nach dem Original, oder nach der Reich'schen Abschrift gemacht sein muss, da sie den Text mit genauer Beachtung der in dem Reich'schen Manuskripte später hinzugefügten Oorrecturen wiedergiebt. Auch sind in dem KOnigsberger Folianten die dem Frauenburger Capitelsarchive entnommenen Auszüge abgeschrieben, welche sich auf der Rückseite des Titels, wie auf der Aussenseite des letzten Blattes, in dem Reich'schen Convolute vorfinden. Wenn hieraus die Abhängigkeit des Königsberger Manuskripts von einem Frauenburger Schriftstücke deutlich erhellet, so gewinnt man wiederum durch jene Abschrift ein sicheres Moment für die Bestimmung der Zeit, vor welcher Copernicus seine Gedanken über die Verbesserung der Preussischen Münze in lateinischer Sprache niedergeschrieben haben muss. Wir wissen nämlich, dass der Kanzler Fischer, welcher die Königsberger Sammlung angelegt hat, im September des Jahres 1529 gestorben ist.

Die Sammlung der Schriftstücke über das preussische Münzwesen, welche von dem Domherrn Reich angelegt war, erhielt nach seinem Tode, wie er es bestimmt hatte, der überlebende Freund und Landsmann. Der schriftliche NachlasB von Copernicus wanderte zunächst in das Capitels-Archiv und ward später bei den Kriegen zwischen Schweden und Polen im 17. Jahrhunderte zum Theil nach Schweden entführt Von dort wurde im Jahre 1798 unter andern Reliquien des grossen Mannes auch seine Denkschrift über das Münzwesen nach PreuBsen zurückgesandt und befindet sich seit jener Zeit in dem Geh. Archive zja Königsberg.

Von diesem Manuskripte fertigte Faber im J. 1S16 für die Bibliothek des Warschauer Lyceums eine officielle Abschrift. Nach derselbon erfolgte der erste Abdruck von Bentkowski im Pami^ik Warszawski, welchem auch eine Polnische Uebersetzung beigeftigt ist. Bentkowskis Abdruck wie Uebersetzung sind in die Warschauer Ausgabe der Werke von Copernicus aufgenommen. — Eine französische Uebersetzung hat Wolowski 1864 zu Paris erscheinen lassen als Anhang zu seiner Schrift „Trait^ de la monnaie de Nicole Oresme.*'

Nach dem Königsberger Manuskripte ist der Abdruck bei Hipler Spicil. Copern. p. 185 ff. besorgt, woselbst auch die ursprünglichen Lesarten angegeben werden.

Dem nachstehenden Abdrucke ist selbstverständlich gleichfalls das KOnigsberger Manuskript und zwar in seiner letzten Ueberarbeitung zu Grunde gelegt. Die übrigen Abweichungen von dem ursprünglichen Texte sind nicht

2. DIE DENKSCIIRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 33

besonden angegeben, weil sie an sieh unweaentlicli and vom Verfasser selbst veTSndert sind.

Die Orthographie wie Interpunktion des Manuskripts ist beibehalten, weil eine radicale Aenderung erforderlich gewesen würe ; nur die fast durchweg ausgelassenen Punkte am Ende der Perioden sind hinzugefügt. Die Abbreviaturen des Schriftstückes sind aufgelöst.

Monete Cndende ratio

per Nicolanm Copernicum.

Qnamqnam innnmere pestes snnt, quibus regna, principatus et respublice decrescere solent, hec tarnen qaataor (meo iudicio) potissime sunt, discordia, mortalitas, terra sterilitas et monete vilitas : Tria prima adeo euidentia sunt, vt nemo ita esse nesciat, sed qnartnm qnod ad monetam attinet a pancis et non nisi eordatissimis consideratur : qnia non vno impetu simul, sed paulatim et occnlta quadam ratione respublicas enertit.

Est antem Moneta anmm vel argentnm signatum, qua precia emptibilinm vendibilinmqne remm numerantur secundum cniusuis reipublice vel gubemantis ipsam institutum. Est ergo moneta tanquam mensura quedam communis estimationum : Oportet autem id quod mensura esse debet firmum semper ac statum seruare modum, Alioquin necesse est confundi ordinationem reipublice, Ementes quoque et vendentes multipliciter defraudari quemadmodum si vlna, modius, pondusve certam quantitatem non seruet. Hanc igitur mensuram, estimationem puto ipsius monete que etsi in bonitatejnaterie fiindetur, oportet tamen valorem ab estimatione discemi: potest enim pluris estimari moneta quam eins qua constat materia et e conuerso.

iL 3

34 I. SCHRIFTEN VON GOPEKNICU8.

Causa vero constitationis monete necessaria est: quamvis enim solo pondere auri et argenti rerum commutatio fieri potaissei, ex quo communi hominum consensu aurum et argentum vbique in pretio habeatur, sed tarnen propter multam incommoditatem afferendorum semper ponderum, quodque non statim auri et argenti sinceritas deprehendatur ab omnibus, institutum est publico sigillo monetam signari, quo significetur iustam auri vel argenti quantitatem inesse, et fides adhibeatur autoritati.

m

Solet etiam monete et maxime argentee es commisceri propter duaS; yt existimo, causas, videlicet quo minus exposita sit insidiis expilantium et conflantium ipsum quod futurum esset, si ex syncero argento constaret ; secunda, quod massa argenti in minutas partes et scrupulos nummorum fracta retineat, cum ere admixto eonvenientem magnitudinem : potest superaddi et tertia , ne seilicet eontinuo ysu detrita ciqius pereat sed fulcitamento eris diutumior perseueret.

Justa autem et equa monete estimatio est, quando paulo mi ■

nus auri vel argenti continet quam pro ipsa ematur : vtpote quantum pro expensis dumtaxat monetariorum oportuerit dedu^i: Debet enim Signum ipsi materie aliquam äddere dignitatem.

Yilescit hec vt plurimum propter nimiam multitudinem , vtpote si tanta argenti copia in monetam transierit , quoadusque argenti massa ab hominibus magis quam moneta desideretur: perit nempe hoc modo dignitas monete, quando per ipsam tantum argenti non licet emere, quantum ipsa pecunia continet, senciaturque maior profectus eUquando argentum in monete destructionem : Cuius remedium est non amplius monetam cudere donec se ipsam coeqauerit, reddaturque carior argento.

Yalor quoque multis modis deprauatur, vel propter defectum materie solum, quando seilicet sub eodem pondere monete plus quam oportet eris commiscetur argento: vel propter defectum ponderis, quamvis iustam habeat eris cum argento admixtionem: vel quod pessimum est propter vtrumque simul. Deficit etiam

2. DIB DENKSCHRIFTEN CBEB DIE MÜNZE. 35

vitro valor ac longo vsn deteritur : ' propter quod solnm instanrari ac innoüari debet. Gnias Signum est, Si argentnm in moneta in notabili qoantitate minus reperitur quam pro ipsa emptum, In 'quo merito penuria mon^te intelligitur.

Premissis generaliter de moneta expositis speciatim ad prussianam descendamus ostendentes primum, quomodo in tantam leuitatem peruenerit. Transit autem sub nominibus marcharum scotorum etc. et sunt sub eisdem nominibus etiam pondera. Nam marcha ponderis, est libra media, At marcha numeri constat solidis LX^, que omnia vulgo nota sunt: Verum ne equiuocatio numeri et ponderis obseuritatem pariat, vbicumque deinceps marcha nominabitur, de numero inteUigatur ; Nomine vero libre pondus duarum marcharum, pro selibra vero marcham ponderis accipe.

Inuenimus igitur in antiquis recessibus ac litterarum munimentis, quod sub magistratu Conradi de Jungingen, hoc est proxime ante bellum Tannebergense , emebatur selibra, id est marcha argenti puri, marchis pruthenicalibus duabus et scotis VIII quando videlicet tribus partibus argenti puri quarta pars eris admiscebatur, et ex libra dimidia eins masse solidos GXn fäciebant Quibus tertia pars adiecta et sunt solidi XXXYII et tertia pars nnius solidi, facit totam summam solidorum GXLYIIII et duorum d. pendentem libre vnius bessem duas tercias hoc est scotos, scilieet argenti XXXII que procul dubio tres partes (et sunt libra media argenti puri) continebit. Sed iam dictum est pretium eins fttisse solidos CXL in selibras Seliquum vero quod in IX solidis et tertia deerat estimatio monete suppleuit Erat itaque eins estimatio cum valore convenienter continuata.

Huius generis nummismata sunt Vinrici, Ulrici et Conradi,

que interdum reperiuntur adhuc in Thesauris : Deinde post cladem

prussie et bellum supradictum cepit detrimentum reipublice in dies

magis ac magis in moneta apparere: Nam Henrici solidi aspectu

quidem similes supradictis, non amplius reperiuntur habere quam

tres quintas argenti : Crescebatque error hie donec inuerso ordine

3*

36 I. SCHRIFTEN VON COPERNICfÜS.

ceptum est tribus partibu» eris quartam argenti misceri, vt iam non argenti moneta. Bed cuprea rectius diceretur, pondns tarnen retinebat Bolidornm CXII in selibra : Cum antem minime conveniat nouam ac bonam monetam introducere antiqna viliore remanente, qnanto hie magis erratum est vetere meliore remanente viliorem nouam introducendo que non solum infeeit antiquam sed vt ita dieam expugnavit* Cui errori dum sub magistratu Michaelis Rosdorff obviare vellent ac monetam in pristinum meliorem statum reduoere Cudebant nouo» solidos quos nunc grossos vocamus : sed cum antiqni viliores non viderentur sine iactvra aboleri posse vna cum nouifl insigni errore permanserunt Transibantque duo solidi antiqui pro vno nono, faetumque tunc est, quod duplex marcha plebi ingereretur nouorum videlicet solidorum et antiquorum illorum marcha noua siue bona horum vera antiqna sine leuis, solidorum vtrobique sexaginta Oboli vero in suo vsu manebant Ita vt pro solido antiquo sex dumtaxnt conmiutarentur pro nouo vero Xu. Nam ab iniäo duodeeim obolorum fuisse solidum facile coniici potest: Sicut enim quindenuni numerum vnlgo mamlel vocamus Ita in plerisque germanie tcrris vox illa srhiUmg pro duodenario numero dural. Perseueravit autem nouorum solidorum appellatio vsque ad memoriam nostram: quomodo demum grossi facti sint inferius dicaui. Nouorum Igitur solidorum marche VIII per sexaginta, libram vnam puri argenti continebant: quod ex eorum compositione satis apparet Constant enim ex dimidio eris^ et altera medietate argenti et eorum marche VIII per LX. pendent prope libras duas Antiqui vero poiidere vt dictum est pares illis valore ex dimidio Cum enim quartam solummodo partem argenti haberent, marche XVI e libra argenti puri veniebant, pendentes quadmplum Postea vero mutato statu patrie cum ciuitatibus esset cudendi monetam concessa potestas ipseque nouum exequerentur priuilegium creuit pecunia multitudine non autem bonitate Cepitque quatuor partibns eris quinta argenti in solidis antiquis misceri donec marche XX argenti libra commutarentur Sicque noui illi solidi

2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 37

cnm iam meliores essent plus quam duplo BolidiB recentibns facti snnt scoti vt iam XXIIII pro marcha leui computarentur : periit ergo qainta pars bonitatis monete in marcha Postea vero quam euanescerent noui solidi iam scoti facti eo quod eciam per Marchiam essent accepti placuit eos grossorum estimatione reuocare, hoc est sub solidis tribus, maximo errore et tanto procerum consilio prorsus indigno perinde ac si prussia siue illis esse non posset qnamuis non essent meliores denarils quindecim tunc currentis monete vbi iam mnltitudo eciam premebat estimationem ipsius Dissidebant ergo grossi cum solidis in qninta vel sexta parte minus valentes a constituto et fallaci ac iniqua extimatione detrahebant dignitati solidorum Oportebat fortassis iniuriam sie vindicari quam solidi grossis prius intulerant coegerantque eos scotos fieri Sed ve tibi Prussia que tuo pro dolor interitu male administrate reipublice penas pendis Igitur estimatione simul et valore pecunie. passim euanescentibus a fabricatione tamen monete i)lane cessatum non est et expensis non suppetentibus quibus equiualens priori uideretur posterior semper priori peior superinducta est que bonitatem precedentis oppressit et extrusit quoad solidorum estimatio cum valore grossorum proporcionaliter conveniret et marche XXIIII leues pro vna libra cederent argenti Debuerant autem iamtandem saltem reliquie tantille dignitatis monete permansisse : ex quo de eins instauratione meditatum non est Sed (lue tantisper inoleuit consuetudo siue licencia adulterandi expilandi et inficiendi monetam cessare non potuit nee in hunc diem cessat. Nam qualis postea prodierit et in iquo statu nunc sit pudet ' ac dolet dicere In tantam enim vilitatem hodie collapsa est vt XXX marche vnam libram argenti vix contineant. Quid autem restat si non succurratur nisi vt deinceps prussia, auro et argento vacua, monetam mere cnpream habeat Vnde peregrinarnm mercium invectiones omnesque negociationes breui sint periture Quis enim extemorum mercatorum merces suas moneta cuprea commutare volet Quis denique nostratium in peregrinis

%H f. HCHEIFTEN VOX COPEBKICX'S.

oris eadem moneta exoticas merees com|Hiraie poteiit Haue tarnen iDgentem reipablice prnmane cladem hi qnomm icterest oontempti dei^picinnt et dnlcissimaiii sibi patriam eni post pietatem ia deam nedmn offidi plmimmn sed eciam ipBam vitam debent in dies ma^ ac magi« gnpina negligeneia miserabiliter labi ac periri frinnnt,

Cnm ergo tantis yiciis labor et proflsiana moneta et per eam tota patria soli anrifices et hi qai bonitatem metalli callent eins cmmni» ' fmnntar CoUigont enim ex mixta peconia antiqaam ex qna eliqnatom argentnm vendnnt, plns semper argenti com moneta mixta ab imperito vnlgo reeipientes: at postquam antiqui Uli soUdi iam penitas eoanescant, elignntnr proximo meliores reUcto peenniamm aeemo deteriori Hinc iUa ynlgaris et perpetua qnerimonia Aamm argentnm, annonam iamilie mercedem opificnm operam et qnicqnid in hnmanis vsibnB est solitnm transeendere preeimn sed oscitantes non expendimns omnium renun eharitatem ex vtilitate monete pronenire : Crescnnt enim ac decrescnnt onmia ad monete conditionem : preBertim anmm et argentnm, qne non ere vel cupro sed anro et argento appreciamns, Nam anrom et argentnm dicimne esse tanqnam basim monete cni incubat eins estimatio.

At contendet fortasse aliqnis exilem monetam vsibns hnmanis commodiorem esse : nempe snbnenientem panpertati hominnm, reddentem leni pretio annonam et cetera vite mortalinm necessaria facilins suppeditantem per bonam antem monetam omnia chariora reddi, colonos ac censn annno oneratos preter solitnm granari. Laudabnnt hanc sentenciam spe Incri prinati qnibns hactenns permissa est cndendi monetam facultas uec fortassis mercatores et opifices quibus nihil propterea perit eam improbabnnt quando quidem ad auri valorem merces et res snas vendnnt et quo moneta est exilior eo maiori pecuniarum unmero eas commutant Verum si communem vtilitatem respicient negare vtique non poterunt prcstantem monetam non modo reipublice verum eciam sibi ac omnium hominnm ordinifsalutarem, exiguam vero perniciosam esse:

2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. . 39

Qnod cnm mnltis raMonibus satis perspicnum sit, eciam ipsa experiencia remm magistra, v^ram esse discimas: Videmus qnippe eas terms potissirnnm florere que bonam monetam habent, decrescere antem et perire qne deteriore vtnntur: floruit nimirum et prussia tnnc qaando vna marcha prnthenicalis duobus florenis vngarieis emebatur et qaando vt premissum est dne marche pruthenice et VIII scoti selibra id est marcha argenti pari commatabatar Interim vero vilescente in dies magis ac magis moneta decrescit et patria nostra atqae hac peste et aliis calamitatibas vsqne ad vltirnnm pene fanas perdacta est Constat preterea ipsa loca qne bona moneta vtantar artibns et opificibas egregiis necnon et renim afflaencia pollere Ac contra rbi vilis moneta in Ysn est ignaaia desidia ac resapinato ocio tam bonanim artiam qnam ingenioram cnltaram negligi atqne omniam eciam rerum abnndantiam interire : Nondnm memoriam hominam excessit frnmenta et annonam minori pecnniaram numero in prassia empta ftiisse cnm adhnc bona moneta vteretar Nunc antem ea vilescente omniam rernm qne ad victum et hnmannm vsam pertinent precinm ascendere experimnr Ex qno perspicnnm esse postest leaem monetam desidiam magis alere qnam panpertati hominam sabaenire Nee magnopere monete exaltatio censnales graaare potent qni se plns solito sno dominio pendere videantar frnctas terre pecora et id genas renim saaram maiori eciam pretio sant renditari Reciprocam emm dandi accipiendiqne vicissitadinem proporcionata monete mensnra compensabit.

Si igitnr calamitosam hactenns prassiam monete restanratione lam tandem aliqnando restituere placet Canenda imprimis erit confasio ex varietate diaersaram officinaram in qnibas cudenda est proveniens: Maltiplicitas enim vniformitatem impedit maiorisqne negocii est plnres officinas in offieio rectitndinis conseraari qnam vnam. "^ Dno igitar ad dammam designentnr loca vnns in

  • Bei der zweiten Redaction der Denkschrift sind folgende SStse weg

40 I. SCHRIFTEN VON COPEENICC8.

terris regle maiestatig Alter in ditione prineipis. In primo cndator moneta que ex vno latere insigniis regalibuB ex altero terramm pmsBie signetnr In secnnda antem ofSeina ex vno latere insignÜB regiig Ex altero vero unmmismate prineipis gignetnr Vt vtraque moneta imperio regio snbflit et sue maiefttatig mandato in vsn tocing regni git et aceepta Qne reg ad anünomm conciliationem et negociationnm communionem non pamm ponderig est habitnra.

Opere .precium autem erit qnod he dne n^onete vniug gint grani valorig et extimationig et vigili cura primatom reipublice inxta Ordinationen! unnc ingtitnendam perpetuo pergenerent Et qnod principeg vtrinqne nihil Incri ex monete cusgione genciant, ged tantum dnmtaxat erig addatnr et ipga extimatio valorem excedat vt impendiomm iactura garciri poggit et conflandi monetam adimatnr oceagio.

Vt item huing nogtri temporig eonfugionem quam commixtig noue monete cum antiqua peperit deineepg non incidamug neeeggarium videtnr vt exorta noua, vetug aboleatur ac prorgug intereat et iuxta proportionem valorig gui in ofiieinig pro noua commntetur Alioqnin inanig erit renonande monete opera, et confügio pogterior fortaggig peior priore Inficiet enim denno antiqna noue monete dignitatem: mixta equidem reddet gommam a ingto pondere deficientem et nimium mnltiplicatam gequetur que dicta. egt gnpering incommoditag Cni gl quig adhue obviandnm arbitretar per hoc videlicet vt remanentia vetera nummigmata tanti minorig egtimentur comparatione noue monete quantnm eornm valor deterior egt aut exiUor Sed hoc gine magno errore fieri non poterit Tanta

gelassen : Conduceret itaque vnutn et cmmnutieni esse in tota prussia offidnwn monetariam in qua omnis generis moneta ex vno latere nummismate siue insiffniis terrarum pntssie signetur ita vt supeme coronam supereminentem habeat vt ex hoc regni superioritateni recognoscat Ex altero vero latere dueis prussie ineigne pre se ferat Corona regni inctnnbente.

Quod si renitente principe prussie fieri non posset eo quod propriam offieinam habere contenderet duo ad summtwt designentur hca.

2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 41

enim est nunc tom gro^sornm et solidorum tnm eciam denarioram multiplex dinereitas vt Bingiila nammiBmata iuxta comlitioneni valori» sni eBtimari et ab invicem discerni vix poBsint Quo fit vt indueta monete varietas confuBionem generaret inextricabilem ac negociantibus et contrahentibuB labores moleBtias atque alia incommoda augeret Itaque melius semper erit veterem monetam in reparatione recentis penitus abolere Oportebit enim tantilluni damnum Bemel equanimiter pati si modo damnum dici possit vnde vberior fructns et vtilitaB magis constans na»citur ac respublica incrementum Bumit.

Monetam vero pruBsianam in primam illam dignitatem erigere difücillimum est et post tantum casum forte impossibile, tum queuis eins reparatio res sit non parui negocii pro hornm tarnen tem]>orum conditione commode renovari posse videtur vt saltem ad XX marehas libra argenti redeat hac ratione Pro solidis sumantnr eris libre tres, argenti vero puri libra vna minus vncia media vel quantum pro expensis detrahendum sit: Confletur massa ex qua marche XX fiant que in emptione valebunt libram vnam; Id est duas marehas argenti : Eadem ratione eciam fieri possint scoti seu grossi et oboli prout placuerit.

De argenti ad aurum comparatione.

Superius dictum est aurum et argentum esse basim in qua residet bonitas monete Et que de moneta argenti exposita sunt possunt etiam pro maiori parte ad auream referri Reliquum est vt ex transnerso auri et argenti commutandi rationem exponamus Primum igitur inuestigare oportet que sit ratio appreciationis meri auri ad argentum merum siue purum ut de genere in specie et a simplicibus ad composita descendaimus Porro eadem est ratio auri et argenti informium que signatorum in eodem gradu ac rursus eadem ratio auri signati ad iuforme que argenti signati ad argentum informe sub eodem gradu mixtionis et pondere Puris

\

42 I. SCHRIFTEN VON GOPEBNICU8.

Bimum autem anrnm quod apud nos signatam reperitor snnt floreni vngarici hü namqne nimium habent admixtionis et tantnm forte quantum oportnerat pro expensis dednci in monetariis vnde rite commutantur pro mero anro sab eodem pondere dignitate sigilli supplente defectum florenornm : Seqnitnr ergo eandem esse rationem argenti puri informis ad aumm purum informe et eiasdem argenti ad florenos yngaricos ponderibns non mntatis At floreni vngarici CX insti et eqnalis ponderis per grana videlicet LXXII inplent libram vnam (libram semper intelligo que continet marchas duas ponderis.) Hoc argumento inuenimns commnniter apud omnes gentes libram vnam auri puri tantum valere quantum argenti puri libre XII. Inuenimus tarnen et XI libras olim pro vna auri, quam ob causam ab antiquo constitutum esse videtur vt aurei vngarici X appendant libre partem vndecimam: quod si sub eo pondere idem precium hodie duraret, expeditam haberemus conformitatem monete polonice et pruthenice secundum expositam rationem: factis enim XX marcis circiter ex libra vna argenti prouenirent ad amvssim pro aureo marche due, loco XL grossorum polonicalium Sed postea quam vsu receptum sit vt Xu partes argenti sint pro vna auri, dissidet pondus cum pretio vt X aurei vngaricales redimant libram vnam argenti et vndecimam partem libre Si igitur ex libra argenti et eins vndecima parte fiant marche viginti erunt polona et prussiana monete, recta ratione coequate grossus ad grossum et marche due pruthenice pro aureo vngaricali Sed precium argenti erit in selibras singulas marche Vin et solidi X aut circiter.

Verum si vtique vilitas monete et patrie interitus placeat ac ardua nimis videbitur tantilla restitutio et adequatio visumque fuerit vt XV grossi polonici maneant pro marcha et pro aureo vngaricali marche due scoti XVI Id quoque iam dictis modis non magno negotio fiet si marche XXim ex argenti libra fiant Ita sane contigit nuper quando adhuc marche Xn precium essent in singulas selibras argenti et pro tanta pecunia florenus vngaricus

2. DJ£ DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 43

commatabatnr. Hec gracia exempli et pro manuductione dicta snnt Kam infiniti sunt modi constitutioniB monete nee est possibile explicare omnes sed commanis conBensus matnra deliberatione potent hoe vel illad dejQnire pront aeeommodatissimnm videbitnr reipablice. Quod si moneta ad florennm vngaricum reete se habuerit et erratnm non fnerit faeile eciam alii floreni iuxta continenciam auri et argenti ad illoram comparationem taxabuntar.

Hec de monete reparatione dixiBse snfficiat vt dumtaxat intelligatnr quibuB modis ceciderit dignitas eins et qnomodo rednci poBsit quod ex supradictis perspicunm esse spero.

Epilogus reductionis monete.

Circa reparationem et consemationem monete hec consideranda videntnf.

Primam ne absque matnro procerum consilio et vnanimi decreto moneta nouetur.

8ecundum vt vnus dumtaxat locus officine monetarie si fieri potest deputetur vbi non vnius ciuitatis nomine sed tocius terre cum ipsius insigniis fieret huius sentencie efficaciam moneta polonica demonstrat que propter hoc solum retinet estimationem suam in tanta terrarum amplitudine.

Tertium vt in publicatione neue monete interdicatur et aboleatur antiqua.

Qüartum vt inviolabiliter et immutabiliter perpetuo obseruetur quod XX marche dumtaxat et non amplius fiant ex libra vna puri argenti: dempta eo quod pro expensis opificii deduci oportet: Ita nempe prussiana moneta proporcionabitur polonice, vt viginti grosse pruBsiani simul ac polonici marcham pruthenicam constituant.

Qu int um vt caueatur a nimia monete multitudine.

Sextum vt in omui specie sua simul prodeat moneta hoc est vt scoti siue grossi, solidi, et oboli pariter cudantur.

De admixtione vero quanta esse debeat: an grosse et solidi

44 I. SCHRIFTEN VON COPBBNICU8.

fiant an eciam denarii argentei qai fertonem vel niarcham mediam ant eciam integram valeant, in placito eM eornni quoruni interest : nisi vt modus sit Et ita deeernatar vt in futaram perpetao maneat.

De obolis quoque ratio habenda est. qnoniam omnino parnm nanc vident Ita vt integra marcha vix snpra vnius grossi argentuni contineat.

Postrema antem difficultas oritnr ex contractibns et obligationibos ante et post innonationem monete factis In qnibus modam invenire oportet ne contrahentes nimium grauentnr. Quemadmodum pristinis temporibus factum est vt patet ex bis que in altero latere"" hnius folii descripta sunt.

  • Auf der RUckscite des Blattes folgt eine Abschrift des Münz-Edictes

vom Jahre 1418, welches in der Warschauer Aus^^abe nui; in einer polnischen Uebersetzung mitgetheilt ist, ohne dass zugleich angegeben wäre, es sei das Original, wie selbstverständlich in deutscher Sprache geschrieben. Es musste dies hier hervorgehoben werden, weil Unkundige sonst leicht zu irrigen Schlüssen verleitet werden könnten. Der Anfang dieses Dokumentes lautet: Disse nachgeschrieben Verranmng desB yantzen Landen i$t awsgangen cmi Marienburg am Sontag nach aller Ileiligeti tag 1418, Zum ersten Wes Zinser mit guttern alten gelde gekawft sein vor III Jaren als vor der Satzung die verraniet war anno XVI vf Martini die sal mit guttern netcen gelde bezalt werden oder mit des gelds wirde, u, s. tr.

C. Uebersetzungen aus dem Griechischen. recensere

1. Die Briefe des Theophylaotus Simocatta. recensere

Vorbemerkung.

Auf den nachstehenden Blättern kommt das interessanteste Zeugniss für die humanistischen Studien von Copernicus zum Abdrucke. Um dem Leser ein selbstständiges Urtheil über den Werth dieser Erstlingsarbeit des grossen Astronomen zu ermöglichen, ißl der griechische Text, wie ihn die von Aldus (Venedig 1499) besorgte Ausgabe der 'EiriToXat 8iacpopo>v '^iXo309<t>v. pY^ropcov. ao^frdiv bietet, der lateinischen Uebersetzung gegenübergestellt. Es wird sich bei der Vergleichung freilich ergeben, dass Copernicus nicht genau nach der Aldina übersetzt hat. Allein abgesehen davon, dass die Aldina der älteste Abdruck des griechischen Textes ist und dem Copernicus neben seinem Manuskripte vorgelegen haben kann, muss das Manuskript des Copernicus auch au vielen Stellen mit dem Texte der Aldina übereingestimmt haben. Wo diese Uebereinstimmung im Gegensätze zu den uns bekannten Manuskripten und den spätem Ausgaben besonders hervortritt, wird in den Aifknerkungen hervorgehoben ; ebenso sind . dort die wesentlichen Abweichungen der Uebersetzung von der Aldina verzeichnet.

Für den griechischen Text ist die Orthographie und Interpunktion der Aldina nicht beibehalten. Ganz abgesehen davon, dass beide von

46 I. 8CIIBIFTEN VON COPERNICüS.

dem heutigen Gebrauche ganz abweichen, finden sich in der Aldina, — wie es bei allen ersten Drucken der Fall ist — viele Fehler. Es sind dies nicht nur Verstösse gegen die Accentregeln und die Interpunktion, sondern oft stehen einzelne Buchstaben, wie ganze Silben an falscher Stelle; bald sind Worte auseinandergerissen , bald wieder in sinnentstellender Weise zusammengeschoben. — Die Interpunktion ist aus der Ausgabe von Boissonade flbemommen. *

Auch die Copernicanische Uebersetzung ist nicht mit diplomatischer Treue wiedergegeben; vielmehr ist hinsichtlich der Orthographie und Interpunktion in derselben Weise verfahren, wie b%i dem Abdrucke aus dem Werke de revolutionibus orbium coelestium. Die Verdffentlichung der vorliegenden Schrift ist zwar ' durch Copernicus erfolgt ; aliein es ist kaum anzunehmen, dass er selbst den Druck überwacht habe. Zudem lAsst sieh bei einem Druckwerke jener Zeit schwer unterscheiden, ob die Interpunktion, wie die orthographische Behandlung der Sprache, der Eigenart des Schriftstellers angehöre, oder der Willkür und Nachlässigkeit des Setzers. In der Copernicanischen lieberSetzung der Briefe des Theophylactus sind Interpunktion und Orthographie mit der grössten Willkür behandelt. Durch Wiedergabe der sinnentstellenden und verwirrenden Fehler würden aber dem eigentlichen Zwecke des Abdruckes Hindemisse in den Weg gestellt, deren .Beseitigung vorzugsweise Pflicht des Herausgebers zu sein scheint. Diese hellenistische Studie des Copernicus bietet ohnehin dem Verständnisse schon hinreichend Schwierigkeiten, so dass ihre Vermehrung recht unnöthig wäre.

Wer aus irgend einem Grunde einen diplomatisch treuen Abdruck einzusehen wünscht^ findet denselben in Hipler's Spicilegium Copernicanum p. 74 ff. Der Abdruck in der Warschauer Ausgabe ist incorrect, die Herausgeber haben sich mannigfache Aendemngen gestattet; auf die wichtigsten derselben wird in den Anmerkungen hingewiesen werden.

^ Theophylacti Simocattae Quaestiones physicas et epistolas ad codd. reeensuit versione Kimedonciana et notis instmxit lo. Franc. Boissonade Parisiis MDCCCXXXV.

1. DIE BBIEFB DES THEOPHYLACTUS 8IMOCATTA. 47

Theophyladi Scholastid Simoeatl

epistolae morales mrales et amatoriae interpretatione latina.

CARMEN

Laurentii Corvini, regiae nrbis Yratislaviae notarii, quo yaledicit

Prntenos describitque, qaantuin sibi voluptatis attulerint

seqnentes Theophylacti epistolae, et quam dulcis sit a

natali solo extorri in patriam reditus.

Pmssia, quam stelUs fulgentibus Arcades ursae,

Cumque boote vident Incida planstra, vale; Quae cereale solum, pisoosa flnenta sinusque

Vitiferos coUes et pecndnm aber habes, Atqne nbi Hjrperborei perfnnderis aequoris aestu,

Heliadnm lacrimas sueeina cara legis. Nee propriis contenta, alüs tibi pluris ab oris

Per mare, per terras adcumalantar opes. Inter Prutenas Thorun insignior arbes

Felici anspido terqne qaaterqae vale. Tu ine, signiferum dum bis sol aureus arcum

Circuit, innnmera cnm bonitate foves. Sit tuus incolumi felix cum plebe senatus,

Jucundam vitam civis et omnis agat, Cuius pro meritis et pro bonitatis honore

Quando abs me nequeat gratia digna dari. Attamen aetemum mihi decantabere, muros

Istula dum praeterlabitur amne tuos. Prosequitur te rite nepos Atlantis amico

Sidere, perlepidos quod paris alma viros. Quos inter Lucas, magna graritate verendus.

Praesul et antistes religione nitet;

48 I, SCHEIPTEN VON COPERNICU8.

Vannia cui servit Prutenae portio terrae

Ma^a sub imperio rite beata sao. Huic vir doctiiB adest, Aeneae ut fidus Achates,

Hoc oi)U8 ex Graeco in verba Latina trahens, Qui celerem lunac ciirsum alteraosque meatus

FratriB cum profugiB tractat et astra globis, Mirandum OmnipotentiR opus, rerumque latentes

Causas seit miris quaerere principiis. Omitto plerosque alios, nam vector habenis

Laxius immissis non remoratur equos. Hunc agitare leves patriae praedulcis amore

Ingenti ooniux insserat Anna rotas. Propterea Thonin iterumqne iterumque valeto,

Sitque tnis semper rebus adauctns bonos. Hinc per odorati nemoris pineta, per altos

Lueos, per valles, per iuga multa vebor; Oppida perqne tuo rex SigiBmunde potenti

Subiecta imperio regna i)er ampla feror. Haec spatiosa tribus dimetior arva diebus;

Si6 propero patrias laetns adire domos. Ista molesta licet via sit, sed lectio Graii

Sola Simocati perbreve fecit iter, Donec Sarmaticae venio ad confinia terrae,

Quae vagus a nostris separat amnis agris, Amnis arenosns per scirpea saxa volntus

Somniferum fractis raurmur adauget aquis. Hie gurgustioli t^nuissima tecta snbimus

Pauperis et fessos rite fovemus equos. Gaseolas nobis, quos uneea fiscina nondum

Plene siccarat, prodiga portat anus. Sed postquam humoris nihil haec cerealis haberet.

Finitimo arentem gorgite pono sitim. Haurit et Anna cavis argentea flnminn palmis.

1 . DIE BRIEFE DES THEOPHYL ACTUS SIMOCATTA. 49

Qua sunt Slesiacum lambere visa solum, Atque ait: hiberni rata sum me pocula mnsti

Potasse, usque adeo est dulcis in ore latex. Quarta ubi lux oritur, miti nos Slesia tractu

Aäris et coelo dexteriore capit. Hie eoniux dudum optata telinre potita

Cum tali patriam voce salutat humum. Salve terra, Salus mea, vota et gaudia, quae me

Infantem magna sedulitate foves! Suseipe Prutenae redeuntem a limite terrae.

Et solita gnatae dexteritate fave, Scilieet extorris memori te semper habebam

Pectore, dulce fuit commeminisse tui! Si mihi velifero serviret Prussia portu,

Et daret adductas eaerula puppis opes, Si, velut indoctae carus mihi saepe maritus

Dixerat, auriferas funderet Hermns aquas, Aut mihi Caueaseis flueret de montibus aurum,

Imbre quod effuso Colchica regna leguntt Tu mihi, cara parens, es longe optatior, et te

Quod plnris faciam vivit in orbe nihil ! Haec postquam ediderat, dilectos laeta penat^s

Promisso ad solidam munere poscit opern. Hinc ego: et o superi, mitissima numinal dixi.

Haec tellus quorum sub ditione viget, Diva quoque Hedwigis, cuius sub principe quondam

Slesia, nunc coeli regia tota iacet, Efficite, ut salvos Rex omnipotentis olympi

Nos servet patrio restituatque laril Dum loquor, apparent montis nimbosa sequacis

Culmina et in summo turris opaca iugo. "^

  • Mmta sequax nennt Corvinns den Zobten, weil er dem Reisenden

II. 4

50 I. SCHRIFTEN VON COPERNICl 8.

Panlatim ostentat se Vratislavia celsis

Moenibus ad Phoebes usque levata globum. Huic gaudente gradu magnae snccedimus urbi,

Lux ubi in Hesperias prona recessit aquas. Et postquam chari reduces gratantnr amici,

Posthabitae petimus dulcia tecta domus. Hie ubi 8epteno8 Olafia piscifer orbes

Versat et illisis suave susurrat aquis; Haec mihi tecta pius multos illaesa per annos

Coniuge cum eara donet habere Deus. Exul in arcteis alins sibi lucra procellis

Quaerat, et ad Calpen fluctuet Hereuleam. NaWget ardentis po8t torrida brachia Cancri,

Et loca libratae post sitibunda plaga«, Pergat ad insignem 8telli8 radiautibu» araui

Spectet et australis signa sepulta poli, Ignotoque priu8 iaetatus in aequore uobiR

Rugo8um oppo8ito dueat ab orbe piper. Multaque possideat peregrinis iugera terris.

Congreget ut multas dives et exul opes. Sit mihi lenta domi requies, ardensque camiuus.

Atque alimenta meam depoMtura famem. Dulcius est parvo in patria dominarier arvo

Quam eentum extemam vertere bobns humum.

Utque Simocati sapientis epistola in auras Prodeat, impressis est patefaeta modis.

Prima doeet mores, rus altera, tertia amores. Sic opus altema texitur usque vice,

Unde velut riguo varios de germine flores Virtutum poterit Icctor habere decus.

gleichsam nachfolgt. — Auf dem Zobten stand bis 1543 ein Thurm. Vgl. FUldener Rio- et Bibliographia Silesiaca p. 352.

2. DIE BRIEFE DES THEOPHYLACTüS SIMOCATTA. 51

Ad

Reverendissimum Dominam Lucam Episcopum Varmiensem

Nicolai Coppernici Epistola.

Peroptime videtur mihi, reverendissiiiie domine ac nostrae patriae pater, morales, rusticanas et aniatorias epistolas Theophylaetuin Bcolasticum eoordinavisse.

Hie saue considerans , quod varictas prae ceteris delectare soleat, quod quidem diversa iugenia diversis rebus oblecteutur, siquideni aliis gravia; aliis levia, severa aliis, uonnullis fabulosa placent, et singuli singulis gaudent: levia gravibus, et lasciva severis ita commiscnit , ut quisque lecturus in bis, tamquam iu hortulo quodam, ex flosculorum varietate, quod magis placet, eolligere possit. In bis vero omnibus tantam utilitatem constituit, ut Don epistolae, sed leges potius et praecepta institutionis humanae vitae appareant; manifesto brevitatis earum argumento. quas ex diversis auctoribus brevissimas et feeundissimas coUegit. De moralibus quidem et msticanis nou facile quis forte dubitabit; amatoriae autem etsi lasciviam ex titulo praetendere videantur, attamen, quemadmodum amaritudo pharmaeorum dulcibus a medicis contemperari solet, ut assumentibus gratior fiat, ita propernodum et ipsae castigatae sunt, ut non minus moralium nomen sortiri debuissent. Quae eum ita sint, iniquum putans, quod solis Graecis legerentur, et Latinis non essent communiores, eas pro virili parte Latino sermone interpretari curavi. Tibi autem reverendissime domine, munusculum hoc dedico, sed benefieentiae tuae minime comparandum, quum omnis huiusmodi ingenioli mei labor vel fructuB tuus esse merito censeatur, si verum est, sicut utique est, quod etiam Ovidius quondam ad Caesarem Germanicum dixerat : Ingenium vultu statque caditque tuo.

52 1. BCUKIFTEN VON COPEKNICUS.

THEOPHYLACTI

Scliolastici Simocati^ Epistolae Morales, Rurales et Amatoriae, interpretatione latina.

1. Moralis. Gritias Plotino. recensere

Masicam animal cicada. Aurora lucente ^ cantare incipit ; sed multo resonantior et secundum sui naturam loquacior hora meridiana percipitur, utpote solaribus inebriata radiis. Teretisat^ igitar resonans et arborem aram, agrum theatrum faciens viatoribas masicam repraesentat. Cantare igitur dob quoqne virtutes taas urgemur. His siquidem excitamar et admodum inceudimus in laudationem tuam. Dudum enim in sordida vita morienteB ex litteris tais ad virtutes uos resuscitasti. Ita sim Critias ; Plotinus * vel extra corpus philosophatur in terris, vel philosophia iucorporata cum hominibus ut homo versatur.

2. Ruralis. Dorcon Moschoni.

Dux gregis admirabilis mihi aries periit, et gregali dneatu privatum est pecns. Ingens luo malum et puto aliquid succensere

  • Copernicus hat den Namen StpL^xiTo;, wie ihn die Aldina und die spatem Ausgaben bieten, beibehalten, während sonst nach dem Vorgange von

Fabricius (bibl. Gr. Lib. V, c. 5, p. 2Sl.j die Form Simocattes (oder Simocatta) die gebränchliche geworden ist. Die letztere Schreibung stützt sich besonders auf Suidas , der an den meisten Stellen , wo er unsers Schriftstellers Erwähnung thut, ihn Ii(&o%dlT7]; nennt. Das Nähere hierüber findet man in der Ausgabe des Theophylactus von Boissonade (Paris 1S35) p. 160.

1 Copernicus übersetzt f^po; cpav^vro; durch Aurora lucenU, indem er hier -^po« mit r^oO« verwechselt. Dass nur ein Versehen die Schuld trägt, ersehen wir aus dem 71. Briefe, wo dieselben Worte ^po«; <pav£vcoc dui'ch tmminefUe vere wiedergegeben werden.

2 Um die Onomatop^Sie festzuhalten, hat Copernicus den Stamm des Griechischen Wortes TcpcTfCeiv zu einer neuen Wortbildung benutzt. Aus

BFJKPVAAKTOr F.niSTOAAI. 53

0EO«])TAAKTOT

ilXOAArriKOY TOT :ilMl)KATOr EIIISTOAAI HeiKAl. AFPOIKIKAI ETAIPIKAI.

a . He. KPniA^ nAQTlN^.

roSixcorepo^ Sa Toi<; ^3{j.a9i xai tt^v ^oaiv XaXicrrspo^ (Spa {le^rifißpia^ Y^**?^^"^*^ > axTivwv (Soirep 7)Xiaxwv ^6i>axo[X8vo;. TspetfCst Yoov }i3Xo)Oo^, ß^H"* fö 8iv8pov icotoufjievo; ^ ftiatpov tov «ypov, xai toi; oSiTtti^ Tf|V fioosixiQv lirtSsCxvotat. Aaai yo^v xal r^fm^ ta; aa; apsToi^ iireiYOfuOa* ix6aXirou9t yap irco; xal Ca>itupoo3i irpo; iYX(i>{itov ta ofiitspa. IlaXai ^ap vsxpmOsvTa; 7)}j.a; T(j> [>u7cq)Ssi ß(cp ix tcov amv YpttjAii-otTcüv irpo? apetTjV i^u]((09a<. Ootcd YevoifiT|V KpitCac flXcoTtvo;* ^ aw\uvtoQ ixto^ cptXoaof ei o iict y^;, il^ fiXooo^Ca 3u>(iaTa>6eT3<x p£t ayftpoiirwv 0»; avOpcmro^ avaarpi^erai.

ß'. AlT. AOPKüN MüilXQNl.

'0 TaEtapjfo? TÄv irpoßaTiov, o Oaufiaoro; fiot xpio; airoXcoXe. xal ^oip-avTixT^; rjYSfjiovta; yrfi&iei tÄ Opsfiixara* Kaxov u ireirovOajJisv

demsolben Grande hat sich Oimedoncius in seiner Uebersetzung ein neues Wort Trinnit gebildet (ihm von Boissonade I. 1. p. 11} als „verbum inauditum'* vor<^ehalten.)

3 Die Aldina hat durch eine irrige Interpunktion, indem sie erst hinter [IXorrNoc das Scheidezeichen setzt, den Satz ganz unverständlich gemacht. Copernicus hat mit Recht diese Interpunktion verworfen, obwohl auch durch seine Uebersetzung der Sinn noch nicht klar hervortritt. Oimedoncius sucht durch eine Umschreibung den G(edanken klarer zu machen, indem er freier Übersetzt: .yltay qui Critias eram, /actus sum PlotinuSf qui vel extra corpus philosophatur etcJ*

Vielleicht hat Boissonade Recht, wenn er meint (I. 1. p. 220), es sei das Wort nXnTtvo; zu wiederholen und die richtige Lesart also : oGto» Yevo(p,7}v 6 KpiTiac nXoTivoc * nXojTivo; ^dp etc. ., Utinam sie et ille ego Critias fiam Plotinus! PloUnus enim cel extra rorptts philosophaiur etc,^

54 I. SCHRIFTEN VON COPERNICÜS.

mihi Pana:.non enim alveariorum priniitiis ipsum honoravi. Quapropter ad civitatem pergo infestum placaturus, et eivibas narrabo saevitiam haue dicens: »propter mellitum Pan mei grcgis ducem perdidit.« 

3. Amatoria. Theano Eurydicae.

Naturalis tibi omatus abscessit et rugaram imminet reverentia^ Tu vero obsignare ^ veritatem conaris superinducto ornatu amatores deludeiiB*^. Obedi tempori vetula; uon enim placent in anturano prata floribus. Memorare^ et mortis; huie enim appropinqnasti, et ex ea necessitate modestiam exercere cogita. Nam et senectntem et iuventutem iniuria afficis. Hane quidem promittens mentita es, illam vero acquisita adulterasti.

4. Moralis. Evagoras Antipatro.

Horus artifex praepositus fuit marinae illuvioni ^, et littoribus marinos aestus refrenabat-^ Erat autem arena quaedam interiecta eontinenti et mari. Non ergo processit mare iniuriando terrae vicinae. Sed in sui ipsius furibundum aestum revertens magnuni quidem eontinenti retraxit insultum. Horus*® igitur, o xVntipater,

4 Copernicus hat, weungleich in freierer Uebersetzung, den Sinn glücklich wiedergegeben. CimedonciuB übersetzt ^vicina rugis est faciet^. Die Genfer Uebersetzung .^Z rugw propinqiuU eloqiientia.^'

5 Copernicus bat hier dem ohsignare eine eigenthümliche Bedeutung untergelegt, die es sonst nicht hat ; ;:apa(yapdTTeiv hat eher eine dem obsigttare entgegengesetzte Bedeutung. Cimedonicus giebt es durch ^'»^«re wieder, die Genfer Uebersetzung durch obscurare,

6 Die Aldina hat, wie die meisten Codices, ^xcpwXtCo'joa, welches Wort jedoch dem Gedanken, den Theophylactus ausdrücken will, nicht entspricht. Copernicus übersetzt dem Sinne entsprechend deludens; Boissonadc hat aus einem seiner Manuskripte statt ix^auXCCouoa die Lesart cpeva%(Cou9a in den Text Übernommen.

7 Copoinicus hat sich , da wohl kaum anzunehmen ist , dass tnentorare durch einen Druckfehler statt metfiento gesetzt sei, ein Deponens memorari = nwmor esse gebildet.

8 In der Uebersetzung der Worte opou; 6 OT,txio'jpYo; xai ttp ftaXarrlcij tcxd^aTo xX65o)vi liegt ein Verstoss gegen die Griechische Sprache und Gram

EOWAAKTOr EniSTOAAI. 55

fie-lftoTov. Kai -i jiot ooxä jfaXsicafveiv tov flava* 06 ^ip tat; otfißXwv aoTov airap)raK iTi|i7)?a}jLsv. Aio Ttpo; asTo x^P^ '^^^ opytXov irpe9ßei>3d}A8V0{. Kat toT; iroXitat? tt^v aitrjvsiav 8tr|YTjao|jLai, cpijoa;' 8ia {leXiTTouTav b flav roo irotjivtou jjloo tov 7jYsp.ova oimXsoev».

y'. et. eEANß ETPIAIKI;!.

' cpoaixo^ 301 xosfxo; Trapcpj^Tjxe, xai [)OTtoa>v i^^o^ tj soicpeiceta* 30 8i /aparcetv ^Tüij^eipsu ttv aXijttsiav, 47cnrXa3T(|> xo3[xa> too; ipa3Ta? äx9at)XtCoo3a. Ileittapj^si /povp, yp*^^**^^* ^^ Y^P soTrpsitei? 01 X£i{xu>v£(; iv {jL£T07rci!p(p ToT; av6e3f M2|j.vrj30 xal Öavcttoo* touTcp'Yap 8Y£tTvia3a;' xal 3a)cppo3üvr^v ij avaYXTjC a3xatv äiciTTjSsue. Kat Yr^pa? afitxeu xal vsorr^Ta • ttjV [xsv y^^P i'Ka'^^&WoiU'^-q oii*{/£03ai , t6 84 xfiXTTjjiivTi ivoO£U3ac.

8'. He. EVArOPAv ANTinATPQ.

"Opou^ b 8r^jjLioopYo? xal t^ öaXarcup 8i£Ta5aTo xXoBwvt, xal toT«;

' ai-^iakoi^ t6 icfiXaYiov xfijjaXtvcDTai pfilftpov, xat ^ajAfio; ti? £7tl [xixpa

7jir£ip(p xal 6aXa33T5 jjLfiTaijrp-tov 00 y*P «SixeTv fj ÖaXarca ttjV ysitova

YT|V 3üYX£XCDpr|Taf iraXiv8pojA£i 8£ irpb^ iauTo to [)£i6pov {xaivofisvov,

}i.£YaXTjV airsiXrjaav t^ Z^P^M^ ""l^ ficpo8ov 'Dpoo; ToiYapoüv, w 'Avit matik vor, wie er auffallender in der Copernicanischen Ueberseteung nicht wieder vorkommt! Den Accusativ eines doch nicht selten vorkommenden Wortes hat Copernicus in wunderlicher Weise zu einem Eigennamen umgebildet. Um nun bei diesem Irrthume irgend einen Sinn in den Satz hineinzulegen, hat er dann femer den Aoristus Medli (lerd^aTo zu einer Passivform stempeln roUssen!

9 Die Aldina liest r&x'^'kismxaif welcher Lesart Cimedoncius (^cohibetur^') gefolgt ist; in die Übrigen Ausgaben ist jedoch die Lesart xey/ikismxt aufgenommen, nach welcher auch 'Copernicus übersetzt hat.

10 In der Originalausgabe der Copernicanischen Uebersotzung steht Homm, welches auch die Warschauer Ausgabe beibehalten hat. Dass hier ein offenbarer Druckfehler vorliegt, ist an sich unzweifelhaft, wird aber noch durch die Vergleichung mit dem 25. Briefe ausser allen Zweifel gestellt. .

An beiden Stellen musste Copernicus Übrigens, um seinen ^Horu^ in die Constraktion des Satzes irgendwie hineinzupassen, die Imperativform vopio^Tet ignoriren; er nahm vo^xodiret als 3. Person Praes. und übersetzte es dämi durch das Pcrfectnm ! {,.legetn dictaviif* und ep. 25 Jegem tulit.)

56 I. SCHRIFTEN VON COPKRNICÜS.

furori tao legem dictavit, ne mannm irae ministram facias. Igitur conpbilosophari manibus etiam linguam consumraatae virtntis est mons alti8Bimu8. Si vero hanc servare non potes, iargiis ipsnm farorem consolare, si canibus latrantibas asBimilari voles. Sic enim iratnm mare nlterins spama ac procella irae opera non ostendit.

5. Ruralis. Aegirns Platano.

Malos amice vicinos Geranos^^ habemas; immortale bellum circa praedium habent. Neqne enim patribns nostris paciscebantnr, neque post illoB bellum nobiscum dissolverunt ; atqui saepe ipsos primitiis messis honoravimus, sed etiam aliquam agelli partem quasi offenso deo^^ ipsis infestis dedimus. Sed indigna ipsis, nt contigit, dona^^. Quapropter omnes hinc discedimus. Magis enim condncit nobis saxa colere, quam campos et coUes inhabitare infestos habentibus vicinos.

6. Amatoria. Erato Terpsitheae.

Pretiosam tibi imaginem pinxisse Callicratem ainnt. Ipsa vero pictnra non Terpsitheam significare videtur, sed per veraces Parrhasii tabulas Lacaenam Helenam; ideoque et arti et natnrae praeiudicasti , hanc quidem repreliendens , illam vero decipiens.

1 1 f epdvouc hat Copernicus als Nomen proprium gefasst. Die Lexica der damaligen Zeit führen "^i^asb^ mit der Bedeutung grm auf. Der Irrthum des Uebersetzers ist nur dadurch zu erklären, daas die Manuskripte und die Aldina die Eigennamen nicht mit grossen Anfangsbuchstaben schreiben ; freilich bleibt dann immer noch auffallend, dass Copernicus das Femininum des Artikels {xdc '(^pd^oiiü übersehen hat.

12 Die Lesarten schwanken nur zwischen t^dha^ %t&^ und öp^dia %tm. Die Uebersetzung des Copernicus ist weder mit der einen noch mit der andern in Uebereinstimmung zu bringen. Copernicus scheint 6^'(ai (welches hier gleichbedeutend mit Tifjievo; ist} irgendwie mit ^i^i] in Verbindung gebracht zu haben, indem er die Worte £)ait6p dp^dW %im durch „qtiosi offenso deo^ übersetzt.

13 Wenn die Uebersetzung der Woite 'A>X oux a(oeoi(Aa tä ^mpa naf

eEO<DTAAKTOY Eni^TOAAI. 57

vo<. To fiiv oov 90(if iXoao<petv tau X^P^^ ^^'^ ^i^ Y^^'^^^ ivx&Xoo^ aperrjc op(K axpoxarcy^' s{ 5s ftiQ raurrjc xpa-retv oioc re et, Sßpeot tov ftufiov ^oxot^o^Y^^ ®' xoatv oXaxToooiv ioixevat ßeßooXTjoat. OuTto y^P xat x^s^^^voooa OaXatta acppoo Tcepait^po) xal aaXoo ta ttj^ opT^j^ oux ivSeCxvurai.

e'. AFP. AireiPOS HAATANQ.

Koxac "^tiTo^fa^ , ü» 91X0^ , toi;, ^epavoo^ xextr|(jLe6a. n6Xe}i.ov aftdvaTov icepi to yt^^iov Ixoaatv. Oote yap toi? itaTpaot toT? f|fieTepot? eoiceioavTO, oüts toi? jiät ix£(voi>? tjjuv tov irdXsfAov 8ieXooavTO* xaiToi airapxoti? too 6spi3}jioo noXXaxi? auta? iTiiii^^Qtfjtev* aXXa xal fioipav TOO Y^jSfoo Ttva, (Scncep opYaSa ÖecS, wtoI? oxapiatoi? SsSuJxa|iev. 'AXX' oox aiüoiiui xa Smpa irap' ixefvoi?, cu? eoixe. Toi^apoüv airavT8< täv ivTsoOev aicaip«t)|&8V. IliTpac ^ap Yijuv YscopYetv auji^opcitspov 7j ic&&(a xal ^2X0900? oixeiv x^^^^^^^ xexTr|{Aivotc too? YetTova?.

?'. ET. EPATQ TEPVieEA.

Tov xpuaoov KaXXixpaTTjV sixova 001 y^YP^T^^*^ cpaai. Tr|V 8e Ypa^7^"^ 00 Tsp^j/iWav oi(Aai ßr^Xoov, aXXa rfjV Aaxaivav ^ EXevTjV, val jia too? a4«oSei? IIa^{>a3too ictvaxa?. ToiYapoov xal ttjV TixvT|V xal tt^v 903iv iQStxrjXOi?, rf^v piv ivoßptoaaa, ttjV Ss oocpioapivT) * ^zioaobai Y^tp

^(vat<, tb? lot-xe unverständlich erscheint, so erwäge man zunächst, dass CopernicuB durch das Hissverständniss des Wortes fipTtoQ den Sinn des ganzen Briefes nicht erkennen konnte. Uebrigens stimmen die andern Interpreten in der AnfTassung der Stelle nicht überein, in welcher wegen ihrer Unklarheit auch die Lesart schwankend ist; statt ixcUoi?, wie die Aldina und H. StephanuB liest, hat ein Theil der Manuskripte, denen Boissonade gefolgt ist, die Lesart ixe(vatc.

H. Stephanns übersetzt: dona mm exorant; tum videntur Ulis digna, quae exarent ; Gimedoncius : qiuie dona, ut videtur. nikilmnintts ttmien twn proficiunt. Boissonade, der die Stelle weitläufiger behandelt hat, verwirft beide Uebersetzungen und giebt den Gedanken des Theophylactus wieder durch die Uebersetzung : y^ed dona nulla, ut videtur, dignantur reverentia ; nullam iift dona reverenüam incuHunt.^

58 I. SOHKIFTEN VON COPERNIOÜS.

Fallere enim Parrhasii tabulas coegißti, et quae tibi minime adsunt, tahnlis commutasti tanquam naturae corrigens errores, et mnltam eius inertiam ostendens. Ego autem et pictaram ^^ laado, non enim tnae deformitatis esse pietor perhibnit; et natnrae sapientiam admiror, pessimae animae pulchritadinem corporis non confidentem .

7. Moral'is. Sosipater Terpandro.

Eqnabufl lex est et, quemadmodnm mihi videtur, valde rationabilis. Laudo enim apud cas magnam bcnevolentiam. 8ed qnaenam ipsis lex est? Piillnm eqninum si nutrice carentem viderint et longo matrem abesse, quaelibet puUum ipsum fovet. Non enim naturae suae oblivisountur et fovent unanimiter nequicquam aegre ferentes quasi nepotem habentes atqoe germanum. Hanc quidem ipsis intelligentiam natura tribnit; non enim Solonis lege coactae sunt. Nunc igitur sermonem ad te convertam. Nepotem tnnm fraternum despicis de ianua ad ianuam circumeuntem, miserrima veste indutum. Brutis sane irrationabilior tibi sensus est. Canes alienos nutris; ita enim adulatores, qui apud te sunt, rectins nominaverim. Fidelissimi enim videntur esse, donec de tuis nutriantur, o miser. Latrant autem omnino et te erapulam etiam nuper eructantes. Adulatorum enim genus memorativum est mali et beneficiorum obliviosissimum. Tandem igitur nepotem ipsum fovc, Terpander. Sin autem, poenitentiam habebis hostem insupcrabilem lacrimis naturae suum exacuentem gladium.

S. Rufalis. Daphnon Myroni.

Quousque eifodies agellum et pluvialem absorbebis aquam, miser? An forte etiam fame pueros meos deficerc propter siccitatem machinaberis ( Tuus quidem circumstagnat ager , meus autem aquae etiam naturam ignorat. Interrogentur, obsecro, nubes, si soll Mironi dimittant aquas. Vir invidus magnum malum.

14 Copernicus hat hier ^pa^peu; mit yp^^t) verwechselt.

WJ^TAAKTOT EfllXTGAAI. 59

n^v ria^patjiou ts)(vTjV T^va^^^^^^» **^ "^^ F'^^j Tcpoaovta aoi oiotTroixiXai Tot^ TctvaStv, (Sattep ta ttj^ cpuscw^ xaXXa>irtCoot3a (rpaX|iaTOt xat itoXAT|V sxsiv7|^ TYjv «Tsjfviav Octxvooüoa. 'Eifcü 8s xat too YpÄ<pett>< eicaivert: eifii* ou y^P "^^j^ ^^i^ afjiop^iac elvai J^aiypttcpo? T^veaj^eTO" xat rr|C ^üosa>; tT|V 30<ptav TsOttOfiaxa xaxtJTTß ^oj(^ a(u|jLaTo; eoicpeiteiav jj.T| iticrceoaaaav.

r. He. iövinxiTPüi: TKPnANAPQ.

No}iA; satt tai«; imcoi^^ iS^ ye (ioi ooxsi, xat (xaXa oocpo;* siraivo» -jfop s^oi To irepl taoTac Xtav ^iXooropYOv. 'AXXa ti<; o vo^io^ aoTOi^ ; T7|V uiropiaCtov iincov otav evSsa tf^c 6pe<{/a(iivr^(; OsaooiVTu , xat iro^pio 7roi> TTjV Tsxoüoav, oia aofißatvei Tr^v tot) Y^^^'^i^^'^'^^^ » opwai ti ^evvtxov* ou Yttp T^c sauTcttv diciXavÖavoviai cpuosQ)^, xat TcepiOaXicouoai ro jxovwdsv xat oüSev Sosxspatvsooai , ti>3ic£p s^^ova sdvs;^^ ts xat yvrjata. Kat 9001? fiev, raotai? ootw cppoveiv * ou Y*p ^oXwvo; TjVctYxaas vo{i.(K. MsToxeteuao) tov Xoyov iipo< oe. Tdv aSsXcpiSouv oirspopa; 6»jpav dx 6üpa? afietßovta, aÖXwoTaTov rpißoJviov afjLirejfojJÄVov * twv iXo^cöv ovTco? aXo^mepov 30t to <ppovrj|j.a. Kiiva; a^otptoo; oiTt'Csic* OOTW Y^P "^^^ '^-p ^^ xoXaxa? sfirstv oixsioTspov sovouaraToi y^P sivai 301 So^ousi {ii^p^^ otou toi; ooi; s7cevTpucptt>aiv , m oaiXaio; ! i>XaxT7j<3oa3i 8g iravT«); xat ai, In tiJ; xpaiKaXr^; Tr^<; IvaYX^^ epeoYOjjÄVOi* xoXaxcuv y^P ^u^t; xat [jivt^jxovixov 7:po; xaxiav, xat twv aYai>(ov suftirtATiaTOV. 'Oij/i icots 30v a8sX9t8ouv iceptOaXire, Tepicav8pe* El 6i jjLTj , TTjV tupovotav axaTaYtovtoTov Sfci; TroXsjjLiov , toi; 8axpuoi; TT? cpoasw; Tr|V eauTf; axov^aasav (xaj^aipav.

V. AFP. AA<DNQN MVPÜNI

Me)(pt Tivo; sictxoXavsi; to Y^iSiov, xat to xaTojißpfjoav oocop dict^[)o<prjaei;, «o 8etXaio; ; ^ Tajja xoi jjiat XnjwoTTaiv tou«; 7rat8a; 8ta TO xaTaujrfAOV |iT|)rava ; to oov jxiv y«P 7:£piXi|iva![sTat y^I^iov • to 8* 7jpi£T3pov xat 9ootv r^Y^^i^*^ 38aTo;. ' Epa)Taa6a>3av irpo; Oswv ai vs<peXat s{ jjLovip Tip Aafvuivt acptaai to 36a>p. 'Avr^p iiticpHovo; fisYa

60 I. SCHRIFTEN VON OOPBRNICüS.

Si vero vicinum ctiam esse cootingat, inexorabile est infortuninm et morte vix sopiendnm.

9. Amatoria. Earipa Dexicrati.

Prima Novembris** venire ad nos promisisti et defraudasti pacta Dexicrates. Meus vero languebat amore animus et lampadis instar praeeordia exarserant, erumpebantque quotidie lacrimae, et tnnm quotidie somniabam adventum et iannarum strepitus semper mihi existimatio praesentiae tuae fait. Tu vero Dexicrates cum altera amorem participas et te semper nova delectant. Nam desidiosorum animi velocissimo fastidio deiici consneverunt. E^st perfidnm quid pecunia^", desiderium et amor. Tangens et ipsc qnandoque, passorum enim iniuriam calamitates in ipsos iniuriantes saepe redundant.

15 Zu den Worten isdr^ cpfttvovra; 'Av^c'^ipiwvoc ist ein Scholion erhalten to5 dlTrptXXCo'J. — GimedonciuB übersetzt wörtlich : ad IX desinentis Anthesterionis

Copernicus hat die Griechische Bezeichnimg des Datums nicht beibehalten wollen ; er scheint dieselbe vielmehr nach dem Gebrauche seiner Zeit umgestaltet zu haben. Wenigstens IKsst sich doch kaum annehmen, er habe willkttrlieh irgend einen beliebigen Tag gewählt.

Ob Copernicus nun das Datum des Theophylactus richtig übertragen hat, wäre an sich gewiss ganz gleichgültig. Allein bei der Stellung des Copernicus zur Chronologie erscheint es von Wichtigkeit, hier einige Momente für die Beurtheilung seiner Uebersetzung der Zeitbestimmung £v<£t^ ^(vovto«  'AvdcoTTjpiÄvo; anzuführen.

Die Reihenfolge, welche Copernicus den Griechischen Monaten nach Theodorus Gaza gegeben, hat er selbst auf einem Vorsetzblatte zu dem Lexikon des Chrestonius eingezeichnet. Vgl. Meine Mittheilungen aus Schwedischen Archiven und Bibliotheken S. 12.

Jene eigenhändige Aufzeichnung des Copernicus , welcher zugleich die Bilder des Thierkreises beigefügt sind, lautet:

8apYir)Xiwv

Ixt f>0? Opioid

o

Exatofißaioiv

McTaYeiTvtoiv

ß0T)$p0{l(Q)V

^

Stt

Miifxax'nQpKDv

nuave«!;ia)N

AvÄ^arr^piOTN

llooeioemv

rapnrjXimv

EXacpoßoXuDv

Damnter befindet sich mit der ausdrücklichen Bemerkung dass aie „dx

HEOOTAAKTDY RniSTOAAl. 61

xaxov* s{ 84 xal to Ysttoiv sivoi xsxXrjptotat, airapaiTTiTov to Süotü ö'. ET. ETPiriH AEHIKPATEI.

'Eva-qj cp6(vovrog 'AvOean^picbvoc fetavijxeiv Trpoc T|ji,a; eir7iY7£fA.ü>, xal Si6^8uaai ta; ouvOr^xa^, Ae^txpatec* 'E(aoi 8s xal aiqQÖaXdibrioav ai ^piv&c TQ) IptoTty xal SoiAou 8(x>)v to irepioripvtov ixirecpXoYiaTai. 'AicsxorraßiCov Se xa6' iQjiipav ta aaxpua' xal rfjV or^v cuvetpoicoXouv iicavoSov. '0 8s twv Oupwv ^o(poc asi pDi ^ avraaia Tf^c arj; icapoujia^ ^ysysTo. 2)u Ss^ AsEixpars;, (jlstoj^stsusi^; i(f Srspa tov epcora, xai 901 TO Sivov Ocl Ti{JLitt>Tspov * T(p ^^ip Ta}(i3T(p xopcp al Ttt>v [^aOuficDv ^/al 8ooXaY<uYSioäai itcoOaaiy. ^iriorov ti XP^jH'^ ir66o; xai spcoTs^. BXrj67^9iQ xal auTo; icote* tu>v y<^P aoixoujiivcuv ai sup/^opal iirl tou^ a8ixi^aavTac p^taßafvooaiv.

Toiv ^eooopoi» FaCa^ entnommen sei . nachstehende Notiz von der Hand des Copenucas : „Aihenien»ea annum a sötBÜeio estiuo auspicantur dito tou ixvzo}».ßaiovo^, asiatici ab equinoctio autumnali sicuti et Greci et a venia arabes et da

tnasceni,*'

Mit der von Copernicns hier angenommenen Reihenfolge der griechischen Monate stimmen auch die handschriftlichen Verbesserungen, welche derselbe bei den einzelnen Monatsnamen im Chrestonins hinzugefügt hat, wenn die Uebersetzung des Lexikographen mit seiner Ansicht nicht übereinstimmte. So hatte Chrestonius den Mouvu)rt<6v als Januar ^ den Hap^v^Xtcdv als Februar bezeichnet; Copernicus veränderte dies in Martius und Aprilis, Die Namen der Monate FI'jaue^K&v und rioaci^et^v ferner hat Copernicus an den betreffenden Stellen im Lexikon binzugeschrieben und sie durch eine Corrector als October und December bezeichnet ; (zuerst hatte er die beiden angefahrten Monate als Augustus und Nove/nber aufgeführt.)

Diese Schwankungen in der Feststellung der Griechischen Monatsnamen dürfen uns bei Copernicus nicht auffallen. Bekanntlich sind nach Theodorus Gaza noch verschiedene andere Reihenfolgen vorgeschlagen, in denen namentlich auch dem Monate (ivl^eaT7]ptfi(iN eine ganz andere Stelle angewiesen ist. Es ist daher, selbst wenn Theophylactus wirklich das attische Jahr seiner Zeilbezeichnung zu Grunde gelegt haben sollte, aus den verschiedensten Gründen misslich, durch Divination seine Angabe errathen und eine Uebörtragung in nnsem Kalender versuchen zu wollen.

IG Copernicns hat die Worte (Zntor^v ti substantivisch genommen. Dadurch war er gezwungen yyfni-oi durch pecunia zu übersetzen, welcher Begriff hier nicht erwartet wurde , und weder durch das Vorhergehende, noch Folgende motivirt .ist.

02 1. SCHRIFTEN VON COPERNICÜS.

10. Moralis. Hermagoras Sosij^atro. recensere

Nimis ingenerose audio te panpertatera dolere et maledicere divitiis tanquain illegitimis existentibus apud homines, et aliis apprehensibilem facile suarurn possessionem esse, aliis vero raapprehensibilem , «(üasi invisam io hoc bominibns natnram. 8i enim solis splenuor hominibus aeqnalis et ignis' eopia omnibüs est proInptissiII)a^^ cur tandem, inquis» natura aurum hommibus tarn abditnm fecit et tarn amicabile donum sub luna degentibus abstulit, per quod maxima mala hominibus oriuntur? Ego autem latnm risum tuis affundo dogmatibua. Ipsam enim naturae landem vitnperii materiam fecisti, et hanc cum noetua deplörasti; caecitatis enim causam illa putat circumspectabilem solis claritatem. Utiliter auri fame tenetur humannm geuus Sosipater. Hinc enim artes vitae introductae sunt, et civitates habitatae et contractuum facilitas. Et si snmmatim dicere opus est: omni ornatu privata fuisset terrena eouversatio, nisi^ aurum homines instruxisset sese mutuo indigere. Non enim nauta navigasset, neque viator iter ampuisset, non aratorem bovem rusticus habuisset, neque sceptris regalis iraperii fuisset reverentia, non principibus et praepositis ^* obe<lientiam praestitissent , neque imperator exercitum duxisset. Si vero areanum etiam sermonem vis discere, virtutum et vitiorum habenas aurum praebet, et examinatur desiderium animi per ipsum et aemulus est Celtici fluvii; adulteratae enim virtutis et malitiae deprehensor est eertissimus.

11. Ruralis. Callistachys Cyparissoni.

Sterilium ac immitium arborum genus Simichidas prfdem conflagravit; talem enim sententiam inutilibus decernebat arbori

17 In der Copernicanischen Uebersetzung ist der Satz xat ^roTdfjiiSyv

äizaaiu i<r:h vj-6pKix ausgefallen. Derselbe findet sich in allen Manuskripten wie Ausgaben. Dass er von Copernicus ausgelassen ist, dürfte sonacli unr einem Verschon zuzuschreiben sein.

IS Ob 7:po99<ipo(; von Theophylactus in einer besondern, uns unbekannten, Bttdeutung gebraucht ist , oder ob eine Verstllmmelung des Wortes vorliegt,

BFAHPTAAKTOY KniSTOAAI. 03

i. HO. KPMAIÜPA2 SQÜinATPii.

A(av «Ysvvttic axn^xoa as tt^v Tsvfav ooüpsaöai, xat xax(C£iv tov -XoüTov, co; ovTa irapa toTc avÖpa>roic avcoijLaXov, roTc \iMv i'^lv,^:r^^, ToT; 3s öuai'ptxTov tt^v iaoTOo ::ap3/ojx3vov xt^aiv, marsp ßaaxaivo'jaav äirl Toorq) roT; avöpoiiroi; tTjV «o^tv. Ei ^ap TjXiou XajiirrjOovs; toT; avOpwirot; iTTfar^; xat wupo^, ajfUovta toT; oXoi? iarl irpoj^stpoTa'n) , xat TTOTafwov psT6pa y(sijia^p«>v ts xat asvvaa>v aTraatv sartv cüirdpiaTa , ti

ÖTTa, S'^T^^, TOV J(pU30V Tj CpuaiC OUTO); O7rT|Xpi6«>Jliv0V TOI; OVÖptÜTTOi;

öte6sTo, xal «ptXdvsixov SApov "oi^ uro acXTivr^v a7rsvsi)xs, ot' oi> jisYiara xaxa rot; av8pci>7rot<; 'foiTioaiv; 'K^w oi irXaTov Y^Xiota täv aÄv xaTajficü ooY}AaTa)v • aitov yap tov tt^; 9'jas«>; siratvov i)wd6siiv ♦^Y^'^ irsiroiTiaat, xai t«ütov iriTrovOa: Tf^ y^**'^^^ ' Ä6^S'!/fa: y**? «t"«^^ sxsevTj 8ox2i Tac irspi^avsT? tjXioo sxXatA'i/st?. AdsitsXä? XtjjLWTTst /puaoo To avftprfTrsiov y^^^?* üco^iTraTps. 'Kvtso6sv y^P ^'^'^^ TS/vai tä j3im sWjy^ÖTjtjav, xat irdXsic tixioOrjoav, xat aovaXXaYjiaTwv süjjiapsia • zl OS ösi aüXXr^i^rjV siirsTv, itaarjc soxo^jita? saTepr^To av to irspiYsiov evöioiTTjjia, £1 J11Q YfiooQ^ Tod? avÖp<ditoü; aXXijXcov JitiSssT; STsxTrJvaTo • QU Y^tp *v 7cXcüTT|p ivaoTiXXsTo, oü5( oSoiTTopo? svsitopsüSTo , oix apoTT|pa ^oüv ot Y^wpYouvTs? dxixTr|VTo, oii ßaaiXix^; rf(z\t.Qyia^ STrpsaßstisTo axTjiTTpa, oux afyjxi^ xal Trpoa'^dpoi; to otttjxoov exsxd3}i.rjT0. ou orpariiYo; sor|jiaY«iY**' '^ arpaTsojWf ei 3s xai aTrd^^T^TOv Xoyov ÖeXst^ [jLafisiv , apeTr|i; xal xaxfa«; o XP^? '^^^ Tjvta^ itsiriOTsoTar xal ßaaav(CsTai s^sok; ^xh'* ^^ aoToo, xal Tcp keXTixo) iroTafim iorlv I^GtfitXXo«; • vdöoo y*P «pst^? xal xax{a< iXsYzd? eoriv aXrj6iataTo;.

la .

AFP. KAAAI2TAXV2 KYnAPI222NI.

Ta)v axapi:(Dv xal avT^^iipcov oivopcov ttjV ^liaiv b 2i}jLi;(ioac ybi^ ZOO ivi-TTpifjos* TotauTTjV Y<ip "^^ xaTa3ixijv toI^ axeXeafopTQToi^ ^^"^r

ist ungewiss. GopernicuB hat aus dem Zusamtneahange dem Worte eine passende Bedeutung untergelegt; ähnlich Oimedoncins, der rpoatfiipot; durch iuridicis tlbersctzt. Die Uebersetzung von Boissonade passt gar nicht in den Gedanken ; er sagt in einer Anmerkung : M rox est illa sanUf mihi erunt Trposcpöpotc ttb TOL rf^oo'^opa »vitae eommodis.ii*'

64 I. SCHBIFTEM VON OOPERNICUS.

bus. Sed ommTonicis ignis natani impetam habait immodestum, et agri vicini praedium repente oonsumpsit. Hie vero bipennem abiiciens et ligonem ad civitatem perrexit, caasidicom aceeptnras patronnm, et Simiehidam in ins yoeavit. Hoe et ego, Cyparisson, contra te parabo, nisi apibiis tvßs mandaveris abstinere pratis meis et didiceris alienis meatibas non habere aditam iostam.

12. Amatoria. Melpomene Praximillae^^.

In pablica via ^^^ oonventicala tibicen^^ Chrysogona eonstitnit : fortasse etiam delectare putat meos amatores et ait meretricula me de ea re valde molestari. Ego autera non magni pendo factum hoc ; examinant enim amatores meos quicnnque sunt Chrysogonae mores. Sed esto mihi, obsecro, infallacis responsionis apertissimus nuntius, et Laeaenae dicito : Ifaximas tibi gratias Chrysogona hac causa debemus, tua enim deformitate venustiora ostendunt nostra, quum etiam graculo non apparente corvus praestantibus avibus connumeretur.

13. Moralis. Ariston Niciae.

Cupidissimum discendi animal aiunt elephantem et hnmanarum doctrinarum discipulum valde idoneum; non enim corporis stupenda moles in ipso, qnantum disciplinae omamentnm cele

19 Die Aldiiut hat, abweichend von den übrigen Ausgaben 'statt IlpvEt' (A.(XX^ die Lesart npa&p,(XXi aufgenommen , welche wir auch in der Copernicanischen Uebersetzung finden. Boissonade weist bei dieser Abweichung der Aldina darauf hin, dass in den griechischen Manuskripten die Vokale t) und t bei ihrem GIcichklange hftnfig im Auslaute verwechselt sind.

An diese Bemerkung Boissonade's sei hier die Notiz geknüpft, dass in derselben Weise auch in der Copernicanischen Uebersetzung die Endung der Frauen-Namen ganz willkürlich behandelt und bald e bald t gewiUilt ist, z. B. ChryH (ep. 19; Ipsipile (ep. 18) Ehodope (ep. 21) u. a.

Ob diese Ungleichheit Schuld des Uebersetzers oder des Druckers ist, lässt sich ebensowenig, wie bei den andern orthographischen Willkürlichkeiten, bestimmen. Es schien deshalb gerathcn , in der vorliegenden Text

BECKl^TAAKTOr EOIXTOAAI. 65

9(00x0 8ev8poic. 'H 8e too itafi^aY^^ iropoc (ptiai^ rr^y opp.i^v sl^sv ^xoXaoTov, xal too aYpou '^elxoyfo^ a<pvm ?o jftoptov aicwXsosv. 'Üoe, TyjV dt<p6spav a<peu xal ttqv &(xeXXav^ wpo? acrro xcopst [itJTopa Xr^^j^psvo^ oüjAfiajfov • xal tcp 2üi|i.tx(8tf Sixaorr^ptov aüYxexpoTTjTat. Tooto xa^fo, KuTcapia^coVy xata aou axeocDpuiaofiai, s{ fiTj tot^ ootc fuX(rrat; irpooraEsia; tuiv i;jitt>v Xetp.ü>vu>v aTziyeabai * xat (AotOr^T^o aXXoTptoi; iropot; fiTTj xsxTTjaöai Trpoaooov aSixov. *

16'. ET. MEAnOMENH nPASlMEAAH.

'Eirl To Ascoxopiov Tol; Siatpißdc Tj auXr^Tplc XpoooYovT; ireicoiTjtai * Ta)(a i;ou xat TSpTcsiv oisrai tou; ijiooc ipaota;. Kai cpTjotv "vifiac t6 i7opv(8iov a^ov Süavaa9;(8Tsiv iicl Tcp irpayfiaTi. 'Eyco Se ou icepl icoXXou 7csirotTjp.at To «patrojuvov • toü^ ^ap ipaora? oiroiot ovre? to^X^vougi Tzpo^ TjjAd; rd tt^; XpuooYovT|<; ßaaav(asiEv ^67). 'AXXd ^evoo jioi, irpo; äscov, d'^suSou; diroxpfascu; aacpioratoc aY^aXo^^ xal t^ AaxafvQ fpdaov ^tMsYtara; aoi j^apixa; toutoü y^ 2vexa, XpuaoYovTp of »tXo^v * ar^ oj Y^P d|i.op<ptG|: ae^ivorspa Seij^Ör^osTai xd 7){Jiexspa' enel xal xoXoiou «{j,iQ oavivxo; xat xopaS xoi^ soirpsiriaiv xaxaXoYt<307|(3£xai opviotv.»

iy'. He. APIiTQN NIKIA. 4>tXo(Aa68axaxov Cäov ^aal xov iXi^avxa xat dvÖpcöTCstojv otoaY{idxcov [xaÖTjXTjV diriSeSiov. Oo Yötp ^ '^^^ a<o}iaxo; oyxo; 6au;xa3xo{ irap' aoxo) , ooov b X7|(; iraioeta^ xoajio; xexi}j.rjxai. Kai xaoxa piv

Ausgabe, ohne alle Rücksicht auf das Original, auch hier eine GleichmSssigkeit festzuhalten.

20 Um seinen Lesern das Verständniss zu erleichtem , hat Copernicns hier eine freiere Uebersetzung gewählt und die Worte iid t6 Aewxöptov durch ^n via publici^ übersetzt. Dadurch hat er dem Gedanken jedoch einen Sinn gegeben, der in den Worten des Schriftstellers vielleicht nicht liegen soll. Aus einem ähnlichen Grunde verwirft auch Boissonade die Uebersetzung des Cimedoncius ,, Ad I^ocorium mores traxif* etc. , indem er sich der Genfer Uebersetzung anschliesst: „ad Xeocorium hahitationem tibicina Cktyaogone instituit,^

21 Oopernicus hat sich hier eine Abweichung vom Sprachgebrauche erlaubt; er hat tibiceft als vox communis angesehen und als Femininum gebraucht.

II. o

66 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.

bratnr. Et haec quidem pneri Indoram perhibent. Ego aatem Niciam admiratu» suin bruÜB animantibus irrationabiliorem Intellectum habentem. Exi»tens enim doeti viri filius, pateraas eruditiones suppeditasti ^^. At circa cubos et palaestras plnrimmn vitae otium contrivisti ; et nobilitatis genere jactas te. Si igitur filius Hermagori vis vocari, revertere taiidem ad illius vitam; bonnm enim qumnvis in senio sapientiae et pnidentiae aderit^*^, secundum quod etiam Piatoni videtur. Si vero a vitii's transferri renuis et te filium Hermagori pronuntias , scire te volo sacrilegum paternae sepnlturae factum esse; tiia enim malitia virtutes illius eontumeliis aflficis.

1 .

14. Ruralis. Myronides Damaltü.

Univetsum gregem puer tuus devastavit, et mulctrale semper implens lacte pedester^^ ad platanos pergit, ^et torum faciens secure discumbit, et delieatam vitam amplectitur. Postea fistulam adferens suave canticnm somnum admodum invitans adiicit et rurales praevaricatur ^^ consuetudines. Pabula^^ eo malo distraxit, et ad circumventionem emptoris ignavus est 2'. Quin etiam fimos^^ levi vendidit pretio miser. Etiam Myronidi iniu

22 Die Bedeutung des Wortes mppeditare als intensivam von suppeto nir diese Stelle verwertend hat Copernicus in wortgetreuem Anschluss an das Griechische ^TtXeXaTtTixa; die Ableitung von dem Wurzelworte ,pett^ angenommen und suppeditare in der Bedeutung von conUffmeref proterere, ctmculrare gebraucht.

23 Die Warschauer Ausgabe hat quefnvis in quamvis verändert, was nur zu billigen ist. Aber auch nach dieser Verbesserung bleibt der Satz, selbst bei Vergleichung mit dem Griechischen Texte, schwer verständlich. Varianten giebt es nicht, ausser dass statt h T'^jp«« auch h ^fjpqc gelesen wird. Vielleicht hat Copernicus, indem er das Ztu^ übersah, den Sinn des Satzes etwa so verstanden: tum enim bonnm sapientiae et prudentiae tibi, quamvis in senio, aderit.

24 pedester kann zwar — und vielleicht nicht nur in Verbindung mit 8ermo und ähnlichen Worten — als gleichbedeutend mit vulgaris, humilis gebraucht werden ; allein Xq91co56t7); hat eine noch weiter gehende Bedeutung, die durch pedester nicht ausgedrückt werden kann.

BEOOYAAKTOr ErilSTOAAI. G7

iroiSe^ wspiÖpuXXouoiv MvSwv 670) oe tou Nixioa TsÖaojxaxa täv ako-j'cov Cttxuv s/ovTo; Tov ^oyiajiGV aXo^oirepov. 'IVapy^tov y«P Trotl; oivopc; aocpi3Toi>, Ta irarptoa sxXsXaxrtxa; , irspt 8s xü6oü; xal TraXatarpa; TTjV TOü jiiio'j ^/oXr^v xaravaXwaa? , xal yi^^^^^J :rspa; soYSVsia; Tcji -j'svst. Kl Totv'jv Trat; axoustv ' Kpiiayopou eÖiXsi;, o^i itots irpo^ tov sxstvoü fitov EiravTjXs ' i^iOLho^^ yap oto> xäv i; ^r^pa; oocpia ts xat 'fpov-/;3i; ^^pfii xa6a ooxsl xat T(j> OXariovi. E? os täv iraXai xaxcüv ou3avaa)rs72t; jisOtaTavat xat iraToa oauTov *Ep[iaYopoü xTjpuTTSi;, ro|jL6<!Jpü/oc laOt toü irarptpoo rarpoü y^vojisvo;* t^ af^ 7ap xaxia -a; sxsivoii apsra; xaf^üßpiCsi;.

i

lo'. AIP. MTPQNIAHi^ AAMAAÜ.

To TToijxviov airav 00; iXofiTjvaro Trau. To xia3u6iov ast 7:Xr^pwaac Too ^aA^axTGc, siit tÄ; TrXatavoo; XcottoBütti; X^P®^' *' » "^^ 6a8a rott^aa;, a;i€pt}iva>; avaTusTUTwxs, xat tov a6po8iatTov ßtov a^-aCerai. EiTa tt^v ouptY^a xojiiaaiisvo; , «SaTTop iTriSsiirviov (pOTjV ttjV auOopiiav 7rpo6aXXsTat , xat toü; aYpotxixoo; TrapajfapaTTSi 6sap.ou;. Tot 8s OpsfijiaTtt Tfj8s xaxsTas StioTrapTat, xat irpo; £cpo8ov S3Ttv suaXmT«. Nat 6tq xal too; ovOou; sowvto; 8ia7riirpaax£t osiXaio;, xal

25 praevaricari hat nicht die Bedeutung von rapotyapd-Teiv , wird auch nicht mit dem Accusativ verbunden. — Cimedoncius hat ebenso irrthUmlich Tapa^apoiTTEi durch efßngit Übersetzt, was Boissonade in effringit oder diffingit umgewandelt wissen will.

26 Copcrnicus hat Op£fji.{xa in einer Bedeutung genommen, welche in der Schriftspraclie wohl kaum vorkommt. Die — von Griechen selbst verfassten — Lexika seiner Zeit geben aber neben pecus auch die Bedeutung nutrimetitum an und Copernicus hat, vielleicht aus Verzweiflung über den ihm unverständlichen Satz, zu der selteneren Bedeutung gegriffen.

27 Die Worte xjSc xdl%eTas hat Copernicus nicht verstanden und xaxcToe als eine Beugungsform von xa%6v angesehen.

Den Schlusssatz scheint Copernicus gleichfalls gar nicht verstanden zu haben; es ist kaum zu errathen, wie er auf die Uebersetzung „ei ad circumventionem emptoris ignavus est* gekommen ist.

28 Den ungewöhnlichen Pluralis ßmos scheint sich Copernicus durch das Griechische to6; ov&ou; veranlasst gebildet zu haben.

68 1. AOHItiFtßN VON COPERNICTS.

riari noki erubescit epnlatus heri vindemiam splendide ^*. Caricae enim erant mihi et locustae obsonia. Is autem magnificus iavenis caricas plurimas devoravit, et locustas miror quomodo absorbuerit, fsLex^^ quoqne. dehiscebat, et qnandam eins partem post satietatem portare domnm neglexit^*. Concedat mihi residuum agronim; magis enim eligendum est louginqua mala tolerare, quam occultum hostem domi nutrire.

15. Amatoria. Atalanta Corinnae.

In palaestra etiam Angiam vidi, Corinna. Id autem spectaeulum neque sermo effabitur, neque pictorum manus imitabuntur. Erat enim iuvenis robustus, erectus, circa pectoralia densus; oculi eins sicut capreoli.; facies eins non fnrore rnbens neque languidior teneritate, sed virilis et mansnetus simul. Color eins corporis neque feminino albescebat, neque nigredine obscurabatnr. Caesaries antem moUi quandoque temeritate innndabat, et caerulenm hora tranquillitatis repraesentabat mare, quando ad vicinam terram teneris undis plicatur, missurum tempestatis barbarum furorem; malae autem neque multum rubicundae, [muliebre enim hoc) , neque rursus pallore indecentem tristitiam prae se ferebant. At vero nasus valde eleganter erat tomatus, et magnum artificiosae naturae magisterium argnebat. Oleum vero inunctum solis specie radiabat, et splendoris reverberatione tanquam marmoreis radiis palaestram exhilarabat. Suspiria ducebam animo^ Corinna, et

29 Die Worte des griechischen Textes elorlcbN t6v Tpu^iav sind von den Interpreten verschieden aufgefasst und übersetzt worden. Boissonade nimmt mit dem Verfasser der Genfer Uebersetzung tp^^^* ^^^ Nomen proprium und übersetzt demzufolge : hestemo die splendido concivio Trygiani decipiebatn. Andere wiederum haben Tpu^^a; als appellativum genommen. So übersetzt Cimedoncius: absmyto vtno luculetUo. Copernicus theilt die letztere Auffassung, hat die Schwierigkeiten aber noch dadurch vermehrt, dass er vindemia in der selbst bei Dichtem selten vorkommenden Bedeutung vinum gebraucht hat.

30 In der Original- Ausgabe lautet die Stelle sex quo^ue dehiscebai, Dass hier ein Druckfehler vorliegt, ist ganz unzweifelhaft ; aber dazu kommt noch ein Missveriständniss des Textes.

eEOOYAAKTOr EfllSTOAAI. 69

Mopa>vt8rjV diBtxcov oix aia^ruvcTai siaticov yßk:; rov TpoYtav Xap.irptt>(;' lr)(ahz^ yap ^v jioi xat axptoe; ra otJ>a. '0 os Ösaireaio; ooToat veavia<; Ttt»v lo'/ibo)'^ ta TrXsIaTa ex6e6pi)X3, xat ra; axptSa; oox olS oir«>i s6s^{)o?{^T^aev (o oe Tp'JYia; exe^r^vei], xai fiotpav nva i^tei jura xdpov xofiiCeaOai oixaoa. WirtTo) [loi Xoutov rwv «YpttJv o KXetvta^* täv yoip ro^^(o xaxwv atpeTttirspov eartv avs^rsa^ott t) iroXe^iiov oixoi rpe'fsiv xpoirrojievov.

is'. ET. ATAVANTH KüPINNH.

'Ev T^ TtaXaioTpct Tov AüYeiav TeOeatiai , Kopivva • tr^v 8s 6eav o'jTc XoYo; ex^paaeisv, oSts Cw/pacpoo /sip*; fii}iT|3aivT0. *Hv ^ap o vsavfa? eü(36evTj<;, op6to;, to Trepiarspviov Xaaio; * oi os ocp6aX^ot 8opxaoo; aoTcp* to 6e ^SXsjifjLa outs Oü}m}) 9oivi3ao|x£vov , o5tc [laXaxoiTepov TTQ i>YpoTTjTt, aXX' ÄvSpsTov xat irpaov o[ioü' t) Ss /poia too aojjiaro; oüTS icpo? to Ör|Xuirpeir£(; iXsuxotivsTo , outs -kpo^ to pLsXavTepov xaTsaxiaoTO ' tj os Öpt^ T^peji-a it«); iirexajjiaivs t^ ouXottjTi xal xüav(^ouaav <Spa YaXr^vYj; , tt^v OaXaooav sixovi'Csto , ots xat tt^v •^'eizo'^a )(3paov ai7aX(p irspwrroaaeTai |>si6p(p^ to |jLävitt»8s; too xXu8(dvo; xal ßapSapov icapsaoasa * ai hk Trapsial outs xatspuOpoi (YuvaixdiSs; yop) , OüTS TToXiv <u)rpoTTjTi Tr|V ai;p6ic£iav iirsaTü^vaCov * t; 6s ^tv Xiav os JlVO)^ STSTOpVSUTO, Xal TTOXXl^V TT^; OT^^XlOUp-jOU CpUOSU); TT^V eittaTr||JLT|V

ÄtttjXsyxs • TO OS sXaiov sirt/sojievov r|Xtost8u); i:spiT|aTpairc£ , xai Tal^ txapjjiapuYaT; täv ixXapL'j^soiv ttjV icoXatTTpav axTivcov 6(xt^v rf/XaiCs. IIsTCovOa, Kopivva, Tr|V •j'üyrTV, xal opi|ioTSpa^ tt,; dX7rj8ovo? aiaÖavo

Die Warschauer Herausgeber haben sex in sed vei'wandelt. Diese Conjectur scheint jedoch weniger annehmbar, als die in den Text aufgenommene Veränderung des sex in Jaex. S schreibt Copernicus ganz ähnlich dem / und das einfache e tritt bei ihm fast immer für den Diphtong ae ein. Freilich muss Copernicus dann immer noch faex als Subiect aufgefasst haben ; auch bleibt das dehücehat schwer erklärbar.

Cimedoncius übersetzt fecatum vero est exhaustum, die Genfer üebersetzung, welcher Boissonade selbstverständlich beipflichtet: „Trygüut vero inhiabat,^

31 Wahrscheinlich ist vor neglexit die Negation ausgefallen; nur durch Minzufllgung derselben wUrde der Sinn von ^xei annähernd wiedergegeben sein.

70 I. SCHRIPfKN VON COPEKNICUS.

acutiores nunc sentio dolores ; amatoriam enim passioaem divulgare mulicbre genus vcrecmidatur.

16. Moralis. Gorgias Aristidi.

Mutuatus laetabaris, requisitus trietaris, et obviam creditoribus veniens timore obstupescis. tanquam truces quosdam terrores incidere existimans, et circumspieis trivia et portas respicis^ declinare cupiens ereditorum iram, quemadmodum in magna procella periclitati naufragio in portum confugere anhelant. Ad haec malo malum adiieis; mutuatus enim ab aliis debitum aliis reddis. Ita faciunt qui propter timorem mortis se ipsos praecipitant. In mutuando autem multifarium hominibus malum contigit, et fabulosae hydrae pullulationibus saevius est, secundum omnem cogitationem ^^ cave mutuari. Ita enim solares radios libere circumspieies et patentem ubique aSrem valde leviter respirabis.

17. Ruralis. Lophon Pediadi.

Pereat^^ Leucippus! Malam enim nobis occupationem ** nutrivit circa terminum collis. Me atque Sostratum in ius vocavit. Leucippus autem omnium mentes corrupit 3*, et aureum concupivit videre tribunal, tantus avaritiae affectus infelicem occupavit. Hoc etiam Sostratus intelligens auro victoriam emit et muneribus guttur Leucippi obturavit. Virgo iustitia corrupta est, et aurum hominibus victoriam pensat ; aequilibrans iudicium periit. Munera enim magis quam ius aestimantur.

32 Bei iv tai; cpavraotai; hat Copernicus die Worte xaO' Stivom ausgelassen und dem Gedanken einen ganz fremden Sinn untergelegt. Cimedoncius übersetzt: ne vel in somnis tibi foenei'otioyiem imagin&i'is,

33 Die seltener vorkommende Redensart p-Vj Ixoito tpac hat Copernicus richtig wiedergegeben. Boissonade umschreibt dieselbe durch die Wendungen : ne diu vicat, ne veHetitetn annum attingai, sed ocius ac male peretU.

34 Copernicus scheint, indem er den bildlichen Ausdruck wohl nicht

BEfXPYAAKTOY KIUrrOAAI. 7t

[tat • ipwTixov YÄp otr^-j'r|Oaa&at irafto? to y'^^**^*^'^^^ (poXov ab/tvexat.

ic'. He. ropriAS api2teiah.

AaveiCojievo; Y®Ti^°^^' sioTrparrojxsvo; avia, xal oovavxÄv toT; oaveioTOi? xaTaTrXrrnQ tq) cpoScp, «Soirep Ör^pioi; riat <po6spoT; Jvtuyxo^vsiv 80XÄV xat ireptoxoirsT«: ta; tpioSoo^ xal irpo; ta; oroa; acpopa;, Tou^ Saveiata^ Öspaireüsiv y^^/oh-svo;, woTrsp oi vaüTiXX6}jL£Voi ev }jl£YaXfp T(J) xXuSwvi Xifiivo^ Ti>Y/aveiv opeYOVtai. j\XXa xal xaxcp to xaxov Imvefisi; • oavstCofiÄVo; y^P '^^p' «XXcdv , aXXoi; airo8(6ü>; to o^X7]p.a, TaoTOV ti tcoiäv toIc ota cpo6ov OavaToo xaTaxpTjfjLviCooatv eauToa?. ^EirtSs TO oavsiCe^Öai iroXuaxiSi? toI; avöpwiroi? s^tI xaxov, xal T7j<; [jLOÖiXTjc üöpa? toT? auTOfjLacOK; Y^^^^iH^*^^^ ^^"'^ jraXeTrcüTSpov, xav Tat«; xaö' Sttvov oavTcxaiai; suXaßou to oavstCsaOat* oSto) y^^P eXsuOspcü; Ta; TjXiaxa; axTiva? 7rpoa6Xe^j^ei; xal tov oirsp yv ^P* ^^'^^ TipoaTjVco? avairvsöosia?.

tC. AFP. AÜCPÖN HEAIAAH.

Mtj TxoiTO c3pa; Asoxiittco;* xaxov Y'ip iH"'^ STps^s to )^«>ptov (hrjptov irepl tov opov tou Xo<pi8ioü. 'EjjloI xal 2a)aTpaT(p ai)V2X£xpoTTjTO oixaaTT^piov • OS AcüxiTTTTo? oXa? Ta; ^psva; SiicpÖapTo, xal XP^" aoöv TO oixaarr^piov OsaaaaÖai cppSYSTo ' toioutov <piX6xpu30v 7ra6o; xaTsTys tov oocjTr^vov. Toüto xal 2Iü>3TpaTo; Ittiyvou;, ZP^3<p ^r^v viXTjV oivT^aaTO, xal tov Xatjiov toT; otopoi; tou AsuxtiriwOi) iizituiz^. \l

rapÖsvo; Aixtj oiecpOapTai, xal xpoao<; toT; avOpwTzoi; to vixov TaXavTeusTat • Yj Y^p tooppoiro; xpi3i; airoXeoXs • owpa Y^p H^aXXov r^ to 8txaiov aJioiriaTov.

beibehalten wollte , ÄTjpiov durch occtipationem wiedergegeben zu haben. — Aus ähnlichem Grunde sicherlich hatte er im 16. Briefe OijpCoic durch terrores übersetzt.

35 Copernicus hat die Form otIcpDapTo verkannt, und, indem er dieses für ein Tempus des Medium gehalten, den Aecusativ (fpiva; als einfaches Objekt angesehen.

72 I. SCHRIFTEN VON COPERNICCS.

18. Amatoria. Erotylus Hypsipylae.

Goncitantur etiam palmae amore naturalis et femineas mascnla coDCupiscit, et plectitnr amore mascalina coma femineam amplecteng. 8i vero longe femina abest gegmenta feminae toUentes mari applicant et quodam commeDto reguHcitant eins araorem. Si igitur venire ad nos ocius non potes, amorem menm consolare per picturam, et tabula sive pietnra imaginatiouis tiiae praebeat mihi speculationem. Suffieit enim etiam opinione nimium amantes fallere.

19. Moralis. Diogenes Chrysae.

. Divitiarum te cnstodem, non dominum peeuniarum esse dico ; talem enim tibi mores tui sententiam pronuntiaverunt. Boni enim alicuius particeps esse impias non decet animas. Terram igitur defode, et aurum condlto miser ; non enim tuae, sed apud te divitiae esse creduntur. Phrygium Midam aemularis sitiens divitias, qui quasi funibus auro strangularis.

20. Ruralis. Chloazon Meconi. recensere

Sorba, Meeon, heri dilectae misi. Ula vero tramam abiecit, et a textura statim surrexit, reeipiensque dona porcis distribuit. Et legatum quasi indignum nuntium dimisit. Ego autem lugeo; horribilior enim amor infestat nos indignante puella offendens. Caeci sunt et fortuna et cupidines ; hi quidem dolores, illa autem felicitates temere et ut contingit praebens.

21. Amatoria. Perdiceas Rhodopae.

Dissone cantas et contristas, non delectas amatores. Tragoediam enim immisces, non Carmen aliquod delectabile auditoribus. et flent amatores contristati. Caetigant enim ipsos cantica tua adversus lasciviam, neque blandam aliquam fecisti melodiam. Farce igitur obsecro nobis contristatis. Non enim tibicen, sed lamen

eEO<PTAAKTOY EniSTOAAl. 73

IT)'. ET: EPQTTA02 TVinYAH.

'OpYü><ji xal cpotvtxe; epwTt cpootxcp^ xat toi) Hr^ks,o^ ro af»p£v acptsrai ' xat icepixopTobtai b a^pT^v T<p ep<oTi, xat rj **o[J^Ti *V sptt)p.svT|V irpoTicXexEtat " e? Bs xat iro^Jwo to 6fjXo tou a^[)£vo; sori, ^j/Tjva^ ex t^^ ÖTjXsta^ apa{i&vot Tp a^psvi icepiairroooi, xat oo'^iafjLari t{>üYaY«)YOüat TouTOi) Tov sptiita. Et totvuv iTcavrJxetv Öarcov ooy oia ts et irpoc fijiac, Trapr^ifopst jiot 5ia Co>YP*9°'^ '^^ epcüta, xat irtva;tv y; Ypoicpr^ '^avraaia? ttj^ a^(; Tcapej^ero) [jloi Öeav ixavi^ yop xat 5oxr|Oi; tou^ ayav ipwvTac oocpioaa&ai.

tö'. He. AIOrENHX XPY2H.

I

nXouTOi) o£ ta)i.iaV; ou SeajioTrjV j^pTijiaTwv eivat cpTifJti* Totaiirr|V ^ip Tr|V xaxaotxTjV oi aol xaxa ooo irpoYjveYxav xpoTroi • a^aöoi) ^ap jieri^fsiv Tivo^ Ta<; avoaiou? oo ÖejAi; ^u)(flf;. KaTopuire toivuv ttjV y^iV, xai TOV )(puoov Tcsptcppoüpet, TptaaOXie ' oo ^ap ao;, aXXd irapa oot b TiXouTo«; stvat ireirtareoTat. Tot) <I)püYb? yap M(Soü rr^v xaxtav Ct'jXü)oa<, Xi;i.cüTTtt>v TrXoiyreu, ßpdjrou ÄOTcsp jjpuaoT? airaYX<>JJ*vo? X . AFP. XAOAZQN MHKÖM.

'A/pa'oa? Z^^^» Mr^xmv, Triicofi^pa rfj iroÖoojiiviQ • tj 8e tr^v xpoXT|V a7r8(^|>if}s xat tfj; laroup^ia? eoOic dtavtaraTO, xat Xa6ouaa xa 8a>pa xou xotpoi^ Stiv8((AS, xat xov itpioCiv ms; aicafaiov aifYeXov aireirsjiij/axo. 'Eycü oe xXa«)' ^oöepb; T'ap ^tpox; Tjfia? aStxei, aTrpeTroü^ xopr;? ßiaCop^vo^. TücpXoixTOoat TujpQ ^at Eptoxe?, oi fiiv xa? ak^rfiova^, r^ 8e TT|V eu6aip.ov(av etx^ xal ib^ exu^e TcapexofiivTj.

xa . ET. HEPAIKKAS POAÜIIH.

Aoet? afiooaco^y xal XüirsT;, oo xepirei;, xoo^ äpaaxdc • TpaycpSiav Yap dva(iiYVt>si^^ oo OeXxxijpiov (p87)v xoT^ dxoooost. Kai oaxpoooaiv Ol ipaoral dvicofievot * ooicppovac fap aoxoo^ dvxl Xe^Yvcov xd od Siod9X0091V aopLttxä • 00 Y^P i^oi'^<o'{^^ xt^v jieXcpBiav 7reTtot7)aat. OeTaai xoivov, irpo? Osdiv, dviQ>fiiva>v ijftÄv oo y^P aoXyjXpU, aXXd 6pTjVr|

74 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS tatrix spectatoribus ertne videris. Et cftra aures oppilabimus ** omneH^ Hirenaruni enim potins ^uam lugentium musarum auditores erimus.

22. Moralis. Antisthenes Pericli.

Philippi iiling Alexander in prosperitatibus neqaaquam obcaecabatur, sed sapienter advertebat fortunae superbiam, quod magniH honoribus inconsiderantes inescare 8oleat3^ Propter hoc videns in beliis vicissitudine cadentem Darium, pallio hostem ipsuni eontexit \irtutis simul ac fortunae nobilitatem ostendens. Hinc ßubditus ille Alexandrum obiurgavit, et erat culpa regi pietas. Igitur Alexander tanquam philosophus .timebat fortunae incertitudinem. Quapropter pluribus ipsum victoria salutantibus : Jupiter! inquit, mixtum est ^^ aliquod etiam optimis rebus infortunium. Ita eavebat in summum fortunae allusi'ones prudentissimus Alexander. Si igitur fortunae convertibilis naturam ignoravisti, cito experientiam videbis magistram *^^. Si autem nitro caecutias , saeviores tibi ultiones introduces mulctarum et scientiae poenis requisitus ^^.

23. Kuralis. x\stachyon Miloni.

Agrum cicutis expurga, meas enimlaesit^* apes; non praebe, obsecro, negotia viro agricolae, nuUum utique mihi fucum tribuisti.

36 Das allerdings seltene Wort ojjiMimus haben die Warschauer Herausgeber ohne Gioind in ohturahimus verlindert.

37 Copernicus hat entweder eine von dem uns bekannten Texte abweichende Lesart vor sich gehabt oder eine ganz freie — ungenaue — Uebcrsetzung gewählt. — Die Verbesserung des ^uod" in ^qtiae^, wie sie die Warschauer Ausgabe bietet, ist zwar sprachlich richtiger, aber nicht geboten.

3S Copernicus hat in (ai^ov die Conjugationsform nicht erkannt und dadurch der Anrede an Zeus einen Sinn untergelegt, der in den Zusammenhang nicht passt.

39 Den Satz xa( rfjc YNdboem; S^ei; TrpeoßuTEpa td {jLadrjfiaTa hat Copernicus sicherlich aus Verschen weggelassen ; wenigstens findet er sich in allen Ausgaben, wie in sämmtlichcn, uns bekannten Manuskripten.

40 Cimedoncius übersetzt: „p&ccatanim et ignoratUiae subiturus muictam/

eEOOrAAKTOr KHI2T0AAI. 75

Tpia, ToT; Osarat; slvai oox3i;. Kat xr^p(t> xa wxa itavrs; ejicppaSoiftev, 61 (isXcpoiav aoxTjaeia^. leipiQVcov ^ap r^ Moüawv o8üpo[ievo>v axoo9aip£v.

x6'. He. ANTI2eENH2 OEPlKI^l.

'0 OiXiinrou Trau 'AXi^ffvSpo; eirt toT^ süTü/tai? ou5a[iÄ; itetu9«)T0, aA.>' ecpiXoa6<pei xa tr^? toj^Tj? ^üaT^jiata [xiftoraic £üCpT^fi.iai<; oox st<o6a)c osXsaCeaöai. Aia toi touto dv t^ tou iroXifxoo {)oir^ 6saaa[jLevo? icsKTcüxoTa AapeTov, 'qj 5rXa|iü8i tov J)^6pov irspieaxsTcev, ifexr^^ xat Tü/rj<; ivosixvo^vo^ eiYsvstav. 'EvteüÖsv iXoiBopsi tov 'AXi5av8pov to oirijxoov, xal ^v l^xArip-a T(p ßaoiXsi tj eoai6eta. '0 jxsv o5v j\X^5av8po^, Sts ot^ (ptXooocpo^ Äv, i5s8otx£i to t^; Tüj^r^?, w; lotxsv, a8r|Xov 010 xat irXsioTcov auTip aYYeX.6ivT«)v ucp* Sv soToxT^piaTcov, £cpT|' «'^Q Zeo, [iiSov Tt Tol? ct^abou xal 8ooTuyYj}ia». Ootox; eüXa68iT0 tA? st; axpov soslta^ dficppovsoTaTa b 'AXi^avSpo;. Ei |iiv oov yeiTviÄoav Tal; TpoTcaT? tt^v cpuaiv r^Y^or^oa;, jiTj*' ou itoXü tt^v iceipav oiJ»st 6t^aaxaXov, xal ttj<; Yvioasox; SJei; itpea6uTepa Ta ^aOr^fiaTa* st 8s to<pXo>TTsic ixcüv, jfaXsTTaiTspa; ttjC ttoivt^c iirtTsoSiß , TrXr^jijieXrjpLaTCDV xal -/vfüaso); slorrpaTTOfisvo; 8ixa^.

xy'. afp. AITAXVÜN MIAÜNI.

Tov (XYpov TOü xovEioü ^xxaOaps' Ta^ eptac y^^P ^Xufi.T(]va> ptsXirrac. Mti Tzapzy&y TTpo? OeÄv, irpaYfJ^afa av8pl Ye">pYH^- Oo8ev xr^cpr^voav

indem er fv<6a6<»; in öLY^^töaeo); verwandelt. Auch Boissonade billigt diese CoQJectur, ohne sie jedoch in den Text aufzunehmen.

, Copernicus hat Yvc»>oe<o<; wörtlich übersetzt, ohne sich darum zu kümmern, ob und wefchen Sinn seine üebersetzung giebt. Die Warschauer Herausgeber haben das von ihm gewiihlte .^cientiaef^ in ^conscientiae'^ verwandelt. Allein diese Conjectur ist durch die Bedeutung von ^vcdoewc nicht gerechtfertigt und macht den Gedanken überdies nicht verständlicher.

Bei Copernicus ist der Schlusssatz des 22. Briefes noch dadurch unverständlicher geworden, dass er muleta irrthttmlich in der Bedeutung von peccatum gebraucht hat.

41 Die Form dXup.T]N(o scheint Copernicus nicht erkannt zu haben. Er übersetzt es durch die 3. Person, unbekümmert d«arum, auf wenn sich dieselbe beziehen soll.

76 I. 8CHBIFTEN VOK COPEBKICUS.

Cur ita praeter rationem yicinnm molestas. pessime. Nisi a

« 

malitia hac cessaTcris. immodestiani tnam iannip meis^ inscribam, et vicinis iniuriam manifestabo , ut te omnes tanqnam malom quodclam abominahile fugiant.

24. Amatoria. Telesilla Laidi.

Neque metallici venas anri investiganies , neqae pateomm fosBore» aquamm oculos videre quaerentes et abscondita terrae, tarn diligenter artem snam exereent, quam ego, qiiae uniyer&am pervagata sum ciyitatem, si alicnbi Agesilaum videre licnisset. Convivinm enim ipsi fecisse Maenadam Leacippam inteilexi. ImpetuoBam flnmen aceessit mihi, et dolor erampentibns tnrgeseit lacrimis ; propter quod tragoediae ero mercenaria, non enim orientem amplius solem videbo. Ita Medea et Phaedra ero crndelior.

25. Moralis. Sosipater Axiocho.

Fratrem te nuper sepelivisse ainut, et in planctum inconsolabilem valde molestari. Quomodo te sapientem virum admirer, tarn vehementer a passionibus devictum. Somnus quidem est apud nos mors vulgaris, consueto quidem longior, sed ad futurum diem brevissimus. In brevem peregrinationem secesserunt a nobis mortui, non in longam separationem. Contentus esto disiunctione unionem statim expectans. Ne aflFeeeris animam concupiseentia eorporali; cum etiamPlotino videretur quod esset in pudendo corpore : adeocontristabat philosophum hoc mortale tegmentum. Siste hactenus mihi lacrimas; horus tristitiae legem tulit*^. Prüden tia passiones curato. Medieus esto tui ipsius ; verbum habes medicinale, sine ira atque tristitia oblivionem malorum omnium. Nunquam artifex opus suum ex meliori in peius refert. Mortnis mortua linquamus. Magnis

42 Ueber die wunderliche Uebersetzung der Worte Spou« voj^o^^xei ist bereits zum 4. Briete (8. 54 Anm. 8 und S. 55 Anm. iO] gesprochen.

eEoo^TAAKTor Enirn^AAi. 77

xaxia^ airoaTai'y]C; ica{i.irov7]p8 ^ ttjv ot^v axoXaoCav toi; ip.aT; liri^pa^ifjLi OupaK, xal Tou ^eiioat Tr|V aSixtav iv8ei6ai{Jtt9 iva oe itavTec aioirsp Ti xaxov ooactvTTjTov otico^eoSaivTO.

x8'. ET. TEAE:i;iAAA AAIAI.

OuTs '^Xi6a; j^puaou (UToXXoupYol avi/veuovxec, outs ^pecopuj^oi ra TTj? 773; &ps6oStcpu>yTs; aizo^pTiza, ocpOaXfAouc oSatcov dvaC*>iToi>vT£; Öeaaasdai^ o5tü> icept tt^v iaoTwv eoTToooaxaai T^x^'^i^» ^ ^T^ "^^ iroXiv 8axiv8aXa|3i^ov aTraaav, si ttoü tov *AYTjaiXaov r^v [jls 6sa3aa6ai. floTov Y«? a^tw 7r£7roiT|Xevat Tr|V piaivaoa AeuxtTnnjv axi^xoa • xal pa^6aio{ 3XT^irro<; T||xiv eveOT^^r^os , xal to iraöo; airapr^Yopr^Ta '^XsYJAatvei jjLoi Saxpua. Ato tt^; TpaYtpSia? auvspiöo; laojjLai " oo ^ap avby^ovTa Xotirov tJXiov b&ao6\ubai' outü> xal Mr|8eia; xal Iatopac 'foCspcoTipa Y£V"ji5aoji.ai.

xe . He. iüilPATP02 ASIÜXQ.

Tov aosXfov evaYjfo? 33 6af{;ai cpaat, xal X(av iiA t^ iraöei otTcaprjYopTjTa ooa^opsiv. Kai icwc os fiXooo^ov avopa 6au(jLa9aip.i > iirt ToaoüTOv U170 .Tou icaOoo^ uiTspvixcofjLSVov ; uicvo; Yap tu sotlv o irap' T^}uv ,i73pi6poXXou)ievoc Oavaxo;^ too }jlsv oovtjOou^ toutou (laxpotspoc, irpo( oe rr|V ^XXouaav Tjfiipav ßpa^uraxoc * 87rt (Aixpav arooTijxtav ot reiWrjXOTS^ ioraXrjodv. Oux iicl tcoXo toutcov tjjuv o ;(u>piap.o;' xapTspTjoov Tr|V Sta^süEiv • avafxeivov auOi? ttjv Sviooiv. Mtj icaChQc Tt <piXoawjjLoiTou ^o)ryj? * äitsl xal nXwnvo? äooxst aio^uvofiivcp oTt iv scujjiaTi siYj* oüTco; eXüicst TOV (piXoao^ov to ÖvtjTov touto irepiTxrjViov. ilTf|aov jJK)t pixpt TOüTou TO 8axpi>ov • opoü; vo;io6eTsi t^ Xüttto • '^povTjasi TO iraÖo; Öspaicsüjov • laTpo; y^^^V^ 3aoT(j> * s^su Xoyov to 9app.axov

Oüx ix xpetTTovo; tei to x^^P^^ icapaYsi itots o or^jjLioupYo; tÄ iroiTjpLaTa. ToT; Ovr|Toi; Ta OvTjTa xaTaXst'J/cojisv • [AsyaXai? y^P tTjXIaiv iv6a6e to ßaaiXixov tt;; ^^y^ii xaTaaTtüSTat, Eym Tr^v '^^i^tav^ 7^ tov

78 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.

enim hie probris \ita^3 praestantissimmn animi opus afficitur. Equidein nativitatem niagis quam mortem deflerem. lila enim flendi principium est, baec aiitem lacrimarum solutio. Ignorantia trepidos nos effieit, et mortem eavemus, iiou quia mala sit, sed quia a mortalibus ignoratur. Niillus enim nobis seientiam eins retulit, hane protinus aecnsas. Non sis igitur Niobae aemulus, ne forte existimeris et tu lapidi humanam tribuisse naturam.

20. Amatoria. Cecropis Dexicratis.

Magnetem lapidem ferrum amare aiunt, et tanto magis vivere narrant, quanto magis amato eonjungitur. Postquam enim lapis eoniuge separatur, continuo moritur, et actione sua destituitnr. Huiusmodi sane affeetus, Dexicrates, etiam inanimatis rebus insunt. Ego autem quid tantojiere affectem praesentia tua derelicta, difficilius puto dici^^quam pati. Ita eontristem contristantes me, et fiam eupidinis iaeulum seintilla ^"^ marinae spumae aestuosior.

27. Ruralis. Theristron Spironi^^'.

Ad Aetnam Siciliae montem diseedimus. valedicentes Atticae. Nunquam enim infeliciorem vidi terram ad incrementa fructuum ; pro piris myrtos, pro hordeo hederam nobis produxit*'. Proinde primis mihi non eretis seminibns nunquam denuo ingratae laxabo

43 In den Manuskripten, wie in den Ausgaben, findet sich kein Wort, welches durch vita hätte wiedergegeben werden können; es scheint dieses Wort also nur zur Erklärung hinzugofügt zu sein. Allein es bleibt unklar, welchen Sinn durch diese HinzufUgung Copernicus dem Satze hat unterlegen wollen.

44 Der Grund, weswegen Copernicus cppaoai durch das Passivum Übersetzt hat, ist nicht ersichtlich; auch ist kaum anzunehmen, dass Copernicus etwa, durch das folgende pati verleitet, dici als Deponens gebraucht habe.

45 d^po^bioc ist in der Uebersetzung von Copernicus ausgefallen.

Die Schi uss Worte des Briefes haben den Interpreten viel zu schaffen gemacht und für (^aXdrrifj;, das man mit «pXoYÖ; in keine Beziehung bringen konnte, sind verBchiedene Conjekturen vorgeschlagen. Copernicus hat, die

eEO(PYAAKT()r ElllXTOAAI. 79

Oavarov piaXXov Saxpoaat|i.i * to (liv ifap Saxpumv OLpxhf '^ ^ "^^^ avtwvTcov xataXü^ti;. 'A']fvoia Äeptoset? "5)}*«? airep^aCsTat, xat öavaxov suXa6ou{JL£6a, ou}^ oti xaxov, aXX' ort toTc avÖpoiiroK; riYvor^Tai. Oo ^ap Tt? TTQV 'yvÄaiv a^T^pY|Tai, TouTou xa-njY^ps^^ irpo^rsipoTaxa. Mr ^ivoto 70IVUV TJ NtoßTi^^ ecpafjLiXXo^ , tva jit^ ttou oo&q^ xauToc Xt'ftoj n^v avftpcoTTsfotv cpuaiv a^t6sa&ai.

X-'. KT. KKKPoS;|2 AESIKPATEI.

Ttqv fiay^^"^ Xtttov spav toü aioi^poo <paat, xat touto C^y i3topooot n^v Xidov, oaov 7(j) lpcü;ji£V(p xat aovsoTiv. 'üirr^vfxa ^ap j Xibo^ Toi> ojioCoYOü y(iüpiCr|Tai, TrapaoTixa vsxpourai xat tt^v eaoTTJc evsp•j'siav aroTiösTai • roiauTat irpoorraDsiai , As^txpaTs; , xat toT; a«{;o/ot^ SYYivovTat. 'K^üi os Ti av T:adot|it, 'fiXiaTs, eirt xoaouTov aTToXtp-Tcavofiivij T^^ aTjc svÖTjfita;; ol^xai to cppaaai toü ::ai)sTv /aXsTrwTspov. OuTco XoTnQaaifit too; XoTTTjaavTa; xat ßiXo; ysvoijitjV toT; i^moi • anvör^p acppootatoc t)aXaTTT|^ 9X070; «pXoYcooisTspo;.

xC. AFP. eEPlESPüN 2ni:iPüNI.

'Eirt TTjV ATtvtiV to üixsXixov opo; aTcaipofiev, steovTsc jr^tpetv rq Attix^ • o6ir«i>7:oTs y^P ODOToj^eaTSpav y^^ ^p^^ iff(3o3iv xapirÄv scupaxafisv * ÄvtJ nopa>v p.u^piva(;7 avTi xptftÄv xirrov Tjfuv airsxüTjas' xat 7) aXtt>; Xi^ou fioi irsTrXi^pcoTat. Ata toi touto tcov irpoiTttiv }xot jiTTi ix^osvTwv a::sp)jiaTu)v, oix av au6(c t^ aYvoifxovi xaTa6aXXoi{jLt* oi

wörtliche Bedeutung von cpXö^ verlassend, den Sinn ^er Griechisclien Worte wiedergegeben, wofern man annehmen darf, dass Copernicus — wie sonst nicht selten wohl in treffender Weise — auch hier den Dativus Umaritme spurna^) statt des Ablativus der Yergleichung gesetzt hat.

46 In der Originalausgabe der Copernicanischen Uebersetzung ist der 26. und 27. Brief umgestellt. Diese Umstellung, die sich in keinem Mannskripte und ebensowenig in einer der Ausgaben vorfindet, ist also nur einem Versehen zuzuschreiben. In der Warschauer Ausgabe, wie selbstverständlich bei Hipler a. a. 0., ist die Copernicanische Reihenfolge beibehalten.

47 Der Satz xa( t) ^Xo; Xtp.o'j p.01 nezX'/ipoiTat ist von Copernicus nicht übersetzt. Die vor diesem Satze in der Mehrzahl der Manuskripte wie Ausgaben stehenden Worte */] oe oiruT] xev^, welche von Copernicus gleichfalls nicht übersetzt sind, fehlen auch in der Aidina.

1

i

80 I. SCHRIFTEN VON COPERNICrs.

terrae. Non potest rusticns famem atqne militem saBtinere hostem, neque nautae posBunt contra ventos ae fnlniina bellare.

2S. Moralis. Heraclides Antistheni.

Nondum iracnndia mihi descendisti, Antistheues, verum etiam difiicilis es nobis et snb speeie mansuetomm verborum tristitiam abscondis, tanquam in favilla scintillam i^is eondentes. Exparga residnam cordis tristitiam, id enim dostri sermones inbent; alioquin mari etiam saevior eris. Sopit enim id ferocitatem et praebet navigantibus hnmannm aspectum, quando oleo placaut procellis niminm saeviens.

29. Ruralis. Lachanon Peganoni. Veni ad me cras propter oleum 4^. Introibo enim civitatem conviva futurus ^^, carissime, siquidem Nymphis et Pani primitias gregis dedicabo. Annuunt tandem nobis Dii; mulctrae mihi laete repletae sunt. Oves ubertim pepererunt, tripudiant capellae felicitate admodum exultantes. Cessavimus contra panpertatem malivolam bestiam ac difficilem bellare, quae ulceris instar possessoribtts implicatur. Malum est quod valde familiariter se ingerit,

secordiam faciens, coutristans, ad tristitiam inexorabile, ad moestitiam repentinum, insomne, aerumnas amans, laboriosum, seelerum inventivum, inglorium, contemptibile, iuvidia carens ; nuUus enim vult tali malo obviare, neque si Orestis furore damnatus fuerit.

48 Einige Manuskripte haben statt der Worte 7:p6i Toii>saiov die Variante irpiSc t6 CXeoN oder ^^6 tou Xaou. •— Sämmtliche Ausgaben haben jedoch die Lesart npöc To6Xaiov aufgenommen, welche auch der Uobersetzung von Copernicus zu .Grunde liegt. Die Interpretation dieser Worte ist verschieden ausgefallen. Einigen ist die Bedeutung ganz unverständlich geblieben und hat Cimedoncius sie deshalb auch gar nicht übersetzt. Copernicus hat sich über die Schwierigkeiten der Interpretation einfach dadurch hinweggeholfen , dass er wörtlich Übersetzt hat, ohne sich um den Sinn zu kümmern. Seine lieberSetzung konnte schon deshalb nicht zutreffend sein, weil er irp«^; nicht richtig Übersetzt hat. Die Genfer Uebersetzung hat sich ähnlich, wie Copernicus, zu helfen gesucht, indem hier die Griechischen Worte ganz wörtlich über

eEOiDYAAKTOT EniSTOAAl. 81

Sovarat y8<«>PP? ^äI Xijjlov xal otpaTtaynjV ej^eiv iroXifiiov • oüts 8e 'scXcttTTipsc oioi -zi 8131 iTveofiaaiv a{xa xal xepaovot; avTip.a}(&a&at.

xV. He. HPAKAEIAH2 ANTlSeENEI.

Oü7ca> ftot TT; opyr? ixpr^xa;, 'Avtb&svs; ' aXX' In jfaXswaivei; ■JjjjlTv xal xpüiTTSi; rrv avfav irpoarjVÄv ^TjjjLatcov 7rpo3;(T^}jLaTt, (ooirep oi 8v alboJCQ a7uiv67]pa ?rupo; rajtisoovTs^. 'ExxaOaps Xoiirov r/i? xapSia^ TTjV Xüin)v • TooTO ifap ol TjixSTSpoi Xo^oi irpsaösüovTai • sf 8s jxi^ , xal OaXam;; amrjVsaTspo; sotq • xarsuvaCst '{if £xs(v7) 7o Sypiov xal luapiyziai ToT? irXwxrjpaiv o^tv cpiXavÖpwTrov , oTtr^vixa rip IXaicp cpiXocppovoüvrai aYav tou xufxaai x^XsTcatvooaav.

x6'. AFP. AAXANQN OHrANÖNI.

'^Hxs jjLOi Tcpoc TOüXatov aupiov • iv07|fj.7^aat{xi yotp too aorso? xal 8atTU(jLtt>v sao{iat, cptXtats. Ntjxcpai; y^^P ""^^'^ "^^ Ua^l ra? airap;(a; TOO iroijivtoü avaOxjxaijjLi • sovooooi ^ap 7)[xTv o']^e ttots oi Ösot. Ta xia3u6ia irsTrXTjpcoTat [xot toü YaXaxTO? * at apvs; süyovco? TSToxaat ' -srsptaxipTwaiv at al^e;, strl raT; suTuxiau «STirsp 7r|6o|i£vaf ics7rai>}jLe&a irsvia ^.a}^o(xsvoi SuovouÖsTTTcp ÖTjpicp xal 3i)3xoX<p' Sixr^v SXxou; rot? xexTTjfiivoi; ejiirXixsraf <piXoaüvrj6i; sori xaxov, pa6ü|xo7roiov, xarr^^pec, Tcpo? XüTCTjv aTrapTjYOpTjTov , irpog aviav o5of»po7rov , aYpoTuvov , cpiXofiipijivov, e7rt[Aoj(0ov, xaxcuv scpsupsttxov , aSoEov , süxaracppdvr^Tov , avsTticpÖovov • oü Yap Ti; eÖsXsi ttjXixoütw xaxoj aovavTav , ooo' si rr^v 'OpioTOD jiavtav vojsTv xaTaxpi6e{rj. 'Pi^J/avis; toivov ta tt^? irsvia^

tragen sind : ^vefii mihi eras ad oleum^. Boissonacle billigt diese Uebersctzung „quae, si iion est nitida, est saUein ßdeli^'. Er fügt erklärend hinzu ,,Graeüi praesertim Attici a rebus nominahatit loca, übi res venibant et uhi venditares stabant* also „reni ad me mane ad illam fori partein, uhi oleum prostat renale in mensis^.

49 Die Uebersetzung der Worte oaiTUfAtbv laofiai durch conviva ftäurus passt hier nicht. Cimedoncius übersetzt richtig „convivium praebebo, obgleich freilich oaiTUfAtdv in der Bedeutung von .,Ga8tgeber'^ kaum zulässig ist. Vielleicht ist übrigens hier die richtige Lesart loo [xot: dann ist, ohne die gewöhnliche Bedeutung von ^ociTupicdv zu ändern, der erforderliche Sinn der Stelle vorhanden.

u. e

82 I. SCHRIFTEN VON COPERNICÜS.

Kelinquentes igitnr paupertatem panpertati in aliam sortem concrtitaemur, cum animo etiam audaciam commutantes.

30. Amatoria. . Rhodina Calliopae. recensere

Amatores mihi detrahis meqne passim cavillaris, continentiam mihi relaxatam fuisse virescentiam corporis defraudanti. Tu vero facinuB taum occultum esse pntas. Immaturos enim partus evellis, o scelesta, et abortas fecisti, vivos conceptus in utero tuo acntis pharmacis snflfocans, et affncana^ Medea nefandiores perpetravisti caedes. lUam enim ad pueri necem perfidum coniugium induxit laudabilem certaminum commilitonem. Tu vero propter pulchritudinis speciem infinitas calamitates operaris meretricula. Desine tandem inhnmanitatem tuam occultare nostramque pietatem defraudare, abortn humanior apud me partus est. Te autem scire volo, terram etiam a te offensam esse^ et pueri necati poenas non segniter a te exacturam.

31. Moralis. Hephaestion Thaleti.

Operosa^^ avis pavo industriarum avium spectabilitatem sortitus est, magnum quid in pulcbritudine sentiens, quo etiam pulchritudinem ipsam superare videtur*^^. Plumas igitur ut comam erigit, et spectabilem aspicientibus pulchritudinem praebet, circula

50 Was Copernicns sich bei der Uebersetzung von 9 ovcxf); durch ./iffricanä' gedacht hat, ist schwer zu errathen. Deshalb ist auch die Schreibung der Original-Ausgabe ganz genau beibehalten, obgleich die Veränderung des ganz unverständlichen „offriearu;^ in Afrieanay welche die Warschauer Herausgeber vorgenommen haben, recht annehmbar erscheint; Copernicus kann nämlich sicher wohl ^oivixfj; = ^otvtxtx-9ic statt tpovix-Tic gelesen haben. Es bleibt dann freilich immer noch unerklärlich, wie Copernicus die Medea zur Phönizierin, oder Afrikanerin machen konnte.

51 In der Aldina sind, wie bereits hervorgehoben ist, die Eigennamen nicht mit grossen Anfangsbuchstaben geschrieben. Dadurch allein wird es erklärlich, dass Copernicus, an die Abstammung des Pfau aus Asien nicht denkend, Mi](t«öv und Mi^fiew mit piif)fiotAat in Beziehung gebracht und durch operosus, itidustrius übersetzt hat. An dieser Etymologie hat Copernicus

eEOa>YAAKTOr EnilTOAAl. 83

xec xal To <pp6vY2fj.a.

X'. ET. POAINH KAAAIOnH.

'Eirl TÄv epaarmv Btaoupeic xal oxwiCTei^ T|}i.a? to xal t6, x£}^aov«»(36a( ^01 TO 9UVT0V0V xal - ocppi^cov Too (3tt>)jLaT0(; SiaTcaiCouaa * 9U Ss rr^ ay|V wavoopYiav xexpucpOai Soxsi^. 'ATsA.so<popTjTa yttp tÄ xoocpopoofievK OLitorKOL^y CO 7rot(i,|i(ap8, xal tol^ a}i6X(ü9sic >] tou; toxstou^ atpsTompac itsTrotTjoai, öpijjLOTepoK; cpapjiaxot^ tÄ CwoyovoujjLsva 4v tJ a^ IfaaTpt irsptTrviYoooa ' xal tT|<; ^povtx^? MsSs(a; ain^vsiTripoo? aitspyaC'^j TOO? cpovou;. FlatSoxTovov ixe(v7jv e8(8aaxev aYVoipwov ofioCoyo; TQV alvsTi^v xai täv aYo>v(ov nr^v aofifiaj^ov * ao 5e 8ta n^v toü xaXXoiK euirpeiceiav fxupta;; aupupopa? afuspYaC'ij, iropvtotov. Tlausai Srjxa TT^v OTQV airav6pii)ic(av xaXoirroaoa , xal ttjV YjjxsTepav s63i68iav 8taicafCooaa. ItXavfJp«moTepov wap* tjjuv o toxsto(; tt^(; a{i6X<03Ett);. ^loHi 8e xal y^v iirl aol ^^aXsiraivooaav xal itaiSoxTovia; iroivac ou ^aOofiouoav e!oirpaTTea6ai.

Xa. He. H<DAI2T1QN eAAHTl.

To Mtjoixov opveov o Taci? xal täv MrScov n^v oirspoijifav X8xXr|po>Tai, [ti-^a Ti xal uiripoYxov im T<}i xaXXsi <ppov(ov. Tootod xal Tr^^ 6rXeiav TjTTooÖat Soxel. To Tcrspov TotYapotiv oia 8-:^ xofjir^v avioTTiat xal icepupavioraTov ti toi? opÄoi xaXXo? Trapej^sTai, xal xoxXixov

festgehalten, ungeachtet er sich doch hat Gewalt anthun müssen, wenn er den Pfau einen hervorragend arbeitsamen Vogel nannte.

52 Die Worte to6tou xoel t-^v Ä7)Xetav T)TTäoOai ooxct sind verschieden gedeutet und übersetzt worden. Cimedoncius : .,i>i qua re tarnen modestior videtur eMe pavo foeiniha ;" Die Genfer Uebersetzung : „ea re etiam foemina inferior esse videtur;" Boissonade endlich giebt folgende Interpretation: ,^a pitlchritudine foetninam etiam victam ac captain cedere atnori videtur."

Ganz abweichend von diesen Erklärungsversuchen ist die Copernicanische Uebersetzung, bei welcher sich wohl ein Versehen eingeschlichen hat, sei 0B ein Schreib- oder Druckfehler. Denn es scheint doch kaum glaublich, dasB Copernicus xjp xdtXXct und tt^v ^HjXetav durch ein und dasselbe Wort (pulehritudinetnj wiedergegeben haben sollte.

84 1. SCHRIFTEN VON COPEBNICUS.

remque efficiens 'figuram coelestem imitatur ornatum, et pennaram oculis Btellarnm texturam effingit. Et haec quidem indastriamm avium est consuetudo bona cupientium. Non enim invident prodentes ornamentiim snnm pictoribns. Tu vero tuis resides litteris et virtates tuas abscondiB, et labores immanifeBtos dimittis, tanta utilitate noB privatos despiciens. Si igitur aliqua sit invidia in contristando nos, irrationabiÜB est conatos, et promissioni toae longe alienuB. Si vero pigritia causa morae fuit, tune viro rustieo comparatus es, qui multos Budores terrae mutuavit et in aestatis vigore non coUigit spicas.

32. Ruralis. Poas Ampelio.

Age consonantiam vetulam^^ plangemus ; fluvius exultavit mala nobis petulantia Ifixurians, totum agrum diluit/ et novellas vitium plantationes terribiliter Bubmersit. Sed maior in hoc infelicitas est, quod non vult infaustus hinc recedere. Desiderat enim in agro morari et de agro meo alveum fecit, fletu dignum videtur. Pro vitibus pisces seremus, miseri. Quando fluvius voluerit, venabimur; quando voluerit , fame afficiemur, et magnum quoddam mihi donum concessisse videtur. Utiu^km aestate minime nubibus supplicaremus imbrem squalentibus nobis concedi. Ita enim, quae possidemus, nunquam perderemus, nam fluvius secundum se ipsum molestns est. 8i vero etiam pluviae abundaverint, igne sunt immodestiores, et fremitus uulla moderantia coSrcet.

33. Amatoria. Galatea Thetidi.

Laudo prudendam tuam, et expertissimam approbo, quasi enim ex tripode quodam Pythico futura mihi narrasti. Et lynce acutius profunda ac abdita considerasti. Callimachus nos dereliquit ; evolavit elevatus acutissimis fastidii pennis, fugit nös pessimus, et satietas desiderii dux ipsi factus est. Tu plemmque

53 Die Aldina hat ^epövriov nicht, wie die Übrigen Ausgaben, durch das vorgesetzte tu als Vocativ bezeichnet; ebenso wenig war diese Deminutivform

BEWTAAKTOY EniSTOAAI. 85

oicepYaCeTai oyr^\L'x , xal tov oupaviov sf/oviCetat xoojiov , xal toT? ocpOoLXfioT«; TOü «repoü tT|V täv aorpcöv 8iaxo3)Jir^3iv avaTcXarreTat. Kai TOOTO jiev MrjStxÄv Äpvemv ^80? (piXoxaXov ou y^^P ßaoxatvouat tt^v iauteov eoxoa)ji(av CcoYpa^oo^ 8i8aaxoVTe?' ao 88 toi? 00t? ^?^^'!2 ^JoyYpapifiaat, xal ta; aa; apsxa? 4YxaXüirceic, xal toü<; itovoo«; av£ffi6e(XTOo? ea?, TTjXixao'Hi? cocpeXeta? Tjjxa«; x)P®^o^'^°^^ irapopÄv. Et fxsv oüv ßaaxavta Tic eoTiv ojjLac to Xüicoov, acpiXoaocpov to i^c/zipriiia xal TT|? oTjC iT:a'^^E)da^ aXXcTptov • ei 6e oxvo? tt^v avaSoXr^v Ta|xteu£Tai, TaoTov Ti ffiitov^a? av8pl y^^^PY^P itoXXou^; toü; iSpÄTa;; 8e8aveixoTi T^ Y^ > ^*'^ 6epoo? ^^P*^ .H*^ 8peirofjLiv(|) tou? aTajjua?.

X6'. AFP. nOA2 AMHEAIQ.

Asupo EüvauXiav y^P^VTiov xXauaco^v. iroTafto; aveoxtprr^a«  xal xaxov r^jiTv (opj^Tj^aTo axipTTj[xa * oXov tov aypov eirexXo^aTo xal tÄ veoY^va täv ajiTreXcov ^oÖepo? eTueCüÖiae. To os jxeiCov 8i>3Tu}fTjfia, oox eOeXei (xiapo; täv ivTSüöev airaipeiv, i|i<piXo;(u)peT yap tcp -^rfiltp xal xoiTTjV TOV i^pov Treiro(7]Tat tov 7;{iiTepov. Kai 8axpua>v a?tov ioTiv {8eTv ävtI y*P «j^-toXcov toü? ?j^Öoa? Y^^^PT^^H'^ °^ TaXave;. "OTav TTOTajioi; sÖeXiQ , ÄyP'^^J^^^ ' ^'^^tv sO^Xt) , Xi}jicotto[jl£v * xal jjiYtt Ti {lot 8Äpov cpiXoTtfxetaÖai 8oxei. Ei'Oe t(p Öepei Ta; vscpeXa; (i7]8a]jic5? txsTeoop^v o(i6pov TjjiIv auj^jiÄat ;(apiCea6at • oGto) y^P «Tcep xexTT)jie6a oux äv a^iQpijfteOa. noTafio<; y'^'^P aito«; xaö' eauTov e7ca}(6r|C' ei 8e xal o|Ji6poi<; TüXoürrjaaicV, too Trupo; saTiv axpaTeaTepo; xal piTpoi? ou '/akivoi xd ^ppuaYlAata.

Xy'. et. TAAATEIA OETIAI.

'ETcatvo) 300 TTjV '^povTjaiv, xal to Xtav ejiirsipoTaTov aYajiai* mairep y^P ^* Tptitooo; IloOtxou Ta jiiXXovTa otTjY>]a«> [xoi xal tou AoYxem? oEoTepov tÄ ßaOoTspa ts xal acpavf^ täv 7tpaY|J.aT(üv saxdirr^oa?. ' KaXXtjia/o? T/P-a? xaTaXeXoiTisv • aTziizTr^ jieTecopiCojxsvo; o^o TaT(p TW Too xopoo TTcepcp * i8pa7riTE03£v yjjiok; 7ra[i[jiiapo; , xal y^"

. '

in die damaligen Lexika anfgenommen. Sonach dürfte es wohl zu entschuldigen sein, wenn Copernicus ^ep^vTiov mit ^jsarjkias verbunden hat.

86 I. SCHBIFTEN VON OOPEKNICUS.

mc admonuisti : iuramentis ne crcdideriB Galatca, amanti nihil inramentis promptius est. Ämantes euim invenes volaptatibas incbriantar, et privantnr recto consiiio, et agunt et loquuntar, quidqaid iusserint capidines. Non enim compos habent negotiorum snorum desiderium. Ineredulitas fide securior est, et ad deeeptionem iuramentum Bophista est fide dignissimus.

3t. Moralis. Themistocles Chrysippo.

Ex quo sapientia etiam in fabnlis celebratur^ agediim Chryflippe, narrabo tibi fabulam non inhonestam. Proficiscebantur olim ad lovem aves, et Olympium praeficiebant *^ ducem. Contristabat enim aves carentia prineipatus, et magno qnodam bono praefeetura earebant, propter qnod multam habebant confn8ionem. Innnit igitur lupiter, et eonsultnm opus fnit, deditque supplicantibus magnum donum, regalis videlieet dignitatis postalationem. Mandavit itaque avibns in stagna ae fontes proficisei et sordes suas ablnere, ut principatus approbationem aquis eonfideret. Erat enim eminentia pulchritudinis apnd lovem praeferenda. Lavabantur ergo aves, postea ad lovem denuo revertuntur, et sunm quaeqne ornatnm ostendebat. Pica vero propriam deformitatem eavens naturae artificinm defraudavit, alieno omatu suam exomans indecentiam^^. Sed deprehendit turpitudinem noctna et fictum omatum manifestavit ; cognoscens enim propriam pennam ut propriam abstulit et caeteris avibus exemplum dedit, ut quaeque propriam auferret. Et facta est denuo pica pica. Haec fabula, Ghrysippe, veritatem admodum proclamat magnam nobis sapientiam disserens. Ita enim mortales nihil hie possidemus proprium. Sed viventes quidem ad modicum tempus, ficto privabimur ornatu. Mortui enim privabimur bis, quae nostra non sunt. Contemne igitur divitias

54 Die Uebersetzung von i7:peoße6ovTo durch praeficiebatU ist ganz unverstündlich. Auch die folgenden Worte r^arentia principatus" dürften ohne den Griechischen Text schwerlich verstanden werden.

55 Copernicus weicht hier von der Aldina ab, welche die, dem Sinne

BEIHDTAAK'J'DY EniiTOAAI. 87

Yovev xopo; aircj) Tr|<; eitiOofiia; 7rp£36üTspo?. i^o M jxoi iraprjvsi; itoXXa • «Opxot? (iTj TTsftoü, FaXarsia * opxcov toIj; epd>3tv ooöiv eanv cojrspe^Tspov ». 'KpcoTixcDV ^ap Ol veoi [isOoovTe; tjSovcov xai to xaXcb; «fpaipoüVTai ßoaXsosaOai, xat Trparcooat xat cpOeYYovtat 03a voji-oOsroi)aiv Ol EpfüTS? • oü Y^^p aüToxtvT|Tov ejfooai täv TcpayjjLaTwv tyjv e^eoiv aTTiTTta irbrsa>? eoixsv aacpaXearepov, xai irpo? airatr^v opxo? aocpiarrj; eanv aSio](p8(u^.

X5'. H«. eEiMirroK vHv xprsiiiiiß.

I

'ETieiOTj 3tt)',ppooüvr^ xai irapa x^ jiü6(|) T£TijAT|Tai, ays ©Va, XpoowcTre, 5iajii>0Q^^OYT]a(i>[xai aot {JiuOov oox aaejjLVov.

ilcpixovTo iroTc irpo? tov Aia ta opvsa xai *OA.Ujxiriov eTrpeaßeüovTo T|Y£ftova • r^v Y^ip avap^ia toü; opviOa? to Xuttouv , xat jASYiaroo tivo? aYaÖou, f^Ysp-ovia;, iyrfisoov, xai t^oXXtjV 8ia toüto ttjV axoaftiav exixTr^v-o. 'Eirevsoas toivov Zso;, xai y^T^^^^ epYOV to ßou^fia, xai ocopsiTai 8(upov T0I9 IxsTsuoooi 6au(jLaaTov * ßaatXeo)^ y^P ^C* a(tu)}jLa TO oi8o}jLsvov. npoosTaTTe 8fjTa toT? opveaiv im Xt^Jivac xai irriY«? oi^ixia^ai xai tov &auT(ov a7coa[jLr]Eaa6ai f)ü7cov, xai toT; u8aoi ttjV ßaoavov TT|C rjYep.ovta< SKioTsuasv ■ -^v y^P eo^peTueia irapa Ttp Au to ti{jLiofjievov. 'EAooaavTO 8r^Ta oi opvt6e(;. EiTa irpo? tov Ata iraXiv8po{jLOuaiv euOo;, xai tiqv iaoToo SxaoTo; eoicpsTrsiav IvsSsixvoxo. '0 8e xoXoio^ TT|V oixsiav oe8ia)<; ajiopcptav, t/^v t>jc cpussco^ OTjjjLioopYtav 4voOsuaEv, aXXoTpicp x69{A({> TTjV ÄaoTou xaX^«ü7riCo>v suTipeTreiav. 'AXX*

^XsyIs ttjV ajiopcpiav 7] y^^'^^» ^*'^ "^^"^ ixcteXaoTov xoajxov e88txvüS'

TO YO^P ot^etov eTciYVouaa itTspov, ox; r8tov acpsiXeTo , xai toT<; aXXoi; opvsoi«; e8i6oo icapa8£iY|JLa fxaoTov acpaip£lo6ai to loiov. Kai "^i^o^e^ aiiÖi; b xoXoio^ xoXoio^.

  • 0 jjLüÖo? oüTo?, Xpü3iW7r£, TT^v aXTjÖ£iav xa6a77£p uirap (fbi^'^eiaiy

iroXXTQV acücppootJvT^v rjjuv 8tr^Y®^f^^^^- OuTcp y^P "^^^ ^^ av6po)iroi oo 8£V TÄV T^8£ X£XTT){X£6a iSlOV ÄXXÄ C«)VT£C JlfiV Ttpo^ oXi'yOV ETTl TcXaaTfp a8{jivuvofi£6a xo9}i.q) * t£6vT|X0T£; 8£ i(fiQpr^ii&ba airsp oux £9tiv

widerstrebende, Lesart vjr.pizaas aufgenommen hat, während CopernieuB ditpiiutav übersetzt hat.

88 I. SCHRIFTEN VON COPEttNICüS.

I

et corpus, sed rei immortalis curam habeto animae; haec enim aeterna et immortalis, illa vero mortalia et ad modicum nostra sunt.

35. Raralis. Myronides Moschioni.

Aratorem bovem Cicaniae ^ concessi ; non enim habebat alterum iugo comparem. . Promisit autem et ipse Cicanias taarum suum mihi daturum; bove enim carebam et ego. Nam optima» mihi tauras perierat, dum saeva illa pestis inesset pascais. lUe autem bonus Cicanias pacta fregit, et, donec intentio eius proficeret, amare opinioiies ^'^ videbatur. Ego autein tyrannicam illius sentinam^^ lugeo. Non enim^» aratores boves habeo, sed aratorum tempus etiamnum praeteriit. Tribunal igitur adversns Gicaniam armabo, et iudices praeficiam Universum praedium, et deceptionis illius sustinebit sententiam ^<) ; et immodestos admonebo, ut a malitia abstineant, unins hominis destructionem^^^ modestiae praeceptorem habentes.

36. Ämatoria. Erasmius Lysistrato. Deludunt homines Amores, et sub luna degentes in servi

5ü Die Manuskripte, wie Bämmtliche Ausgaben, lesen Tuxav(a<;. Die Abweichung der Copernicanischen Uebersetzung kann wohl kaum aus einem Schreib- oder Druckfehler entstanden sein, weil dieselbe Schreibung des Namens noch dreimal wiederkehrt.

57 Td Bö^avTa kann hier nicht heissen : y^das gtd Scheinendtf*^ sondern „das Beschlosaent^'. Die Warschauer Herausgeber haben deshalb, um die Stelle verständlich zu machen, opiniones geradezu in condüiones verändert.

58 Die Original- Ausgabe der Copernicanischen Uebersetzung giebt senientiam, welches auch die Warschauer Herausgeber unverändert übernommen haben. Dies ist jedoch ein augenscheinlicher Druckfehler, da (xvtXt] eben sentina bedeutet. Auch die Genfer Uebersetzung hat dieselben Worte wie Copernicus für tt|V xöpawov avxXtjv gebraucht.

Was Theophylactus mit diesen Worten hat sagen wollen, ist freilich schwer zu bestimmen. Eine Variante findet sich in keinem Manuskripte. Die Interpreten haben deshalb versuchen müssen die Worte zu deuten. Ciinedoncius übersetzt sie durch tyrannictim cimt<igium. Boissonade verwirft diese wie die andern Uebersetzungen , ohne etwas Besseres an die Stelle

eEO<DTAAKTür EI112TÜAAI. 89

Tj^ieispa. 'Ticepopa toivüv jfpTjjiaTcov xat oo>[xaTo;, aÖavaroo 6e irpcty OvTjxa xal irpo? oXfyov eorlv Y]|jiTepa.

Xe'. AFP. MYPÖNIAH2 M02XIQNI.

Tov apoTTjpa ßoöv xej(pT/xa t^) Toxavia* oo ^ap TjV autcp toü Ceoyoü«; to Sxepov. '£10)^72 t^«To 8s xai TuxavCac tov eautoo [loi raopov irapaa}(e36ai * ßoo; ifap äXeiTrojir^v xaYu'. '0 ^otp ÖaüjJLaGTo? jioi rabpo^ airoXcoXev, cwcoTe j^aXeiro? dxstvo^ Xoi)xo^ toT? Opefxfxaaiv eveSi^(iTjaev. ' 8a xaXo(; Toxavia; xa? oovÖTjxa«; 8ieXüoe • xalj K^XP-^ ^"^^^ h oxoiroc auxcj) 8trjVueTo, ax^p^etv e86xei xa 6o5avxa. 'Eyco 6e xr^v xüpavvov avxXT|V ÖpTjvÄ • oo yap apoxTjpa? ßoa; xexx7j(jLs6a , 8e xaip6? xcDV aporptüv tjStj ttou xat Trapepx^jxe. Aixaaxr^piov xofvuv x<p Toxaviq^ 07cX(ao[i.at, xat 8txaaxa? aTcav to ympio"^ 7rpo(3Xijao[jLat. Kai xf^*; aicaxi)^ ixEivrjc; 8txa^ ucpe^Tai * xal xaxia^ irEtaofx&v touc axoXaaTou^ aic^X^^^^' ^^^^ avOpoiiroo cp6opav ocüfpoouvT)^ 8i8a9xaXov e^oyTe^.

kn'. ET. EPA2\U02 Ar2I2TPATß.

riaiCooai too^ av6pairoo(; ot EpooTS^ xal 8ouXaYaYou(3i too( oico

setzen zu können. „Quid sit nunc avcXr^, so lauten seine Worte, non divino, nee correctio probahilis succurrit. Ceterum si graeca latine mihi forent vertenda, non vertissem, ttt Kitnedoncius, nee ut Genevensis, sed si non verius, saltetn non absurde y^yrannicuni multorum exantlandorum laborum onus,"*'

59 In der Original - Ausgabe folgt auf die Worte non enim noch inquit, welches auch die Warschauer Ajusgabe übernommen hat, obwohl dasselbe den Satz ganz unverständlich macht. Die Vergleichung mit dem Griechischen Texte ergiebt Übrigens, dass sich dort kein Wort findet, welches zur Einschiebung des inquit berechtigen könnte. Es ist dasselbe deshalb in dem vorstehenden Texte weggelassen worden.

60 Sententiam — sustinebit eine ungewöhnliche Wortverbindung in engerer Anlehnung an die Griechischen Worte gebildet. Cimedoncius wählt eine uns geläufigere Uebersetzung „poenas subibit\

61 Die Original- Ausgabe hat destmctione, welches die Warschauer Herausgeber beibehalten haben. Die Vergleichung mit dem Griechischen Texte ergiebt jedoch unzweifelhaft, dass der Buchstabe m am Ende des Wortes durch ein Versehen ausgefallen ist.

9<l I. SCHRIFTKX VON C:OPEUNICT\S.

tatcm redigunt pueri alati, at quid etiam pictoribas crcdamus. Mtinam hostcm ip8um videre liceret! Ita enim iaculantcs sagittarcntnr et ipsi Cupidincs. 8ed hoc ipso majore afficimar iniuria, qaod etiam inimicos ignoramus, qaales Beeundum naturam sint. HoiuBmodi gane improvisa passione impliciti samns. Melanippen a Diodi/ro ortam plane desidero, neqoe somniara unqnam mulieris

r

contemplatns , sed golum, qnae ab aliquo andiverim, placere'^^ eam mirabiliter ; et valneratas sum animo, nullam ab oculis iniuriam paftgpß, quam pati consueverunt*^^^ Lysistrate. Nunc antcm facti sunt mihi oculi etiam aures, tanta Cupidinum vis potnit. Sive igitur erynnis sit***, sive phantasia quaedam: quod de his dicitur, non scio, neque enim unus ad veritatem fide dignus tcstis extat. Doleo tamen animo, et non amatam^^ amo. Et repentina turbatione praeventum me esse video^ amatum illud non fuit) et sola opinio habebat visum essentiam.

37. Moralis. Eufiades Cimoni.

Promittis multa et panca facis, linguam habes eminentiorem operibus. Si vero jactantia verborum apud te reputatur, pictores lingua tua sunt potentiores, talia fingentes tabulis, qualia faeere natura «non potest. Si vero gaudere pntas auditores promissionibus, ad modicnm quidem laetifieas, contristas autem postea tanto gravius; quoniam etiam optima somnia non tantum laetificant nos dormientes, quantnm evigilantes contristant: spes enim tota cum ßomno abluitur. Convcnicntia igitur linguae tuae adhibeto, ne

02 Für q[&etv findet sich in keinem Manuskripte eine Variante. £s ist also nur anzunehmen , dass Copernicus a^eiv mit dvodvew (aSetv, doeiv) verwechselt habe.

03 Die Lesart der Aldina eididetv (die andern Varianten sind et$)e oder ctoiHa ndoyctv), welche auch dem Copernicus vorgelegen haben muss, hat ihn XU dem Irrthum geführt, in dieser Verbalform eine 3. Person Pluralis zu erblicken.

04 Die Worte der Aldina tV^v Oeopiav ifimxa hat Copernicus nicht Übersetzt. Sie sind allerdings etwas unverständlich. Cimedoncius übersetzt . .,An igitur insania quaedam sit in hoc conimento, ignoravi hactenus."*

eEOITAAKTOT Efll^TOAAI. 91

cieXT|Vr|V TralSs^ oTCoirrspoi^ iva ti xat tou CoDYpa^ou iretOoffisÖa. EiOe YÄp T^v Tov 7toXe(iiov opav ! oütco yap ßdfXXovte^ e6aXXovTo xal ol EpcoT8i. 'AXX' aoTo TOüTo i^Sixr^fieÖa TtXiov, oti xal toü? djfOpoo« ^iT^^^i" xa{i£v oiroTot n!jv «pooiv ovre; tüyx<*v<>^^i^- 0^^ t^9 aXo^wTcp 7ra6si aofiiceicXeYfjLOii ! MeXavtinnjv AioSmpou . airoyovov ixToicax; ico6a»^ [»rfik ovap icote to yiivaiov Oeaacüfisvoc^ aXXa fiovov axouoa^ ono tivoc q:Seiv aüTT|V 6ao|iaoT(ik • xal ß^6X72(tai ttIjv «po^T^v , pii^Sev ex täv 6<pOaX{jLcov aStxoojievoc, oicep efcoftstv icao;(eiv, AoaicrrpaTe" vov Si y^T^^*^^ P^^ 6p&aXfiol xal ta cota. Toaaura iq epootc 'Epcorcov Se6oviQTai. Eire ouv 'EpivvtJ? satt T1QV 6eo>piav rj^vor^xa, site cpavxaofa ti? iori xo Xe^Oev, oüx jTciorajiai* oo yap si« jiapxu? aSio/pso)^ irpo? aXi^Oeiav. AX^w 8s 0{AciK n^v ^ü^^v, xal ttj; oo/ opcojASVYji; epÄ, xal Ilavix^? jieTeiXr^cpevai jtavia<; Sox«5. Kaxeivo aösatov ^v xo icoOotifievov xal Soxr^ai? iiovy; TÄv itoÖoojiivov 8t)f£ XT|V SirapSiv,

XC. He. ETPIAAHS KIMßNl.

'EiraYY^XX'jQ TroXXa, xal itpaxxei? oXi^a, xal xt^v y^^tx«^ ex^t? o^^Xoxepav xr^^ icpa^eco^. 'AXX' et |jev [>Y)}xaxa>v xopttJ/oxY)^ xeOaofiaoxai irapa aol ot, Ctoifpoicpot x^c o^c SovaxoJxepoi ^XoixxTj; , xooaoxa icXaoxoupYouvxe^ xou ntvaEtv ooa irpaxxeiv t) 9001c ou Suvaxai* ei 8e xal ^atpeiv Soxei^ uitoo}(^o8oi xoo< axouovxac^ ptex oXt^ov piev eo^patvei^, avi^C 8e fiEx' 00 iroXo }(aXeica>xepoVj iirel xal xd>v ivoTcvicov xa xaXXioxa 00 xooouxov 7j}xa( 80<ppatV8i xaOeoSovxa^^ ooov i'^p7(^op6Ta<; eXumQoav* al y^P iXiriSec }iiexa xou ottvoo aovkvdcxavxai. Zofi^cova 87] Tj IfXayrxTB xa irpaYf^axa xixxTjoo^ tva [aiq xal 91X01? aire^ÖT^o^ tj/eu8o

Die Stelle scheint verderbt zu sein. Boissonade fand in Cod. A : ßpivöc im Ti7|N %ia^ und fügt der Mittheilung dieser Variante hinzu : „Videtur fuisse 'RpiN>>6( scriptum ab emendatore pro vera lectione, quae latet in nomine ßpfvöc. An <l>p6vT)? Utrum referat mdtu Phrynen illani xgnoro,^

65 amatam giebt keinen Sinn. Diese Uebersetzung ist sicherlich durch Uebereilung entstanden; Gopernicus hat statt 6piD(jiiv7)< gelesen: 'epo)p.£v72c. Die Warschauer Herausgeber Übersetzen richtig nach dem Griechischen Texte niewiäzian^f haben jedoch amatam bei Gopernicus nicht verändert.

92 I. SCHRIFTEN VON COPBRNICÜS.

amicis odio habearis mendax et inimiciB materiam vitüperii praebeas tanqnam veritatis expers.

38. Raralis. Tettigon Ortygoni.

Cur tandem, o miser, vestem detraxisti et perdices emisisti**? Vinnm tibi malnm fnit ; vino etiam Cyclopis ocuhim emisse ainnt Ulyssem. Ideoque nisi gallinas collegeris, tecum praeeipitabo me ipsum ; pnernm enim scelestnm vivere res est dißicilis. Si antem filius ante patrem sepalcram sibi vßndicet, intolerabile magis est.

39. Amatoria. Thetis Anaxarcho.

Non potes Thetidem simul et Galateam amare; non enim certant desideria^^. Nam Amor non partitar^^, sed neque dnplicem induces amorem. Sicnt enim terra duobns solibus vegetari non potest» ita ana anima dnas flammas amatorias non tolerat.

40. Moralis. Socrates Piatoni. recensere

)n

Ininria qnidem unllus afficitar, sed qnisqne nitro sibiy> ininriam infert. Yirtntis enim et vitiorum imperatores snmns. Agrnm tnum Philonides abstraxit; id qnidem extra te est, et animum tnum neqnicquam eontristavit. Damnum intnlit Philippus et annnlnm sibi appropriavit; nullam ipse iniuriam passus es. Qnod enim possidemns, nostrum non est. Filiam tunm abduxernnt barbari; nihil grave passus es. Non enim aeternum puerum habuisti; unper tibi non habenti agnatns est, et iterum non est tuns, cum non sit, sed fnit. Itaque iniuriantur qnidem homines, non fit eis iniuria. Et Homericum illum Cyclopern admiratus suro ;

66 Schon die Warechftuer Ausgabe hat etnisti mit Recht in emisisti verändert. Der Druckfehler findet vieUeicht darin Erklärung, dass in demselben Briefe kaum zwei Zeilen davon getrennt emitse vorkommt.

67 CopernicuB hat — wie auch Cimedoncius {f^eqae pugnat enim rnpido") — die Lesart oGtc ydp \xdytTai n6%ti seiner Uebersetzung zu Grunde gelegt. BoisBonado liest ou rtixay il^tTai („neque enim in frusta scinditur cupido""}.

1

eEo*rAAKTor ehistoam. 93

(iSvo<^ xal Tou ix^9^^ uicoOeoiv ^ycov irop(astac ahfitla^ uicap](tt>v

XV. AFP. TETTirQN OPTTPÖNl.

T£ hr(za, tpioaOXiSy ttjV iobifza hvf^Xkala^j xal too^ W8p8txac ifeicsraaac ; olvo^ ooi y^T^^^ ^^ xaxov. Oivou xal tov KuxXu>7roc ocpOaX|AOV (ovTiaaoOai tov 'OSuaaea ^aai. Aio si [t7| auvabpGtcjsia; ^ T8Tt(~ ycov, Touc opvi6a(, auv ool xaraxprj^iviaai^ii ip,autdv. Kai icalSa ^ap axoXaoTov C^v ^oXsicov , xal ra^pov irpo tou iratpoc otov 9(psT8ptaa96ai xal Xiav iorl SuacpopuiTaTüv.

Xe'. ET. eETlS ANAHAPXß.

Oo Suvaoai ÖstiSo; xal FaXaTefac epav. Oote ^op [iayje,Tai iroÖo? • ot ifÄp EpcDTSc 06 |iep{CovTai. *AXX' odts oiicXoov av ävsyxou TOV 8ptt)Ta* tt>? Y^P 1 T^ 5^^ TjXtotc 00 öovttTat ÖaXirsaÖai, oütui jiia

  • WX^ Suaooc irupomv dpwTixcov oux avi/STai.

ji.'. He. 2QKPATH2; nAATQNl.

'A&tx&iTai jjiv ouSe((; * aSixoooi Ss icavTs; y auToptaTm; sxaaTo; 4aiiTov aSixwv apsTij^ ^ap xal xaxia^ Isfiev aoToxpaTopsc* 'AcpetXero aoü AscoviBtjc to ^i^Siov ' touto täv exTo? * xal tt^v ar^v ^o)fT|V ou8ev 4Xu{iT^vaTo. ' F^Cr^fi-itoos OiXiTnro; xal tov oaxTiiXiov acpsTspi'CeTttf ou8sv TfiUr^oai aoTo;* to -/ap Jicixtijtov oojf TjpiTepov. Tov oov olov avetXov ol ßap6apoi • oo iriirovöa? ti ösivov ' oo ^ap at810V TOV iraT8a ixixTTjao* Iva^xo* ^oi K*^ xsxTTjptivcp icpooYS^ovs, xal 7:aXiv oox eoriv, eicstiuep oux -^v, aXX' sy^vsTo. Ouxouv a8ixooatv, oux a8txouvTai ol av6ptt>7roi. Kai tov ^ ü{ir|pixov T£6au)iaxa KuxXwira '

68 patitur ist unzweifelhafter Druckfehler; es ist daher ohne Bedenken in partitur verändert. Die Warschauer Heransgeber haben auch hier die Aenderung im Texte selbst nicht vorgenommen, obwohl sie richtig tibersetzen : abo miiokö sif nie dzieli.

94 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.

nallum enim nocere ait iniariam patienti®^. Et erat pastoris negatio affirmatio veritatis.

41. Ruralis. Marathon Peganoni.

Giviles tempestates fugiens et intolerabiles civitatis tumultus haue agrum conduxi et alterationeni '" aniiui invenire sperabani. Sed maiora etiamnum mala incidi. Modo enim mbiginem habeo bestem, modo locustas, interdum etiam grandinem. Pmina antem frnctus devastat, nt inexorabilis tyrannns; et aqaas miser yentis permitto. Heu me infelieem! quo divertam? quando ruralium laborum reminiscor, civitatem amplector; quando civilem tarbam amplector, ruralia amo; et quod praesens non est, felieius esse praesentibus videtur. Una tristitiarom solutio mors est, sive naturalis sit, sive rursus coHScita. Ideo strangulationem mihi pharmacum abhorreo. Stolidum est enim, ut infortunati niortem assumant^^

42. Amatoria. Pericles Aspasiae.

Si dona quaeris, non amas. Muneribus enim non afficiuntur Cupidines, et amantes eadem facere docent. Si igitur amas, dare utique magis quam reeipere congruit. 8i vero pecunias sitis, et propter opes finxisti te amare, seutentiam lingua i*epr6hendit, quae vendit auro voluptates cupienti.

69 Die Uebersetzung der Worte ouU^a ^dp ßXdnretv d(txo6pievoc l^aoTic ist allerdings etwas schwer verständlich ; sie war aber auch nicht leicht. Wenigstens ist die Uebersetzung bei Cimedoncius nicht verständlicher : nHomericum cycloplem admiratus sum, gut nullt ex iniuria nocere se dicebat. — Theophylactus spielt, wie ganz klar ist, auf den Homerischen Vers an (Od. IX, 408] 'Q (p(Xot, out(c \ils, xTcCvet oöXqi oitht ßi^cpcv. Auch den Schlusssatz hat Copernicus besser als sein Nachfolger übersetzt (Cimedoncius : „et erat ea pastori eloctttio, quae est veritatis affintuxtio**) .

Boissonade hat den Satz folgendermassen interpretirt : Cyclopern . . . qui quum esset vel esse videretur affectus iniuria, neminem ipsum laesisse cuebat; et erat pastori negatio veritatis afßmuxtio.

70 Die Warschauer Herausgeber haben alterationem unnöthigerweise in reereationem verändert. Copernicns hat sich nach dem Griechischen jACTapoX«/! ein eigenes Wort gebildet.

I

I

■ ouSiva 7ap ßXaircstv afilxouftövov I<pa9xs \ t$ itoniivt aitocpaoic

i jia'. AFP. MAPAOÖN I^NI.

Tooc TcoXiTixoü? xXoSoova? Ixcpoywv x4 aiiapoii'CT^"^^^ fjopo6oi>c TOü ÄaTeo<;, efiiaOcuaauTiV xov aypov rv/ai ustol6oXtjV v^X^i^ ISoxoov süpetv ' aXXa [istCoot xaxoT; e|i.ija. Oots "(ap "^^«^ ipu3t67]v sj(ü) iroXi^ioVy itots xa; axptoa;^« xai xtjv ](aXawav Tj 6e Tcaj^VTj Xüjiafvetat too? xapiroo; (i; 4/jto«; Tiipavvoc * "Jtai

Tpair<o{tai; "Oxav täv i^stüpYixÄv irovwv pksv, ta tou aaxso? a97raCo{Jt66a * oxav tov roXinxov Tapa;(ov aoUöa, "c* *^i^ a^poix(o? ipÄ • xal TOü irap6vTo<; iort to jatj iraplu^saTspov. Mi** '^'^^^ XinnQpcov ava8i)at(; eortv b Öavatoc, strs ^aatciv, sixs iraXiv au6a(psTo;. Oüxoüv a^xovYj [tot xb cpapfiaxov fflrsxau * aitops^v 7«? TOV Öavaxov xoo^ 5uoxüj(oüvxa; tqX(6iov. \

\l6\ et. OEPIKAHS ASm. El 6Äpa Ci^I«, 06 ito6ei<; • oowpoSoxrjxip 01 Epwts; , ** Touc iToBoüVTa; TotoüTOüc SiSaxoootv. E? utv ep*?> "^^ otoovai jj-aXXov^ T TO Xa6etv oJxsioTepov et 8e XP^in ^P^"^^ ^^^ ^^ "^"^ 7op(av xb iro6eiv avaiciicXaoat , Tr|V Yvtojxr^v tj |aaa oiTiXs^qs , '^ Xoooa XP^^^ ~^^ 7]8ova<; Tq> lÖiXovxi.

71 Eine sicherlich verderbte Stelle, welche d Interpreten viel zu schaffen gemacht hat; es ist daher nicht zu verwarn, dass Copernicus, von kritischem und lexikalem Apparate entblösst, i nicht zu helfen gewnsst hat. .

Der Genfer Uebersetzer interpretirt : „itaque laq\s remedium est ; odio est mihi vita: miseros enim mortem prodiicere stuUum 6\ Cimedoncius u setzt dagegen: r^non igitur (oüxouv und nicht o6xouvL^occrf«onetn odM eie pro remedio refonnido : differre namque mortem inforti^tos stuUum est . der Didotschen Ausgabe des Stephan. Thesaurus fink sich endlich unter aloipeiv die Bemerkung: j^udacüts alwpelv töv Oavatov lam ßnire suspen i » TheophyUtctus.^ \

Boissonade proponirt, „donec meliorem melior lectiori^i off erat codex »^ Cönjecturen; man solle entweder lesen „ouxouv d-yyövij [i t6 «^PH-^*®' P*^^ '" xeoÄat ydp t6n Odvarov oder . . . ^({pfjLOtxov ßoeXXuTTeoÖai ipov ^ap "^^"^ «av^.ov.

1

I i

1

\ \

96 I. SCHRIFTEN VON COPERNICÜS.

43. Moralis. Diogenes Demonico.

Artificiosa muliereula, semivir, nullius secundum natnram perfectionis, contemnendus Lydus eunuchus. Omnibus enim corporis membris linguas habere pudendas perhibetur. Ego autem Homericum Ulyssem imitatus iacula illius non sentio. Virilis'^ enim res est, si muliebre genus dominos percutiat. Sed quid tibi arrogantius pauca dixerim Diomedem imitatus? Latrare certe et furere eunueliis congruit. Destituta enim potentia manuum omnia per linguam faeere conantur. Amici autem benignitatem nostram multum praedicant, quod conviciatorem ipsum poenis non iniecerimus. Ita enim si asinus latrasset^^, nunquam utique in ins eum voearemus. Quod sane modesto imperio promulgatum esf^.

44. Ruralis. Pramides Corydoni.

Gras ero conviva'^, omnia ad nuptias mihi comparanda sunt^^»: fabae, ciceres, carieae plurimae, dulcedines et mellita et placentulae. Ipse autem porta artificiosam fistiilam suavissimas melodias decantaturus. Nosti enim ruralem musicam peritissime Corydon. Torum enim Venereum omnino ad voluptatem movere volui, quae tnbali resonantia delectetur.

72 Copernicus hat dopav^; mit dvopelov verwechselt

i:\ Die Warschauer Heraus^^obor haben ohne zureichenden Grund htrMset in caleitrasset verändert. Letzteres ist allerdings dem XaxTiaeisv entsprecliender; es ist aber, gar nicht anzunehmen, dass durch einen Druckfehler aus caleitrasset, wenn es Gopernicus geschrieben hätte, latrasset entstanden wäre.

74 Hier hat sich Copernicus in eigenthümlichcr Weise zu helfen gesucht, da ihm ein ganz verderbter Text vorgelegen. Die Aldina gewährt uns den Schlüssel für das Räthsel, welches uns Copernicus aufgegeben, indem er die Worte T(j) ^(u^povCoxou ScoxpaTei durch ftwdesto imperio übersetzt. Es ist in der Aldina nämlich — welche, wie bereits erwähnt ist, die Eigennamen nicht mit grossen Anfangsbuchstaben schreibt — die Silbe ooi von den nachfolgenden Silben xpaiei getrennt und an ooi^povCoxou herangeschoben („ococppov(oxo\>aa9 xpc^Tci^} . Eine ähnliche Verschiebung der Silben muss in dem Manuskripte des Gopernicus stattgefunden haben. Um nun in diese unverständlichen Worte einen Sinn hineinzubringen, hat Goperfiicus — an dem proparoxytonon otu^ppovioxouatu , wie an dem mangelnden i subscriptum keinen Anstoss nehmend — sich ein Wort acu'f povbxo'jao; = ooicppovtxö; gebildet !

BEOiDYAAKTOr EniSTOAAI. 97

ji/. He. AIOrENHS AHMONIKQ. To TS^viTov Y^vaiov, to St^evi? YjjitavSptov , to izapa t^ ^üssi xara \irfih IvteXs;, oßpfatsov Au8o; eivoojfo? • SitavTi f ap ra toü oiofiato; jiiÄTj Y^***^*> £X®^^ aojfT^fjLova;; iiraYY^XXovTai. 'E^di 8s, xara tov

  • 0[jiT|pixov 'OSoaasa, täv ixetvou ßeXcuv oix aia6avo|Jwr aSpavs; -^olü

irXiqTrstv TO Y^vaixslov cpoXov too; rjpcDa;, tva ti aoi xai 3o6apu>Tspov aicoyÖ^YScüiiat, tov Aiofjiijoij ^i{i.o6fisvoc. *YXaxTsiv 8f|ia xal ^fiYjvsvat Toi; suvoüj^oi; eoTtv ipp-oSiov t^? täv j^stpÄv i[ip eaTspijjisvoi Sova^jLStt);, aTravTa ota tTjV YX«)TTr|? Tuparceiv iÖeXouaiv. üt Ss ^Ikoi icoXXi^v suTjOsiav xaTr^Y^P^^^^ Yjfioiv äitetofj tov 66ptaTf|V oü Troivaic i^;istr{;a(ts6a. Outo) ^ap xal ovo<; si XaxTiastsv, oox av oixaTnjptov auTco ao^xpoTTiaaifASv. Toüto 8i toi xal T(J) 2ü>©pov(axoi> Iioxpcrse xaAm? SiTjYopsoTai.

J18'. AFP. nPAMIAH^ KOPTAßNl. Aoptov laofiat 8aiTujwi>v. ^iravTa irpo? tov Yajiov'^oitape<5XSüaorai, Itvo;, ipsßivOo;, lo^raSe? TroXXal, xal ^Xsoxo;, xal jialurroüTa, xal iroicava. Auto; 8s xojjliCs ttjV evts^^ov ouptY^a, tÄc os2^o|i^vou; fisXcpSia; asofisvo; * Tj^Öa ^ap iroifisvtxr^; [Aousoopyia; ^^{xcov, Kopo8ov. Tr^v ^ap icaoTa8a ßs6ooXT||xai irpo; 738ov')qv xivsTv ippo8iotov ToT; ü:ro t^? aaXitiY'jfo; OsXYO[JLivT|V iqjfrjjxaotv.

Aus diesem Beispiele kann man übrigens ersehen, mit welchtieig^* thiimlichen Schwierigkeiten das Eriernen der griechischen Sprachatilauab verknüpft war. Anch in der vorliegenden Uebersetzung dürfte bet^oVeher Erwägung Vieles billige Entschuldigung finden, was auf den erstel WA. Anstoss und Verwunderung erregt.

75 Auch hier ist Copernicus der Lesart ^oofjkat oatrjpiaiv gefolgt, velebje die Aldina bietet, ohne zu beachten, dass, wenn nicht ^aiTUfjid^ in der Bedeili-' tung von Gastgeber genommen wird, dem Satze kein Sinn untersile^Jen ist. Oimedoncius übersetzt foofxai 031x6 (xow anch hier: „convivium dabmu^f'

Boissonade hat aus Cod. B. die Lesart loo {loi aufgenommen und &b|Br' setzt: crcu sis tniki convha,

76 Wegen der irrthümlichen Auffassung von £ao(juzi SatxufM&v hat Qflpej cus sich genöthigt gesehen Trapaoxeuaorai durch comparanda sunt zu ü])<

Die Warschauer Herausgeber haben comparanda in camp ar ata veAi was dann freilich mit dem voraufgegang^nen eras ero conviva nicht haa^^ der polnischen Uebersetzung haben sie die Lesart fao piot ^iituik^v üt legt {yylutro hqdi u mnie hiesiadnikiem") .

f

I

i

V

98 I. SCHEIFTEN VON COPEBNlCüS.

45. Amatoria. Leander Pyladi.

Valde nobb iusidiantur Amores. Ego qoidem amo, desiderata autem odit. Qnid faciam miser, non aequam habent Cupidin^ laneeni; tristes hominibus ponderant fletas. Si igitur iniquitatem faeiunt, dei minime voeentur ; si aatem appellationem non fallunt, juste agunto et mihi dolores seeundum aequitatem distribnnnto.

46. Moralis. Diogenes Aristarcho.

Terruit Alexander Macedoniam Bucephalo equitans eqno. Nee ^utem freno minime obedivisse narrant, neque manualibus blandim^ntis demulcitum fuisse. Erat enim inmansuefactibile animal, et Furore equitari non se permittebat^ et erat malum quoddam inaceessibile, et versantibus sibi valde metuendum. Quando igitur Alexandrum ascensorem sortitus est, saevitiam mansuetudini admodum commiscebat commutans moerore fremitum et correptus videbatur". Non enim licebat Alexaudro resistere. Eris igitur A.ristarche et tu fortunae obediens. Non enim Alexandro, sed fortunae, Bncephalns obediebat.

47. Buralis. Poemnion Arnoni.

Ovium ubera rupturam mihi minantur et mulctris haud scio quomodo eaream. Quapropter da mihi ipse mulctras, at ego lae «tibi praebeO; pro magnis donis parvas gratias recepturus.

'* 48. Amatoria. Chrysogona Terpandro.

Non spenie obiurgantem simul et arguentem. Amantes enim

  • ^lcia quidem et oblectamenta recipiuut, plagis autem et eiea^"^bus saepe deformantur. 8i vero iucrepationes non toleras,

"®4ue rosam vindemiabis spinam cavens.

'7 Welche Gßriechischen Worte Copernicus mit ,,«< correptus videhatur^ ^^. ^berB«tzen woHen, ist wohl kaum fraglich; es soll doch sicherlich eine ^^^ Uebersetzung der Worte xat r^v iSeTv oi6cppava tön dx^Xaiov darin ent. ^^ Sein. Die Warschauer Herausgeber jedoch haben, eine Verstümmelung m aei. A|j(i,.m5]je jg^ Copernicanischen Uebersetzung annehmend, die Worte

BEMtAAK'Jinr EniSTOAAI. 99

jis'. ET. AENA^A02 nTAAAH.

Aiav "ijjuv ot ^Ep<i)T8<; d7re}(6avovtai. 'E^oi [jlsv epÄ' y] Se iroQoufjivr^ fiijsT. Kai xi Spaaaifii av o tpiaaOXio«;; Oux {90J^(>oicov ejfouaiv ot Epiots? TcXaattYTa * aviaa toi; avOpcuTüoic CoYooraToooi tÄ Saxpoa. Et (xsv ouv aStxousi, 6sot [x-ij xexXr^aOcoaav * st Ss dqv xpo3-* TiYoptav oi ij;8u8ovTat, opOtt); StxaCetcüoav, xat xa; aJqrfio^a^ dfiot xaxa To öixatov {AsptCiTcosav.

ji;'. He. AierENHs apistapxq.

KaxiTrXrjTx* xr^v Maxsooviav 'AXe£av8po;, xw ßoüxscpaXtp stcoj^ouasvo; i7nr(p. Tov 5s tintov jjaXivco laxopouat }i.T| irsiÖsaOat, [irjxs Ss }(£tpo736eat xoXaxstat; [xaXaxxsaOai. Kat -;«? axtöaaasoxov xo C«>ov xat X(p 6o^tt> xo tinro; stvat acpTQpr^xo, xat xaxov xt a-poaixov r^v , xat xot; i^vrc/^iyoMüi Xiav Oü^avxr^xov. Oxs xoivov strt6axrjV 'AXsEavopov exXT|pu>3axo^ XYjv aiti^vstav «Sarsp Trpaoxr^xt aovsxipaasv, ajistSofisvo; xf^ xaxT^cpsta xo cpptia^fiLa* xat r^v lösiv aci'fpova xov axoXaaxov. Üi yap 'lAsEavSptu 6ijxt; -^v avxijta/saöat ^Eao xofvuv, 'Apiaxapye, xat au rr^^ xii)rr|C üTrr|Xoo; * ou y^p 'AXsSavopcp, aXXa xf^ f^X^» o ^ooxirpaXoc eirstOsxo.

<. AIT. nOIMNIüN APNQNI.

Ta Xttiv Tcpo6axü>v oijöaxa ütto xoü yaXaxxo; jiiXA.si }xot oiajipTjyvusOat, xat xiasoCicoy , oux oioa rw; , r^i:opT^{i.s6a. Ato oiSou jxev aoxo; xa xiaaußta • s^oi os 3ot yaXa Traps^oiiai, iis^aXotc Öcupoi; ;xtxpa; a^st6o{i£vo; ^aptxai;.

jir/. KT. XPrSOrONH TEPnANAPß.

Mtj {ji£p.'^oü XotoopooijivYjv X« xal üöpiCouaav " oi ^ap ttoÖoovxs; yXüXsia; xat xa; ußpstc irpoacpspovxai, xat TrXrfj'al; os xal fiü>Aü>'{;tv TToXXaxi; (opaiCovxai. Et os oucjavaa)(Sf*U o6ptCo[xsvoc , oo8e po8ov Tpü^T^ast; XTjV axavÖav süXa6oü|jLSVo;.

correpius ndehatnr als Zusatz zu dem Vorhergehenden angesehen und ohne irgend zureichenden Grund den »Satz „et n'dere fuit temperatUem intemperantem'* hinzufügt. Eine Variante findet sieh in keinem der uns bekannten Manuskripte.

100 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.

49. Moralis. Leonides Periandro.

Reveritus est etiam Priamnm senem Thetidis filius canicieihque inimici^ et patri filium reddidit mortuum infelicissimo dono Priamam prosecatns. lUius quidem audaciam miror: huius aatem lando humanitatem. Esto mihi tu quoque Aeacides^ et cani miserere lacrimantis filium mihi viventem reddens. Infelix enim et ego sum ut Priamus. Quum enim paeri hostis non sis, mitto ad te nuntium, litteras epistolae lacrimis non nigro imprimens. Si vero et tu humanitatem tuam desideras laudari, petita donum praeveniat. Sin autem nee ratio apud te dominatur, sed furor et contristatio pollet, paululum quidem laetaberis. Tristaberis autem magis stolidi furoris magnas etiam poenas pensunis.

50. Ruralis. Calamon Spironi. recensere

Si rusticus esse voluisti^ civilibus tnmnltibus abstine ; si vero causidicorum fori et tribunalium occupatic^nem habes, dimitte ligonem ealamumque sumens et Chartas, perge malo omine. Non enim calumniatores et »vi vi iudices« assidue clamitantes rustieorum respublica admittit.

51. Amatoria. Rodoclea Hypsipilae.

Piraeum hestema nocte perambulabam , amatoremque tnum cum Chrysippa vidi ; luminabatque puer, et nuntia amicitiae anus erat Abrotonum. Quum autem lenam salutasssem, adhortatus est amator tuus, ut in obscuro res gesta lateret. Igitur neque iuranti neque adulanti crede. Est enim utrobique gravis linguae fallacia.

52. Moralis. Socrates Cleoni.

Quando lupi magnam circumvenerint praedam, tunc post saturitatem philosophantur tanquam abstinentiam agnorum habentes. et ferinos mores quadam humanitate commutant, et eximiam iusti

eEOOTAAKTOY EniSTOAAl. 101

|i6'. He. AEQN1AH2; nEPlANAP9.

'HSiaÖT^ xat npta)xov b ttj? OettSoc frp896£oo]xevoc * xal iroXtav Ifip £)^6pu)v b Toü ÜY^Xecoc ^a^oveto, xat StSuxsi Tqi Tcatpl TSÖvrjxora Tov iroiSa, SutTro/saTatcp cpiXorifiooftevo^ Suipcp tov üptafiov. Kai tou fiiv T7|V T0>.p.7jV T&Oaofxaxa^ tou 5e tr^v cpiXav6pa>irtav iiHQveaa. Ffvou pioi xat autb^ Aiaxi87j<;, xal noXta^ ikir^oo^ Saxpua^ tov icaifia (loi Ccbvta oa>poo(i8vo^. Ao<7TUX<>^(^8v Y^P ^^'^ >2P^^C (SoTrep xal 6 npiap.o;* 00 fap av ovTa oz iroX^jiiov birep iraiSb^ dirpeoCeooafxev , Saxpooi^, oo (iiAavi, xa rfjC iTrioToXfjC ^yX^P*^^^^ Yporfifiaxa. 'AXX' ei [iiy tt;; 3^^ xal 30 9iXav6p(intia; ipqi^ eicixeoEaaOai^ irpo<p6aveTu> to &(upov ttjV atT7|9iv' e{ 8e p.7| Xd^oc xcapa aol ßaoiXedoi, oXXa Oo(xd( ts xal XoirT) la icpesSela xexX7jpti)Tai^ irpb^ oXtyov piv eo9pav67]9|2, XoicTjOi^a'i] 6s [UiCdv«}^ a^iXoodcpoo 60)100 (ieyaXa^ xal xol^ jroCva^ eioTcparrdii^vo^.

v'. AFP. KAAAMQN inElPQNI.

Ei Y^^PT^^ elvai ße€odX7]oai , tdiv icoXitixcov • 6opd6a)v a^iotaoo * ti Se piQTOp&c itapa aol xal Sixacrrr^pia xal ßii]p.aTa icepKmodSaota, tr|V o(xeXXav a^eU^ xaXa[u6a xal x^P*^^^ apa^tevo^, i^ xdpaxa; X^P^^> YepdvTtov. Oo yap ooxocpavTai; avSpa; xal to „av6pec Sixaoral" «pöeyYOfiivooc iroxvdtepov tj täv y6o>PY<ov iroXtieta itpooietai.

va . ET. POAOKAEIA r^^inVAH.

l'bv [leipaia ybi^ r^ voxtl TcepiendXoov xal tov abv ipa3T7|V \uxa T7j^ Xpu3ticit7j( ewpaxa^ xal [x&tpaxiov iSaSod/ei^ xal irpoirb}jLicto^ >]. cpiXia YP*^< bit>;pxev 'AöpoTovov. ^Ots 8e ttjv irpoaYWYOv icpooetTcov ivexeXedeTO b oo^ ipaorf^^^ iva t^ oxoTcp to irpaTtbfxevov 8taXa6ot. Ooxoov \L-qTZ bfivdvTt jxijTe xoXaxedovTt iteiÖoo * "^XfircTi^ y^P od^iajia oeivdv iaTiv ixaTepov.

v6'. He. XßKPATHS KAEQNI.

"OTav Ol Xdxot (jLeYaX7|^ "Ktptzoymoi 6i]pa<; xal Tcp xbpip 91X00097]a«>atv, coonep SYxpaTetav apvaiv £3(0001 to rfio^ , xal to ayptov 7rpb<; cpiXav6po>icov p«Ta6aXXoo9i. Kai 6ao|j«9T7]v Ttva SixaioodvYjv b xdpo;

^ T)

100 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.

49. Moralis. Leonides Periandro.

Reveritus est etiam Priamum senem Thetidis filius canicieihque inimici, et patri filium reddidit mortanm infelicissimo dono Priamum prosecntus. Illius quidem audaciam miror: huius antem laudo humanitatem. Esto mihi tu quoque Aeacides^ et cani miserere lacrimantis filium mihi viventem reddens. Infelix enim et ego sum ut Priamus. Quum enim pueri hostis non sis, mitto ad te nuntium, litteras epistolae lacrimis non nigro imprimens. Si vero et tu humanitatem tuam desideras laudari, petita donum praeveniat. Sin autem nee ratio apud te dominatur, sed furor et contristatio pollet, paululum quidem laetaberis. Tristaberis autem magis stolidi furoris magnas etiam poenas pensurus.

50. Ruralis. Calamon Spironi.

Si rusticus esse voluisti, civilibus tumultibus abstine ; si vero causidicorum fori et tribunalium occupaticTnem habes, dimitte ligonem ealamumque sumens et Chartas, perge malo omine. Non enim calumniatores et »vi vi iudices« assidue clamitantes rustieorum respublica admittit.

51. Amatoria. Rodoclea Hypsipilae.

Piraeum hestema nocte perambulabam , amatoremque tunm cum Chrysippa vidi ; luminabatque puer^ et nuntia amicitiae anus erat Abrotonum. Quum aut«m lenam salutasssem, adhortatus est amator tuus, ut in obscuro res gesta lateret. Igitur neqne iuranti neque adulanti crede. Est enim utrobique gravis liuguae fallacia.

52. Moralis. Socrates Cleoni.

Quando lupi magnam ciroumvenerint praedam, tunc post saturitatem philosophantur tanquam abstinentiam agnorum habentes, et feriuos mores quadam humanitate commutant. et eximiam iusti

BEO^PTAAKTOr EnilTOAAI. 101

fi6'. He. AEQN1AH2 nEPlANAPJjS.

'H6eaOr| xat IlptafjLov b t^; OittSo^ icpea6£DO{ievo( * xai icuXiav yap 4;(6pü)v b too IlTjXea)^ tjo^^^vsto, xai 8(8(oai T(p iratpl TeÖVTjxdra Tov irai5a, SoTTu/ssTarq) cpiXoTifiot>[xevo^ Suipcp tov Ilpta^v. Kai too jiiv TT,v ToX[iTjV TeOaup^axa^ too Be rfjv cpiXav6pci)iriav iiqQveaa. Fivoü ^01 xat auToc Aiaxi07|<;, xat iroXia^ iXe7|aov Saxpoa^ tov icoiSa p.oi Ca>vTa oopoup^vo^. Auatuj^ooftev yap xai 7]fiel< (Soirep xat 6 üptafio;* 00 ^ap av ovra 98 iroXip.iov birep iraiSbc eirpe96eo3afjiev , Saxpoou, oo

}isAavi, xa Tf|<; imoToXT|C äyx^P^^^'^^^ YP^H'*'^®' '^^^' ^^ K^^ "^«^ afj( xat 30 (pika^Hpamia^ ipSi^ itzix&iiaobai, icpocp6avsTu> to 5(opov tr^v atnjoiv* eC Se (jlt^ Xo'jfo^ icapa oot ßaoiXeoot, aXXa Oofi^c re xat Xoity) TGi icpesSeia xexXr^pcoTai^ irpb^ bXCyov (tev eof pavOrj^'Q^ Xom^Oi^a^) Ss ^i~ Covttic acpiXoaocpoo 6o}jloo }i«Y^^^ ^^^ '^^^ itoivac eioTcpaTTOfjievoc.

v'. AFP. KAAAMQN UnEIPßNl.

£{ yetopio^ elvai ßeSooXTjoai , tcdv tcoXitixcdv ' 6opo6o>v atpioraso * ei hk piQTOpec icapa ooi xat SixaoTrjpta xat ßiQ^ata irepisicooSaara» ttjV StxeXXav ä<peU> xaXafuSa xat x^P*^^^ apafievo«;, i^ xopaxa^ X^P^^» YepovTiov. Oo Y*p ooxocpavia^ avSpac xat tb ,,av8pe{ Sixaatal" «pöey1^o|jLivooc icoxvbtepov i^ tcov Y^copY^^ itoXiTEia TcpoatsTat.

va . ET. POAOKAEIA rS^inVAH.

Tbv rieipaia x^^^ "^ voxtI itepieicbXoov xat tov abv ipa3T7|V [uxa Tf|( Xpo3tinc7j( euipaxa^ xat p^ipaxtov i8aSoox&t^ xat irpoirbfjLitio; 'i) ^iXta Ypaoc OTnjpxev 'ASpbrovov. "Ore 8e tt^v TrpoaycDYbv icpooetTcov evexeXeoero b ob^ Ipaoti^c^ tva t^) oxorcp tb irparrbfxevov 8iaXa6oi. Ouxoov jjLijTs bfivovTi jiijTE xoXaxeoovTi icetOoo * "^Xtixxr^^ y^P ob^w|ia Seivbv eoxtv ixarepov.

v6'. H». SßKPATHS KAEQNI.

thav ot Xoxoi ^Y^^^i^ irspittix«*^*' Öiijpa; xat tc|> xbpp (fiXooof^r^ocooiv, (ooTrep eYxpateiav apvaiv exooot xo rfio^y xat tb aYpiov Trpb^ 9tXav6poicov pTa6aXXoo3i. Kai OaofiasTrjv tiva StxaiooovYjv b xbpo;

102 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.

tiam satietas ipsa lupos docuit; cum ovibas communicant et componunt, donec venter eorum detnmescat. Tu vero lupis etiam impudentiores '^ acquisiyisti mores, et multo maiorem avaritiae intemperantiam habes ; quando aurum thesauri tuis superabundans scaturit, quemadmodum ebriosis contingit. Sitiunt enim^ quo magis satiantnr vino et ebrietatis intensionem ebrietate fallunt^^. Namque per summum excessum in contrarium affectum transcendunt exhilarante vino inebriatos et exurente. Pelle intemperatam ebrietatem, o immodeste, ne contrariam vicissitudinem incidas, privatus^ fortuna etiam bis, quae ipsa tibi contulit. Talibus enim ingratos poenis corripit.

53. Ruralis. Mintha Rhizoni.

Chrysippus fluvius agri nostri partem depraedatus est et tuo appropriavit. Stultum aliquid faciens et temerarium, iniquum perhibetur^^ Si vero tribunalis onus humeris tuis ferre non potes, dona fluviorum non admitte. Si autem aliena amas, cito propriis etiam privatus lugebis.

54. Amatoria. Medea lasoni.

Nihil hominibus affectatius, nihil saturabilius amatorio habitu constat. Ubi sunt tibi lacrimarum inundationes , quae ad pedes nostros profluxerunt? quo pervenerunt mille sermonnm illorum genera et submissio verborum atque humiliatio? puto certe nee

78 AuB der Warschauer Ausgabe ist impudentiores in den Text aufgenommen. In der Original -Ausgabe steht prudentiores, was weder irgend einen Sinn giebt, noch durch das Griechische ku erklären ist. Der Druckfehler ist wohl dadurch zu erklären, dass durch die letzten Buchstaben des voraufgehenden etiam die Anfangssilbe von imptidenHores verloren gegangen ist.

79 Man vergleiche zu dieser Stelle die Anmerkung 86 zu dem 59. Briefe.

80 Copernicus übersetzt nach der Aldina, welche d^aipouiievoc Liest, während Boissonade und Commelinus die Lesart dtpaioouft^v^; aufgenommen haben.

81 Copernicus Übersetzt in engstem Anschluss an die Aldina, wobei dahingestellt bleiben muss , was er bei der Uebersetzung iniquum perhibetur

eEo*rAAKTor EnirroAAi. 103

ix6ioaT/£i 70ü; Xuxou; • [leta täv irpo6aTo)v oovv8{xovTai , xat -^zpaipoi)3iv , ajfpi^ av aoToT; r^ Yaorr^p avairveiJosisv. 'AXXa oo xai täv XoxcDv Tov TpoTTov avatofi^Tspov xexTTjaat, xal [xaXXov itXeovexTixojTepov To axoXaaTov e/st;, otav o xpoao; tmepavaöXüCTQ täv oäv 67|Oaipttv^

tt31t8p Ot {xiOuSOl. Al({;tt>3l Y^^P) OTttV XOpeo6tt>3t TOO oTvOU', xat 30f t Covrai Tj jiiÖTQ [teör^? sirt-aoiv • 8ia -^ap tt^v e^ ofxpov eueE(av icpo;; ttjv evavTtav SiaOeotv jxsTaTctircooai, irepiYavoovto^ tou oivoü too? oivo^pXoYac xal exxaiovTo^. Aicaye tt^< axoXaoTou [leör^«;, axoXaoTS^ tva jiTj icpo; TT|V evavxCav poirr^v jAeraj^Ö^;, a<paipoofjLevo; tt^^ '^X^i^ ^^®P '^^^ 8i8o)xe' Toiatkai«; yop touc a}(ap(oTooc icoivau ocofpoviCetai.

vf. AFP. MlNeON PIZQNl.

'0 iroTOjjLo; XpiiaiTTiro^ Too ytj8(oü tou Tj^xeTipou [xoTpav iooX7|3e, xat Tüi 00) a-fpfb irpooexupcüoe, jitupov xt iroiÄv xat 7jX{6tov " aXXoipfov fiTCttYYeXXETai. 'AXX' ei jiev Sixaatrjptou «poptov dirl toT; «Sjjloi^ cpcpetv 00/ oto? Tfi et, 8Äpa irotafiÄv [ir^ Ttpooieoo * et 8e twv aXXorpfcov epa;, jjÄT 00 itoXü 8axpo3eic täv t8f«)v oxepoüfxevoc.

v8'. ET. MHAEIA IA2ÖNI.

OuSev Tolc avöpalTTOi; 7reptaTrou8aaTov outox;, outs 8e Trpoaxopeorepov ipcoTtx7j(; xaÖioTTjxe aj^eoeco^. Hoo aot täv oaxpuwv xa pelöpa a xou Tjixexepoi^ Tcooiv iTrexujxaive ; iroi> oot 8ieTrxrj3av xa (xupia y^^^< "^^"^ XoYCDv ex£ivü)v, xcov xe pTjjiaxcov xo ü^etfiivov xe xat jrafiaiCtjXov ; Otjiat

Bich gedacht haben mag. Cimedoncius übcTträgt: stuHum quid cmmnittem , et recors in re aliena sibi potestatetn facit. Boissonade sieht die Stelle als verderbt H11 und folgt einem seiner Codices, welcher eine ganz abweichende Lesart bietet: diXXoTp(oc; fäp odapcic to ^piXoxtjjiov iitaffOJ^tTii. Er übersetzt die ganze Stelle dann folgendermassen : siultum quid committena et vecors : aiieniff enim donin liheralitatem praefert.

Die Warschauer Herausgeber haben den Text der Copercanischen Uebersetzung ganz willkürlich geändert, indem sie im Anschlüsse an den Text von Boissonade und die von ihm gegebene Uebersetzung eineu Satz ohne Weiteres einschieben. In der Warschauer Ausgabe lautet die Periode nämlich : ntuUnm aliquid faciens cttc^nerarium alienis enim donis liberaliiatem praeferre iniquum perhibetur.

106 I. SCHRIFTEN VON COPERNICÜS.

non caecutire amatrix anima. Insnperabilis enim est amantium affectiig. Si vero riori amas, cur lacrimaris et getnis, et turbationem tibi ipsi ultroneam affers ? Iniuria igitur utrumque afScis, modo enim ut amator concüpiscis, modo ut adversarius abominaris.

58. Moralis. Dama^cias Antigono.

Si Socrates vitae pigiius non habet, paedagogus puero tuo non adhibeatur. Pignora autem vitae pueri existimantnr. Quem enim patrem esse natura doeuit, hanc etiain paedagogum esse maxime decet. Tnne enim experientia discunt pueri nativitatis habitum et amoris sollicitudines.

59. Ruralis. Cepias Corianno.

Mercenarius eris mihi hora meridiana, Gorianne. Sepibus agrum coneludam; malos enim viatores habemus, nee possum brutis simul animantibus ac hominibns resistere. Lepus vites, erucae olera destruunt. Quid denique de talpis dieam ? horrendum enim rustico malum, inexpugnabile bellum***^. Propter quod mihi cooperare, et laborum pärticeps esto. Ego quoque in talibus tibi operibus ero morigerus. Ita enim et formicae eoncertationibus mutuis et laborem fallnnt^*^, et maximos labores perfieinnt.

60. Amatoria. Anthia Brioni. recensere

Omnia mnliebri amori subdita sunt. Laidem Diogenes amat, Sostratam Phrygius. Philosophiae iactantia periit, castum morem

85 Copernicus hat irrthümlich r,oKi\uo^ (etwa wie -zd ttoX^jaw' = TtöXe^AO^ gebraucht. — Cimedoncius giebt den Sinn durch eine freiere Uebersetzung richtig wieder wt hostis, cui resiUi non potcst",

86 Theophylactiis gebraucht das Verbum oocpiCEoftai mit besonderer Vorliebe ; es kommt in seinen '£7it':oXa{ nicht weniger als 5 mal vor ^ep. 6. 18. 52. 59. 8U.]. Ati all diesen Stellen hat ao'f iJIe^Oai die Grundbedeutung ..falUre^, welche in den Wörterbüchern des 15. Jahrhunderts ihm allein zuertheilt wird, während es in der frühern Sprache diese nur erhielt, wenn es mit einem Accusativ der Person verbunden wurde.

Copernicus, welcher oo^tCEsBat stets durch ../ailere'^ oder ein ihm gleich

eEÜ<!>rAAKT«)Y F.niSTOAAI. l07

jXTj To^Xa)TTeiv ipw^a ^oyr^' ir^TTr^ro^ yap 7^ täv ipuiVTcov irpoairaÖeia. E{ 8s oux ipa?, Ti 8axpuei^ xai arivst?, xott xXuScova aaüKp irpoacpepeic auOafpsTov ; 'A5txoU o5v exatepov, itoie piv w? ipaatTQ? IcpiijASVo;, irore 8i m? avTaYcovicrnj; ß8eXuTTojievo<;.

VT)'. He. AAMA2KI02 ANTIFONQ.

E? |xr^ ßtoü ZcoxpaTTjc ivij^opa xexTTjtai, irai8aY(i)Y^^ "^^^ ^^'^ P-^i icpo}(6ipiCi96a> iraiSo?* eve}(i>pa 8e ßioo iroiSe«; voeia6u)3av. **0v ^ap etvai icaxepa 9001^ i8i8afe, toutov xal itatSaYCD-^eTv ioriv aSioTciarov, ireipa fMiv6avovta YevvrjoeoK 9^^^^^ ^^^ orop^rjc oXyYjSovo^.

vO'. AFP. KHniAS KOPlANNß.

SuvipiOo^ eoo (tot fieor^jiSpfa^ (^pcf, Kopiavve* atfiaoia yo^p tov a^pov :c6cppa£op.at. Kaxou^ yap tou^ oSfra«; xexrrjfieÖa. Ouj^ oio; ri E^pLi xal Cü>oi^ aXo^oi^ xal toT< dv6pu>7:oi; aufiirXexeaOau '0 Xa^cDoc Ta^ a|i7riXou^, "^ xckiittt) ta Xd}(ava oXA.U9i. Ti Sf^ra irepl toIv doTraXdxcDv xal Xe^aifii: (po6epov ydp Tcp 7&(DpY(i> to xaxov xal 8u(3avTaYu>vioTov TO 7toXe|iiov. Aio [jLOi aup-irapaTarroü xal täv tcovwv aovavtiXafjL6dvou' xd-jfto Si oe au6i^ epyoi^ dp^f^o^ai. Outu> ^dp xal o( (iup[jLY]X£; ou(x^a}(ouvT£<; dXXrjXoi^^ xal tov ji^j^öov aocpf^ovTai, xal täv jAe^ioTCttv icovcDV etpaTrrovTai.

r. ET. ANOEtA BPIQNI.

  • AiravTa Tcj> Y^vatxet(|) cpuXcp 8e8oüX(!)Tai. \iiho^ Aioy^vr^; ipa,

2tt)aTpdT7)c Ipü']fio?. *H TTj? ?ptXooo<pia? xojii};oTr|; oioXojXe* to

bedeutendes Wort wiedergiebt, {„fraudare oder ^eripere'j bat es auch an der vorliegenden Stelle durch »fiillere'- übersetzt, welchem er dann die übertragene Bedeutung zuweist, wie sie ..faUcre" hat in den Redensarten: ,^emwne laborevi^y sermonihun horas", vinn et somno cnram ,yfaller&^. Um diese Bedeutung für ^f allere^ zu gewinnen, hat Copeniicus ganz zweckgemäss die vorhergehenden Worte o'j(jL[xa/ouvTe; dXXTjXoi« durch die Ablative „mututs concerUUionihu^ übertragen. £& bedurfte also hier nicht der Conjectur, welche Boissonade aufstellt, np (Ao/ftto xöv {/o/ftov oo'^t|[ovTai, (adäquat der Consfruction iin 52. Briefe : „w^iC^vtai t^ [xe^T^ \xi^rfi iTrixa^iv'-.

108 I. SCHRIFTEN VON COPERNICCS.

dereliqaerunt, ooelestem dimiserunt constantiam et sublimem promiseionem fefellerunt; omnia vana sunt, quae antea apnd ipBOS ad institutionem accaratissime fuernnt. Despectus mihi ludus videtur, virum senem, barbam reverendam habentem, laudatam in cfiBtitate. paellam meretriculam amare. Ego antem cachinnos et risum teuere non possum, quoties seuibus obviem. Mnltum enim Venerem olim accusabant, et amatores nitro furere dicebant, desiderinm immodesti animi amorem definientes: omnia ferre sapientem. Id antem sperare nimis est praesnmtnosnm ^^ ; mnlta enim tempus et fortuna potest.

61. Moralis. Sostratns Lysistrato.

Qunm te multis ac mimm iii modnm admonneiimuB, Penelopae viBi BumuB texiBBe velum. Ecee demnm etiam fabulosis incipimns sermonibus, si forte tuo sensn dicta proficiant. InfrondescentibuB arboribnB cicada ventilata tempore caloriB resonabat, et Buam ipBius harmoniam sentiens se if.Ham delectabat. Formica antem mesBores Beetabatur, et circa arcam exercitia faciebat, et terrae Binibns condebat snoB cibos^^. Abiit demnm ex aqnilonibuB boI, aberat antumnnB, et hicms ubiqne Baeviebat. Mare tranqnillitatiB libamina solverat, nantae tanqnam Balvatores buob portuB salutabant, et ruBticus in aream snam confugit, et formica in cavemaB terrae, et ex laboribns opportunnm habebat cibum. Supplicabat denique cicada patienti laboris formicae, ut ei de thesanro ruo aliquid impartiretnr. lila autem ad cantum cicadam remittebat, copioBum otii sui risum effundens , et aestiva illius cantica obiiciebat. Qnapropter haec quidem ex cantu famem, illa autem ex laboribuB delicias conquisivit. Tibi fabnla haec, Lysistrate con 87 Der Griechische Text ist hier unverständlich, wie bereits Boissonade hervorgehoben hat. Copernicus hat, ohne sich um den Sinn zu kümmern, im engsten Anschliiss an die Griechischen Worte Übersetzt. Wie er sich, das Verhältniss der einzelnen Sätze gedacht hat, ist schwer anzugeben. Es hat deshalb auch seine Interpunktion genau beibehalten werden müssen.

Was die Uebersetzung im Einzelnen betrifft, so hat Copernicus den

BEOWAAKTOY EOISTOAM. 109

oef&vov rj6o< irapcooavTO^ to aSOipiov xaroXeXodcaai f povir2p.a^ to (iSTapaiov i'Ka'^^ek\ia Bis'j^suaavTo • Siravta ^pooSa ra irplv aoroTc {iSfJLsXsTr|jjiiva icpo^ a9XiQotv. ^mpov fioi Tcaiyviov eivai Soxsi avSpa irpsa6ut7jV^ TcoXiav aiSioifJkov ej^ovra, uicepoxppufofi^vov Itzi ae[j.voTTjTi , vsaviSo; ixaipac Jpav. 'Eya) 8i xa^^foiC« xal tov ^iXuira ^ipstv oo Sovajiai, oin]vixa oovavnjaaijjii xou ^epovrioii; • iroXXa ^ap tT|? 'A^poSf-nj? xarri'j'opouv iraXai, xal, irpo? too? IpÄvra? jiaviav voasTv auOaipstov srp aaxov^ I9S01V axoXayroo «pu^^^c toü; epcora^ QpiCojAsvoi. 'ÄiravTa cpepstv ao^v * TO 58 JXttiCsiv Xtav iorlv ificppoviTrepov • iroXXa yeip XP^^®^ ^^' "'^Z^J SeSüVTjTai.

?a . He. 2Q2TPAT0V ATSliTPATÖ.

  • Eicsi8t5 00t iroXXa xal 6au[iaata Ttapatviaavte^; tov nT|VsXo7n;c

ifio^afiev ixpatvsiv {otov , cpipe hr(za <pips xal {i.u6ixo>v airap^copisOa Xo'jfmv Too)? 7ap T^C o^? Siavoia; itptxoiTo" 8rj tÄ Xs^ofieva.

'Ev ToT; veoCXooTOK; täv SivSptov tsttiE ojroujisvo; «Spa xaufxaTo^ ixsXaSsi, xal tt^; iaoTou apftovta; aiaOavofisvo^ iirsTSp^itsTo. '0 ok |jLup(X7|S Tiap^v ToT? dspiCooai xal itepl Tr^v oü.«> Ta? §iaTpi6a; eirsTrotr^To, xat ToT? xoXiroi; ttj^ y% "^^ iaoToo Tpocpr^v sÖr^aaüpiCsv , oia TrpofiTj 6s9T8pOC «>V O fJLUppLTjE TOO Tim^OC. Üap^pJ^T^XSl T0(V0V ix Ttt>V ßop6(a>v

o ^Xto^, ait^v TO fiSToiTcopov^ xal jfsificov aTnjvra Tf^ 7^ • t] 8s ÖaXarra tÄc YaXTjvaia? oicovSa; SieXoaaTO' ol rXoTripe; toü^ Xtfiiva^ a>; aa>Tr^pa^ ovTac: TQoiraCovTo. Kai YsoipYO? ßicl n^v SaoTou aXeav xaTscpsu^e, xal b ^up{X7)E iv ToT? Xafooi ttjc 7% xal too; ttovoo; atjfev äaTtaotv feiTTiBeiov. MxsTsue 8tj b TemE tov cpiXoirovov {xoppLT)xa twv 6ir]aaapo>v {ieTao^etv. ^0 8s tov (tsXcpSov tu>v iauToo 6optt>v airei7i{xi7ST0 , iroXuv auT^ Tf|C ap-yta? xaTa/i«>v tov -^iXcoTa, xal täv 6epsiv«uv ao^aTcuv auTov av£ti.i{JLvr|9xs. Aioicsp b (ilv eiyz Xtfiov tiqv (pSiQv y b 88 To<k '

ItOVOOC TpiXpTjV.

Artikel tö als Pronomeii demonstrativum {Mt) übersetzt, und Xiav, welches zu iX7:(Cetv gehört, auf ifjitppovtoepov bezogen.

88 Hier ist ein ganzer Satz von Oopernicus ausgelassen. Die Aldina, wie sSmmtliehe Handschriften, haben nämlich nach ^fb^aaupiCEv noch den Satz : ola irpofAiQl^^cspo; &** 6 fx^pfiT]^ TgO T^m-fo;.

Uü I. SCHRIFTEN VON COPEBNICUä.

gruit^^. Pelle igitor otium; naturae enün dona deturpabis, si robur et incultain corporis valetudinem doetrina diinissis laboribus excolere neglexeris.

62. Knralis. Tettigon Porphyrioni.

Felix vir Corydon et fortunae amicus. Vites eius botris gravautur« piri onusti sunt et decerjn appetunt, olivae terrae ininunbunt, et multitudo fruetuum feraces ramos frangit, prata deiisa"". Verum etiaiu uxor cum ceteris virum laetiticat. Tot eiiiiii i])si sunt pueri, ut et Danaum et Aeg}'ptum prolificatioDe superare videatur. Alius quidem adhaeret uberibus, alias ablaetatus est. alii serpuut, qui rectum gressum noudum eeperunt; aliqui balbutiunt et adgresssuni imitantur-'^; alii robuste ineedunt et bipedem*'^ sortiti sunt gressum; foramiuum instar ^^ listnlae staturae series ipsis c<msequitur. Tu vero persuasisti, ne filiola nuberet Corydoni. et genus vituperabas repudiaus admodum ignobilitatem. Heu miser! deceptus suni, et levem habui providentiaui. Inutilis est liominibus nobilitas. divitiis enim apud omues nihil est praestantius.

iü\, Amatoria. Cbryses Hephaestioui. Non amas Uiodotam* amatorias favillas extinxisti : nun enim

n9 Auch kier fehlt in «kr IVkpernicanidcbeii UeWreetsunfc der Satz d^^o«  Y«J> Ä> J*^^»"* wr/»3i«.

Wl Die Worte J; «i.»; -r^U '»s/.oai; c^^duiKXo; a^).a^ sind bei Coperniciis nicht ttbenetil,

^1 In «ler Oriiriiuü * Ausgribe steht — ein oflenbnner Draekfehler — .mI ^rNtsmm tW/^wtor*. Unt Weifelhaft h«t der unverstüninielte Text ^gressuw ifmtmmiM- ICefauitet Oopeniicus hat ~ wie dies ans der irrigen Uebersetsong von oor«>.T»> durch «A<iirit/iMM in dem («T. Briefe hervorgeht — aneh hier sicherlieh ö%o;»; mit iiiz \tr<$:tch^\t. Nun war er allerdinirB ^eeswnni^Q dem 9u.i;ioi3t> eine ändert* al:^ die s^^^Ktihnliche Bedeutanjir untenuüegen.

L>io \Varschau<'r Ausjicabe bat die Wivrte .jui ^vsaaim- un verändert beibe*

eEo<DtAAKTor EnixTOAAi. tu

^Apftorrei ooi o {m>6oc> AuaCotpaTe* apYo« yap o»v aOXioyrepo^ el

w ßiXTtoTS * ta TTJc f 096u>c "/ap 8<opa xaxiQaj^üvac, T7}XixaurrjV paifir^v xal 8upo>9Tiav tou 3(0{i.aT0^ ax6a{i.r^Tov irapicov^ diri^n^IxiQ irovwv aaxsTv

£6'. AFP. TETTirQN nOPOTPlÜNl.

'0 KopuScDv eu8a({itt>v dvi^p xal Tf^^ '^X'^t^ ^tXo;^ u»; soixev. Ai a|xirsXoi tat? ßotpoatv a^Bovraf at axp<x8e^ ßp(6oocii xal tüdv tpuYoJvTiüv ope^ovraf at ^Xatai tj y^ icpoovsvsuxaat xal to) luXr^Öst tou? evsYxafjivoo«; xXaoou? ßiaCovtai' ot Xsip.(ovs; xataxo^ioi* r^ aXu); tal; vsXoau s^afitXXo? auXaEiv. AXXa xal to ^uvaiov \uxa twv aXXcov eucppaivai tov ofvSpa. Toaouxoi ^ap Tralös; aarcp, cocrrs xal Aavaov i;al Ar^uirrov tal? süTsxviat; vtxav. 'AXXoc [jlsv -j'ap dortv uicofiaCiO!;, aXXo; TTj? '^aXoii'/j&ia^ sicauaaTO ' St&poi Se Spirouat» pLrjirio ttj; 6pä/|; |Saoi3su>{ airap(ap£voi ' avioi TcaparpauXiCouai xal toü; oöovra; ajisiCouaiv aXXoi T^? axjiYj; siri6atvouat xal to pcjiraioz; sivat xsxXrJpoiVTai * aiipi^Yo; oexi]v aoXtt>v tj t9]c 7)Xixtac aoToT; TaSt? aovTsxaÄTat. -u ös TtapiQvsi? TO öü^arptov fiiQ irapeYY^^v tä KopuScuvi^ xal rr^v a^x^^^tav exaxiCsc cSoicep a9oaio6{isvo? dqv docr^ivstav. Oijxot ßsSooxoXrjfjLai o oetXaio?, xal xoü^ov lo5(ov to ^povr^fia. Toi;; av&pcoicoic avoVrjTOV yj soYSveia* irXouTou Yap icapa Tcaaiv ouösv svBoSoTspov.

^Y . KT. XPViHV HcDAirriÜNl. Üüx Iti tt; AioSoTTj? ^P^?* 'Ol? epwTixa? ÖpuaXXiöa; aits^Csoa; •

halten und sieht irriger Weiae die Verstümmelung in dem Worte imitantHr, welches sie in inmtmUur umgewandelt hat.

92 Das Wort ßo67cat; findet sich in den Wörterbttchern des 15. Jahrhunderts nicht vor. Sonach war Copernicus genöthigt sich selbst eine Ableitung für die Uebersetzung zu bilden. Ob er nun ßouTiai; mit o(iro'j( irgendwie in Verbindung gebracht hat, oder wodurch er sonst auf seine Uebersetzung bipedem aortUi sunt gre^sum ^^omm&i ist, dürfte sich wolil schwer bestimmen lassen.

93 Die Worte „foraimnum instar etc." dürften ohne Vergleichung mit dem Griechischen Texte wohl kaum verständlich sein. Cimedoncius: narundinwn in modum, quae dispares collocantur in ßatuluy aetatum Uli ordo constat".

110 I. SCHRIFTEN VON COPBRNICÜS.

gruit^^. Pelle igitur otium; naturae ^nim dqna detnrpabis, si robur et incultain corporis valetudinem doetrina diinissis laboribus excolere neglexeris.

62. Raralis. Tettigoh Porphyrioui.

Felix vir Corydon et fortunae amicus. Vites eius botris gravaiitur^ piri ouusti sunt et decerpi appetunt, olivae terrae incuinbant, et multitudo fructuum feraees ramos frangit, prata densa-"'. Verum etiam uxor cum ceteris virum laetiticat. Tot enim i])si sunt pueri, ut et Danaum et Aegyptuni prolificatione sui)erare videatur. Alius quideni adhaeret uberibus, alius ablactatus est, alii serpunt, qui rectum gressum noudum ceperunt; aliqui balbutiunt et adgresssum imitantur-'^ ; alii robuste incedunt et bipedem-*2 sortiti sunt gressum; fornminum instar ^^ üatulae staturae scries ipsis consequitur. Tu vero persuasisti, ne filiola nuberet Corydoui, et genus vituperabas repudians admodum ignobilitatem. Heu miser! deceptus sum, et levem habui providentiam. Inutilis est iKmnnibus nobilitas, divitiis enim apud omues nihil est praestantius.

03. Amatoria. Chryses Hephaestioui. Non amas Diodotam, amatorias favillas extinxisti ; non enim

S9 Auch hier fehlt in der Copernicanischen Ueberaetzung der Satz dpYÖc Yap ü»v {xotTT^v 6i:rXaa[a.

90 Die Worte i] aX«; Tat; veXo-xT; ^^pcijxiXXo; aliXa£tv sind bei Copernicus nicht Übersetzt.

91 In der Original -Ausgabe »teht — ein offenbarer Druckfehler — ^ gressum %mitantur*\ Unzweifelhaft hat der un verstümmelte Text y^adgi-essum imitantur gelautet. Copernicus hat — wie dies aus der irrigen Uebersetzung von iSovTcuv durch aJteuntium in dem 07. Briefe hervorgeht — auch hier sicherlich 6oo6; mit 606; verwechselt. Nun war er allerdings gezwungen dem duEifio'jaiv eine andere als die gewöhnliche Bedeutung unterzulegen.

Die Warschauer Ausgabe hat die Worte .,ad gressum" unverändert beibe

«EOa)rAAKTOr EniSTOAAI. It3

ItXovstxoTspov 'EpcDTCüv ouSiv. Kat ttü)^ ipa? TriXixaoTTi? aX7T)5ovoc

£S. He. 2QKPATH2 MEAANIOniAH.

ro|xvaoTat ils"^ Trai8oTpi6ai dirapafTr^Toi? watof * TTJi; au><;ppoouvr^(; oe SiSasxaXot. 'EttsiSi^ y^^P ^povi^asco^ eri xal vojjlwv ol TuoiSig sbiv avsTciöexToi, 'irsiXat? }(aXiV(i>(jL6V to toütü)v axoXaorov * tooc yap icoiSa^ XoYot; fioXXov T^ p-aoTiEiv dxTaparcojjiev. 'E^m 8e n^v aiQv avaiSetav ayajiai. Oo yap xoXaaei^ oixaoTT^picov aot cpo6epott, outs Xoyo; siarjYYjTtxo^ eoTiv aio83i(jLo;. Täv 7ra(Su>v acppoveatepav äv Y^f^pa rf|V Siavotav ej(ei?. ^I6t Toivüv, si ßouXoio, irpo? ßapa6pov. **0v y^^P Xops xat jMtaTiYSC acucppovsTv oo oiSaoxooai, tootov irsiOeiv xaxiav avi/eoÖai X(av spY«>8£c, xat Tou xaÖafpstv ttjV AoYsfoo xoTrpov satt Suajrsp^^rrepov, r^ xoTi>A.TQ TO 'ATXavTixov Sxcav Expocpr^oai iräXaYO^.

Ec'. AFP. BÜTBAAlüN KIZSYBlÖNj.

FopYioD iral; >j|Aa? aoixsT. EovoptxsüeTat y^P iitTraCofASVo; b iia}i.fjLiapo;, xal Trpoa/r^iAaTt ÖTipa;; irspnrsTTSi ttqv iravoopYtav b xaxiaro;. OüT£ Y<ip X^Yto; cpotta Tiap' T|}uv, o»jt£ 8opxa; evoY]jxoT, outs ßat>6aXtoe<, oux sXacpoi, oüx aXXo ti täv Tipb; Oi^pav STUi-njostoiv ovtcov. Af [lev Yap sipxral xal TuaYOtt tou^ XaY.cuoüc aTTsXaüVoooi, 8t a>v xal aXtoxovraf 8opxaoa^ os r^ xal ßoüßaXioa? ol Yst'ovs; X^ovts;. Kai ti 8^Ta ooi ra p.i>p(a TÄv 6t|P(<üv a7raptO(i.7)aai{xi "(i'^r^, ot<; xal TjjisT? ooXXi|ia>TTopÄV ; av8pia Yap Tjjia;, aOr^pta 8s too? ftr^pa; xoXaCsTai. 'ETrei8-3^ oov ÄY/ioTsfa oot

97 Die Aldina liest dvuopta; Copernicus hat jedoch die Lesart der spätem Ausgaben avavopla seiner Uebersetzung zu Grunde gelegt und durch ignavia wiedergegeben. Das diesem Worte entgegengesetzte aftr^pia hat er dann durch sagacitas übersetzt. Welchen Sinn er der ganzen Stelle untergelegt, muss freilich dahin gestellt bleiben.

Auch im Griechischen ist die Stelle übrigens nicht recht klar ausgedrückt. Die Worte ävivopia und dflirjpia sind jedenfalls nur durch Umschreibung wiederzugeben. Cimedoncius übersetzt: »quod enim nulli homines hie sutit, nohis; quod nullae ferae^ ferh mala est'. Die Genfer Uebersetzung interpretirt : „«o«  eynm quod non siimus [virij, hestiae veroy quod nou ferae aufit, puniuntur.

er. 8

114 I. SOHRIPTEN VON COPERNIOVS.

Gissibie, afßnitas tibi sit ad iniuriantem, admoneto sodalem^^ et quibuscunque potes verbis corrige. Scire enim te volo, eanibns ip8um laeeratum iri, si in agris meis de cetero veraabitnr. lam enim lycisea cum eatulis iigellum nieum cnstodit, humanam desideraus adipem comprebendere.

66. Amatoria. Pitho Hippolyto.

Pulcbritndinem, non castitatem, amplectuntar amatores. Non enim continere docent Cupidines, sed pulchritudine corporis immode»tum oculum inescant ***'. Si igitur propter mc^res Khodocleam amas, voluptatibus tuis Amores non dominantur: modestas enim eogitationes iaculum Veneria non attingit.

67. Moralis. Eratostheues Aeschini.

luramenta tanquam olera devoras et abenutium ^^^ strepitus expedituB tibi videtur esse, et accusatoribus contradicis, o pessime : lingua quideni iuravit, mens autem non iuravit. Yidesne, quod incastigata lingua maiorem supplicii poenam exspectat? In quibus sermottibus peccavimus, operibus poenam sustinebimus. Linguam vero modestam habeto: iurare etiam ad veritatem cavens. au forte levis tibi res iusiurandum videtur, immo quoeuuque pondere importabilius est. Hinc etiam Tantalus punitus est. Namqne de uumiuibus immodestam habebat linguam.

68. Ruralis. SeutHo Corianno.

Apprehendi tandem pessimam vulpeculam et variis eam nexibus noxiam custodio, et dignum puto, Corianuc, ut omnes rustici in publicum vocentur« et de hoste palam triumphem. £t publice poenam luat pro multiplicibus iniuriis unam passura punitionem.

9S Durch ein weit^rehendes Missverständniss, dessen Quellen wohl kaum RH ermitteln sein dürften, hat Copernicus die Worte ei<J7^-(oO -zh oujx^flpov durch y^admoneto oder y M\e\c\\t atlmnvefnf] sodaietn" übersetzt. — Die Warschauer Aufigabe hat dies<' Worte in ad mndum nodalem verändert!

99 Die Orif^tnal -Ausgabe liest nicht inesvant, sondern wrestant, unzweifelhaft ein Druckfehler. Abgesehen davon, dass nicht erhellt. Was investant

BKi^OTA AKTOr KniSTOAAl. 1 1 5

rpo? Tov aSixoüvra, Ktaati6is, s?aTjYoo to aofji^ipov, xal ^«ocppovisTspov TOüTiDv ot 3a as SiSaaxiTcoaav Xo^oi. "laöi yap aorov xoal oTuapaSofisvov, 31 iv Tot? spLoT; aYpoT«; xo Xoiicov dvBTjfirasiev • "^ot/ ^ip xal tj ÖijXsia xutt>v 3UV ToT; tsxvoi; irspKppoupsI (jlou to y^^^^^ avQpa>ir(vr|; opYcoaa

Sc'. ET. iiEiea innoAVTü.

EüitpsTTStav, oüx röo? ^sfxvov^ ol ttoÖoüvts; |j.aXA.ov aoiraCovraf oi YÄp 3«>'^povslv ot ^EpcüTsc iiraYY^XXovTai, aXXa xaAAst 9(i>}AaToc ©»ftaXjxov axoXajTOv 8sXsaJ[oüaiv. Et to{vi>v Sia tou? tpoiroo; Tf|; 'PoSoxXeta^ späte, ~«>v 3ÄV Yjöovcüv 00 fiaatXsüOootv EpwTs?' ^tXoao'^ouvTo; y^P XoYio|jLOü ßsXo; a'^poöbiov oo/ airrsTai.

$:'. He. EPATOSBENHi; AIÜXINH.

  • Eo6tet? Tou; opxou; (o^ Xajjava, xat xtutto^; oSovtwv sivai aoi

doxel TO irpaTTojisvov xal toT? i'^yLokolioiy avTicp6sYYTi> 'tajj.TcovTjps,

„H yXäoo' 0{Xtt>)ju>)( , f Si 'fPV' avaijAOTo^, oüx £{S<o; aj^aXivwTov YXÄrrav p.&(Cova Toii icX7j[jL[xeXr|fiaTo; aJoirparcofiivTjV Tf|V xoXaaiv, a Y^p Xoyoi? a[i.apTavo|iÄV av, epYOt^ n^v Tifiooptav (xpiSofiSv. Ttqv Y^tt^TT^*^ ÖTjta 3(i><ppova xixTTjao, ofAVustv xal icpoc; äXr|6eiav 3üXa6oüpsvo; * aSaps^ Tt y^P XP^P*^ ^ opxo; sivai SoxsT, xal iravTo; a^Öou; ^otI ouacpoptoTspov. 'EvtsüÖsv xal TavTaXo? IxoXaCsTo* irspl tÄ Östa y^P sojje tt^v YX^rrav axoXaoTov.

£t;. afp. 2ETTA1QN KOPIANNÜ.

EiXov o^i 7Z0TZ Trv xaxt3Tr|V aXcuicsxa ' xal XftCcuv iroix(Xoi; oeo^ioTc reptcppoupttt TT^v ::a(Ap.(apov , xal aSco iirl tt^v Xsuxpopov, Koptavvs, xal Too; aYP^^'*^^^ aoYxaXsaajievo; airavrac, ttjV 77oXip.iov Öpia^6su3a> • xal or|pL03(^ 3ixa? irapiSsTat, avTl iroXXmv aoix7){iaTa)v jjLiav ucpijouaa xoXaaiv.

bedeuten soll und woher es abzuleiten sei, geben die Lexika des 15. Jahrhunderts die riehtige Bedeutung von osXeaCcu an.

100 Durch dieselbe Verwechselung von %o6; und 6^«5;, wie sie bereits zum 62. Briefe angemerkt ist, hat sich Copernicus verleiten lassen ö^^vtwv durch abeuntium wiederzugeben; er hat sich von Wi^ ein Zeitwort mit der Bedeutung ,^ehen" gebildet.

116 I. SCHRIFTEN VON COPERNICÜS.

69. Amatoria. Galliope Laidi.

Crobylo et dcada Gorgias oniatur lanugine nondnm obum-. bratus ; et pulchritudine antecellit et dementiae *^* illecebras venustate 8ua nobis proponit. Ego autem senectutem et morbum et tristitiam imprimam tabulis, et ante iauuas perfidi ipsius ponam; haee enim habebit aliquando puchritudini adversantia.

70. Moralis. Plato Axiocho. recensere

Frenis atque flagellis equos dirigimus, et nangamus aliquando velis navem pandentes, et aliquando ancoris refrenantes sustinemus. Ita gubernandam esse linguam, Axioche, modo quidem verbis armandam, modo autem silentio sopiendam.

71. Kuralis. Rhodon Cyparisso.

Lucanos iterum adesse aiunt. Falcem abiioiens lanceam et mucronem fabricabo, et maiüalem exercebo artem ; non enim sinit nos quiescere daemon. Aestas mihi hieme rigentior est. Quid enim est bello homdius? Flebam imminente vere. Adeo puUulat ager floribus. adeo redolet myrtis agellus, tarn ornate frondescit platanus, et virent ubique segetes; omnia mihi annonam festinant. Sed iniuria nos hostes afficiunt; magis enim apud eos gladius quam aratrum desideratur.

72. Amatoria. Sosipater Telesillae.

Nisi venereis voluptatibus satietatem natura immiscuisset. subditus fuisset ma^culus feminino sexui, Telesilla. Ne igitur glorieris meretricula, Veneris mihi fax refriguit; non •enim immortales cupidinis iacula dolores inferunt.

101 Neben der Lesart derAldina dvolac sind zu dieser Stelle noch 2 Varianten diviac und veav(ac. Copernicus ist der Aldina gefolgt und liat die Stelle richtig interpretirt. Schon Boissonade, indem er die Uebersetzun^ von Cimedoncius „escam dolm-ts^ tadelt, sagt, es könne den Worten des Theophylactus oIXeap dvota; irpoaTiftifjoiv kein anderer Sinn unterbelegt werden als ,^8cam HUdiditatiH protemhf* i. e. ^esratHj qua nos ntolidas deripiat.^'

eE04YAAKT0Y EniSTUAAI. 117

y/. ET. KAAAlOnH AAIAL

Kp«)6i>A(p y.at T2TTiYt b Fopyia^ 0£|ivuvcTai, iitjTT«) tot; fou^.oi? xata^xiaaa; to TrpoacoTrov, xal ßp&vÖOcTat rm xa^Aei, xat SsXsap avota^ Tüpo^Ttfjrjaiv 7)[ilv trjv süTrpsTrsiav . 'Ky«> oe YTjpa; xat voaov xat Xoirr^v Kivajiv £Y)ropaSo}i.ai , xott rrpo T(ov Öopwv dva6r]aop.at tou ayvcifiovo;. Taora y^p lEsi ttots ttj; airpSTTsta; tÄ avTiTiaXa.

o'. He. riAATüN AHIÜXQ.

'Hviaic xai \xaiw(i tou; iTnrouc t6uvo|X£V, xat vaoTt>vXo[xsÖa itt] jasv rot; iartot; r7)v vaüv exTrataaavTc; , 'nr^ ok tal; ayxüpat; jraXtvuJaavts; xa%p[xiCo[isv. Out«) xuBspvrjTSov rr^v y^^***'^^^^^ A^iojrs, it^ fiiv rot; AoYoic b7c>.i!Iovr5;, tt) oi aKOTqj xarsovaCovTs;.

oa . ArP. P()M2N KVUAFlilüß.

Tou; Asuxavouc STrtsvat iraXiv cpaoi* xat, to opeiravov auoppt'J^a;, AOY/T'iv '^ot^ aapcj>T9;pa ^raXxsuoojiai, xat tt^v svoaXiov Tt/yr^^ aaxr]oat[jLi. Oux sa Y<ip ^ipsfAsTv b 8ai|x«>v 7)jia;. 'EjjloI tou jrsifxÄvo; to 6spo; sa-t xpucüöicrrspov* Tt y^P "^ou iroXifioü y^voit av '^ptxwoioTspov ; Hpo; cpavsvTo;, söaxpoaa. '(2z xojia toT; avOeatv b aYpo;! «>? aüÄoe; sv Tau jA'Jpptvat; TO Y^^Siov ! (o; xoafjita xo}Xtt>3a t) TTActTavoc ! jfXoaCst to Xr^iov ! SiravTa jtoi Trpb; susTT^ptav sirstYSTat. 'AXX' aotxouoiv Tijia; oi TtoXejiiof apoTpoo Y^^p «utoT; t) [la^raipa 7ro6civoT£pa.

06'. ET. VÜIIATPOI TEAEVIAAH. Kt [iT^ Tat(; acp poototoi? -ijoovat? tov aTepTn; xopov yj (puaic £ve}j.iEsv, £8o»iXaY«>Y^^'^^ '^^ a^pev Tm Y'^vaixetq) 'fuXcp, TsXeoiXXa. Mtj toivov IX2Y* 9pov2i, TTopviöiov. '0 TTj? 'Acppo8iTT|? |ioi TCüpao; aTTjgOaXfOTai * oo Yap ÄÖavaTO'j; tÄ; aXYTjOova? toI tü)V 'EpwTwv ßeXTj itape^^sTai.

102 Hier hat Copernicus mit Recht die Lesart der Aldina dirpeTceigic verlassen, da der entgegengesetzte Begriff Euzpeireia; erwartet wird, ei) und a werden bekanntlich in den Manuskripten sehr ühnlich geschrieben und deshalb auch in den Ausgaben des Theophylactus nicht selten verwechselt.

118 T. SCHRIFTEN VON C'OPERNICUR.

73. Moralis. Procluß Archimedi.

Ridendum aiuut polypodum morem. Dcvorantenim capillamenta sua, et tanqiiam opportuna obsonia membra corum ^^^ infelicia. Devorant igitur miseri partium siianim commoditätem et epulari earnibug suis videntur. Anne, Xanthippe, omnibus polypus esse videris? equidem id puto manifestissimum. Iniuria enim afficis nimis inhumaniter patrem tuum, neque naturam reveritus, neque nltionem ut barathrum cavens. Sed siquidem poeniteas, oblivionem peceatorum malorum habebis intercessorem. Si vero avaram erinnym *^^ irrevocabili furore sortitus es, aequa lanee numen tibi compensabit, et pneros habebis paternae malitiae veras imagines ac simulacra. Ita enim viperae partns matemae crudelitati succedunt, praegnantem ac enutrientem uterum dilaniantes.

74. Ruralis. Elaphon Dorconi.

Fertilis ad incrementa pecudum fimus est; ideoque da mihi peeudum tuarum fimum, et reeipies ipse mercedem fertilitatis sorba et olera, et amieitiam tuam clarioribus remunerabo gratiis.

75. Amatoria. Aristoxenus Polyxenae.

Amatoriis voluptatibus nihil infirmius. Perfida sunt labiorum tuorum oscula; incomplantatum ^^"^ enim desiderium velocius marceseit. Ego deineeps continentiam , quae apud multos insuavis est, acceptabo ; firmior enim perhibetur. Et donationibns nuptias emam ; fidem enim meretricariam emere difficillimum est.

103 DasB Copcrnicus ^eorum" auf capülamenta bezogen habe, ist kaum glaublich. Es ist vielmehr nur anzunehmen , dass eorum durch einen lapsus calami in den Text gekommen sei. — In der nächstfolgenden Zeile übersetzt Copernicufl richtig t&v eaurdv {jiopttov durch ^partium stMrum^

104 Ck)pernious übersetzt im engen Anschluss an die Griechischen Worte T7|N (piXö^puoov T.pivvüv rjavaram erimnim, wobei allerdings das verstümmelte

HEoa>YAAK'n )\ Krili:Ti »AAI. 1 1 9

I

oy'. He. I1PÜKA02; APXIMHAEI.

Tou; itoXoiroSa; cpaatv aOupia^ TUYX<ivovTa{; toü(; sauTcbv xaTSoÖietv irA.oxa{i.oo^, o<{;ov cu^irsp aXr|6Q>; s^aitapaoxeuov xa iauTcbv ooaTojrMTaTa iiXr|. 'ETTKovTat 70ÜV ot xaXave^ twv iautdiv {M>pt<ov xa xatpia, xal oaiTU{JL0V3; TÄv iSicüv attpxcDV ÄvaSetxvüVTai. *Apa fß» SavÖiirirs, ou TToXuirou^ TT|V yvaJjiTjV eivai toi; oXot; Boxet;; iy«) [liv oi|tai touto oa^iorarov • aSixsT; y^P ^^'<*^> aicavOpoMcoTaTov, rov aov iratipa , yr^Ts TTjV cpuoiv aiSoüjisvo;, jiT^TS TT^v o(xr|V «ü; ßoipaöpov soXaßoujisvo;. *AWw' 21 jiiv [ieTaYvoiT|;, a{jLV7)(iova twv iraptpj^TjXOTcov xaxdiv ffei; ttqv Ilpovoiav • ei OS ttjV cptXoj^poaov 'Eptvvuv ajiÄtaxtvrjTOV iraöo; xexXrjpoosai, TTjV bo^^oTtov irXaoTiYYa to 6et6v 001 TaXavTeüetat , xai iroioa; efei; itarpixTi; xaxfa; sixova; aXr/ieT; xal {vBaXjiaTa. Ooto) yotp xai tÄ TTj? ijriovTi; xorjjxata jiYjtptxTjV avoatorrjTa BiaSijrsTai, ttjV xuocpopov xai TiÖTjVTiV YÄ^tipa 8ta^[)r|YVüovTa.

08'. AFP. EAAcDüN AOPKüNI.

Tovifio; i:po; suxapirtav rwv 6p3(x(iaT(i)v ovOo; xaOisTr^xsv. Ouxouv otSou jjiot TÄv att)V Ops{x^aT(ov tt^v xoTrpov, xat Xtj'J/Yi xauTo; jxiotbü; £ueT7jpta; a/paoa; xai Xa/ava, xat to oov 9iXoti[aov Xa^irpoTepai;

ap«itj/o(tat )(api9iv,

oa'. ET. APliTüZENÜi: IIOAVEENH.

' ExaiptxÄv TjOovÄv oo5£V ÄoOsviaTspov • airioTa xa täv awv ^^eiXewv <piX7|}iaTa. 'A^OTEüToc ^ap iroOo; Öarcov }iapa(veTat. 'Ey«« rf^v acucppoaüVT|V XoiTTov, avT^oovov ooaav «apa xol; ttoXXoI; , (xaXXov irpoooeSojxat • TO yap aTa6spov euaYYsXXeTai • xat icpotxicov tov y*!*®^ ovrjaojiat. TTpiasdai Y^p iriartv eTaipixTjv xaXsTcoiTaTov.

»erimninv* in der richtigen Schreibart herzustellen war. Allein die Warschauer Herausgeber sind viel weiter gegangen und hftbcn die Worti* des Copernicus in ^varitiae crimen^ verändert.

■ I0."> incomjßfaftfaftftn hat Copernicus dem griechischen a'^ütcu-ni; nachgebildet. OimedonciUB umschreibt: „tnnor, qui radices non cgit*"

120 I. fiCHEITTEJf VON COPEBXlCrS.

76. Moralin. Diogenes Sotioni.

Mcidica haec gloriuneula, somnimn esse sapientibas videtur, et fabuloKis fictionibus monstruosius et vilius. iuconstans. le>'ipendens, ladam sonans et vento le>ias. Haec quidem ahsentia contristat, adveniens antem magis coiitristavit. Cito enim amatores 8U0H deeepit*"*^. Xon te circumveniat fortunae tamor: deludit enim homines, Bicat volt. Vana 8ant enim vanorum hominnm negotia.

77. Kuralis. Bucolion Myrouidae.

NepoH tuoK male fecit, Myronides! rnbea lacerna*^'^ armenta

terniit, et optimam praeeipitavit iuvencam. Coaetanei autem eins

calamitatem hanc ludibrio habebant. Puero dnabus pedicis *"*"

• ulterinH non indulgeto: iavenes, etiamsi corripiantur, immodesti

8unt ; et, 8i iudulscris, immodestissimi *<^^.

78. Amatoria. Pericles Calliopae.

VirginalibiiK voliiptatibiis operam dare valde ac nimis difficile eHt. Ego autem animo segnis"" quid faciam? inexorabilis enim Cupido iaculum impulit. Ipsa mihi et Cupidini causam iudices, et da mihi decretum humanitatis ; invident enim Amores, amare quidem suggerentes, comprehendere autem denegantes.

106 Don Satz xal rplv Y^veodai jxeT^opa|ic, welcher in keinem Manuskripte fehlt, hat Copernicus nicht übersetzt.

Iü7 Die Warschauer Ausgabe hat ohne Grund das richtige Jacernar if^iv-ei, in Janceola verändert.

J OS Copernieus übersetzt yoivixoiv durch y^peilioiH^, welches Wort die Warschauer Herausgeber willkürlich in .jchoinicü" verändern. Pedica hat im klassischen Latein zwar nur die Bedeutung von ,, Fessel -^ >^ISchlimi&\ sowohl in wörtlichem , als in figürlichem Sinne , im spätem Latein jedoch kommt es, wie Ducange angiebt, auch als ^^nodun agri^' Ipiece de ierre) vor. Dagegen führt Ducange keine Stelle an, worin ,,pedica'* ein Getreidemaass bezeichne. Es muss „;7ec{tW jedoch diese Bedeutung im mittelalterlichen Latein gehabt haben, weil Chre8to<niu8, dessen Lexikon Copernicus, wie oben erwähnt ist, besessen hat, yoivi^ übersetzt mit ^emodttwr und den Zusatz beifügt ^pedicae genus.**

eEO<l>YAAKT0T EnilTOAAI. 121

0.;'. HB. AlOrENHi; ilÜTIfiNl.

To jxixpov TouTO öo;apiov üirap ivuirvtov stvai toT; cü (ppovoootv sivat öoxst, xai xwy 7:£7:Aa3jiivü)v »jl^Ocov TeparcoosoTcpov eoti xai cpaoAOTcpov, a^raiov, xotxpoiroiov, uaiYViov ^x«>v xat TrvsojiaTcov cpavraotü)öiatcpov. TouTo xat ixtq irapov avta, xat 7rpoaY£vo}j.£vov ttXsov sAuirr^ac ' |JL£T oi TToXi yap toü; spaa-ac TjYV(ü[xovT|a£, xat 7rf/tv "(z^iihcLi irpo; to |ir| £tvaL fjL£T£Spa[i£. Mr] a£ xaTa7rAT^TT£Ttt) ta -9;; tü/t^; (puar^ixara* oiairatCfii ^ap toü; av^paiirouc («aiTcp xat ßouXfiTai : clowXa yap siotoXtuv TOI Tü)v av6pü)T:ü)v T£Tu/r^x£ Tipa^ixaTa.

oC AlT. BC)rKÜAIL>N MTFüNIAH.

'0 oo; £7YOo? ü7:£p|xaSa. MupcoviOTj. 'KpoOpco pax£i Ta ,3ouxo>.ia oicTapaJc , xat ty)v oajiaXrjV tTjV iroÖeivTjV xaT£xpTjjivta£v * oi 3£ r^XixuDTat TTjV 3D|i(5opav sirsTToirjVTo TiaiYviov. Mr^ Tcapi/oi) oüoTv yroivixoiv TO) «raiot 7:£patTspcü* öt y^P ^£o^ ^^'t a'^ptY<uvT£c axoAaoTOi, xat TpDcpu)VT£; £i3tv axpaTfiaTSpoi.

or/. KT. lIKPIKAHi: KAAAIOIIH.

Ilap6£vtxo>v Y)öov(üv £7rtT£i>5aa6ai otYav £aTt 0'ja/£p£c xat Aiav £Y«»> 0£ paOüfxo; ttjV ^^^oyr^v. Kat Tt opa^atjjii av ; aau|x6aTo; y*P ^ "Epm^ £7ri7:£|xiro>v to piXo;. Autt^ jxot oixaCfi xat t«) KptoTi, xat otöoo txoi 'J^Tj'fov cpiXav6p«>7rta; • ^aaxaivoüai y«P o^ "KpwTcc, to »xiv 7:oÖ£tv

rap8)rojx£voi, to oi tu/eiv acpatpoujxsvoi.

109 Der Unterschied, den Theophylactus in die Worte acppi^ac» und xpuifdco hineinlegt, ist von Copernicus nicht verstanden (ebensowenig von €imedoncius: pueri et quum turgent a eiho, sunt immodesti ; et qnum luxuriatttur, ttähuc imnwdentiores . )

Für CopernicuB giebt die entschuldigende Erklärung die Dürftigkeit des von ihm gebrauchten Lexikon. Chrestonius führt bei Tp'jYacu nur die Bedeutunjg »delicior^ an. — Wie Copernicus übrigens zu der von ihm gewählten Uebersetzung gekommen ist, kann nicht bestimmt werden.

110 Copernicus hat das xat vor tt opdoatfi.i weggelassen und die letzteren Worte in unmittelbare Verbindung mit dem vorhergehenden Satze gebracht. Es scheint dies aber von Copernicus unabsichtlich geschehen zu sein ; wenigstens finden wir .in keinem Manuskripte das %9i weggelassen, und alle Ausgaben trennen durch Interpunktion die beiden Sätze.

122 I. SCHHIPTEN VON COPKKXICUS.

79. Moralis. Isocrates Dionysio. Apparitores et sceptrigeri , et praeconcs , et altissimoruni thronorum exstructiones philosophiae sunt tenebrae ; et haec magna virtutum separatio produxit'*^ Numne commutasti fortuna nataram.^ habes utique saecum pelliceum; mortalem enim habes ab exordio consistentiam. Quid enim haec parva gloriuncula usqae adeo luteo utri adhaesit? Magna dementia repletus es, o infelix, et naturalem petdidisti cognitionem ! Ita sublimes fortunae mobilitates deserere te co^gerunt veterem speculationem, et per modestam insaniam aberrare. Olim tibi eximia humilitas fuit, nunc autem vilis et terrenus fortunae mons altissimus. Ita falsa felicitate abstine et fugientem fortunam fuge. Perfidam enim praeveniens poenitentiam non Ines repente irruentem.

80. Ruralis. Cromylon Ampeloni. recensere

Non est aliquid miserius rusticis. Tyrranide afficimur etiam ventorum miseri. Perdit nos auster, spicas mihi inanes fecit, vites devastavit, et acinos corrupit ; et in ins vocare adversarium ipsum non possum. Ideoque falcem et seculam destituam, scutum, galeam et ensem aceepturus, et miles ero, et artenii permutans sortem fraudabo.

81. Amatoria. Leander Calicomo.

Si quid hominibus auro carius est, ostende, qnomodo maioribus donis fruitio comparetur; sin autem **2^ redde quanto oeius mihi gratias. Non enim Danaes pulchritudinem habes neque tu'^^^

111 Der Anfang des 79. Briefes ist dadurch, dass Copernicus Wort für Wort übersetzt hatte, schwerfällig geworden; der zweite Theil des ersten Satzes ist aber kaum verständlich , selbst wenn man den Griechischen Text zur Hülfe nimmt. Es scheint das Manuskript des Copernicus beim Drucke eine arge Verstümmelung erfahren zu haben. Denn selbst wenn man annehmen wollte, dass Copernicus produxit als intransitivum angesehen hätte, bleibt haec nicht zu erklären.

Uebrigens muss zugegeben werden, dass ohne freiere Uebersetzung der Sinn der auch im Griechischen verkünstelt klingenden Worte kaum wiederzugeben ist. Cimedoncius übersetzt: Praecursores et praecones et sedium

«KUcDTAAKTdT KlIISTlhVAl. 123

06'. He. lüOKPATHi: AlONni?.

npo7co]jL7coi xai pa68ou}(oi xai X7|(>uxs{ xai 6povtt>v u^r^XotaTcov eTciTsoJi? 9iXo30©ta; iixh a/Xi^, xai 8iaip8Tixa>TaTo; ir^^oxe täv apcTwv )f«)ptap.o^. Oux -^[xeiij/ac jASitd tt^; Toj^r^; tt^v cpuaiv * en tov ÖuXaxov sj(8ic BepjiaTivov • Övt^ttqv -^ap ej^ei; ix irpooi|i.fou ttjV aootaaiv • ti Sf^ra To xEvov TOüTO xai xoucpov So^ciptov im Toaourov rov mfjXivov dsxov oi2<puaT|3s; MsYdXr^i; dvoia^ ivscpopr^Ör^^, co 6oaTT|VS, xai Tr|c; '^U3eu>; TTjV Y^tü^tv a<pyjpr|3af oStoi ta p.sTia]pa ttj? tuj^Tj; xivrJjiaTa ixarf^vat 33 TT|^ TcaXai Oacopia^ T|VaYxaaav, xai rr^^ acicppovo; ixEfvTi? jiavta; airavajrwpstv irapeoxsuaaav. ^Hv aoi TcdXai jxeTotpoiov to j^afiaiCrjXov vov 8e xai yHa\i.akov xai Tiepf^etov Tf|C Töyr^^ opo; axpotato;. Ouxouv TTj? ^euSou; eu8ai}j.ovta^ apfaxaao, xai tt^v Spairetiv tüj^TjV SpairiTSüE' irpo^pOavwv yap ttjV aifvoipiova , a^vco tt^v [XEtaöoXi^v 00 8uo<poprJ3eu irpoaTciircooaav.

ir. AFP. KPTMTAQN AMOEAÜNI.

Oux eoTi Ti •^ewp'^v^^f dÖXicuTepov. Tupavvou{jLe6a xai toi; dve[iOK ot rdXave; * aTcoXXuatv voto^ Yj^a^ * tou; iori'/oa^ i^iTiQXou^ pioi aitetpYaaaxo ' tT|V ajxireXov iXufir^vaTo xai ra? pd^a; 8t£cp4op8 * xai irpo? oixaaTTjpiov'eXxsiv ou]( 016^ ri eipii xov Xuirrjoavia. Aio xai to 8peicavov xai Tr|V ofifir^v dirttiaofxai^ doictSa xai xpdvo^ xai £(cpo( dpdfievo^^ xai 9TpaTitt>TiQc YevTiOOfiai, xai, tyjv t^^^vt^v dfietij/a^, Tr^v tüjtt^v oof bofiai.

Tra. ET. AEANAP02 KAAAIKÜMQ.

Et fxiv TOL ToT; avOpcoTcoi; /pu9ou TifjLitiiTepov. 8i8a3X8, xai {jtet![o3i 8ci>pot^ dfiei^ofiai tiqv diroXauoiv * st 8& {jlt] , 8l8ou fioi Oarrov tol^

aUissimannn adeptio philoBophiam obecurant et imprimis polletit ad separatulam semovendaimque mrtutem.

112 9%n autem gebraucht Copernicus mit Vorliebe für sin autem minm (vgl. ep. 7).

113 fieque tu haben die Warschauer Herausgeber mit Unrecht weggelassen. So wenig es an dieser Stelle erwartet wurde, so ist doch nicht anzunehmen, dass es von Copernicus aus Versehen hinzugefügt sei: Copernicus übersetzt hier, wie an manchen andern Stellen, im engsten Anschluss an den Griechischen Text, welcher in der Aldina, wie in allen übrigen Ausgaben bis auf Boissonade hinter xtiiXXo; — allerdings störend — die Worte oi^te 06 einschaltet.

1'24 I. SCHRIFTEX VON COPERNICCS.

venustiorem , neqiie lovc ego ditior siim, qui auro virginitatem emo ^•*.

S2. Moralis. Soerate^ Alcibiadi.

Etiani profeeto liuli poetici omni sapientia pleni sunt. Soeios Ulyssis aurcB eera (»bturavisse aiunt"'^, qiiando navihns ad lascivas Sirenas ferchantur, lUysscm vero vinculis alligatum fiiisse, tanquain in carcere quodani ineliugibili. IntrcMlucuntur hie aroana philoHophiae; Sirenas enim cxistimo pro inhonestis volnptatibus finxisse poesim. Et Honierum vehementer acbniror comparanteni rebns veritatem, qui auditui nostro veritatem, ceu pc»culum, nectare duleius, eommiscuit, tanquam vinum potentissimum aqua eontemperando. Ita enim neque figmentis decipimur, necpie incomprehensibili inquisitione inebriamur. Quapropter cera quidem imperitiam, vinculc^ autem i)hilosophiam deelaravit. Hinc solum Ulyssem duleissimi eantus auditio delectavit, et affectum eius vincula interceperunt. Vitioruni enim consideratio philosophica virtus est, voluptatum autem refrenatio victoriosus phi]o60i)hiae trophaeus Ätri . Quum igitur, Antimaehe, Ulyssis errori praesens vita simnletur, et marinis tnrbationibus miser homo circnmnatet, et nos öirenarnm voluptatum resonantiac negotiantur, et ventorum instar modo hu(4 modo illue instent illecebrae : Penelopes coniugium imitabimur, indissolubile quoddam ac divinum virtutum vinculum philosophiam exercentes.

8Ii. Ruralis. Anthinus Ampelin o.

Vindemia iam instat, et uva dulcis plena est. Custodi igitur viam publicam peroptime, et Cretensem oanem eooperatorem adhibeto; viatoris enim manus ineontinentes sunt, et ad iniuriandnm rusticanis sndoribus promptissimae.

114 In der Original-Ausgabe schliesst der Brief mit emo, welches die Warschauer Herausgeber als lapsus calami angesehen und in cmam verändert haben.

115 Die Aldina wie alle Manuskripte lesen gieichmässig cpT|Ocv 6 xoü

BEOITAAKT( r EniSTOAAI. 125

•/ipixa^. Oo yotp AavaT]; ejjeic to xoXXo^ oSts au. aep.voTepov. outI Aio? 4^^ TiXoDatüiTspoc, XP^^^ ^i^ irap6svtav cuvoupievo;.

t:6'. He. 2ßKPATH2 AAKIBIAAH.

Kai TOL TT^; TToiTjos«)? TTaiyvia TTOtar^? aofiirXsa oocpia^ xaÖiaTTjxe. Kr^po) Toü; 'Oouaaeo); haipODc. 6ia6i>aat Ta a)-a cpr^otv b tou MeXr^Toc^ OTE Toii; oXxaat irpo; ta^ axoXaaTou; ilsipfjva; dvrJyovTO, tbv öe AaipTOü öea^oTc aTtstpYaaaaÖat «i; ev stpxTTj ouacpiixicp xtvi. MuÖoXoYeiTai ta TTj^ ^iXoaocpia; aro^pTjTa. ^eipTjva; Y^P Soxu) tÄ; aa^r^ji-ova? 7)8ova^ TTjv iroiT^aiv oivairXaTTsaOai ' xat ÖaüjiaC«> Xiav tov OjiTipov s'jYxpivovra ToTc TTpaY^taai -r^v aXi^Osiav xai xuxsÄva vextapoc uposr^vsa-spov Tai; axoai; ■Jjixfüv ava|it$avTa, oiairsp uocopro »j^suoo; oiv(i> Tovixw-aTü) xivl, T^ aXY]6eta, xspaaavra. OSr«) yap outs toT; 7rXaa[xaatv aTuatiofieÖa, oSre T^ ooaecpixTcp täv ovtodv xaro^Xr^tJ^ei tov voüv {jLs6uaxo{jLs6a. Ato xT^pc^ fiiv TTjV axrsipiav, SeofMJ) Bs ttjV cptXoaocpfav sSriXmasv. 'EvTSüÖev 'Oooaoea jjlovov tcov oitspxoxvtcov [uXcov axouovTa TspaTsosTai xat ToT? 5sa|iot; Tr|V ecpsoiv otaxoiTTsaOat. ^H [isv y^P '^">v xaxwv aacpr]vsta, 71 cpiXoao^po«; apen^ ' t] 8g Tmv tjooväv ava^üipT^oi;, ^iXoao^fa? 4vaY«>viov Tpoicaiov. 'EireiB-iQ toivüv, 'AvTffjLa^e, t^> 'OSoaaso); TrXavTi? b irapcüv pio? eixovtojia, xat t^ ÖaXarnQ tcov 6opü6(ov b SstXato; ovÖpuyno; TTspivK^X^Tat, xat asipTjvaicüv Yjjia; i^oovwv irspiTToXouaiv t^/t]^ jAttTa, xal, TTvsüfxaTwv 8txT|V, iroTS jxsv ev0^v8s, aXXoÖsv oi ttots rspixpatouaiv e£aiata, tov nYjvsXoTn)? 'jjioCoYa }xipiY)9u){jLs6a, a^pTjxTov Ttva TÄv apSTu>v xal Östov 8saji.ov, ttqv (piXoaocpiav, aaxrJaavTs;.

i:/ . AFP. ANeiNOS AMHEAINQ.

'0 TpüYTjTo; tjBtj TTpoxixo^s, xal b ßoTpix; Y^soxoo? TrsTrXrpcüTai. Tlsptcppoüpsi Y^^^ "^i^ Xsoxpopov xaXXiaTa, xat tt^v Kpf^aoav xiiva aovspiöov xixTT^ao. 'Ü8tToo Y^P X^^P®^ axoXaaTot xal YStopY^xou; lopcoTat; a8ix£iv STOijioTaTai.

MIXtjtoc, während Copernicus aiunt übersetzt. Es ist deshalb mir anzunehmen, dasB Copernicus die sehr späte Bezeichnung des Uomer als MsXTjGtYsvfj nicht kannte. Hiezu kommt noch, dass, wie bereits erwähnt, die Aldina die Eigennamen nicht mit grossen Anfangsbuchstaben schreibt.

12<5 I. SCHRIFTE?? VOX COPERXKTS.

S4. Amatoria/ Chrjsippa Sosipatro.

Amatorii« retibus nomne^^* eaptns es, 8<isipater, Anthusam aiiiansf Prodenti^i rieuli mgnimi est poellam aniare palehram. Noii iii^emiik'e palchritndine nctns; maiorem enim labonim fraitioiiem halieliU amatoriaruin lacrimarmn blaDdimentam. Volnptati enim dementia permixta est, et deleetant contristando Cupidines; variift enim paftsionibns Veneris eestos intextng est.

%5. Mpralis. Plato Dionvsio.

Si trifttitia vis teneri^*', perambnia monumenta, et passionis liabebi^ pbarniHi'Uin. Et maxinias hiiminiim felieitates anpiee pulverJH tandeni acquirentes levitatem**.

Impreiram CracoTiae in domo domini loannis Haller anno salutia noetrae MDEC

1H> Der offenbare Dnickfehler der Ori^nal- Ausübe .nnmine^ durfte im Texte nicht beibehalten werden. Die Warschauer Ausgabe verändert imnnne in das freilich richtigere nonne, welches aber kaum von einem Setzer in »umine verändert worden wäre.

1 1 7 Die Uebersetzung des Satzes et X6irr]c ett^Xet; xp^Tstv, wie sie CopernicuH K(>gel)en , ist weder wortgetreu , noch giebt sie den Sinn wieder , den Theophylactus ausdrücken wollte. Cimedoncius übersetzt richtig : ^Si moerorem riu vincere^.

WH Den Sinn des Schlusssatzes hat Copernictts wohl richtig wiedergegeben; er hat aber nicht dem Wortlaute des griechischen Textes gemäss Übersetzt. Das» er %<iNemc von t6 (p6oT2(j.a abhängig gedacht hat, dürfte schon ansti(ssig sein; noch weniger zulässig ist, dass r.toai'zirjoi in der Bedeutimg von ^andeni"* gebraucht ist. Diese IrrthUmer sind jedoch sehr entschuldbar . Zunächst was die irrige Uebersetzung von rspatt^po) betrifft, so war dies Wort in den WlJrterbüchem des 15. Jahrhunderts zwar mit der richtigen Bedeutung ^ulteriua^ verzeichnet; auch hatte Copernicus selbst in dem

BEOiM-AAKTOY EniSTOAAl. 127

ir6'. ET. xpr2;innH SQSinATPQ,

  • Epü)TtxoT; SixTuoi; ou]( iaXco^, ZcooCTcaTpe , t^c 'Av6ou37|; ipmv.

Opov(puv 0'f6aXfi.(ttv isri Texfir^piov veaviSoc spav eoicpsirou;. Mi^ OTSvaCs xaXXsi vixoljievo?' (jLs(Cova -/ap täv irovcov tt^v diroXauaiv sEst;. ^EpcoTixov oaxpuov irpo^vs;' rfiov^^ yotp xa ttj? ivoia^ xsxepaaTai, xai Tipirouat aottoüvts; ot ^Eptois; • iroixiXot; Yap iraösaiv o tTj; *Acppo8(Tr|^ xsoTo; SYxs/apaxrai.

Tti'. HO. nAATßN AlüNV^lß.

i

El >vUirT|; iOiXet; xparsTv, TrspiTroXsi Toi; racpouc, xoti tov> ttoIöou; sEei^ To 9ap,uaxov, T:ai ra^ [ke^ircoLz taiv avOpcuTrcuv S'jöaifj.ovta; STro^j/ei -repairepcü xoveu); x8XT7|fAevoii^ to ^ii37j{j.a.

4. Briefe Tzz^ani^m durch pulteriiis'* wieder^^eben. Allein da in denselben Wörterbttchem xövi; nur mit r,pulvis^ übersetzt wird, so fi^laubte Copernicns sich selbstständig helfen zu müssen, und er gab dem zcpaiT^pcu eine fremdartige Bedeutung. Dazu kommt noch , dass die Lexika seiner Zeit cpuo7)fAa gar nicht auffuhren, Copernicus also bei der Interpretation dieses Wortes gleichfalls auf sich allein angewiesen war.

Auch den spätem Interpreten hat die Erklärung von 'fusTjiia Schwierigkeiten gemacht. Cimedoncius U.A. fassen es wie Copernicus auf; Cimedoncius übersetzt : ^Ei maxiinas tiotninum fortunas ulteritis rtneretn videhi.t esse nihih. Nun gel>en aber die neuern Lexikographen dem Worte cpvar]ix<z in übertragenem Sinne nur die Bedeutung „Aufgeblasenheit' ^Stolz'*, während an dieser Stelle gerade der entgegengesetzte Begriff verlangt wird. Es hatte deshalb bereits Casaubonus gelegentlich fad Pe'rs. 6,41; bemerkt, dass hier die Negation hinzugefügt werden müsse, und Boissonade hat, ohne in den Manuskripten einen Anhalt zu haben, auch wirklich oO vor TteoatTsptu in den Text des Theophylactus aufgenommen.

128 I. SCHRIFTEN VOX COPERNICUS.

2. Der Brief des Lysis an Hipparch. recensere

Vorbemerkung.

Die nachstehend abgedruckte lateinische Uebersetzung des Briefes von Lysis an Hipparch ist in -dem Original-Manuskripte des Werkes de revolutionibus orbium caelestium aufgefunden und durch die Thorner Säcular-Ausgabe (p. 35. 36) zuerst veröffentlicht worden.

Copernicus hatte, wie in den Prolegomena der Thorner Säcular-Ausgabe nachgewiesen ist, sein Werk bei der ersten Redaction nicht in sechs, sondern in acht Bücher zu theilen beabsichtigt. Danach umfasste das erste Buch nur die ersten 1 1 Capitel , hatte aber noch einen besondern Schluss. In diesem hebt Copernicus hervor, dass bereite einige griechische Philosophen die Bewegung der Erde gelehrt hätten. Er nennt unter ihnen — und dadurch hat dieser, später weggestrichene, Schluss noch ein besonderes Interesse gewonnen — auch den Aristarchos von Samos, dessen Nichterwähnung in dem Widmungsbriefe an Papst Paul Ul bisher mit Recht aufgefallen war. Dass mit den Pythagoräern - — wenn Philolaus oder ein Anderer die jährliche Bewegung der Erde wirklich gelehrt haben — diese Lehre untergegangen sei, dürfe uns nicht Wunder nehmen, da es bei den Pythagoräern Gesetz gewesen sei, ihre Lehren nur mündlich und nur den Eingeweihten zu überliefern. Einen Beleg dafür gebe der Brief des Lysis au Hipparch.

2. DER BRIEF DES LYSW AN HIPPARCH. 129

Mit der Uebersetzung dieses Briefes schloss in der ursprünglichen Redaetion das erste Buch des Werkes de revolutionibus orbium caelestium, indem Copernicus die Trigonometrie dem zweiten Buche überwies.

Die Einleitungsworte, welche Copernicus seiner Uebersetzung des Briefes von Lysis Yoraufschickt, lauten :

Etsi fateanutr SoUs Ltinaet^ne curstim in immohiUtate ^uogue terrae detnofisirari posse , in caeteris vero erraniibus minus congruil. Credihile est hisce similibu$que ransis P/tiinlaum mobililatem terrae senmae y quod etiam wmnulli Aristarchtmi Samium ferxmt in eadem fuisse sententia, nmi illa raÜone moti: ^uam aüegat reproitaique Aristoteles. Sed cum talia sifU: quae m'si acri ingenio et diligentia diutttma compre/tendi non possent : latuisse tunc plerumque philosophos et fuisse admodam paucos ; qui eo tetnpore sid^reorum fnotuwn caüuerint ratimieni, a Piatone mm faretttr. At si Philolao vel euivis Pgt/tagorico intellecta ftaerint : verisimile tarnen est ad posteros HfM profndisse. Erat enim PgtAagoreartmi ohservatio non tr ädere Ubris: nee pandere omnibns arcana phihsophifie Sed amicortun duntaxat et propinquon*fn ßdei committere ac per mantis tradere, Cnius rei monimietilmn ex»tat Lysidis ad Hipparchum epistola: qftam preciosam apud se hahuerint philosophiam placuit hne inserere: atqne huic primo libro per ipsam iniponere finem . Est ergo exemphtm epistolae , quod e G raeco vertimus hoc modo :

Lysis Hipparcho salutem, Post excesstmi etc.

Das griechische Original des dem Lysis untergeschobenen Bdefes lag dem Copernicns in demselben Buche vor, aus welchem er die Bi'iefe des Theophylactus Simocatta übersetzt hat. In den bei Aldus Manutius 1499 herausgegebenen nEpistolae diuersorum phihsophorum, oratorum. Rhetorum sex et vigintin etc. findet sich der Brief des Lysis abgedruckt r VI und VII. — Ein Exemplar dieser Briefsammlung befand sich noch im Jahre 159S, wie ans einem Visitations-Recess jenes Jahres hervorgeht, in der Bibliothek des Frauenburger Domstiftes. (Vgl. Hipler Analecta Warmiensia S. 61]. Wohin dieses Buch später gekommen ist, hat seither noch nicht ermittelt werden können.

II. • 9

130 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.

Ausser dem Griechischen Texte besass Copernicns auch die lateinische Uebersetzung von dem Briefe des Lysis, welche der Kardinal Bessarion auf Fol. 2 der Schrift in ccUtimmatorem Piatoms UbH IV. veröffentlicht hatte. Copernicus hatte dieses Werk mit den beiden andern gleichzeitig erschienenen Schriften Bessarions [ncorrectio librarum Piatoms de leffibtisa und »de natura et arte adverstts Trapeztmtifimfi) einem Folianten einfügen lassen, welcher ausserdem des loannes lovianus Pontanus opera, die (paivo|isva des Aratus und die acpaipa des Proclus umfasste Dieses Buch, welches mit dem eigenhändigen Namenszuge von Copernicus geziert ist, befindet sich gegenwärtig auf der Bibliothek za Upsala (Catal. Upsal. Y. I 1. 17) , wohin es mit den andern Büchern gekommen ist, welche Qustav Adolph aus dem Ermlande hatte wegführen lassen.

Für die Uebersetzung des Briefes von Lysis hat Copernicus die Uebersetzung seines Vorgängers in einer weitgehenden Weise benutzt. Bessarion hatte den griechischen Text nicht wörtlich ttbersetzt, sondern zum Theil recht frei wiedergegeben. Dennoch lehnte sich Copernicus fast ganz an die Uebersetzung des Bessarion an, indem er sogar besondere lateinische Wendungen mitunter beibehielt. An andern Stellen hat Copernicus nur die Reihenfolge der Worte geändert, oder eine ganz unwesentliche Vertauschung gleichbedeutender Worte vorgenommen, z. B. quasf — tanqtiam,, cum — postquam^ nee — neque, sie — ita.

Trotz dieser Abhängigkeit ist die Uebersetzung des Copernicus als eine selbstständige Arbeit zu betrachten, aus welcher ungeachtet mancher Irrthümer eigenes Verständniss des Griechischen hervortritt. Einiges ist doch in anderer Weise übersetzt als von Bessarion, manches einfacher und natürlicher wiedergegeben. Auch finden sich mehrere Stellen des griechischen Textes bei Copernicus in das Lateinische übertragen, welche Bessarion ganz ausgelassen hatte.

In den Anmerkungen sollen die wesentlichsten Abweichungen der Copernicanischen Uebersetzung von der des Bessarion hervorgehoben, andererseits wiederum diejenigen Stellen bezeichnet werden, wo die Uebereinstimmung am stärksten hervortritt. Dagegen schien es nicht nothwendig alle Abweichungen vom Griechischen Texte aufzuführen, durch dessen Gegenüberstellung Jedem ein eigenes Urtheil ermöglicht ist.

2. DER BRIEF DES LYSIS AN HIPPARCH. 131

Dass der Brief des Lysis in der editio princeps nicht zu lesen ist, haben nicht etwa die Herausgeber verschuldet. Vielmehr ist die Weglassung desselben durch die von dem Verfasser selbst geänderte Oekonomie des Buches erfolgt. Als Copernicus nämlich, seinen ursprünglichen Plan ändernd, dem ersten Buche noch die jetzigen Kapitel 12 — 14 nebst dem Verzeichnisse der Sehnen hinzufügte, kürzte er den Text an vielen Stellen; Manches strich er ganz fort. In Folge dieser Umgestaltung ist auch der Brief des Lysis weggefallen.

Der nachfolgende Abdruck der Copernicanischen Uebersetzung ist ein diplomatisch treuer Abdruck des Manuskripts mit Beibehaltung der Interpunktion wie Orthographie ; nur die Abbreviaturen sind aufgelöst. Der griechische Text ist gleichfalls mit Beibehaltung der Interpunktion genau nach der Aldina abgedruckt.

9*

132 I. SCHRIFTEN VOX COPERNICTS,

LYSIS HIPPARCHO SALUTEM.

VipHt excesftuni Pytliagorae : unrnquam mihi persnasissem futnnirn ut mKMetas diKeipnldrum eins disiungeretnr. Postqnam aiifem praeter Hpeiii, tainquain naufragio facto ^ alius alio delati disieetique suniUH, pium tarnen est diniuorum illius praeeeptorum nieminisse: neque eommuiiieare philosopbiae bona iis, qui uequeaninii purifactioneni soinniaTeriiut. Non enim decet ea porrigere omnibu»; qnae taiitiB laboribns sumns eonseeati. Qnemadmodum neqne Eleuginianim deamm areana prophanis bominibns licet patefacere: peraeque enim iniqui ac inipii haberentnr^ utriqne ista faciente». Operae precium est autem recensere: quantnm temporis consnmserimus in abstergendis macnlis: quae pectoribns nostris inhaerebant : donec quinque labentibus annis, * praeeeptorum illius facti sumus eapaces. Quemadmodum enim pictores^ post expurgationem astrinxerunt® acrimonia quadam vestimentorum tincturam : ^ ut inabluibilem imbibant colorem et qui postea non

1 Copernicus übersetzt nach dem Vorgange von Bessarion ganz frei ohne Anschliiss an den griechischen Text : dirö vaö; ficf aXa; <popT($oc iv i^inn TreXi^ei Xudelaac.

2 Copernicus gebraucht neque in der seltenen Bedeutung = ne—quidem. Letzteres hatte Copernicus bei Bessarion gefunden und vielleicht eben deshalb abgeändert, zumal da er im Uebrigen die freie Uebersetzung Bessarions beibehielt, sogar die Uebcrtragung von ao^(ac durch philosophiae. Bessarions Uebersetzung ,y8mnmare jwtuej'uni^' hat Copernicus zweckmässig in sojmiiaverunt umgewandelt.

3 Copernicus hat wohl ohne zureichenden Grund das von Bessarion hinzugefügte haherentur beibehalten; das einfache sunt würde gentigt haben.

Ebensowenig war es geboten, das den folgenden Satz anfangende xaX6v mit Bessarion durch operae pretium wiederzugeben.

4 Hier ist eine wesentliche Abweichung der Coperaicanischen Uebersetzung von der des Kardinal Bessarion ; letzterer hat nämlich die Worte irIvT« ÄieXftÖNTwv ^tIcov gar nicht Ubertiagen.

ATSIA02 nieArOPEEOr ErilXTOAH. 133

AY2IA0S nreAroPEioY

Meta To notta*]fopav i£ avftpwiciov ^evsaBat ooSeiroxa SiaaxeSaa&njoso&ai TO attpoiafxa td^v ofJLiXr^tcov i^ tov dp.aoToo i)t>[iov lßaXo[iav. iicel 6s Trap' eXirCSa? oJairsp airo vao; pÄydiXa«; cpopttSo; sv Ip7fiq> ireXa^et Xo&ciaa^ , aXXo^ aXXoas <:popsu{ji£Voi Bisoiraprjfjisv y oaiov x^pi (i.va90at TÄv T7JV00 Oeiwv xal aefxvmv TrapaYYsXjjiaTCDV [xt^Ss xoiva iroista&at xa ao^ta^ ayaöa toT? jitjo' ovap ra«; ^|/ü}ra? xexaöapjxevoic ' oü ^ap difiic opi^etv ToTc otTuavTÄoi ta {jLera Toaoütwv aY«>v«>v iropioftivra • ou8e y*P ßsßaXot? ta xatv iXeoaivtaiv öeoiv fiaorrjpia Str^Yeiaftai xax Jaoxrjxa 8s aSixoi xal aoeßie^ ap.cpoxepoi ol xauxa irpa^avxe^. xaXov 8e avaXoYfCea&at oaov XP^^^*^ jiÄxo«; SiayaYoixs? ixjxsTpT^aavxe?, aitoppuTrrojJLsvot airfXou^ TOü< Iv xot? oxa&eotv 7j(i.d>v ^^^^^^^^^-1^^^^^ ' ^^"^^ icivxe 8i8XOovxcttv IxfitDV, lYsvofieOa Bexxixol xäv xr^voo Xo^cov. xa&aicep ^^P o^ ßa<pet? irpoexxa&apavx&c eao^j^av xa ßaij;t|xa xäv IjjtaxioDV, otccö^ avexicXoxov xav ßacpav avamWxi, xal (i>)84iroxa Ysvrjoojjivav i^iTaXov^ xov auxov 8ai{Jiovio<; xpoirov avi^p icapsaxeuaCs xou^ <ptXoao<pia<; ^paa&ivxa^^

5 ol ßa^el; hat Copernicus merkwürdiger Weise durch pictores wiedergegeben. Bessarion wie die Lexika des 15. Jahrhunderts boten ihm das richtige Wort.

6 Copernicus hat den Aoristus gnomicus in loTu<{/av nicht erkannt, oder vielleicht durch das Perfectum im Lateinischen wiedergeben wollen. Bei Bessarion fand er die richtige Uebersetzung : Ut enim tinctores solentete,

7 Wenn Copernicus den Sinn des griechischen Textes ungenau und nicht recht verständlich wiedergiebt, so ist dies zum Theil durch die Unzulänglichkeit seiner HUlfsmittel zu entschuldigen.

Bessarion 8 Uebersetzung konnte, da diese sich sehr wenig an die griechischen Worte anschloss, zum Verständnisse des* Satzes kaum etwas beitragen. Dieselbe lautet' Ut enim tinctores söhnt, priusquam telam inficiant, quarundam verum acrimonia eam purgare, quo facilius colorem itnbibat etc.

Ebensowenig fand Copernicus Hülfe bei seinen Wörterbüchern. Für 0x6901 geben sie nur die Uebersetzung : „obturo, stringo.** Copernicus wählte nun zwar richtig die letztere Bedeutung, indem er zugleich von Bessarion den

134 I. SCHRIFTEN VON COPERNICüS.

facile possit euanescere. Ita diuinus ille vir philosophiae praeparavit amatores: quo minus spe frustraretur : quam de alicuins virtute concepisset. Non enim mercenariam ® vendebat doctrinam. Neque laqueos, quibus multi sophistarum mentes iuvenum implicant , utilitate vacantes adnectebat : ^ sed divinarum humanarumque rerum erat praeceptor. Quidam vero doctrinam illius simulantes multa et magna*® faciunf* et pernerso ordine: neque ut congTuit instruere iuventutem. Quamobrem importunos ac proteruos reddunt auditores. permiscent enim turbulentis ac impuris moribus syncera praecepta philosophiae. Perinde enim est ac si quis in altum puteum coeno plenum puram ac liquidam aquam infundat: nam coenum conturbat et aquam amittit. Sic accidit iis: qui hoc modo docent atque docentur. Densae enim et opacae siluae mentem et praecordia eorum occupant: qui rite non fuerint initiati : omnemque animi mansuetudinem et rationem impedinnt. ^* Subeunt hanc siluam omnia viciorum genera:^^ quae depascuntur: arcent: nee aliquo modo sinunt prodire rationem. Nominabimus autem primum ipsorum ingredientium matres incontinentiam et auariciam. Suntque ambae fecundissimae. Nam incontinentia incestus*^: ebrietates: stupra: et contra naturam volnptates parit et vehementes quosdam impetus: qui ad mortem

Zusatz (icrifnonxa übernahm. Für die Interpretation der Worte xdl ßa<j;tp,a t&v l(AaT((u^ verlieBsen ihn jedoch Bessarion, wie seine Lexika. Ersterer hatte diesen Theil des Satzes ganz umgestaltet, und in den Wörterbüchern des 15. Jahrhunderts findet sich ^d^i^fi gar nicht vor.

8 Zu der Uebersetzung mercenariam doctrinam für xißSifjXou^ Xoyouc hatte Bessarion verleitet, welcher zu mercenariam sogar noch renalem hinzusetzte. Bei Chrestonius konnte Copernicus die richtige Bedeutung adtUteratus finden.

9 Der griechische Text verbindet izd'(a^ unmittelbar mit iienopedexo. Copernicus scheint dagegen zu laqueos noch adnectebat hinzugeftigt zu haben, welches er bei Bessarion vorgefunden hatte. Wenigstens ist dieses Wort im Manuskripte nur znr Hälfte durchstrichen und der Punkt hinter doctrinam nicht getilgt. Die Thorner Säcular-Ausgabe hat adnectebat deshalb nicht mit Unrecht in den Text aufgenommen. Dagegen ist von. den Herausgebern irrthümlich das vor adnectebat stehende Wort als veritatis bezeichnet worden. Abgesehen davon, dass die Uebersetzung ,.utilitate veritatis keinen Sinn giebt,

ATsiAOs nroAroPEior EnisTOAH. 135

oirco^ jjLi^ Sia^saoft^ 'icsp( Tiva twv iXTCtCo|iiva>v ioeiobai xaXÄv xa^afttov. 00 ^ap xißSi^Xooc iveitopeiJeTo Xo^oo«;. ooSe iraya^ ai^ icoXXol täv ao^ioTÄv T(o<; vi(ü? ip.iüXixovTi iror ooSev xptjifoov aj^oXaCovre?. aXXa &eta>v TS xal avftpcoicivwv icpttYp-axüiv r^v dTricap-wv. oi 5e, irpooj^rfjLa irotYjaafievoi rav tt^voo 8i8a<3xaX(av, iroXXa xal Setva SpwvTt aaYTjveüovT8< 00 xata xoajxov, ouö* cöc stoj^e to)? vito;. Totyapoov j^aXeirooi; T8 xal TTpoaXei; aTrspyaCovxai xooc dxoüovia^* lYxipvavrt "jfap rfizai TsrapaYfxevoK; te xal &oXepoTc &Bü>p7^fjiata xal Xd^oo? iXeo&ipoo? xa&aicep yap et tk; eJi; cppeap ßafto ßopßdpou irXTjpe? iy/^^^ xaOapov xal 8i6t6i<; uS<op, Tov TS ßdpßopov irapa^e xal to o8ü>p r^cpaviaev, o aoro? 8e xpoico? xwv o5x«> 8t8aoxdvx«>v xe xal 8t8aoxo{jLiva>v. iroxval ^ap xal ßadeiai Xd/(j.at :repl xa? cppivac xal xr^v xap8iav ifnrecpoxavxt xäv jxi^ xa&apo)^ op^taa&evxcov irav xo apiepov xal icpqfov xal XoYt':ixov dTutoxiaCooaat irpocpav^fxev aoSirjOev. 1^^*'^*^®^^^*^'^^ ^^ '^^ 8aoet xodx<|) TtavxoTat xaxdxTjXe^ ixßo9xd{i.evai xal xcoXuooaai xal [i7j8a[jLw<; i&oai lupoxdtj^ai xov Xd'yov. ovojjLaJaijii 8e Tcpcoxov iTreXOtov auxÄv xac fiaxipa?, axpao(7]v xe xal irXeoveEf'^jv. a|X(p(o 8e tcoXüyovoi Ttscpuxavxi. xa? jiev oov dxpaofa^ iUßXdc>i<5av a&eajjLoi xal \iibai xal cp&opat. xal icapa cpuotv 'i38ova(. xal ocpo8pat xivs^ opjial fi^XP^ Oavaxcov xal xprjfivÄv ^x8i(iJxoooat rfiri "yop xtva(; tjv -yxaaav iiüi&o[jL(ai^ jiijxe jxaxepwv jiT]xe ÖüYaxepa>v diroo— 5(ia6ai. xal 8iq 'jrapeo>adfjL8vai vojjlov xal luax^pa xal ttoXiv xal xdpavvov

so erhellt auch aus der Yergleichung mit dem griechischen Texte, dass Copernicus o)^oXdiCovTec mit vacantes übersetzt habe — Bessarion hat die Worte tcot' ouSev xpTjyuov oyoXdlCovTec gar nicht übersetzt.

10 Bessarion hat die Worte des griechischen Textes noXXd xal htisä ^piüvTi weggelassen. Copernicus übersetzt irrthümlich multa et magna faciunt; mit 5etvd kann hier schwerlich etwas Lobendes bezeichnet werden.

11 Copernicus hat - es ist die einzige Stelle, wo er aus dem griechischen Texte Worte weglässt — die allerdings etwas schwer verständlichen Worte irpo<f>av-q(i.ev a\)^H^ nach dem Vorgänge von Bessarion nicht übersetzt.

12 Copernicus übersetzt Travtolat xaxÖTTjre; durch omnia viciorum genera, indem er mit Recht Bessarions schwülstige Ucbersetzung verwirft ,y8itbeunt hanc sylvam permultae ac vartae helua viciorum.^

13 Die irrthümliche Uebersetzung von a^eap.ot durch inceshts hat wohl Bessarions Vorgang verschuldet. Dieser übersetzt: Incontinentia enimßlias parii illiciias nuptias, ebrietates, stupra etc .

136 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.

et praecipicium impellunt. Jam enim libido quosdam usque adeo inflammauit, ut neque matribus neque pignoribas^^ abgtinuerint : quos etiam contra leges : patriam : civitatem : et tyrannos iuduxit : iniecitque laqueos: ut vinctos ad extremum usqne supplicium co^erit. ^^ Ex auaricia autem genita sunt rapinae : parricidia : sacrilegia : veneficia : atque aliae id genus sorores. Oportet igitur huiusce silvae latebras: in quibus affectus isti versantur: igne ferro: et omni conatu excidere. Cumque ingenuam rationem bis affectibus liberataro intellexerimus : tuno optimam fnigem ; et frnctuosam illi inseremus. »« Haec tu quidem Hipparche non paruo studio didiceras. Sed parum o bone vir servasti, siculo luxu degustatO) cuius gratia nihil postponere debuisses. Aiunt etiam plerique te publice philosophari : quod vetuit Pythagoras: qui Damae Aliae suae commentariolos testamento relinquens mandauit: ne cuiquam eos extra familiam traderet. Quos cum magna pecunia vendere posset, noluit. Sed paupertatem et iussa patris aestimauit auro cariora. ^^ Aiunt etiam : quod Dama moriens Vitaliae filiae suae idem reliquerit fidei commissum. Nos autem virilis sexus inofficiosi sumus in praeceptorem : sed transgressores professionis nostrae. Si igitur te emendaueris gratum habeo. Sin minus mortuus es mihi.

14 In der Uebertragung von Ou^aT^pac folgt CopernicuB auffallenderweise der gekünstelten Uebersetzung von Bessarion.

15 Die Thorner Ausgabe druckt irrthümlich impulitque laqueos et

coegit.

16 Den Satz xa( j^uodifAeNov a6Ti[j irapa^iSofAcv hat Copernicus ganz

frei übersetzt und namentlich im letzten Theile Ma'bches hinzugefügt, wovon im griechischen Texte Nichts zu finden ist. Auch hiezu^ hat Bessarion den Anstoss gegeben, welcher noch viel weiter gehend folgendermassen übersetzt : Cumque huiusmodi cultu rationem ab eius affectibus liheratam intellexerimus:

AY2IA02 nTeArOPEIOr EniSIOAH. 137

IxireptaYaYouaai too; a^xÄva^;, «>? aiyjiaXwiou; litt tov ioyaio^ oXeBpov [leta ß(a< aifoüaai xaticot^av. Ta<; 8s itXeovetia? ixTreepoxavn ctpitaYat TS xat TraTpoxTov(ai UpoauX(ai. cpapfiaxeiat. xal oaa toutcov aSeXcpa. Sei wv Toye irpaxov m^ oXa? toic ivSiaiT^rai Taota ta ira}>rj, luopi xal oiSaptp xat icaai; jiTjjfavaT; ixxaftapavra, xat [)oaa|ievov tov Xo*]fiap.ov iXsu&epov TÄv ToooüTwv ita&itov , to'nivfxa cpoTeoovTa ti j^pr^arov aut(p 7rapa8t8ojjiev. 'Äirep Sfiafte^ [ia^ **l7C7rapj(e jista oirooSa^, oox dn^pTjoa; S* «5 Y^^^^^®* '^&\>oa\i£'^o^ StxeXtxa; iroXüT2Xeta<;, ac ou XP^j^ "^^ Ysueoftat oeoTcpov. Ai^ovri 8s iroXXot os xat 8ap.03ta cpiXoao^sv. oirsp aira^fcoas rio&aYopa^ ' o^ 7s Aa{i.oi • xa aotou OuYatpt ra oTrojjLvafxaTa irapaxata&s{jLsvoc licsaxa'j/s (jL7|0svt twv Ixto; xa; otxia^ irapa8i8ofjLsy. a 8s, 8i>va(iiva TToXXÄv xP'^lP'CKXcüv airo8oaftai xoi^ Xo^io^, oox ißouXiij&T^ • 7csv(av 86 xal xÄ^ xÄ icaxpo; iirtaxatj/ia^ IvofitCs jfpooooo xtfxuoxspa^ Sjxsv. cDavxl 8s oxi xal Aapitt) &vaaxoioa BioxaXiof x^ saox^ Oo^axpl xav auxav äiciaxoXav airsaxsiXsv. ^(X{j.6^ 8s av8ps? iovxs<;, ou yv^ioto); auxcp itoxtfspofjLsfta, (iXXa irapaßdixai xav bjxoXoYiav Ytpojis&a. sJ fxsv oov p-sxaßaXoio^ X^pi]ao|xai' s^ hk [ij^, xs&vaxa^ )j.ot.

^MRc serere optimam aliquant frugenn debemus: et optimos atque tiberrimos frU' ctus inde proventurog sperare.

17 Copernicus übersetzt genau nach der Aldina. Bessarion muss nach einem, sonst mit dem Texte der Aldina gleichlautenden Manuskripte übersetzt haben, welches hier einen Zusatz hatte, da er die Worte quamvis mulier hinzufügt. Vielleicht hat Bessarion diese Worte jedoch aus Diogenes Laertitts übernommen, (VIII 42) welcher die ganze Stelle von den Worten : A^YovTt hk iroXXol — ivöfjitCe ^pusip TtpiioaT^pac T/fuv wortgetreu mittheilt, hieran jedoch noch, die Worte xal xaDia 'fuvdi anschliesst.

D. Briefe. recensere

Vorbemerkung.

Von dem reichen Briefwechsel des Copernicus ist leider nur Weniges gerettet. Namentlich haben wir zu bedauern, dass die Correspondenz mit Tiedemann Giese und Rheticus, sowie die Briefe an Osiander verloren gegangen sind. In diesen Schriftstücken durften wir hoffen, Aufschlüsse über die Entstehung und Ausbildung der kosmischen Ansichten von Copernicus zu erhalten.

Von dem Briefwechsel des Copernicus mit seinem begeisterten Schüler Rheticus hat sich seither auch nicht die geringste Spur auffinden lassen. Dagegen haben wir in einem vor Kurzem bekannt gewordenen Werke Keplers (in der Apologia Tychonis contra Ursum Kepleri opera ed. Frisch vol. I, 245 sqq.) eine in vieler Beziehung interessante Hinweisung auf einen Brief erhalten, den Copernicus am 1. Juli 1540 an Osiander geschrieben. Copernicus hatte in seinem Briefe einen Gedanken-Austausch über die wichtige Frage veranlasst, ob die Grundsätze der neuen Weltanschauung offen, oder in hypothetischer Umhüllung vorzutragen seien. Hierauf antwortet Osiander in demselben Sinne, in dem die untergeschobene Vorrede zu dem Werke de revolutionibus orbium caelestium geschrieben ist. Keplers Worte lauten :

BRIEFE. 139

Ckim Coperniciis anno 1540 Calend. Jul. ad Osiandrum scripsissety sie im inter cetera respondet Oslander anno 1532 20. Apr. : de hypothesihus ego sie sensi semper non esse articuhs Jidei sed fundamenta calculi , ita ut, etiamsi /alsae srnt, modo moUium cpaivofxeva exacte exhibeant, nihil referat; quis enim nos ceriiores reddeij an Solis inaeqxtaUs mottis epicycli an nomine eccentricitaiis contingat^ si Piolemaei hypotheses sequamur, cum id possit utnanque. Quare platisibile fore videretur^ si hac de re in praefatione non nihil altingeres. Sic enim plaoidiores redderes peripateticos et theologos, quos contradicturos metim.a

Der Briefwechsel des Copernicus mit Osiander, den Kepler, wie wir aus der vorstehend abgedruckten Stelle ersehen, noch benutzen konnte, ist spurlos verloren gegangen.

Ebenso ist die noch viel wichtigere Correspondenz, welche Copernicus mit seinem langjährigen Freunde Tiedemann Giese geführt, als verloren anzusehen. Sie war noch zwei Menschenalter nach seinem Tode erhalten und um das Jahr 1615 in dem Besitze eines Professors der Krakauer Universität. Wir erfahren dies durch das Zeugniss eines Amtsgenossen loh. Broscius. Dieser berichtet in der Vorrede zu seiner Schrift : »Epistolae ad naturam ordinatarum figurarum plenius intelligendarum pertinentes.« Cracoviac 1615:

uRevertndtis Dominus Joannes Ryhkowicz Collega Major in Academia Cracoviensi pro suo in nie artesque mathematicas amore d^dit mihi perlegendas Reverendissimi Domini Tidemanni Gisii Episeopi Varmiensis epislolas , quarum plurimae ad Copernicum , absohUae subtiUtatis mathematicum sunt exarakie. Legi avide, unamque reperi plenam querimoniae propter Opus Revolutionumy prima editione mala ßde publicaium. Eam nunc lector accipe, alias Frueburgo reversus, si Deus vitam concesserit, dabo.a

Broscius selbst besass später einen Theil des Briefwechsels zwischen Copernicus und Giese, vielleicht von Rybkowicz. »Habeo plures quam XX epistolas Tidemanni Gisii ad Ccpernictim huius argumentia — sagt Broscius selbst in einer Randbemerkung zu seinem, gegenwärtig auf der Krakauer Sternwarte aufbewahrten Exemplar des Copernicanisehen Werkes de revolutionibus orbium caelestium.

Eine grössere Zahl von Briefen des Copernicus hatte Broscius später In - seinem Besitze , wahrscheinlich als Beute von seinem Ent

140 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.

deckungszuge nach den Fraaenbnrger Bibliotheken. Ein Zeitgenosse, Simon Starowolski , erwähnt dies in seiner »vita Copernici:« (»Elogia ac vitae centum Polonlae scriptomm 1627 p. 157 ff.)

» ut manifestum est ex litteris variis (quas habet Cta rissimns vir lo. Broscius Phihsophiae et Medicinae Doctor Ordinarittsque in Alma Universita te Crac. Astrolopiae Professor) manu ipsius Copernici ad Lucam avunculum aliosque exaratis . . . .a

.... Copernicus familiäres hahuit Tid^mannum Culmensem, lo. Dantiscum Varmiensem EpiscopoSy Vapovium Cantorem Cracoviensem , ad quem scripsit Epistolam de motu Octavae spkerae, Nicolaum de Schade k, Martinum de IlkuSy Mathematicos Cracovienses, olim condiscipulos suoSy cum quibus conferehat de eccUpsibus et earum ohservationibus, ut patet ex Episto^ lis manu illius ipsius scriptis, quas habet in Academia Cracoriensi lo. Broscius.

Broscins hatte, wie er selbst ausdrücklich mittheilt, die Absicht, alle Briefe des Copernicus, die in seinen Besitz gekommen waren, durch den Druck zu veröffentlichen. Leider ist sein Vorhaben jedqch nicht zur Ausführung gekommen. Veröffentlicht ist durch ihn nur jeuer Brief Giese's an Rheticus, worin Letzterer aufgefordert wird, gegen Osiander's Impietät in Betreff der untergeschobenen Vorrede zu dem Werke de revolutionibus einzuschreiten.

Wohin die Briefe des Copernicus, welche Broscius besessen hatte, nach dessen Tode gekommen sind, wissen wir nicht. Auf den grossen Polnischen Bibliotheken sind' sie bis jetzt vergeblich gesucht worden. —

Den literarischen Reliquien von Copernicus hat man in den letzten Decennien mit besonderm Eifer an versclüedenen Orten nachgespürt. Es ist jedoch bis^ jetzt nur gelungen, im Ganzen 16 Briefe des grossen Mannes dem Staube der Archive zu entziehen.

Der erste Brief des Copernicus, welcher der Oeffentlichkeit übergeben wurde, war ein kurzes Schreiben an den Herzog Albrecht von Preussen d. d. 21. Juni 1541 (in den Beiträgen zur Kunde Preussens II, 266]. Ausser diesem Briefe besitzt das Eönigsberger Archiv noch ein zweites kürzeres Schreiben an den Herzog Albrecht d. d. 15. Juni 1541. — Diese beiden Briefe sind in deutscher Sprache geschrieben : alle übrigen in lateinischer Sprache.

BRIEFE. 141

Von den lateinischen Briefen des Copernicus wurde zuerst veröffentlicht (in Grelles Journal 1845 Bd. XXIX Heft 2) ein Schreiben an den Bischof Dantiscus d. d. 27. Juni 1541 , welches durch den Fürstbischof Krasicki an die Königliche Bibliothek zu Berlin gekommen ist.

Vier Briefe des 'Copernicus sind dadurch gerettet^ dass sie, den Plünderungen der Frauenburger Archive durch Freundeshand glücklich entgangen, als Kriegsbeute nach Schweden geführt worden waren. Bei seinen Kriegen mit Sigismnnd III hatte Gustav Adolph nämlich ausser den Ermländischen Bibliotheken auch viele Manuskripte ans dem bischöflichen und dem Kapitels-Archive nach Schweden schaffen lassen. — Von dort wurde ein Theil dieser Archivalien auf Ansuchen der preussischen Regierung im Jahre 1798 zurückgeschickt und dem Königsberger Archive übergeben. Unter denselben befanden sich auch zwei Briefe des Copernicus (an das Domkapitel d. d. 2. October 1518 und an den Domherrn Felix Reich). Diese Spuren weiter zu verfolgen wurde im Jahre 1852 die Universitätsbibliothek zu Upsala einer Durchmusterung unterworfen , und hier fanden sich noch zwei weitere Briefe vor, an den Bischof Mauritius Ferber d. d. 29. Februar 1524 und an den Bischof Dantiscus d. d. 25. April 1538. Diese beiden Briefe sind abgedruckt in meinen »Mittheilungen aus Schwedischen Archiven und Bibliotheken« S. 9 und 10.

Den reichsten Zuwachs an Copernicanischen Reliquien brachte die Warschauer Ausgabe der Werke des Copernicus. Hier wurden zunächst fünf bis dahin ganz unbekannte Briefe des Copernicus an Dantiscus publicirt, geschrieben in den Jahren 1533 (11. April), 1538 (17. März und 2. December) und 1539 11. Jan. und 11. März. Leider vermeiden die Warschauer Herausgeber geflissentlich jede Quellenangabe, und auch anderweitig ist nicht bekannt geworden, wo diese Briefe aufgefunden sind, und wo sie gegenwärtig aufbewahrt werden. Der Kurier Warszawski (1853 p. 863) berichtete nur, dass im Jahre 1853 die Originale von 12 Copernicanischen Briefen für die erw. Edition nach Warschau geliehen waren. Vielleicht sind die Schriftstücke, welche neben den bis dahin anderweitig bekannten Briefen in der Warschauer Ausgabe der Werke von Copernicus abgedruckt sind, aus der Zerstreuung gerettete Reste der Briefsnmmlung, welche Broscius einst be

142 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.

sessen. Ansser den fünf bis 1853 ganz unbekannten Briefen gab die Warschaaer Ausgabe den Originaltext zweier Briefe des Copernicus an Dantiscus d. d. 8 Juni 1536 und 9. August 1537, deren Inhalt bereits durch eine polnische Uebersetzung von Niemcewicz (Zbiör pami^iköw hiBtorycznich etc. IV, 24) bekannt geworden war. — Diese beiden Briefe befanden sich nach dem Zeugnisse von Niemcewicz früher im Sibyllentempel zu Pulawy; wo sie gegenwärtig aufbewahrt werden, ist unbekannt. Endlich findet man in der Warschauer Ausgabe das wichtige Gutachten, welches Copernicus in Form eines Briefes an Wapowski d. d. 3. Juni 1524 über eine Abhandlung des Nürnberger Gelehrten loh. Werner »de motu octavae sphaerae« geschrieben hatte. Leider ist auch von diesem Schriftstücke nicht bekannt, woher es abgedruckt ist.

Nach dem Jahre IS 54 sind noch zwei Briefe des Copernicus an Dantiscus (d. d, 3. März und 28. September 1539) in der Czartoryskischen Bibliothek zu Paris durch den Grafen Alexander Frzezdziecki im Jahre 1856 aufgefunden und durch Dominik Szulc in der Bibliotheka Warszawska 1857 IV, 782. 783) veröffentlicht worden.

Zum Schluss der Vorbemerkung sei hier noch beiläufig erwähnt, dass die Briefe, die wir von Copernicus besitzen, mit einer Gemme gesiegelt sind, welche den Apollo mit der Lyra zeigt ; an einzelnen Briefen ist das Siegel recht gut erhalten.

In dem nachfolgenden Abdrucke sind diejenigen Briefe, ftlr welche das Original selbst hat benutzt werden können, diplomatisch treu wiedergegeben; nur die Abkürzungen sind aufgelöst. Diejenigen Briefe, welche wir nur durch die Warschauer Ausgabe kennen, mussten selbstverständlich in der Form, wie sie dort veröffentlicht sind, abgedruckt werden; die Warschauer Herausgeber haben weder Orthographie noch Interpunktion der Originale beibehalten.

BRIEFE. 143

1. An das ermländische Domkapitel d. d. Mehlsack 22. October 1518. recensere

Nach dem Original im Staatsarchive zu Königsberg.

Venerabiles et observandi domini maiores

honorandi.

Intellexi jam eadem heri a domino Reaerendissimo que dignitates yestre de hospicio parando scribunt et sunt fere procurata ad ntmmqae sine piscarius siue carnarias contigerit dies. Impnlernnt me literae p. Grenssingi quo citius ex allenstein soluerem et r^ceptus mecum inde burgrabius in heilsberg pleDiorem accepit ' informationem quo minus ille de iustitia denegata queri *poterit. Commisit etiam mihi dominus Reuerendissimus commouere dignitates vestras circa dandum domino Magistro responsum si litere non essent emisse, ut addatur in exemplari quod paternitas sua transmisit clausula haec (dass dy heiige gerechtikeit nicht vorhindert wordej quo magis peruersa illorum interpretatio et cauillosa praecludatur. Nouitates etiam accepit paternitas sua quod Moscouita suscepit cum Rege perpetuam pacem quibus conditionibns constet expectat paternitas sua in horam intelligere. Sic igitur tota confidentia vicinorum iam corruit. Commendo me dignitatibuB vestris. Ex melsac XXII Octobris 1518.

Hinc etiam quam primum potero me absolvam.

N. Coj^jinic.

Veneralibus et spectahilibus Dominis prelatis cano7iici8 et Capitulo ecclesie Varmiensis , dommis et maiaribus suis plurimum obseruandis.

144 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.

2. An den Bischof Mauritius Ferber d. d. Frauenburg 29. Februar 1524.

Nach dem Original in der Universitätsbibliothek zu Upsala.

Reuereiiilissime in Christo pater et domiiie

domiue gratiose.

Cum olim tempore belli Venerabilis dominus hinricus Snellenberg a domiuo Kenoldo Velstet de peeuniis mihi debitis mareas centum reeepisset et non longe post soluisset ex iis mareas XC: remansit mihi in mareas X obligatus, quas ad frequentem repetitionem haetenus eonsequi non possum, sed remittens me semper ad proximam proventuum distributionem soluere promisit. Cum igitur transactis aliquot mensibus eontigisset ut me presente Venerabilis dominus administrator quandam pecunie partem adnumerasset illi, requisivi eum ut ex ea mihi tunc fecisset solutionem seeundum promissa offerens me quitaturum nunc illnm manu propria. Tunc iterum noua exceptione me fraudauit, coegitque ut prius chirographum eins a Rinaldo Veitstete reeuperarem. Nunc adveniente heri Venerabili domino administratore et corpora prebendarum distribuente requisivi illum cum Chirograph© suo nee sie profeci. Dicente illo quod plane volet [sie] habere pecuniam suam a domino administratori [sie] et si quid mihi debeat, hoc per visim iuris et iudicis officium peterem. postquam ergo video aliter fieri non posse atque pro dilatione odium pro gratificatione ludibria retribui, coactus sequi consiüum eins, quo me distrahere cogitat vel defraudare si posset recurro ad Reuerendissimam d, vestram et rogo et supplico — dignetur mihi decernere arrestum fructuum sui beneficii donec mihi satisfiat vel quomodolibet aliter prouidere sua benignitate ut quod meum est eonsequi possem. Servitia mea cum omni promptitudine R. d. vestre devoveo quam

r

BKIIfi)«'K. 1-15

divina clementia longevam conservet in omni progperitate et felici gubernatione.

£x Frauenburg, ieria 2 post oculi. Anno douiini MDXXIIII.

E. K. ü. V

Nie. Coppernic.

Recefefidisithno in Chrlato patri et domino domiiiu Munritio, dei yratia Episcopo Va7'mie7m, doinino nuo plurhmnn obset'uatulo atqut gratioso.

3. An den Domherrn Wapowski zu Krakau d. d. »ex Varmia« 3. Juni 1524.

Nach dem Abdrucke in Copernici opera ed. Yarsav. p. 575 sqq.

Kevereudo Domino Bernhardo Wapowski,

Cantori et Canonieo. Ecclesiae Cracoviensis et

8. K. Maiestatis Poloniae Secretario.

Cum pridem ad me mitteres, optiuie Bernharde, Johaunis Wemeri** Nurembergensis editum de motu octavae sphaerae opus

  • Warmia, der lateinische Name für Ermland, wird häufig auch für

den Bischofssitz Frauenburg gebraucht.

    • Johannes Werner, geb. 1408 zu Nürnberg, lebte, nachdem er l493 — 149^

auf der Universität zu Rom sich ausgebildet hatte, als Geistlicher in seiner Vaterstadt bis zu seinem im Jahre 152S erfolgten Tode. Apclt (Reform der Sternkunde S. 66) rühmt ihn als guten Himmelsbeobachter und vorzüglichen (ireometer, der auch eine tiefere Einsicht in die höhere Geometrie besessen. Dasjenige Werk Werner's, über welches Copernicus in dem Briefe an Wapowski seine Ansicht ausspricht, erschien im Jahre 1522 zu Nürnberg unter dem Titel: Libellus super viginti duobus elementis conicis. Comentarius in nndecim modos confieiendi opus problematis quod cubi dtiplicatio dicitur. Dionysiodori problema, quo data sphaera piano sub data ratione secatiir. De motu octavae sphaerae tractatns duo ut et summaria onarratio theoricae motus octavae sphaerae.

II. <»

146 I. SCHHIFTEN VON COPERNICUS.

culum, quod a multis laudari ducebas: petiit ex me VenerabiKtas tua, ut ei nostram quoque sententiam de illo signifiearemns. Quod certo tanto libentins fecissem, quanto honestias et revera a me quoque commendari potuisset, nisi quod Studium hominis et conatum laudarem, et quod admonuit Aristoteles, non solum iis, qui bene locuti sunt, gratificandum esse philosophis, sed etiam non recte locutis, quandoquidem non parum saepe contulit etiam devia notasse viam rectam sequi volentibus. Caeterum ad modieum utilis est reprehensio^ confertque parum, quia et impudentis ingenii est, momum potius agere velle, quam poätam. Proinde etiam vereor, ne mihi suecenseat aliquis, si alium reprehendam, quamdiu ipse non profero meliora. Itaque volebam illa ut sunt, dimittere curae aliorum, atque sit Yenerabilitatis tuae ut libenter nostra acciperet in summa responsum fuisse. Verum cum animadvertam, aliud esse mordere et lacessere quemquam, aliud castigare et revocare errantem, quemadmodum vicissim laudare aliud est, quam adulari et agere parasitum: non invenio, cur desiderio tuo obsequi non deberem, aut quod harum rerum studio et diligentiae, qua praecipue polles, derogare viderer. Ac perinde ne etiam temere videar reprehendere hominem, conabor quam aptissime ostendere, in quibus ille de motu sphaerae fixarum Btellarum erraverit, neque conveniat eins traditio, quod forsitan ad certiorem eins rei capessendam rationem non parum etiam conducat.

Primum igitnr fefellit eum supputatio temporum, quod existimaverit annum secundum Antonini Pii, quo Cl. Ptolemaeus observata u se fixa sidera in ordinem constituit, fuisse a nativitate Christi anno centesimo quinquagesimo, cum fuerit secundum ^eritatem annus 139. Ptolemaeus enim lib. ÜI Magnae Constructionis cap. I observatnm autumni aequinoctium ab Alexandri Magni morte anno 463 ait fuisse Antonini anno tertio. A morte vero Alexandri ad Christi nativitatem numerantur anni pariles Aegyptü 323 et 130 dies. Nam a principio regni Nabonassari ad Christi mti

vitatem supputant annos pariles 747 et dies 130. De quo nou Video dubitare iieque auetorem hunc, at apparet prop. 22, nisi qnod additnr dies unus secunduni cauones Alphonsinos, idque ideo, quod Ptolemaens incipit a meridie primi diei (Calendis, iion pridie Cal.j priini mensis Thot apud Aegyptios, annos Nabonassarios et AlesLandri Magai, Alphonsus autem a meridie ultimi diei praecedentis, quemadmodum nos a meridie ultimi diei meusis Deeembris annos Christi supputamus. A Nabonassaro autem ad excessuui Alexandri Magni Ptolemaeus eodem lib. cap. 8 numerat annos 424. Cui astipulatur Censorinus de die natali ad C. Cornelium scribens, auetoritate M. Varronis. Kelinquntur ergo ex annis 747 et 130 diebus 323 anni et 130 dies, videlicet ab Alexandri morte ad Chiisti nativitatera, atque liinc ad Ptolemaei observationem iam dietam anni pariles 139 dies 303. Ergo observatum a Ptolemaeo aequinoctium hoc autumni constat fuisse a nativitate Domini annorum parilium 140, nona die mensis Athyr; Bomauoi-um vero annorum 130, id est die 25 septembris Antonini tertio.

Kursus idem Ptolemaeus libro V Magnae Constructionis cap. 3 in observatione solis et luuae, anno secundo Antonini, supputat annos Nabonassarios 885 et 203 dies. Fuissent ergo a Christi nativitate anni transacti pariles 138 et 73 dies. Exinde, post dies fortassis 54, 14 nempe Pharmuti, nono quo Ptolemaeus sidus Basiliscum observavit, erat a nativitate Christi Romanorum annus 139, 22 dies Februarii. Atque hie Antonini annus secundus, quem putat auctor iste 150 fuisse; fefellit igitur ipsum supra II annos. Adhuc autem si quis dubitet et bis non contentus cupiat etiam huius rei capere experimentum, meminisse debet, tempus esse numerum sive mensuram motus coeli seeundum prius et posterius, hinc etenim anni, menses, dies et horae nobis constant. Mensura autem et mensum vicissim se habent, relativa sunt enim. Porro canones Ptolemaei cum essent adhuc ex recenter a se observatis conditi, credibile non est, errorem aliquem ab his sensu perceptibilem vel discrepantiam eos coutinere, quominus suis

10*

14S ,1. SCHHll?U*läN VOl^ COPERNlCfS.

priiicipiis, quibus incumbunt, uon congruerent. Quae cum ita sint, si loca solis et lunae circa Basiliscum, organig astrolabicis inventa a Ptolemaeo anno secundo Antonini, 9 diebus Phannathi mensi8, 5 horis et dimidia a meridie transactis, per tabulas ipsius inquirendo uumeret, non inveniet ea post aunos Christi 1 19, sed post 138 aunos, 88 dies et horas 5^2, quae sunt Nabonassari 885 anni et horae 5^ ^^ ^'^^ ^^^^^ ^^^^ manifestus est, qui illius inquisitionem de motu octavae sphaerae plerumque infecit, ubi temporum facit mentionem. Alius error non minor praecedente est in ipsa eins hypothesi, in qua existimat, 400 anuis ante Ptolemaeum , aequali tantummodo motu non crrantia sidera fuisse nmtata ; quae ut apertiora magisque perspicua fiant, quae inferiuH dicentur, animadvertenda puto.

Scientia stellarum est ex eorum uumero, quae praepostere cognoscuntur a nobis quam secundum naturam. Quemadmodum verbi gratia: prius natura novit, viciniores esse terrae planetas. quam fixa sidera; deinde, quod sequitur, ut minus vibrantes appareant nobis , est contraria ; antea >isi sunt non scintillare , et exinde cognitum ])ropinquiores esse terrae. Ita pariformiter prius deprehensum est a nobis inaequales videri stellainim motus, postea epicyclos esse excentricos aliosve circulos, quibus ita ferautur, ratiocinamur. Atque ideo dictum id esse velim, quod oportuerit priscos iilos philosophos primum loca stellarum iniätrumentorum artificio notare cum temporum intervallis et ea tanquam manuductione quadam , ne infinita quaestio de motu coeli remaneret, rationem aliquam de eis certam percunctari, quam tunc visi sunt invenisse, quoniam eonsideratis visis, quae stellarum locis astipulatione quadam omnibus couveniret. Ita etiam de*niotu octavae sphaerae sc habet, quem prisci mathematici ob nimiam eius tarditatem nobis ad plenuni tradere non potuerunt, sed vestigia eorum sequenda sunt investigare eum volentibus et eorum considerationibus tanquam testamento relictis inhaerendum. Quod si sensui inhaerens putaverit illis uon credendum in hoc. certe huie clausa |

1

/

BRIEFE. 149

est ianna huiiw artin, ot ante ostiuin recubaiis aegrotantium soninia de motu octavae sphaerae somniabit, et merito, ntpote qui per eoriim calumniam existimaverit suae hallncinationi suhveniendnni. Constat antem illos Bumma diligentia et solerti ingenio üla onmia observasse. qui miilta et praeclara inventa et adiniratione digna nobin reliqncrunt. Quamobrem persuadere mihi liandquaquam possnm^ in aeeipieudis stellarum locis eos errasse vel in quarta, vel in quinta^ sive etiam sexta parte iinius gradag, nt hie auetor existimat; de quo postea latius.

lilud quoque praetermittenduni non est, in omni motu sidereo, cui diversitas inest, totani revolutionem ante omnia desiderari, in (jua intelligatur omnes motu» apparentes differentins pertransivisse. Diversitas nempe apparens in motu est, qnae impedit. ut per partes tota revolutio et aequalitas motus metiri possit. Sed sicut in inqnisitione cursus lunaris Ptolemaeus et ante eum Hipparchus Rhodius magna ingenii sagacitate consideraverunt, oportere esse quatuor momenta in revolutione diversitatis , opposita sibi per diametros ntputa extremae velocitatis et tarditatis, ac utrobicine per transversum amborum aequalitatum mediantium, quadrifariam secantia circulnm^ titque, ut in primo quadrante veloeissimus decreseat motus, in altero diminuatur medius, ac rursum crescat tardissimus in tertio quadrante, aequalis in quarto. Qua industria scire potuerunt ex observatis inspectisque lunae motibus, in qua circuli portione quolibet tempore verteretur, ac proinde cum similis motus rediisset, intellexerunt iam factam inaequalitatis circuitionem, quam hoc latius Ptolemaeus üb. IV Magnae Gonstructionis explicavit. Quod etiam in inquisitione motus octavae sphaerae erat observandum. Sed nimia eins ut dixi tarditas, quae in annorum millibus nondum in se reversus inaequalitatis motus satis constat, non sinit id statim absolvere, quae multas hominum aetates ex> cedit ; possibile est tamen ^ coniectura rationabili ad id perveniri posse^ adiutos etiam nunc aliquibus observationibus post Ptolemaeum adaactis , quae in eandem congru^rint rationem. Nam

\

150 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.

qnae (leterminata sunt, infinitam rationem habere iion possunt, quoniani, si per tria pnncta non secundum lineam rectaiii ut tve» lunae eclipses, tres Acronychii) data eircumferentia dncatur, non licebit aKam Hnperindwcere , quae maior vel minor fnetit prius transmissa. 8ed de bis alias, ut revertar ad id, unde digressus sum.

Videndiim igitur nobis nunc est, an reete se habeat, quod dieit auctor. Non errantia sidera 400 ante Ptolemaeum annis, aequali solummodo motu fuisse mntata. Porro, ne verborum significatione fallamur, aequalem accipio motum, quem et mediocTeni dicere solemus: quod sit inter tardissimnm et eoncitatiseimnni medius arithmetica medietate). Ne circumveniat nos, quod in corollario primo septimae propositionis dicit : tardiorem esse motum fixarum siderum, ubi penes suam hypothesin aequalem ponit, caeterum velociorem , proinde ac si nunquam futurus sit tardior. In quibus haud scio an sibi ipsi constet multo tardiorem postea adducens. Assumit autem aequalitatis argumentum ex uniformitate, qua fixa sidera tantisper a primis stellarum fixarum observatoribus Aristarcho et Timochare usque ad Ptolemaeum, »c per aequalia temporum inteiTalla, utpote per singulos annoram centenarios, singulos proxime gradus pertransienint. Ut apud Ptolemaeum satis apparet repetitum ab auctore prop. 7. Sed hie tantus mathematicHS existens non advertit, quod nullätenus esse potest, ut circa momenta aequalitatis, hoc est sectiones circulorum eclipsae 1 0mae sphaerae et trepidatiouis, ut ilie notat, uniformior appareat stellarum motus quam alibi, quoniam contrarium eins sequi neeesse sit, ut tunc maxime varius appareat, minime vero quando velocissimus vel tardissimns est motus apparens. Quod vel e sua ipsius hypothesi et constructione debebat animadvertere, et tabulis inde contextis praesertim ultimo canone, quem ad revolutionem totius aequalitatis sive trepidatiouis exemplificavit , ubi a ducentis annis ante nativitatem Christi, secundum praecedentem supputationem, in primo annorum centenario reperitur motus ap

BRIEFE. 151

parens scrapnl. primorttoi 49 duntaxat uning gradn«. In altero eejitenario scmpula prima 57. Deinde ab ipea nativitate Christi {ler primum annorain centenarium transmutatae fuissent stellae gradus 1 et decima fere et paalo miaas sextante aniuB gradus 9€i invicem exeedant motm sab aeqnalibus tempormn epatiis. Quod »i coniungas dacentoruni annorum ntrobiqtte motaiu, deficiet in primo intervallo a duobas gradibus pluB quam quinta parte oiiias. In secundo antem snperaddet prope unins q^adrantem; sicque rarsus sub aequalibu« temporibue excedet motas sequens praecedentem in dimidio gradu ex parte quinta decima fere, cum antea centeeimo quoque anno singnlos pertransivisge gradus Stellas fixas Ptolemaeo credens detnlisset. £ contrario vero eadem lege assumptomm a se circuiomtii in velocissimo motu octavae sphaerae contingit, ut in 400 annis vix unius scrupuli differentia in motu apparente reperiatur, quem videre licet ab anno Christi 600 usque ad 1000 in eodem canone. Similiter et in tardissimo, ut a 2000 annis in subsequentes 400. Et ratio diversitatis est, quia, ut dictum est superius, in uno hemicyclo trepidationis a summa videlicet tarditate ad summam velocitatem accrescit semper aliquid motu apparenti, ac in altero semicirculo, qui a summa velocitate ad tarditatem summam eomputatus, contrario decrescit motus, qui ant^i creverat ; fitque summa augmentatio et diminutio (icpooraf rjps9t{) in punctis aequalitatis e diametro oppositis (sicut in sole). Adeo ut in motu apparente non sit opus reperire motus aequales in dttobus continuis temporum spatiis aequalibus , quorum alter al|ero maior sit aut minor, nisi circa velocitatis et tarditatis extremitates, ubi duntaxat nitro citroque aequales circumferentias pertranseunt temporis aequalitate, atque incipientes vel desinentes augeri vel minui, mutua tunc compensatione sese co^quant. NuUa ergo ratione convenit medium fuisse motum eum, qui in 400 annis ante Ptolemaeum, sed tardissimum potius, cum etiam non videam, cur alium divinemus tardiorem, de qua nuUam coniecturam habere haotenus potuimus, cum ante Timocharem nuUa stellarum fixarum

152 I. SCHRIFTEN VON ('OPEKNICCS.

amupfatio facta sit, (jnae ad nos iisque perveninaet, secl neqne ad Ptolemaeuin res niiserrima^ astronomicas observationeSy quas nos habemus, incipere a Timocharide, qai annis 30 poet Alexandmin vixit . (^'uni<]ue velociftsimas etiam motu» iam praeterierit, conflequenB est, in altero a Ptolemaeo semicircnlo iam non esBe, in qno diminnitiir motus, euius etiam non modica pars praeterierit. Itaquc mirnni videri non debet, quod non potuerit hisce 8ai8 assnmptionibus propiuB accedere ad ea, qnae sunt ab antiquis annotata, putaveritque eos errasse in quarta vel quinta parte unins gradas, sive etiamnum dimidia et amplius^ cnm tarnen in unlla parte Ptolemaeus maiorem videtur adhibuisse diligentiam, qnam nt nobis non errantium stellarum motnm sine vitio traderet. attendens, quod non nisi modica eius particula sibi fnisset concessa, qua Universum illum circuitum coniecturus esset, ubi error qnantumlibet insensibilis interveniens , in tota illa vastitate insignis nimium poterat evenire. Ideoque Timochari Alexandrino Aristarchuni adiunxisse videtur coaetaneum et Menelao Romano Agrippam Bithynicum, ut sie etiam in tanta locorum distantia illis consentientibus certissima haberet et indubitata testimonia, quominus credibile sit, eos vel Ptolemaeum in tanto errasse, qui mnlta alia et difficiliora ad extremum, ut aiunt, unguem deprehendere potuerunt. Nullo deraum loco ineptior est quam in 22. propositione et praesertim corollario eiusdem . dum opus hoc suum commendarevolens, taxat Timocharem circa duas Stellas, utputa Aristam Virginis et eam, quae ex tribus in fronte* Seorpii borealior est; qnoniam supputatio sua in illo deficiat^ in hac antem abundet. ubi nimis pueriliter hallucinatur. Cum non sit eadem utriusque stellae distantia inter Timocharem et Ptolemaeum eonsideratarum, nempe gradus 4^*^;, sub aequali fere temporis differentia, atque numerus supputationis illius proinde idem proxime, nihilo tarnen magis advertit, quod gradus 4 scrupula addita loco stellae, quam reperit Timocharis in secundo gradu, merito non posset supplere 6 gradus et scrupul. 20, ubi Ptolemaeus ipsam invenit, et e con

HRIEPfc. 153

verso. Ideni luiniernK elevatiis ex 20 grad. et iU scrttimlis. Aristac seciiDdiim Ptoleiuaenni usque ad gradutn 22'/;, redire ut par ent aon potuit, sed residebat in 22 gr. 32 scrup. Ita existimabat illift defecis8e calcnlum, quanto hie abundasset, tanquam observa* tionibns haec incidisBet diversitas. vel cpiasi ex Athenis in Thebaß et a ThebiB in Athena» eadein via non sit. Alioquin^ si iitrobique vel addidisset vel snbduxiBBet unmernm, ut paritas ratiouis postulabat, invenisset utrunique eodem modo se habere. Adde etiani quod revera non erant inter Timocharem et Ptolemaeum anni 443, sed 432 soluni, ut a priueipio declaravi: proinde, breviori tempore minorem esse uumerum oportet, ut non solum in gerupulis 13, sed in triente unius gradns, ab observato stellaram motu dissidebit. Ita errorem hune suum imposuit Timochari, vix evadente Ptolemaeo. At dum existimat, illorum adnotationibus non tidendum, quod aliud restat, quam ut suis quoque observationibns minus cre<latur ? Et haec de motu quoque declinationis existimandum sit, involvit non ipsum ut ait trepidationibus , instruendo secundam hanc supra primam. 8ed dissipato ipso iam fundamento, neeesse est superaedificata corruant infirmaque sint, ac minus sihi invicem cohaerentia. Quid demum ipse de motu non errantium stellarum sphaerae sentiam, quoniam alio loco destinata sunt, superfluum pntavi, et impertinens hie amplius immorari, cum satis sit, si modo desiderio tuo satisfecerim , ut meam , quod a me exigebas, de isto opusculo habeas sententiam. Valeat Venerabilitas tua faventissime.

Ex Varmia, 3. Junii, 1524.

Nicolaus Copernicus.

Die Existenz des vorstehend abgedruckten wichtigen Briefes war den Zeitgenossen des Copernicus bekannt. Starowolski hatte in seiner „vita Copernici'* ausdrücklich auf dieses Gutachten hingewiesen (vgl oben Seite 14U) .

154 I. SCHRIFTEN VON COPERNICÜS.

Schmerzlich bedauerte deshalb auch Gassendi, dass ihm dieses Schriftstück nicht zugänglich gewesen sei. Er sagt in seiner „vita Nicolai Copernici** p. »Ui (ed. Paris.): ...... Praeter eo^ quae varta Coperniciis per epistolas di^serere

pfftuH ; quarum dicitur satt« magna copia fiiisse nuper prae rnttnihuH praeclaro üiro loanni Bro8cio Professort Astronmno in Aeademia Craeoviensi. Isne aiiquas edident, cum mihi non constet, desiderarim saltem illwn, quam de Motu Octavae Sphaerae scripsisse /ertur ad Cantorem Cracoviensetn Vapouium, unum scilicet ex veteribus condisHpidia et amicts.

Woher den Warschauer Herausgebern das vorstehende Gutachten, welchem sie die Ueberschrift De Octava Sphaera contra Wernerum g^eben haben, zugänglich geworden ist, kann zur Zeit nicht angegeben* werden, da die Warschauer Ausgabe geflissentlich ein jedes Citat vermeidet. Hipler hat, wie es scheint» auf ein Citat von Wiszniewski historya litcratury polskiej VIII, 382 sich stützend, die irrthümliche Angabe gemacht fSpieil. Copern. p. 179), es sei der Brief des Copernicus an Wapowski von Tycho Brahe veröffentlicht werden. Wenigstens findet er sich nicht an den von Wiszniewski citirten Stellen, weder in der Schrift de cometa, noch auch Opp. edit. Francofurt. I64S tom. II. p. 137

4. An den Domherrn Felix Reich d. d. ex Varmia octaua pasce s. a. recensere

Nach einer gleichzeitigen Abschrift im Staatsarchive zu Königsberg.

Venerabilis domine ainice carissime.

Non est parui momenti iis, que suapte natura obBcura caligine premuntnr Liicem dare posse, cum etiam fieri possit, ut quis recte sentiat, quod autem sentit id eloqui non possit, tale quiddam et mihi interdum euenire vereor. Talis est autem de moneta prussiana ratiocinatio propter variam ipsius comniixtionem, ne dicam confusionem, et ideo nihil mlror si ea que scripsi non statim intelUgantur ab omnibns. Tentabo igitur quod domlnatio tua queritur intellectnm non fuisse, reddere apertius. Invenimus, inquam, quod libra dimldia argenti emebatur marcls ij et scotis VIII, quando tribus partibus

BRIEP£. 155

argenti pnri qiiarta par» eri8 nii8cebatur et ex diniidia lihra ipHius massae solidog CXII faciebant. Quod igitnr moneta huiusniodi habnerit debitas couditionen bone monete secundum valorem et estiniationeni; per ea, que Beqnuntur examinaudo declaratur hoc modo. Cum enim dicimuft in solidis CXII libram V2 pettdentibus , tren qaartas siue dodrantem argenti puri fuisse secundum propositam rationem admixtionis. ISequitur quod in tertia parte huius summe et sunt solidi XXXYII et teitia unius solidi siue denarii) erit nna ex dictis qnartis argenti puri sive quai*ta pars librae jf. Ergo si XXXVII solidos et tertiam partem solidi addas CXII solidis faciet Summam solidorum CXLVIIII et tertiam partem solidi pendentem librae unius bessern nam bes denotat duas tereias alicnins totius sicut dodrans III quartas) siue pendentem libram f et sextam unius, quod idem est, quod II tertiae. Hie autem interpretatus sum bessem per sol. XXXII, prout tota libra haec nostra continet sol. XLVIII et non habebam dicere uncias VIII, nam alia est in usu libra maxime apud aromatarios quae partitur in uncias, minor ista in quadrante. Igitur in dicta solidorum summa CXLIX et tertia unius completur dimidia libra argenti puri. Nam cum ipsa i)endeat duas tertias librae, si quartam dempseris quam ratio admixti aeris deposcis et equipollet sexti \sic) parti totius librae, remanet libra j'. Habemus ergo valorem monete huius libram dimidiam argenti puri in solidis CXLIX, sed precium eius solidis CXL, nempe ut dictum est mr. 1, scot. VIII; cedunt ergo dignitati seu estimationi solidi fere novem, et in Universum pars quinta decima proxime valoris, et sie puto id manifestum. Si preterea aliud quiddam difficultatis emerserit, operam meam pro posse offero. modo quid boni efficere possit. Vereor autem nisi aliter fuerit provisnm quam antea ad peiora rem processuram, non enim cessabunt hoc modo cudere monetam. Cur enim cessabunt qui ex eo lucrum, damnura vero nullum, expectant in quemcumque eventum. Intellexi Domino Agathio referente de eoniributione tractari unde accipio nihil hoc tempore futurum de

156 I. ST'HRIFTEX vox coPERNirrs.

inotieta. iiecnic eiiini coiiveiiit nt dnpliH {^ravaniine onerentur subditi. Itaqnc eontribnemns quidem. moneta antem iacebit, iino iion iacebit, sed faciemuB adhue peioreni et dabimag Regi Domino NoHtro grandem pecuniam id eftt |»alea8. grana autem nbi mane' bnnt .' Neacio , »i non pnlcrius . magnificentiiiii atqne regaliu«  fuiKHct. dicani etiam multo iitiliuß. diminsa exactione, monetam iinnc erexiRfte. et 8i non satin id fuisset, postea ad contribntionem prooeRHigRC. Nam si non fallor, maiorem profectum et frnctnni reportasset haec re», aucto censu pnblico, nempe perpetnum illud antem annnnm solnromodo. Sed qnidquid »it fateor me en*arc poHHe, unum hominem unnm ingeninm habentem et non advertenteni vel ignorantem, qne ab aliis perpenduntiir ntiliora. Gnpio d. tnam optime feliciterque valere, et faciat mc Ueverendissimo domino nostro gerniliaqne niea commendata.

Ex Varmia, octava pa^ce.

N. C(op4inic.) (Felici Reich.)

T)iu vorstehend abgedruckte Briofcopie findet sich in dein oben Seite 'M) ff. )K^0chriebenen Convolute von Schriftstücken über die MUnzOi welche sich Felix Reich gesammelt hatte. Sie ist gleichfalls mit den dort öfter vorkommenden Worten De moneta i'egistrirt. Die Abschrift ist nicht von Felix Reich gemacht, sondern von einer fremden Hand, welche auch die Anfangsbuchstaben des Namens von Copernicus H C darunter gesetzt hat.

Nach dem Tode von Reich ist, wie oben bereits erwähnt ist, dessen Sammlung von Schriftstücken über die Verbesserung der Preussischen Münze an Copernicu« gekommen. Von Copernicus selbst ist später sein Namenszug vollständig ausgeführt, indem er ojijiiilc dem € hinzufügte; ebenso hat er die Adresse Felici Reich hinzugeschrieben. In späterer 2^it ist der Naraenszug mit anderer Tinte nochmals nachgezogen worden.)

Der in solcher Weise nachträglich beglaubigte Brief enthält einige wenige Randbemerkungen und Verbesserungen (Vielleicht von Reich ?) , welche jedoch nicht als Varianten aufgeführt, sondern in den Text übernommen sind.

Die Bestimmung der Zeit, in weicher der Brief von Copernicus an Reich

ßttlEPK. 157

geschrieben ist, kann nur zwisclien den Jahren lö'iö und 1528 schwanken; es sind die Jahre, welchen auch die übrigen ächriftstilcke der Reich sehen Sammlung angehören. Jedenfalls ist der Brief, wie Copernicus selbst im Eingange hervorhebt, nach der Abfassung seiner Denkschrift über die Mfluze geschrieben, deren Erläuterung er ja bezweckt : . . . ^mhii nUrort si ea, quae iteripsi^ nati »tatim intelligantur oft omnihfM, Tentaho igitur, quod donihuUio tiMi quentuTf intellevtum non fuitse^ ,r edder e apertnm.**

Nach dem Jahre 152S scheint Felix Reich sich iiberliaupt nicht mehr thätig bei den MQnz Verhandlungen betheiligt zu haben. Bei den Eibinger Verhandlungen im Jahre 1530, weiche schliesslich die Einigung mit dem Herzogthume schufen, war er nicht zugegen, obwohl er wegen seiner längeren Beschäftigung mit der M Unzfrage zugleich mit Copernicus von dem Bischöfe Mauritius Ferber zu dem Eibinger Landtage deputirt war. Dort erschienen vielmehr, wie die Landtags-Recesse melden, als die Abgesandten des Ermländischen Bischofs „die Achtparen und Wiirdigen Doctor Nicolaus Koppornick und Herr Alexander Schulteti, der Kirche zu Frauenburg 'J'humhern^n.*

5. An den Bischof Iohannes Dantiscus* d. d. 11. April 1533.

Nach dem Abdrucke in Coperniei opera ed. Varsav. p. 5*)3.

Reverendissime in Christo Pater et Domino!

Percepi litteras Keverendissiinae Dominationis Vestrae, e quibus liumanitatem , gratiam et favorem erga ine K. D. Vrae satis intelligo; quae cum apud Ipsam obtinui, etiam apud alios quoscumque bono» viro» eadem propagare non dedignatur. Quod certe non uieis meriti», sed cognitae Keverendissimae Dominationis

  • lohannes Flachsbinder, geb. 1 485 zu Danzig, nannte sich, seit er

1517 durch Kaiser Maximilian I geadelt war, von Hoven oder de Curiis, in seinem spätem Leben jedoch fast durchweg nach seinem Geburtsorte D a n t i s c u s. Er bestieg nach Beendigung seiner diplomatischea Laufbahn im Jahre 15:i.*i den Stuhl der Bischöfe von Cuhu, den er bis 15.'t7 inne hatte. |

Von 1537— 154S war lohannes Dantiscus Bischof von Enuland.

158 i. SCHRIFTEN VOÜ eOPEfeNlCUS.

Vestrae bonitati puto tribnendum. Utinam mihi possit aliquando contiugere, qnibus haec possum promereri. Gaudeo eerte plus quam dici potest, me talem Dominum et Fautorem invenisse. Qnod autem ]>etit Reyerendissima Dominatio Vestra, nt ad se 20. huius mensis me eonferrem, quod et libentissime facerem non levem causam Habens tantum Amicum et Patronum visitandi : id' tamen mihi incidit infortunium, ut eo tempore Dominum Felicem et me negotia quaedam et causae necessariae uos cogant in loeo mauere. Itaque^ uti Reverendissima Dominatio Vestra boni consulat absentiam tunc meam, rogo. Sum alioquin accedere Reverendissimam Dominatiouem Vestram. ut par est, paratissimus. et cui plnrima alia debeo facere quod placuerit , mo<io id Reverendissima Dominatio Vestra alio tempore mihi insinuaverit. Cui iam non in petitis gratificari, sed magis iussa capessere me debere fateor.

Ex Frauenburg, Parasceve Paschae, anno 1533.

E. R. D. Vrae

deyotissimus

Nicolaus Copernicus.

ßereremiisstmo in Christo Patri, Domino Domino loanni Ele^ cto Cidmensi, Do9mno et Fautori siw plurimmn ohservando.

6. An den Bischof lohannes Dantiscus d. d. Frauenburg 8 Juni 1536.

Nach dem Abdrucke in Copernici opera ed. Varsav. p. 584.

Reverendissime in Christo Pater et Domine

Domine Clementissime!

Aceepi Htteras Reverendissimae Dominationis Vestrae, huma

ÖRIEli'fi. 159

nitatis plenas et gratiae, qaibus me adinonet illias familiaritatis et gratiae, quam adhuc in iuTentate cum ReverendiBsima Dominatione Vestra eontraxi ; quam adhuc tamquam florentem apnd se durare intelligo. Sicque me inter suos familiäres eommmemorando, iiiyitare dignita est ad nuptias eognatae suae. Equidem, Reverendissime Domine, obtemperare debebam Reverendissimae Dominaitioiii Vestrae et aliquando me praesentare tanto meo Domino et Patrono. Nunc vero in negotio occupatns, quod mihi Reverendissimus Dominus Vanniensis ininnxit, abesse nequeo. Quapropter boni consulere dignetur istam absentiam meam, et seryare antiquam illam de me oppinionem, quamvis absente ; cum plus esse consuevit animorum conianctio, quam etiam ooi*pornm. Reverendissimam Dominationem Vcstram, in omni felicitate, cui servitia mea commeudo, perpetuo valere cupio.

Ex Frauenburg VEI Junii, anno MDXXXVI.

Nicolaus Copernicus.

Meverendisstmo in Christo Patri et Domino Domino loanni, Episropo Oulmensi, DomiTW siio Cle^nentissimo.

7. An den Bischof lohannes Dantiscus d. d. Frauenburg 9. August 1537.

Nach dem Facsimile in Copernici opera ed. Varsav.

Reverendissime in Christo Pater et Domine

Domine Clementissime!

Opportunitas nuntii Reverendissimae I^ominationis Vestrae mihi oblata admonuit me, ut etiam mearum ali^uid litterarum ad Reuereudissimam dominationem vestram darem. Aecepi his diebus

160 I. SCHUIKTKN VON OOPKttNlCrS.

ex Vratislavia novitates quas mitto ReverendisBimae dominationi vestrae, etsi verear, iam antiqnas esse apiid eandem dominationem vestram, eo quod litterae datae fuerint XXVII Junii. Priuatim vero scribitur mihi , Litteras venisse ex curia Regie Majestatis ferdiuaudi, hec continentes quod rex persarum instinctu Cesaris, pape et Regis Lusitanie niagnis auxiliis Turkam inuestat ut relicta Italia cum expeditione rctrocedere cogatur. Inter Regem gallie et Cesarem pacem firmatam aiunt data relicta duci» Mediolani cum ipso Ducatu filio regis Gallorum. Nostri, id est regis Ferdiuandi, apud Cassoniam rem beue gerunt, eo capto qui per proditionem Cassouiam ceperat, multis ex hostibus trucidatis. Capta etiam arce munitissima, uude omnis CasBouiae calaifiitas orta est. Boemi et Moraui iam sunt in itinere similiter Slesite passim vadunt in vngariam, qui forsan dante Deo Cassouiam et alia recuperabunt : Dicunt etiam apud nos quod Weyda petit eoncordiam certis conditiouibus propositis que an acceptabuntur ignoramus adhuc. Et hec in litteris^ que sicut accepi trado Reuerendiflsime Dominationi vestre, Cui servitia mea ac me ipsum deuoueo.

Ex Fi'auenburg, IX Augusti 1537.

E. R. d. vre

devotissimus

Nicolaus Copernicus.

Jleverejidisstmo in C/msto patri et domino domino loamn, dei gratia Episcopo Culmensi ac Pomesanietisis eerlesia administratm^i Domino mo clementisnimo.

BRIEFE. 161

8. An den Bischof lohannes Dantiscus d. d. Frauenburg 25. April 1538.

Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala.

Renerendissime in Christo pater et domine Domine Giementissime. In negocio illo Ganonicatnum , quod mihi commisit R. d. yestra (accepto et communicato eonsilio cum R. d. Gulmensi) yisum est non satis maturum esse: vt ad Gapitulum referatur nisi prins causa Gantoris que superuenit, decidatur^ quo facto ad illam proponendam dabitur melior occasio: nisi interim aliud deliberauerit Reuerendissima dominatio vestra. Gui servitia mea cupio esse commendata.

Ex Frueburgo quinta pasche 1538.

E. R. d. vestrae

Deuotissimus

Nicolaus Cojinicus.

Reuerendissimo in Christo patri et domino Domino loanni Dei gratia Episcopo Varmiensi domino meo Clementissimo ac plurimum obseruando.

9. An den Bischof lohannes Dantiscus d. d. »ex Gynopoli«"^ 2. December 1538.

Nach dem Abdruck in Copernici opera ed. VarBav. p. 586.

Reverendissime in Ghristo Pater et Domine Domine Glementissime, mihique et omnibus observande!

Adhortationem R. D. Vrae paternam satis et plus quam

  • Nach Sitte der Humanisten, Eigennamen, wo es irgend müglich war, zu

gricisiren, liebte es auch Copernicus, Frauenburg in Gynopolis umzun. 11

162 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.

paternam agnoBco; quam etiam intimo corde suscepi. Et quamvis prioris illius, quam R. D. Vra prius in genere habuit, minime oblitus: facere volebam quod monebat; qnia tarnen non erat facile familiam necessariam ac probam protinus invenire, propositum erat nihilominus intra festa Paschae illi rei finem dare. Jam vero ne R. D. Vra opinetur, me perendinationis affectare praetexttts, restrinxi terminum ad unum mensem, hoc est usque ad festa Natalia; neque enim brevior esse potuit, ut R. D. Vra perpendere potest. Cupio enim pro posse cavere, ne sim offendiculo bonis actis, quanto minus R. D. Vrae^ quae meruit, ut a me revereatur^ honoretur et plurimum ametur; cui me cum omnibus facultatibus meis devoveo.

Ex Gynopoli, secunda Decembris 1538.

E. R. D. Vrae

obedientissimus

Nicolaus Copernicus.

Reverendissimo in Christo Patri et Domino Domino loanni, Dei gratia Episcopo Varmie/m, Domi?w suo Clementis&imo,

wandeln. Es hat sich noch ein zweiter Brief mit der Ortsbezeichnung ,|Gynopolis erhalten, der Seite 161 abgedruckte Brief an Dantiscus d. d. 2S. September 1 539, woselbst Copernicus ausserdem noch das Jahr nach der OlympiadenRechnung angegeben hat.

Auch in seinem grossen Werke de revolutionibus orbium caelestium hatte Copernicus an einigen Stellen Frauenburg mit der gräcisirten Form bezeichnen wollen. So findet sich in dem Original-Manuskripte — wie wir durch •die Thorner Säcular- Ausgabe erfahren — III, 13 ,J'rueburgo, quam Gynopolin dicere possumus; IV, 7 „quoniam Gynopolis, quae vulgo Frueburgum dicitur;" IV, 16 »Gynopoli accepimus« 

In der editio princeps sind die angeführten drei Stellen sämmtlich umgeändert. III, 13 hat Oslander den Relativsatz einfach weggelassen, IV, 7 und IV, 1 6 Frueburgum fUr Gynopolis substituirt. — Ursprünglich hatte Copernicus übrigens an der erstangefUhrten Stelle III, 13 Frueburgum gar nicht gebraucht, sondern dafür W a r m i a gesetzt ; auch für Gynopolis hatte or anfangs Gynaetia geschrieben.

BRIEFE. 163

10. An den Bischof lohannes Dantiscus d. d. Frauenburg 11. lanuar 1539.

Nach dem Abdrncke in Copernici opera ed. Vareav. p. 592.

Reverendissime in Christo Pater et Domine

Domine Clementissime!

Feci iam, quod nullo iure omittere debui vel potui, in quo spero monitis R. D. V. a me satis esse factum. Caetenim quod scire ex me petit, quanto tempore vixerit felicis recordatiouis quondam Lucas a Waczelrodt, R. D. V. praedecessor, avunculus meus: vixit annos 64, menses 5; in episcopatu annis 23; obiit penultima Martii, anno Christi 1522. In quo illa generatio finem accepit, cuius insignia in antiquis monumentis et multis operibus extant Torunii. Commendo iam obedientiam meam R. D. Vrae.

Ex Frauenburg, 11. Januarii, anno 1539.

E. R. D. Vrae

obsequentissimus

Nicolaus Copernicus.

Reverendissimo in Christo Patri et Domino Domino loanni, Dei gratia Episcopo Varmiensi, Domino suo clementissimo.

11. An den Bischof lohannes Dantiscus d. d. Frauenburg 3. März 1539.

Nach dem Abdrucke in der Biblioteka Warszawska 1857.

Reverendissime in Christo Pater et Domine

Domine clementissime.

Heri bonae memoriae Felix Custos et Canonicus ex huma nis factus traditus est sepulturae. Canonicatum et praebendam

11»

164 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS.

yacantem pro Domino Raphaele Conopat procaratorio nomine acceptavi, et de ea promoveri, ipsamqne illi conferri feci, secundum formam literarum apostolicarum vigore nominationis serenissimae Reginae Poloniae. Quod supra est Beverendissima Dominatio Yestra dignetar consensum suum praebere^ cnmqne Capitulo sno significare, ut detur illi vel mihi Procuratori possessio vacantis praebendae. In quo Reverendissima Dominatio Yestra ad rem litterarnm apostolicarum faciet, Domino vero Palatino Pomeraniae eiusque filio et mihi gratiam singularem, quam erga Reverendissimam Dominationem Yestram studebimus promereri. Ex Frauenburg, nr Martii a. MDXXXIX.

Servitor

Nicolaus Copernic.

Heverendiasimo in Christo Patri et Domitio Domino loannt, Dei gratia Episcopo Varmiensi, Domino meo clementissimo.

12. An den Bischof lohannes Dantiscus d. d. Frauenburg 11. MSrz 1539.

Nach dem Abdruck in Copeinici opera ed. Varsav. p. 588.

Reverendissime in Christo Pater et Domine

Domine Clementissime!

Hodie annuente et consentiente R. D. Yra obtinui a Capitulo possessionem Canonicatus et Praebendae, vaeantium per obitum bonae memoriae Felicis pro Domino Raphaele a Conopat, pro quo ago gratias R. D. Yrae, neque dubito quin ipse RaphaSl reeognoseet haue benevolentiam R. D. Yrae una cum Domino Palatino Pomeraniae patrono suo, uti par est. Cupio et ago me

BRIEFE. 165

commendatum esse, eximie K. D. Vrae, cui servitia mea de voveo.

Ex Frauenburg, 11. Martii 1539.

E. R. D. Vrae

obsequentissimus

Nicolaus Copernicus.

Reverendissimo in Christo Patri et Domino Domino loanni, Dei gratia Episcopo Varmiensi^ Domino suo Clementissimo.

13. An den Bischof lohannes Dantiscus d. d. »ex Gynopoii « 28. September 1539.

Nach dem Abdruck in der Biblioteka Warszawska. 1869.

Reyerendissime in Christo pater et domine ^ domine clementissime. Petiit nuper ex me Reverendissima Dominatio vestra : nt epitaphium quondam Lucae episcopi, antecessoris Reverendissimae Dominationis yestrae^ avunculi mei, quod olim a se factum mihi miserat, remitterem Reverendissimae Dominationi vestrae. Mitto igitur eins exemplum, quoniam de manu propria Reveren-r dissimae Dominationis vestrae apud me non exstat. Doleo equidem quod ad usum destinatum non pervenerit: cum iam antea aliud quoddam sepulcro fuisset insculptum; parum habens odoris saporisque minus. ^ Sed quod procuratum sie erat et paratum Uli adhuc in humanis volenti. Cupio et precor Reverendissimae Dominationi vestrae longaevam valetudinem ad incrementum ecclesiae suae et suorum consola)ionem. Cui servitia mea devoveo.

Ex Gynopoii XXVIII Septembris olymp. 579 anno primo. Episcopalis Reverendissimae Dominationis vestrae

devotissimus Nicolaus Copernicus.

Heverendissimo in Christo patri et dominoj Domino loanni Dei gratia Episcopo Varmiensij domino suo clementissimo.

166 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜ8.

14. An den Herzog Albrecht von Preussen d. d. Frauenburg 15. Juni 1541. recensere

Nach dem Original im Staatsarchiv zu Königsberg.

Durchlauchter vnnd hochgebomer fürst genediger herre. meyne vlessige vnd gutwillige dingte sein E. f. G. alle zceit bereith E. f. 6. auflF ewer briflf vnd schreibe tw ich wissen vnd czuerkennen Nach dem ich ann königlicher Maiestät zcu polen Doctori Joanni benedicto geschreben habe, meinen besten vleis nach zcu erkundigen wie dem Erentvesten vnd gestrengen herm Georgio von kunhaim E. f. d. amthman in seiner Swacheit mochte geholfen werden, hett mich verhofft es solde mit demselbigen briiTsboten antworth gefallen sein. Szo hab ich bis her vom obgenanten doctor keinen briff vborkomen. das mich wundert. Habe ich E. f. G. der Sachen halben nichts eingentlichs wissen zcu schreiben. Byn noch derhalben gesint mit zcnfelliger botschafft dem selbiger doctor widdrvmb zcu schreiben in der selbigen Sachen, alz dan was ich von em erfaren werde wil ich an verzcog zcu stellen E. f. g. der ich meine vlessige vnd vn verdrossene dinste thu demutiglich bevolen. Datum Frauenburg XV. Junii 1541.

E.f. d.

stetiger dyner

Nicolaus Copnicus.

Dem durchlautigen vnd hochgebornen von gots genoden Albrechten Margrauen zcu brandemburg In preussen vnd wenden hertzog burggrofen zcu Norenberg vnd fursten zcu Rügen j meinem gnedigisten herrnn.

BIUEFE. 1 67

15. An den Herzog Albrecht von Preu88en d. d. Frauenburg 21. Juni 1541.

Nach dem Original im Staatsarchiv zu Königsberg.

Durchlautiger hochgebonier fürst genediger herr. Ich hab gestern ersten vom königlicher Majestät zcu polen doctori joanni benedicto ein briff vnd auff mein schreben von vv^egen des erenuesten Georgen kunhaim hkuptman zcu Tapiau etc. antwoi-t vbirkom^n. Die weil aber ann das nichts von andern besonderlichen addir fremden Sachen berurth wirt, hab ich E. f. g. denselbigen hauptbriff zcu gestaldt, aus welchem E. f. g. des selbigen doctoris rath vnd dünken wirdt vernehmen, wvst ich doneben was bessers zcu zcuschissen do mit dem gutten herren E. f. g. amptsmann beholflig sein zcu seiner gesundheit erstatunge, solten mir kein arbeit mue vnd surge E. f. g. zcuwolgefallen deren ich mich thue vleissig bevehlen vordrislich sein. Datum frauenburg am XXI Junij Im MDXLI iore. E. f. D.

underteniger diner Nicolaus Copnicus.

Dem Durchlauchtigen vnd hochgebom fursten von Gots gnoden Albrechten Margrcmenn zcu brandenburg zcu preussen vnd wenden herzcogen burgrefen zcu Norimherg vnd fursten zcu Rügen meinem gnedigstn herren.

168 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.

16. An den Bischof Iohannes Dantiscus d. d. Frauenburg 27. Juni 1541. recensere

Nach dem Original in der Kgl. Bibliothek za Berlin.

Reuerendissime in Christo pater et domine Domine clementissime. accepi litteras Reuerendissime dominationis vestre humanissimas et admodum familiäres, quibaseum etiam non dedignata est mittere ad lectorem librorum meorum epigramma elegans sane et ad rem, non meis meritis sed Reuerendissime dominationis vestre benevolentia singulari, qua stndiosos prosequi solet. Ipsum igitur Reuerendissime dominationis vestre titulum operi meo in fastigio praeponam, si modo dignum sit opus, quod a Reuerendissima dominatione vestra exomari tantopere mereatur, quod tarnen dictitant me doctiores esse aliquid, quibus obsequi decet. Ego vero singularem benevolentiam et affectum erga me patemum, quo me prosequi non cessat Reuerendissima dominatio vestra, quantum in me est promereri, eique in omnibus quibus possum, vti debeo seruire et obsequi cupio.

Ex Frauenburg XXVH. Junii 1541.

E. R. d. V.

obsequentissimus

Nicolaus Copnicus.

Reuerendissimo in Christo patri et domino Domino loanni det gratia Episcopo Varmiensi domino meo clementissimo.

E. Das Sendschreiben von Coppernicus an Bernh. Wapowski gegen Joh. Werner's Schrift; "de motu octavae sphaerae" in gereinigter Textes-Recension recensere

Vorbemerkung.

Das Gutachten, welches Coppernicus auf Ansuchen seines Jugend-Freundes und einstigen Studien-Genossen, des Krakauer Domherrn Bernh. Wapowski, über die Schrift eines gleichzeitigen Mathematikers, Joh. Werner aus Nürnberg, abgefasst hat, ist zwar schon unter den Briefen (S. 145 — 154) abgedruckt; allein der Text hat dort nur in sehr verderbter Gestalt mitgetheilt werden können. Die zehn ersten Bogen des vorliegenden (2 ) Bandes sind nämlich schon vor mehr als einem Decennium gedruckt; sie wurden im Jahre 1S73 (unter dem Titel r>Monumenta Copernicanm] als Festgabe zur 3. Sftkular-Feier des Geburtstages von Coppernicus ausgegeben.

Damals aber war die Coppernicanische Abhandlung »contra Wernerum« nur in dem verderbten Texte zugänglich, welchen die Warschauer Ausgabe der Werke von Coppernicus bietet. Dieser schlechte Abdruck musste für die «Monumenta Copernicana» (t , gleichwie es für Hipler's gleichzeitig erschienenes »Spicilegium Copernicanum^ geschehen

170 I. SCHRIFTEN VON COPPEBN1CU8

ist, benutzt werden, weil die Warschauer Herausgeber, wie bereits oben 8. 154 und Band I, 1. S. 222 ff. hervorgehoben ist, auch nicht die geringste Andeutung über den zeitigen Aufbewahrungs-Ort des von ihnen entdeckten Manuskripts hinzugefügt hatten.

Durch Polkowki's 1873 erschienene Biographie von Coppernicus (p. 214) ist uns erst bekannt geworden, dass der Warschauer Abdruck des Sendschreibens an Wapowski nach einer, dem 16. Jahrhunderte entstammenden Abschrift besorgt ist, welche sich, versteckt in eine kleine Sammlung von Manuskripten und Druckschriften auf der Königl. Bibliothek zu Berlin, der Durchsicht von Fachmännern bis dahin entzogen hatte. Leider war der Abschreiber, den die Warschauer Herausgeber gewonnen hatten, weder Mathematiker, noch mit den Abbreviaturen des 16. Jahrhunderts ausreichend bekannt. So erschien der Abdruck in sehr verderbter Gestalt mit argen Lesefehlern, denen sich dann noch eine nicht geringe Zahl von Druckfehlern anschloss.

Eine Beschreibung der Berliner Handschrift ist Bd. I, Thl. 2, S. 222 ff. gegeben ; noch eingehender findet sie sich in den Mittheilungen des Coppernicus- Vereins I, 19 ff.

Eine zweite, gleichfalls aus dem 16. Jahrhunderte stammende Abschrift des Coppernicanischen Sendschreibens an Wapowski hat Curtze in der E. K. Hofbibliothek zu Wien aufgefunden; auch von dieser Handschrift ist von Curtze a. a. 0. und Band I, Theil 2, S. 223 eine Beschreibung gegeben*. Eine kritische Vergleichung der Lesarten der Berliner und Wiener Handschrift lässt mit ziemlicher Sicherheit die Form erkennen, in welcher Coppernicus den Brief geschrieben hat.

Nach genauer Kollation dieser beiden, bis jetzt allein bekannten älteren Abschriften der Abhandlung von Coppernicus hat Curtze in dem 1. Hefte der Mittheilungen des Coppernicus -Vereins (S. 23 ff.) eine

  • Aus der Beschreibung der Wiener Kopie, welche Bd. I, Thl. 2, S. 223

enthält, ist hier die Bemerkung hervorzuheben, welche der Abschreiber an den Schluss gesetzt hat, es sei seine Abschrift gefertigt »ex primis poti auTÖfpa^ov lituris 30, Martii 2675.« 

Ausserdem ist anzuführen, dass die Orthographie, wie sie Coppernicus gebraucht, in der Wiener Handschrift in erheblicherem Masse verändert ist, als in der Berliner ; dagegen hat jene den Wortlaut treuer bewahrt als die letztere.

DAS SENDSCHREIBEN VON C0PPERNICUS AN B. WAPOWSKI ETC. 171

kritische Textes-Recension geliefert, weiche dem nachfolgenden Abdrucke zu Grunde gelegt ist"^.

Eine recht alte Abschrift der Abhandlung von Coppernicus »contra Wemertim de pctava gphaerm besass einst die Strassbnrger Stadtbibliothek. Sie war noch zu Lebzeiten von Coppernicus, im Jahre 1531, also bereits 7 Jahre nach Abfassung jenes Sendschreibens an Wapowski kopirt; wir erfahren dies durch die Schluss-Bemerkung des Abschreibers : itDescripfa Pragae ex D. Hagetii exemplari menee Januarto MDXXXI.n Von dem in dieser Notiz erwähnten Besitzer der Prager Handschrift wissen wir nur, dass er eifriger Sammler werthvoller astronomischer Manuskripte gewesen ist. Wahrscheinlich war er der Vater des in der medicinischen und astronomischen Literatur nicht unbekannten Leibarztes des Kaisers Maximilian II., Thaddaeus Hayek [« 1525, f 1600); Tycho Brahe erhielt von letzterem eine Abschrift des — vermuthlich gleichfalls Yon seinem Vater überkommenen — »Commentariolus Copernicia. (Vgl. Band I, 2. 8. 285).

Die Strassburger Abschrift ist leider mit der Bibliothek im Jahre 1870 verbrannt. Glücklicherweise war jedoch vorher, im Jahre 1839, von einem gewissen Anton Makowski eine Kopie gefertigt, welche sich in der polnischen Bibliothek zu Paris (Quai d^Orleans No. 6) erhalten hat. Dieselbe hat immerhin eine relative Wichtigkeit, weungleich sie an ähnlichen Mängeln leidet, wie die Berliner Handschrift; bezeichnend für den Abschreiber ist schon die Rand-Notiz: »Descripia Strasehourg

m

Mensis Junii 1839 p. Antonio Makowski. [Vvl, D. V. 7. 2. in 4^^]<t,

Die Strassburger Abschrift stimmte — wie wir aus der Makowskischen Kopie ersehen — im Ganzen mit dem Wiener Manuskripte überein ; vermuthlich ist das letztere also gleichfalls von dem Prager Exemplare Hayek's kopirt. Eine genaue Kollation ergab die vollständige lieber

  • Curtze hat seiner Ausgabe des Wapowski-Briefes erläuternde Anmerkungen beigegeben, von welchen einige der wichtigsten aufgenommen werden

sollen; sie sind mit [C] gekennzeichnet. Dagegen wird sich nur selten Veranlassung finden, auf die varia lectio der beiden Codices, mit welcher Cartze seine Textes-Recension in kritisch-philologischer Weise begründet, näher einzugehen. Die vielen Irrthümer bez. Schreibfehler der beiden Abschreiber sind durch Curtze verbessert und ebenso die von den Warschauer Herausgebern in den Teit übernommenen Rand-Glossen entfernt worden.

172 I. SCHRIFTEN TOH COFPERVICUS.

eiastiflUDimg bis auf einen Schreibfehler: wo die Wiener Hnadsehrift (Cartze 8. 29. Z. 17^ »aequalttaÜM* liest, hat die StruBbniger Ab•ehrift die irrthttmliehe Varijuite »inaegualitaiis: Ansaerdem bietet letztere die richtige unmens-Form ^Coppernieusm, wfthrend in dem Wiener Manoskripte die Verstflmmelung »Ccpp^rmeum erscheint.

£pistola Coppernici contra Wernerum.

  • 9

Keverendo Domino Bernardo Wapowski Cantori et Canonico Ecclesiae Cracoviensis et S. R. Majestät!» Polonicae Secretario Nicolaus Coppernicns.

Cum pridem ad me mitteres, optime Bernharde, lohannis Wemeri Narembergensis editnm de motn octavae sphaerae opus

  • Das Gutachten I welches Coppernicus über die Präcessions- Theorie

seines Zeitgenossen Job. Werner abgegeben, ist im I. Bande, Thl. 2, S. 220 ff. eingehend behandelt. Dort sind auch die erforderlichen Notizen aus dem Leben Wemer*s beigebracht.

    • Der Name Wapowski's erscheint in der Berliner und Wiener Handschrift in den Verstümmelungen »Yapusky« und »Yapoushy«.

NKhere Angaben über die Lebens-Verhältnisse von Wapowski sind Bd. I, Thl. 2, S. 221 zusammengestellt. Nach neueren Untersuchungen ist er jedoch nicht, wie auch Hipler (Spie. Copern. p. 172) und ebenso Earlinski (ijwot Kopernika p. 12) annahmen, identisch mit »Bernardus de Mnyschevo«, welcher nach dem Promotions-Buche der Universität Krakau im J. 1493 baccalaurens und 1495 magister wird. Er ist vielmehr ein jüngerer Studien-Genosse von Coppernicus, in der Universitäts-Matrikel im J. 1493 als «»Bernardus Stanislai de Badoohonycze dioecesis Cracoviensis« inskribirt. Die Heraus

DAS SENDSCHREIBEN VON COPPEBNICUS AN B. WAPOWSKI ETC. 173

culam. qaod a multis laadari dicebas, petiit exme Venerabilitas tna, ut ei meam quoque sententiam de illo significarem. Qaod certe tanto libentius fecissem, qaanto honestius et re vera a me quoque commeudari potuisset, uisi quod Studium hominis et eonatum laudarem, et quod admonuit Aristoteles : i^Non solum iis, qui "»bene locuii sunt, gratificandum esse philosophis, sed etiam non recte idocutiüj quandoquidem non parum saepe contulit etiam devia notasse hviam rectam sequi volentibus.^ Ceterum ad modicum utilis est repreheusio coufertque parum, qiiia et impudentis ingenii est, Momum potius agere velle quam poStam. Proinde etiam vereor, ne mihi succenseat aliquis, si alium reprehendam, quamdiu ipse uon profero meliora. Itaque volebam illa, ut sunt, dimittere curae aliorum, atque sie Venerabilitati tuae, ut libenter nostra aceiperet, in summa responsurus fuissem. Verum cum animadvertam, aliud esse mordere et lacessere quemquam, aliud eastigare et revocare errantem, quemadmodum vicissim laudare aliud est quam adulari et agere parasitum, non invenio, cur desiderio tuo obsequi non deberem, aut quod harum rerum studio et diligentia, qua praecipua poUes, derogare viderer. Ac proinde, ne etiam temere videar reprehendere hominem, conabor quam apertissime ostendere, in quibus ille de motu sphaerae stellarum fixarum erraverit, neque conveniat eins traditio, quod forsitan ad certiorem eins rei capes* sendam rationem non parum etiam conducat.

Primum igitur fefellit ipsum supputatio temporum*, quod existimaverit annnm secundum Antonini Pii Augusti, quo Cl. Ptolo

geber der nScriptores rerum Pohnicarwrm ^ in deren zweitem (1874 erschienenen) Bande die »pars posteriom (1480 — 1535) der Chronicorum Bernardi Vapovii» abgedruckt ist, geben über Bernhard Wapowski und seine Familien-Verhältnisse quellenmlisBige Mittheilungen. Danach lagen die Familien-Güter Wapowce, Radochonce und Dynöw in Galizien ; an letzterem Orte befanden sich die Familien-Gräber.

  • Die Auseinandersetzung, gegen welche Coppernicus sich an dieser

Stelle wendet, findet sich in der Proposiiio III der Werner'schen Abhandlung »de octava sphaerae.

174 I. SCHRIFTEN VON COPPEKNICÜS.

maeus observata a se fixa sidera in ordinem constituit, faisse a nativitate Christi anno centesimo quinqnagesimo, cum fuerit s^candum veritatem annus CXXXIX. Ptolomaeus enim libro tertio Magnae Constructionis capite primo observatum autumni aeqninoctinm ab Alexandri Magni morte anno CCCCLXIII ait fuisse Antonini anno III. A morte vero Alexandri ad Christi nativitatem numerantur anni pariles Aegyptii CCCXXIII et CXXX dies. Nam a prineipio regni Nabonassarii ad Christi nativitatem suppntant annos pariles DCCXLVII et dies CXXX, de quo non video dnbitare neque autorem hune, ut apparet propositione XXII, nisi quod additnr dies unus secundum Canones Alfonsinos. Idque ideo, quod Ptolomaeus ineipit a meridie primi diei primi mensis Thot apud Aegyptios annös Nabonassarios et Alexandri Magni, Alfonsus autem a meridie ultimi diei anni praecedentis, quemadmodum nos ä meridie Ultimi diei mensis Decembris annos Christi supputamus. A Nabonassaro autem ad excessum Alexandri Magni Ptolomaeus eodem libro capite octavo numerat annös CCCCXXIIII pariles. Cui astipulatur Censorinus de die natali ad C. Cerilium"^ scribens, autoritate M. Varronis. Relinquuntur ergo ex annis DCCXLVII et CXXX diebus CCCXXIII anni et CXXX dies, videlicet ab Alexandri morte ad Christi nativitatem, atque hinc ad Ptolomaei observationem iam dictam anni pariles CXXXIX et dies CCCIII. Ergo observatum a Ptolomaeo aequinoctium hoc autumni constat fuisse a nativitate Domini annorum parilium CXL, nona die mensis Athyr; Romanorum vero annorum CXXXIX, die XXV septembris, Antonini tertio. Kursus idem Ptolomaeus libro quinto Magnae Constructionis, capite tertio in observatione Solls et Lunae anno secundo Antonini

  • Der Adressat des Briefes de die natali von Censorinus heisst nach

neuern Angaben Caerellus. In den bis zu des Coppernicus Zeiten erschienenen Ausgaben ist stets Cerillius gedruckt; Coppernicus konnte also auch nur diese Form gebrauchen, wie sie in dem Wiener Manuskripte wirklich sich findet. Die Warschauer Herausgeber haben aus der Berliner Handschrift die Namensform nCorneliuim übernommen.

DAS SENDSCHBEIBEN VON COPPEBNICUS AK B. WAPOWSKI ETC. 175

sappntat annoB Nabonassarios DGCCLXXXY et CCIU dies. Ftüssent ergo a GhriBti nativitate asni tranBacti pariles GXXXVIII et LXXIU dies. Exinde post dies XIV, nempe Pharmuti nono, quo Ptolomaeas Leonis Basilicum * observayit, erat a natiritate Christi Romanorum annus CXXXIX, XXII dies Februarii, atque hie Antonini annus secundus, quem putat autor iste CL fuisse. Fefellit igitur ipsum supra annos XI.

Adhuc autem si quis dubitet et his non contentus cupiat etiam huius rei capere experimentum, meminisse debet tempus esse nu^ merum sive mensuram motus caeli secundum prius et posterius. Hinc etenim anni, menses, dies et horae nobis constant. Mensura autem et mensum vicissim se habent, relativa enim sunt. Porro Canones Ptolomaei eum essent adhuc ex recenter a se observatis conditi, credibile non est errorem aliquem ab his sensu pereeptibilem vel discrepantiam aliquam eos continere, quo minus suis principüs, quibus incumbunt, non congruerent. Quae cum ita eint, si loca Solis et Lunae circa Basiliscum organis astrolabicis inventa a Ptolomaeo anno secundo Antonini novem diebus Pharmuti mensis quinque horis et dimidia a meridie transactis per tabulas ipsius inquirendo numeret, non inveniet ea poBt annos Christi CXLIX, sed post CXXXVHI annos, LXXXVUI dies et horas quinque et dimidiam, qui sunt Nabonassarii DCCCLXXXV anni, dies CCXVUI et horae quinque et dimidia. Ita iam error iste manifestus est, qui illius inquisitionem de motu octavae sphaerae plerumque infecit, ubi temporum facit mentionem.

Alius error non minor praecedenti est in ipsa eius hypothesi, in qua existimat CCCC annis ante Ptolomaeum aequali tantummodo motu non errantia sidera mutata fuisse"**. Quae ut apertius

  • Der für die Warschauer Ausgabe gewonnene Abschreiber des Berliner Manuskripts hat das Zeichen des Löwen Q , welches ebenso die Wiener

Handschrift zeigt, nicht verstanden und daflir »sidus* substituirt. ;C.;

    • Alius error. Die Stelle, auf welche Coppernicus anspielt, findet

sich in Werner*s Propositio VI. und lautet: Si itaque fixorum sidei'um ntotus

176 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS.

[appareant, ntque] *, quae inferins dieentar, magis perspicna fiant, animadvertendam puto, scientiam stellaram ex eorum esse niimero, quae praepostere cognoscontar a nobis, quam secundnm natnram. Quemadmodum , verbi gratia, prios natura novit, viciniores esse terrae planetas quam fixa sidera, deinde quod sequitur, ut minus vibrantes appareant. Nobis e contrario antea visi sunt non scintillare et exinde cognitum propinquiores esse terrae. Ita pari* formiter prius deprehensum est a nobis inaequales videri stellarum motus, postea epicyclia esse, eceentricos aliosve circulos, quibus ita ferantur, ratiocinamur. Atque ideo dictum id esse velim, quod oportuerit priscos illos philosophos primum loca stellarum instrumentorum artificio notare cum temporum intervallis et ea tamquam mannductione quadam, ne infinita quaestio de motu caeli remaneret, rationem aliquam de eis certam percunctari, quam tum visi sunt invenisse, quando consideratis visisque omnibus stellarum locis astipulatione quadam omnibus conveniret. Ita etiam de motu octavae sphaerae se habet, quem prisci mathematici ob nimiam eins tarditatem nobis ad plenum tradere non potuerunt. Sed vestigia eorum sequenda sunt investigare cum volentibus et eorum observationibus"^"^ tamquam testamento relictis inhaerendum. Quod

per quadringentoa anno» in singulü annorttm cetUenarios singulos perfecerint gradus, consequena itaque est eundeni fixorum siderum moium ante JPtoUmaeum per quadringentos annos fere uniformem et aequnlem exatitisee.

  • Die von der Parenthese umschlossenen Worte sind Konjektur Curtze's,

der sich zu derselben genüthigt sah, um den Satz verständlich zu machen und wenigstens nichts Neues und dem Sinne Widersprechendes hineinzutragen.

Die Handschriften bieten übereinstimmend Unverständliches. Deshalb haben sie gleichfalls eine Aenderung vorgenommen, durch welche sie jedoch mehr geschadet als genützt haben. Sie haben nämlich die zusammengehörigen Sätze zerrissen, indem tie hinter »pnto<t einen Punkt setzten und sogar einen Absatz folgen Hessen. (Vgl. oben S. 148.}

    • Die Berliner Handschrift, und ihr folgend die Warschauer Aasgabe

liest »considerationibtu«; die Wiener Handschrift dagegen bietet das in den Text aufgenommene »observationibueK. Letzteres ist unbedingt vorsuziehn; den Beobachtungen der Alten ~ meint Coppernicus unzweifelhaft — ^ sollen wir vertrauen ; auf ihre sonstigen Betrachtungen kommt es nicht aal

DAS SENDSCHBEIBEN VON COPPERNICUS AN B. WAPOWSKI. 177

si secns aliqnis putarit illis non credendum , in hoc certe hoic claoBa est ianua hnius artis, et ante ostium recubans aegrotantinm somnia de motn oetayae sphaerae somniabit, et merito, ntpote qni per illorum calumniam existimaverit suae hallucinationi subveniendnm. Constat antem illos snmma diligentia et solerti ingenio illa omnia observasse, qni multa et praeclara inventa et admiratione digna nobis reliquemnt. Quamobrem persnadere mihi haudqnaqaam possim in accipiendis stellarum locis eos errasse yel in qnarta vel quinta sive etiam sexta parte unins gradus, nt hie antor existimat, de qno postea latius.

lUud qnoque praetermittendnm non est in omni motu sidereo, cni diversitas inest, totam revolntionem ante omnia desiderari, in qua intelligatur omnes motus apparentis differentias pertransivisse. Diversitas enim apparens in motu est, quae impedit, nt per partes tota revolutio et aequalitas motus metiri non possit"^. Sed sicut in inquisitione eursus Lunaris Ptolomaens et ante eum Hipparchus Rhodius magna ingenii sagacitate considerarunt, oportet esse quatuor momenta in revolutione diversitatis opposita sibi invicem per diametros, utputa extremae yelocitatis et tarditatis, ac utrobique per transversum amborum aequalitatum mediantium quadrifariam secantia circulum, fitque, ut in primo quadrante velocissimus decreseat motus, in altero diminuatur medius, ac rursum crescat tardissimus in tertio quadrante, aequalis in quarto. Qua industria scire potuerunt ex observatis inspectisque Lunae motibus, in qua circuli portione quolibet tempore verteretur, ac proinde, cum similis motus rediisset, intellexerunt iam factam inaequali

  • Zu dem angezeichneten Satze des Textes hat die Berliner Handschrift

die zutreffende Rand-Glosse »Copernicus fol. 89. Medius aequalisque motus eo eertioribus redditur numeriSf quo magis fuerit ah aequalitatis differsntiis separatus.*t

Auf Blatt 89 der editio prineeps des Coppernicus findet sich das XVIII. Kapitel des dritten Buches mit der Ueberschrift: »Da examinatione motus aequalis secundum longitudinem«, und in diesem wird das auseinandergesetzt, was die

Randnote ausspricht.

n. ^ 12

178 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS.

tatis circnitionem) quemadmodum hoc latius Magnae Gonstractionis libro quarto Ptolomaeus explicavit. Quod etiam in inquisitione motus octavae sphaerae erat observanduiD. Sed nimia eias, ut dixi, tarditas, qua in annorum millibus nondnm in sese reversus inaequalitatifl motuB satis constat, non sinit id statim absolvere, quae multas hominnm aetates excedit. Possibile tarnen est coniectura rationabili ad id perveniri posse adiutos etiam nunc aliquibus observationibus post Ptolomaeam adauctis, quae in eandem congruerint rationem. Nam quae determinata sunt, infinitam rationem habere non possunt, quemadmodum^ si per tria puneta non secundum lineam rectam * data circumferentia ducatnr, non licebit aliam Buperindncere , quae maior vel minor fuerit prius transmissae. Sed de bis alias, ut revertar ad id, unde digressus sum. Videndum igitur nobis nunc est, an recte se habeat, quod dicit auctor, non errantia sidera CCCG ante Ptolomaeum annis aequali solummodo motu fuisse mutata. Porro, ne verborum significatione fallamur, aequalem accipio motum, quem et mediocrem dicere solemus, quod sit inter tardissimum et concitatissimum medius*"^. Ne circumveniat nos, quod in corroUario primo septimae propositionis dicit » tardiorem esse motum ßxorum siderum « , ubi penes suam hypothesin aequalem ponit, ceterum velociorem, perinde ac si numquam futurus sit tardior. In quibus haud scio, an sibi ipsi eonstet, multo tardiorem postea adducens. Assumit autem aequalitatis argumentum ex uniformitate, qua fixa sidera tantisper a primis Stellarum fixarum observatoribus, Aristarcho et Timochare, usque ad Ptolomaeum ac per aequalia temporum intervalla, utputa per singulos annorum centenarios, singulos proxime gradus pertransi

  • Auf die Worte »lineam rectam «i lässt die Warschauer Ausgabe eine

Randglosse der Berliner Handschrift folgen, ohne sie als solche zu bezeichnen »itt tres lunae eccltpses, tres acronychiioi,

    • Auch hier hat, nach dem Schlussworte des Satzes, die Warschauer

Ausgabe die Randglosse der Berliner Handschrift »Arithmetica medietate« in den Text aufgenommen.

DAS SENDSCHREIBEN VON COPPEBNICUS AN B. WAPOWSKI. 179

eruBt. ut apud Ptolomaeum satis apparet repetitom ab autore propositione septima. Sed hie tantus mathematicus existens non animadvertit , quod nullatenus esse potest, nt circa momenta aeqnalitatis ; hoc est sectiones eirculorum eclipticae decimae sphaerae et trepidationis . ut ille vocat, uniformior appareat stellarnm motus quam alibi, quando contrarium eius seqai necesse Bit, ut tanc maxime varius appareat, minime vero, quando velocissimus vel tardissimus est motus apparens. Quod vel e sua ipsius hypothesi et constructione debebat animadvertere et tabulis exinde confectis, praesertim ultimo Canone. quem ad revolutionem totius aequalitatis sive trepidationis exemplificavit, ubi a ducentis annis ante nativitatem Christi secundum praecedentem supputationem in primo annorum centenario reperitur motus apparens scrupulorum primorum XLIX dnmtaxat unins gradus; in altero centenafio scrupulorum primorum LVII. Deinde ab ipsa nativitate Christi per primum annorum centenarium transmutatae fuissent stellae gradu I et decima fere parte unius; in secundo gradu I et quarta fere, ut paulo minus sextante unius gradus se invicem excedant motus sub aequalibus temporum spatiis. Quod si coniungas ducentorum annorum utrobique motum, deficiet in primo intervallo a duobus gradibus plus quam quinta pars unius, in secundo autem superaddet prope unius quadrantem. sicque rursus sub aequalibus temporibus excedet motus sequens praecedentem in dimidio gradu et parte quintadecima fere, cum antea cent^simo quoque anno singulos pertransivisse gradus Stellas lixas Ptolomaeo credens detulisset. E contrario vero eadem lege assumptorum a se eirculorum in velocissimo motu octavae sphaerae contingit, ut in CCCC annis yix unius scrupuli differentia in motu apparente reperiatur, quemadmodum videre licet ab annis Christi DC usque ad M in eodem Canone. Similiter et in tardissimo. \\t a IL MLX annis "^ in subsequentes CCCC. Et ratio diversitatis est.

  • Durch einen offenbaren Schreibfehler hat die Warschauer Ausgabe

12*

180 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS.

qnia, üt dictum est superius, in uno heinicyclio trepidationis, a sumnia videlicet tarditate ad summam velocitatem accrescit semper aliquid motui apparenti, ac in altero semicirculo, qni a summa velocitate ad tarditatem summam computatus, continue decrescit motus, qui antea creverat, fitque summa augmentatio et diminutio* in punctis aequalitatis e diametro oppositis**, adeo ut in motu apparente non sit reperire motus aequales in duobus continuis temporum spatiis aequalibns, quorum alter alten maior sit aut minor, nisi circa velocitatis et tarditatis extremitates, ubi dumtaxat nitro citroque aequales circumferentias pertranseunt temporis aequalitate atque incipientes vel desinentes augeri vel minui mntua tunc sese compensatione coaeqnant. Nulla ergo ratione convenit medium fuisse motum cum, qui in CCCC annis ante Ptolomaeum, sed tardissimum potius, cum etiam non videam. cur alium divinemus tardiorem, de quo nullam couiecturam hactenus habere potuimus, cum ante Timocharem nulla stellarum fixarum annotatio facta sit, quae ad nos usque pervenisset, sed neque ad Ptolomaeum**"^. Gumque velocissimus etiam motus iam praeterierit, conseqnens est in altero a Ptolomaeo semicirculo iam nos esse, in quo diminuitnr motus, cuius etiam non modica pars praeterierit.

Itaque mirum videri non debet, quod non potuerit hisce suis assumptionibus propius accedere ad ea, quae sunt ab antiquis

»2OU0« für »2060« annis gesetzt. Wenn die Handschriften nicht deutlich 2(i60 geben würden, dürfte schon der Einblick in die Tafel Werner's zeigen, dass diese Zahl die einzig richtige ist.

  • Nach dem Worte »deminutio« schiebt die Berliner Handschrift die

Glosse ein »7rpoa&a(fa(pe9i;«, welches Wort die Warschauer Herausgeber, in •'po3TacpT]p£au« verändert, in den Text aufgeDOiiimen haben.

    • Hinter >H)ppo8iti8» schiebt die Berliner Handschrift die Glosse »sie

in 0;« ein, welche dann von den Warschauer Herausgebern in den Text übernommen ist als »sicut in i^ofe^*, (C.)

  • ♦* Hinter »Ttohmaeumn hat die Berliner Handschrift eine längere Glosse,

welche von dem Berliner Abschreiber der Warschauer Ausgabe ohne Weiteres in den Text aufgenommen ist » Mf^t miserrifhOt astrotiowiras observationef, quaa nos habetnuSf incipere a Timocharide , qui annis 30 post Alexandrum vixit.« 

DAS SENDSCHREIBEN VON COPPERNICUS AN B. WAP0W8KI. 181

annotata, pntaveritque illos errasse in quarta vel quinta parte anius gradns, sive etiamnum dimidia et ampliuSj cum tarnen in nuUa parte Ptolomaeus maiorem videtur adhibuisse diligentiam, quam ut nobis non errantium stellarum motum sine vitio traderet, attendenS; quod non, nisi modica eins particula, id sibi fuisset concessum, qua Universum illum circuitum conieeturus esset, ubi error quantumlibet insensibilis interveniens in tota illa vastitate insignis nimium poterat evenire. Ideoque Timochari Alexandrino Aristarchuni adiuiixisse videtur eoaetaneum, et Menelao Romano Agrippam Bithynium, ut sie etiam in tanta locorum distantia illis consentientibus certissima haberet et indubitata testimonia, quo minus eredibile sit eos vel Ptolomaeum in tanto errasse, qui multa alia et iam difficiliora ad extremum. ut aiunt, unguem deprehendere potuerunt. NuUo demum loco ineptior est quam in vigesima seeunda propositione * et praesertim corollario eiusdem, dum opus hoe suum commendare volens taxat Timocharem circa duas Stellas, utputa Aristam Virginis et eam, quae ex tribus in fronte Scorpii borealior est, quod supputatio sua in illa deficiat, in hac autem abundet, ubi nimis pueriliter hallucinatur. Cum enim sit eadem utriusque stellae distantia inter Timocharem et Ptolomaeum eonsideratarum, nempe gradus IUI et tertia pars sub aequali fere temporis differentia, atque numerus supputationis illius perinde idem proxime, nihilo tamen magis adyertit, quod gradus IUI, scrupula VII addita loco stellae, quam reperit Timochares in

  • Die Stelle, durch welche Coppernicus veranlasst ist, ein so hartes

Urtheil über Werner auszusprechen, findet sich in der Schrift »c?e motu octavae sphaeraea fol. 71 im Corollarium der Propositio XXVII. Sie lautet: »veluti iti liquet de comiderationibus Timocharidis , quae in ßxo sidere Arista diclo a comput') meo deßciunt, super sttlla vero illa, quae in fronte Scorpii trium aplendidarum borealior est, meum calculum excedunt, quae tamen considerationes per eundem Timocharidem patratae , si sirnul verae fuissent, deherent pariter vinci a meo computo aut pariter eundem exsuperare. Non igitur minor ßdes trihuenda est meis canonihus quam veterum inspeciionibus et inventis. Quod hucusque volui praedictis declarasse exemplis."

182 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS.

secundo gradu Scorpü"", merito non possent supplere VI grados et scrupula XX Scorpii, ubi Ptolomaeus ipsam invenit, et e converso idem numerus elevatus ex XXVI gradibus et XL scrupulis Aristae secundum Ptolomaeum usque ad gradum XXII et tertiam partem redire, ut par est, non potuit, sed residebat in XXII gradibus et scrupulis XXXII. Ita existimabat illic defecisse calculum, quanto hie abundasset, tamquam in observationibus haec incidisset diversitas, vel quasi ex Äthenis in Thebas et a Thebis in Athenas eadem via non sit. Alioqui, si utrobique vel addidisset vel subduxisset numerum, ut paritas rationis postulabat, invenisset ntrumque eodem modo se habere. Adde etiam, quod revera non erant interTimocharemetRolomaeum anniCCCCXLIII, sedCCCCXXXH solum, ut a prineipio declaravi. Proinde breviori tempore minorem esse numerum oportet, ut non solum in scrupulis XIII, sed in trienti unius gradus ab observato stellarum motu dissidebit. Ita errorem hunc suum imposuit Timochari vix evadente Ptolomaeo. At dum existimat illorum annotationibus non fidendum, quid aliud restat, quam ut suis quoque observationibus minus credatur?

Et haec de in longitudinem motu octavae sphaerae*"^, e quibus etiam facile potest intelligi, quid de motu quoque*decIinationis existimandum sit. Involvit enim ipsum duabus, ut ait, trepidationibus instruendo secundam hanc supra primam. Sed dissipato ipso iam fundamento necesse est, ut superaedificata corruant infirmaque sint ac minus sibi invicem cohaerentia. Quid demum

  • In derselben Weise, wie S. 175 angeführt ist, hat auch hier die

Warschauer Ausgabe durch Schuld ihres Berliner Abschreibers einen ganz unverständlichen Text geliefert. Es fehlt dort nämlich hinter »m secundo gradun das Wort »Scorpiiv. In dem Berliner Manuskripte steht nämlich nur das Zeichen des Sternbildes {v\j, welches der Abschreiber augenscheinlich nicht verstanden hat.

    • Das Berliner Manuskript, und nach ihr die Warschauer Ausgabe,

giebt den Anfang des letzten Alinea in unrichtiger Wortstellung: »£i haee de motu octavae sphaerae in longitudinem: Erst durch Auffindung der Wiener Handschrift ist das Verständniss des Satzes klar geworden.

DAS SENDSCHREIBEN VON COPPEBNICUS AN B. WAPOWSKI. 183

ipse de motu non errantium stellaram sphaerae sentiam ? Quoniam alio loco destinata sunt, superflnum putavi et impertinens hie ampliuB immorari, eum satis sit, si modo desiderio tuo satisfeeerim, ut meam, quod a me exigebas, de isto opuscnlo habeas sententiam. Valeat Venerabilitas tua faustissime. Ex Varmia III lunii 1524.

Nicolaus Copphernicus."^

Reverendo Domino Bernhardo Wapowski, Cantori et Canonico Ecclesiae Cracoviemis et S, R. Maiestatis Polonicae Secretario Domino et Fautori suo plurimum observando etc.

  • Von den Handschriften bat jede eine andere Namens-Form bei der

Unterschrift angewandt. Die Berliner schreibt »Copernicus«, die Wiener hat die Verstümmelung ^Copphom%cu9^\ die Strassburger Handschrift allein hatte den Namen in der richtigen Form, wie sie Coppernicus in jener Periode seines Lebens gebrauchte: nCoppernicusn,

F. Nicolai Coppernici de hypothesibns motanm caelestium a se constitutis commentariolus.^ recensere

Maltitudinem orbium caelestium maicres noBtroB eam maxime ob causam posuisse video, ut apparentem in sideribus motum

  • DaB wertbyoUe Schriftchen, welches auf den nachfolgenden Blättern

abgedruckt ist, hat bereits im ersten Bande (Theil 1, S. 282 ff.) eingehende Besprechung gefunden. Einige kurze Vorbemerkungen dürften jedoch an dieser Stelle zu wiederholen sein.

Die Zeit der Abfassung des »Commentariolus« ist in den Anfang der dreissiger Jahre des 16. Jahrhunderts zu setzen ; es kann aber nicht angegeben werden, auf wessen Veranlassung, bez. für wen Coppernicus denselben ursprunglich niedergeschrieben hat.

Bis zum Ende des 16. Jahrhunderts viel verbreitet, war die von Ooppernicus selbst ausgegangene Veröffentlichung der Grundzüge seines heliocentrischen Systems den spätem Generationen ganz unbekannt geworden. Erst vor einem halben Decennium ward diese s. Z. eifrig begehrte Perle von M. Curtze in einem Manuskripte der E. E. Hofbibliothek zu Wien aufgefunden. Der glückliche Entdecker Hess den Commentariolus im ersten Hefte der Mittheilungen des Coppernicus-Vereins S. 1 — 17 (Thorn 1878; abdrucken. Zwei Jahre darauf wurde eine zweite vollständigere Abschrift auf der Bibliothek der Sternwarte zu Stockholm durch Arvid Lindhagen entdeckt und in dem »Biblatt tili K. Svenska Vet. Akad, Handltngar« im J. 1881 veröffentlicht.

Curtze hat hierauf die Texte beider Handschriften sorgfaltig verglichen und die Abweichungen in dem 4. Hefte der »Mittheilungen des •Coppernicus

NICOLAI COPPERNICI COMMBNTABIOLUS. 185

sab regniaritate salvarent. Yalde enim absurdum yidebatur caeleste corpus in absolutissima rotunditate non semper aeque moveri. Fieri autem posse animadverterant, ut etiam compositione atque concursu motuum regularium diversimode ad aliquem situm moveri quippiam yideretur.

Id quidem Calippus et Eudoxus per concentricos circulos dedueere laborantes non potuerunt et bis omnium in motu sidereo reddere rationem, non solum eorum, quae circa revolutiones siderum videntur, verum etiam, quod sidera modo scandere in sublime, modo descendere nobis yidentur, quod concentricitas minime sustinet*. Itaque potior sententia visa est per eccentricos et epicyclos id agi, in qua demum maxima pars sapientium convenit.

Attamen quae a Ptolomaeo et plerisque aliis passim de bis prodita fuerunt, quamquam ad numerum responderent , non parvam qnoque videbantur habere dubitationem. Non enim sufficiebaut, nisi etiam aequantes quosdam circulos imaginarentur, quibus apparebat neque in orbe suo deferente, neque in centro proprio aequali semper velocitate sidus moveri. Quapropter non satis absoluta videbatur huiusmodi speculatio, neque rationi satis concinna.

Vereins« (1882) zusammengestellt. Auf diesen kritischen Vorarbeiten beruht die auf den nachfolgenden Blättern abgedruckte Textes-Recension.

Die Formulirung der Ueberschrift des »Gommentarjolusc, wie sie die beiden bis jetzt bekannten Manuskripte zeigen, kann nicht von Coppernicus selbst herrühren. Derselbe würde seine Darstellung des Weltgebäudes keineswegs als eine blosse Hypothese bezeichnet haben. Vgl. Bd. 1, Thl. 2, S. 288, 524 ff., 537 ff.

  • Diese Stelle des Commentariolus, in welcher Coppernicus der Theorie

der homocentrischen Sphären Erwähnung thut, wie sie von Eudoxus und Kalippus ausgebildet war, hat eine relative Bedeutung, insofern sie die Bekanntschaft des Coppernicus mit jener Theorie bekundet. In seinem Hauptwerke gedenkt Coppernicus ihrer nicht

Die Stellen, in denen Kalippus, aber ohne Beziehung auf die homocentrische Sphären-Theorie, in dem Werke »de revolutionibus« erwähnt wird, sind Bd. I, 2. S. 289 angeführt. Der Name des Eudoxus kommt dort gar nicht vor.

186 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICU8.

Igitur cum haec animadvertisBem ego, saepe cogitabam, si forte rationabilior modus circulorum inveniri possit, e quibiiB omnis apparenB diversitas dependeret, omnibus in seipsis aequaliter motis, quemadmodam ratio absoluti motuB poscit. Rem sane difficilem aggresBus ac paene inexplieabilem obtnlit se tandem, quomodo id paucioribus ac multo conTenientioribus rebus^ quam olim Bit proditum, fieri possit, si nobis aliquae petitioneB, qnas axiomata vocant, concedantur, quae hoc ordine sequuntur.

Prima petitio.

Omnium orbium caeleBtium sive sphaerarum unum centrum non esse.

Secunda petitio.

Centrum terrae non esse centrum mundi, sed tantum gravitatis et orbis Lunaris.

Tertia petitio.

Omnes orbes ambire Solem, tanquam in medio omnium existentem, ideoque circa Solem esse centrum mundi.

Quarta petitio.

Minorem esse comparationem distantiarum Solis et terrae ad altitudinem firmamenti, quam semidimetientis terrae ad distantiam SoliS; adeo ut sit ad summitatem firmamenti insensibilis.

Quinta petitio.

Qnicquid ex motu apparet in firmamento, non esse ex parte ipsius, sed terrae. Terra igitur cum proximis elementis motu diumo tota convertitur in polis suis invariabilibus firmaniento immobili permanente ac ultimo caelo.

Sexta petitio.

Quicquid nobis ex motibus circa Solem apparet, non esse occasione ipsius, sed telluris et nostri orbis, cum quo circa Solem volvimur ceu aliquo alio sidere, sicque terram pluribus motibus ferri.

NICOLAI COPPEBNICI COMMENTARIOLU8. 187

Septima petitio.

Quod apparet in erraticis retrocessio ac progressus, non esse ex parte ipsarnm sed teil u riß. Huius igitur solius motus tot apparentibuB in caelo diversitatibus suffieif^.

His igitur sie praemissis eonabor breviter ostendere, quam Ordinate aequalitas motaum servari possit. Hie autem brevitatis causa mathematicas demonstrationes omittendas arbitratus sum maiori volumini destinatas. Quantitates tarnen semidiametrornm orbium in eirculornm ipsorum explanatione hie ponentur, e quibus mathematicae artis non ignarus facile percipiet, quam optime numeris et observationibus talis eirculorum compositio conveniat.

Proinde ne quis temere mobilitatem telluiis asseverasse cum Pythagoricis nos arbitretur, magnum quoque et hie argumentum accipiet in eirculorum declaratione. Etenim quibus Physiologi sta

  • Die im Commentariolus als Septem petitionesv benannten Grund- Axiome

des heliocentrischen Systems finden in dem ersten Buche des Hauptwerkes weitere Ausführung: die »prima petitio « im 4. Kapitel, die »aecundaa und atertia petitio« im 9. Kapitel.

Das 4. Axiom wird im 6. Kapitel näher ausgeführt. Dort fanden sieh ursprünglich am Schlüsse — wie bereits Bd. I, 2. S. 290 mitgetheilt ist — noch zwei Sätze im Original-Manuskripte, welche von den Herausgebern der editio princeps (und demzufolge auch in allen spätem Ausgaben) weggelassen und erst von der Thorner Säkular- Ausgabe wieder in den Text aufgenommen sind. Dieselben lauten (p. 19) : Quemadmodwn ex adver so in minimis corpus^ culis ac insectilibua , qtiae atomi vocantuTf cum sensibilia non sintj duplicata vel aliquodens sumpta non statim componunt visihile corpus; at possunt adeo muUiplicari f ut demum sufficiant in apparentem coalescere magnitudinem, Ita quoque de loco terrae ^ quanwis in centro mundi non fueritf distantiam tmnen ipsam incomparabilem adhuc esse praesertim ad non erran^ tium stellarum sphaeranun

Die »quinta petitio* wird im 5. Kapitel des Werkes »de revolutionibusm ausgeführt, die »sexta« und »septima petitiot endlich in dem vorerwähnten 9. Kapitel : »^n terrae plures possint attrihui motus et de centro mundi. ^t

Bei der Uebersetzung der »septem petitionesn des Commentariolus, welche Bd. I, 2. S. 290. 291 gegeben ist, sind irrthttmlich nur sechs aufgeführt. Das dort als »sechstes« bezeichnete Axiom enthält zugleich das siebente; es ist durch ein Versehen die Ueberschrift »Siebentes Axiom« vor dem letzten Alinea weggelassen.

188 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.

bilitatem eins astruere potissime conantur, apparentiis plerumque innituntar; quae omnia hie in primis corninnt, cum etiam propter apparentiam yersemus eandem.

De ordine orbium.

Orbes caelestes hoc ordine sese complectuntur. Summus est Stellaram fixarum immobilis et omnia continens et locans; sab eo Satamas, qaem Sequilar lappiter; hunc Martins; sähest huie orbis, in quo nos circumferimur ; deinde Venerius; nltimus Mercurialis. Orbis autem Lunae circa centrum terrae vertitur, et cum ea cen epicyclus defertur. Eodem quoque ordine alius alium revolutionis velocitate superat; secundum quod maiora minorave circulornm spatia emetiuntnr. Sic quidem Satumus anno trigesimo, luppiter duodecimo, Mars tertio, tellus annua revolutione restituitur. Venus nono mense, Mercurius tertio revolutionem peragit*.

De motibus, qui circa Solem apparent/

Terra triplici motu circumfertur, uno quidem in orbe magno, quo Solem ambiens secundum signorum successionem anno reyol

  • Die Reihenfolge der Planeten ist in dem X. Kapitel des 1. Buches

des Hauptwerkes auseiaandergesetzt ; es ist ihm auch dieselbe Ueberschrift gegeben: »de ordine caelestium orhium«.

In den weitern Ausführungen, welche das bez. Kapitel enthält, findet sich auch die schöne, oftmals herausgehobene Stelle: »In medio vero omni um residet Sol. Quis enim in hoc pulcherrimo templo Itmpadem hanc in alü) vel meliori loco poneret, quam unde totum simul possit illuminaref Siquidem non inepte quidam lucemam mündig alii m^entemf alii rectorem vocant. Trimegistus visibilem deum, Sophoclis Electra intuentem omnia. Ita projecto tanquam in solto regali Sol reaidens circumagentem guhernat astrorum familiam.n

    • Die drei Bewegungen, welche Coppernicus der Erde zuertheilt, finden

sich im Hauptwerke im 11. Kapitel des ersten Buches dargelegt. £s ist dort auch dasselbe Beispiel, wie im Commentariolus, wiederholt, von der scheinbaren Bewegung der Sonne durch das Sternbild des Krebses, wenn die Erde den Steinbock passirt. — Dass die tägliche Rotation der Erde um ihre Axe im Hauptwerke an erster Stelle genannt wird, während im Commentariolus

NICOLAI COPPERNICI COMMENTARIOLUS. 189

yitnr, temporibus aeqnalibus semper aequales arcuB describens, cnittB quidem centrum a centro Solls 25^ parte semidlametri sul distat. Cum igltar snpponatur Bemldlametram huius orbls ad altitndlnem firmamentl Imperceptibilem habere quantitatem , consequens est, ut hoc motu Sol circamferri vldeatur, perinde ac sl terra in centro mnndi snbiaceat, cum tarnen Id non Solis sed terrae potius motione contingit, ut exempli causa, dum haec sit sub Capricorno, Sol e directo per diametrum in Cancro cematur, et 'slc delnceps. Videbitur etiam Sol eo motu inaequaliter moveri secundum distantiam eins a centro orbis, ut iam dictum est. Ex quo maxima diversitas duobus gradibus et sextante unius conrtingit. Declinat autem ab ipso centro Sol ad punctum firma

die Bewegung der Erde um die Sonne vorangestellt wird, ist natürlich gleichgültig.

Die Rotation und die Bewegung der Erde um die Sonne wird in dem 11. Kapitel des ersten Buches von Coppernicus^nur flüchtig berührt; das ganze zweite und dritte Buch der »Revolutiones« beschäftigt sich ja mit diesen beiden Bewegungen.

Die dritte Bewegung, — die der Deklination — welche Coppernicus geglaubt hat der Erde beilegen zu müssen, bildet den Haupt-Inhalt des erwähnten 11. Kapitels des ersten Buches. Es findet sich jedoch dort nicht die im vorletzten Satze dieses Abschnittes des Commentariolus berührte Hinweisung auf die Kräfte des Magneten. » Video equidem in viliorilms rebuSf quod virgula terrea magnete attrita in unum semper mundi situm niteUur.« — Neben dieser einfach klaren Darlegung der Kraft der Magnet -Nadel erscheint wunderlich eine Auseinandersetzung, wie sie noch Rheticus, der Schüler von Coppernicus, in der zu Frauenburg abgefassten »Chorographia«  niedergelegt hat: »Was weiter die krafft vnd tugenden des Magneten betrifft, ist wunder, das man zw unsern zeitten nicht weitter sucht, dieweil man doch sieht, dass alwegen Gott der Herrn ainem Ding mehr alss nur ain tugend vnd aigenschafft mittailet. Ainer mit namen Petrus Perigrinus de Marecurt, nicht iengst vor unsren Zeitten nebend andren treffenlichen vnd hohen tugenden deß Magneten vermeldet, wie der stain die eigenschafft desHimels habe, alßowan er in die rechte runde gebracht wurt, vnd zwischen seinen polis, das sind nord vnd. swd komt, wie sich es erfordert, nochdem das land hoch ligt, recht auffgehenkt wurt, so solle er sich von wegen der aigenschafft, so im Gott gegeben hatt, selber teglich in XXIIII stynden herumher gehen, wie die Sonn in tag vnd nacht ainmal das erdricht vmblofft!« 

190 I. SCHRIFTEN VON C0PPERNICÜ8.

menti, quod distat a Stella lucida, quae est in capite Gemelli splendidior, gradibus fere X versus occidentem , invariabiliter. Tune igitur Sol in summa eins altitudine cemitur, quando terra in loco huic opposito versatur, centro orbis inter eos mediante^ et per hnnc quidem orbem non terra solum, sed quicquid simul cum orbe lunari comprehensum est, circumdueitur.

Alius telluris motus est quotidianae revolutionis et hie sibi maxime proprius in polis suis seeundum ordinem signorum hoc est ad orientem labilis. per quem totus mundus praecipiti voragine circumagi videtur. Sic quidem terra cum circumfluis aqua et vicino aöre volvitur.

Tertius est motus declinationis. Axis enim quotidianae revovolutionis non aequidistat axi magni orbis, sed obliquatur seeundum circumferentiae partim, nostro quidem saeculo XXIII gradibus et medio fere. Igitur centro terrae in superficie ecclipticae semper manente, hoc est in circumferentia circuli magni orbis, poli eins circumaguütur, circulos utrobique parvos describentes in centris ab axe orbis magni aequidistantibus. Et hie quoque motus annuas fere complet revolutiones et cum orbe magno pene compares. At vero axis magni orbis ad firmamentum immutabilem servat compositionem ad eos, quos^ vocant ecclipticae polos. Motus item declinationis cum motu orbis complexus polos quotidianae revolutionis ad eadem caeli momenta semper retineret, si paribus omnino revolutionibus cum illo constaret. Nunc longo temporis tractu deprehensum est talem telluris positionem ad faciem firmamenti mutari, propter quod ipsum firmamentum aliquibus motibus ferri plerisque visum est, lege nondum satis deprehensa. Posse autem haec omnia fieri mutabilitate telluris minus mirum est. Quibus autem poli inhaereant, ad me non attinet dicere. Video equidem in vilioribus rebus, quod virgula ferrea magnete attrita in unum semper mundi situm nitatur. Potior tamen sententia visa est, seeundum orbem aliquem fieri, ad cuius motum ipsi poli moveantur, quem procul dubio sub Luna esse oportebit.

NICOLAI COPPERNICI COMMENTABIOLUS. 191

Quod aequalitas motaum non ad aequinoctia, sed Stellas fixas referatur.*

Cum igitur aequinoctialia puncta ceterique mundi cardines plarimum commutentur, falli eum necesse est, quieunque ab bis aequalitatem annuae revolutionis deducere conatnr. quae etiam sab diversis aetatibus multis experimentis observationum diversa reperta est. Hanc Hipparcbus 365 diebns cum quadrante unins diei, Albategni vero Ghaldaeus reperit talem annum ex 365 diebns, 5 horis, 46 minutis, hoc est 13 minutis et 3 quintis sive triente unius minnti Ptolomaico breviorem. Rursus autem Hispalensis huic longioreni vigesima parte unius horae, siquidem ex 365 diebus, 5 horis et 49 minutis annum vertentem constituit.

Ne autem diversitatem ex observationum errore processisse videatur, si quis singula accuratius animadvertet, inveniet eam cum mutabilitate aequinoctialium punctorum semper correspondisse. Dum enim ipsi mundi cardines in centenis annis uno gradu

  • Die im nachfolgenden Abschnitte des Commentariolus berührten Auseinandersetzungen finden sich im 3. Buche des Werkes »de revolutionibus«.

Die im ersten Alinea angegebenen Bestimmungen der Jahreslänge enthält in genauerer Berechnung das 13. Kapitel. Die Angabe des Commentariolus, dass Hipparch das Jahr zu 365 und einem Viertel-Tage angenommen iiabe, ist im Hauptwerke geändert. Coppernicus hebt dort ausdrücklich hervor, es habe Hipparch bereits bemerkt, dass an dem Viertel-Tage, welchen Kalippus, Aristarch von Samos und Archimedes den 365 Tagen der älteren Astronomie hinzugefügt hätten, etwas fehle: »Verum C. Ptolemaeus animnfJvertens difficiUm esse et scrupülosam sohtxtiorwn apprehensionem haud satis conßsus est illorum ohservationibus contulitque se potius ad Hipparehum , qui non tarn solares conversiones quam etiam aequinoctia in Rhodo notata post -se reliquit et prodidit aliquantulum deesse quartae diei, quod postea Ptolemaetis decrevit esse trecentesimam partem diei.n (de revol. III, 14.)

Die Bestimmung der Jahreslänge durch Albategnius hat Coppernicus in dem Werke »de revolutionibus« durch Hinzufügung der Sekunden-Zahl vervollständigt. Die Angabe des Isidorus Hispalensis ist dagegen ganz weggelassen; letzterer wird Überhaupt dort nirgend erwähnt. —

Die eigene Berechnung der Länge des siderischen Jahres, welche im Commentariolus zu 365 Tagen 6 Stunden 10 Minuten angegeben wird, hat Coppernicus in den »Bevolutiones« umgeändert in 365 Tage, 6 Stunden, 8 Minuten, 40 Sekunden.

192 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS.

mutabantur) quemadmodum Ptolomaei aevo repertom est, erat tunc anni quantitas, quae ab ipso Ptolomaeo tradita est. Quando antem subsequentibus saeculis potiori mutabilitate moverentur motibus inferioribus obviantes, tanto brevior annus factns est, qaanto translatio cardinum esset maior. Nam occursu velociori breviori tempore aniiuum exeipiebant motum. Rectius igitur'agit, quicumque annuam aequalitatem ad Stellas fixas referet. Qaemadmodum circa Yirginis Spicam fecimns invenimusqne annum 365 dierum et sex horarum et sextantis fere unius horae semper fuisse, qualis etiam in Aegyptiaca antiquitate reperitur. Eadem ratio in aliis etiam motibus sidernm habenda est, quod absides eorum et statae sub firmamento motanm leges docent, ac caelum ipsnm veraci testimonio.

De Luna.*

Luna vero praeter annalem, ut dictum est, circuitum quatuor motibus videtur nobis pervagari. Nam in orbe suo deferente circa telluris centrum secundum ordinem signorum menstruas complet revolutiones. Is vero defert, quem vocant epicyclum primae diversitatis sive argumenti, nos vero primum sive maiorem, et anni epicyclum alternm sibi inhaerentem in superiore quidem portione contra motum orbis reflexus paulo tardiore quam menstruo tempore deducit. In hoc demum Luna pendens biuas in mense revolutiones contra motum illius perficit, ut, quandocumque centrum epicycli maioris contingit lineam a centro orbis magni transeuntem per centrum terrae, quam dianietrum magni orbis vocamus, tunc Luna sit ad centrum maioris epicycli proxima, quod quidem circa novam

  • Dass der AbBcbnitt des Gommentariolas »</e luna* in dem 4. Buche

der »Revolutiones« seine weitere Ausführung findet, bedarf kaum der Erwähnung.

In dem ersten Abdrucke des Commentariolus, welchen Curtze 1878 veröffentlichte, fand sich in dem Abschnitte »de luna« eine grosse Lücke, weil in dem Wiener Manuskripte ein ganzes Blatt fehlte. In erfreulicher Weise ist die Lücke durch die Stockholmer Handschrift ergänzt worden.

NICOLAI COPPEHNICI COMMENTABIOLUS. 193

et plenam Lusam accidit; at e coBtra in quadraturis mediantibus iisdem remotisBima. Quantitas antem diametri epicycli maioris continet 10m partem de semiametro orbis sui deferentis cum 18a uniuB partiealae, minoris vero epicycli semidiametrum qainquies dempta una quarta ipsias"^. Per haec igitur Luna modo condta modo tarda descendens quoque et ascendens videtnr. et prima quidem diversitate dupliciter yariationum motuB epicycli minoris ingerit. Lunam enim in circumferentia maioris ab aeqnalitäte distrahit, cuius quidem in hoc maxima diversitas 17 gradus et qnadrantem coUigit de circumferentia ipsa ; quantitatis seu diametri respondentis eum quoque centram maioris modo distrahit modo appellit secundum semidiametri magnitadinem. Cum igitur propter hoc circa centrum maioris epicycli inaequales circulorum ambitus Luna describat, contingit primam diversitatem multipliciter yariari. Hinc est, quod circa coniunctiones ef obiectiones ad Solem maxima huinsmodi diyersitas 4 gradus et 56 minuta non excedat, in quadraturis autem ad 6 gradus et 36 minuta extenditur. Qui yero per eccentricum circulum fieri hoc arbitrantur. praeter ineptam in ipso circulo motus inaequalitatem in duos inciderunt manifestos errores. Consequens est enim mathematica ratione, quod Luna in quadraturis, dum infima parte epicycli dependet, quadruple fere maior appareat (si modo tota luceret], quam noya et plena, nisi

  • Die Stockholmer Handschrift lässt den im Texte aufgeführten Satz

mit den Worten mna parte ipsiu^i schliessen. Curtze hat dies verändert in mna quarta tpsius«. Die Verbesserung ist auf Grund einer Einzeichnung von Coppernicus gewonnen, die derselbe, neben andern astronomischen Bemerkungen, auf eins der Blätter niedergeschrieben hatte, welche von ihm in ein vielgebrauchtes Buch , die Tafeln des Königs Alfons und Regiomontanus, eingeheftet waren. *Die von Curtze zuerst in den »Reliquiae Copernicanae«  p. 30 veröffentlichte Notiz findet sich dort am Ende eines Abschnittes, welcher die Ueberschrift trägt : »Proportio orbium caelestium ad eccentrotem 25 partium«; Coppernicus giebt dort die von ihm errechneten Werthe für den Semidiameter der Epicykel der Planeten. Die auf den Mond bezüglichen Angaben lauten: »Semidiametrus orbis Lunae ad epici/clvtm . a . -rjj— ,

epicylu8 a,ad 6. y.« (5— V4 ist ja = V*J.

n. 13

194 I. SCHBIPTEN VON COPPEENICÜS.

attgmentum et diminutionem magnitudinis sui corporis et temerarie aBserit. Sic qnoque diversitatem aspectus facit propter notabilem terrae magnitudinem ad distantiam eins circa quadraturas plorimum augeri. Si quis autem diligentius perscrutetur, pamm valde utrumque distare comperiet in quadratnriB ab his, quae interlunio plenaque Luna contingunt, et proinde veriorem hanc speculationem noBtram haud facile dubitabit. His vero tribns motibnB [in] longitudinem Luna circumit puncta latitudinis motus. Axes quidem epicyclorum aequidistant axi orbiB, propter quod nullam ab eo egrcBBionem facit.

Sed hie orbis axem suum declinem habet axi magni orbis sive ecclipticae, quapropter Lunam a Buperficie ecclipticae digredi facit. Declinat igitur Becundum quantitatem angali, cui de circumferentia circuli quinque gradus supratenduntur, cuius poli circumferuntur in aequidistantia axis ecclipticae, propernodum sicut in declinatione dictum est. Sed hie contra signorum ordinem et longe tardiori motu, ut ad unam revolutionem decimum nonum annum expectet, et hoc in orbe quidem eminentiori fieri plerisque videtur. cui poli inhaerentes ad hunc modum ferantur. Talern igitur videtur habere Luna motuum fabricam*.

De tribuB superioribus, Saturno, love et Marte.

Satumus, luppiter et Mars similem habent motuum rationem, siquidem orbes eorum annalem illum magnum penitus includentes in ceutro commuui ipsius magni orbis ad ordinem signorum volvuntur. Sed orbis quidem Saturnius trigesimo anno reducitur,

"^ Die Wiener Handschrift bietet bei dem Abschnitte »de luna« einen ganz unverständlichen Schlusssatz : » Tandetn igitur videtur haheri iMnae motuum fahrica.ti Curtze hatte bei dem ersten Abdrucke (Mitth. des Copp.Vereins I, S. H) richtig vermuthet, dass dafür gesetzt werden müsse: »»Talern igitur videtur habere Luna motuum fahricamu\ wegen der vielen Abände> rungen wagte er jedoch nicht, seine Konjektur in den Text aufzunehmen. Die Richtigkeit derselben ist dann später durch die Stockholmer Handschrift bestätigt.

NICOLAI COPPERNICI COMMENTARIOLUB. 195

lovianus duodecimo, Martius autem vigeBimo nono menge, perinde

ac si tales revolutiones magnitudo orbium remoretur. Kam semi diametro magni orbis ex 25 partibus constituto, semidiameter orbis

Martii 30 partes obtinebit, lovis 130 et unius partieulae quiucun cem, Batnrni 236 et Bextantem unius. Dico autem semidiametrum

a centro orbis ad centrum primi epicycli distantiam. Habet enim

quisque duos epicycloS; quorum alter alterum defert, propernodum

Bicut in Luna dictum est, sed lege diversa. Primus enim epi cydus contra motum orbis reflexus pares facit cum eo revolutiones,

alter vero obvians primi motum revolutionibus duplicatis circum agit sidus, adeo ut, quandocunque sit in summa a centro orbis

distantia yel rursus in maxima vicinitate, tunc sidus sit centro

epicycli quam proximum, in quadrantibus autem mediantibus re motissimum. Igitur ex talium motuum compositione orbis et epi cyclornm et revolutionum paritate contingit, ut huiusmodi elonga tiones et accessiones maxime statas sibi sub firmamento sedes

obtineant. Ac deinceps certas ubique observant motuum condi tiones, itaque absides suas invariabiles [habent], Satumus quidem

circa stellam, quae super cubitnm esse dicitur Sagittatoris , lup piter gradibus VIII post stellam, quae extremitas caudae Leonis

appellatur, Mars vero gradibus VI et medio ante cor Leonis.

Magnitudines autem epicyclorum hae sunt*. In Satumo

  • Die nachfolgend im Commentariolus aufgeführten Werthe, welche

Coppernicus für die Halbmesser der Kpicykeln der Planeten errechnet hat, stimmen vollständig mit denen überein, welche er auf dem unten S. 210 bezeichneten Blatte seinem Exemplare der Alphonsinischen Tafeln beigefügt hatte. Die dortigen Notizen lauten:

»l¥oportio orbium eaeleaUum ad eccentrotetem 25 parUwn.n »MarUs semidiametrus orbis 38/ere, epicyclus a. 5. M. epicyclus b, M, 51,« 

  • IovU semidiametrus 30, M, 25, epicyclus a. 10^, h, 3^,n

»Satumi diametrtus 230^, epicyclus a. /9j^, b, 6fJ.«  Diese vorstehend abgedruckten Werth-Bestimmungen sind vielleicht speziell für den Commentariolus berechnet. Jedenfalls stimmen sie mit den Angaben des letzteren so genau überein, dass selbst der Rechenfehler beim zweiten Epicyklus des Mars — wie Curtze a. a. 0. bereits hervorgehoben hat — einfach übernommen ist. Es soll der zweite Epicyklus nämlich, wie

13»

196 I. SCHRIFTEN VON COPPEBNICüS.

quidem primi semidiameter constat ex partibus 19 et 41 miniitis, qualium semidiameter orbis magni ex 25 snpponebatar ; secundas autem epicyclus pai-tium 6 et minutorum 34 semidiametrnm habet. Sic quoque in love primus partium 10 et minutorum 6, secundus partium 3, minutorum 22 semidiametros continent. In Marte autem primus partium 5, minutorum 34, seeundus [partis IJ minutorum 51. Sic igitur ad primum ubique semidiameter triplo maior est secundo. Hanc autem diversitatem, quam epicyclorum motus inducit super motum orbis, primam appellare placuit, quae ubique sub firmamento certos, ut dictum est, observant limites. Alia siquidem est diversitas, secundum quam sidus interdum regredi, saepe etiam subsistere cemitur, quae non ex motu sideris contingit, sed telluris in orbe magno aspectum variantis. Haec enim motum sideris velocitate superans radio yisuali ad firmamenti aspectum obviante motum sideris vincit. Quod tunc maxime fit, quando proxima fuerit sideri terra, dum yidelicet inter Solem et sidus mediat vespertini sideris ortu. E contrario autem circa vespertinum occasum ortumve matutinum praeventione antefert Visum. Vbi vero visus contra motum aequali cursu obviat, stare videntur adversis motibus invicem sie se perimentibus , quod plerumque circa triquetrum Solis radium contingit. In bis autem Omnibus tanto maior contingit talis diversitas, quanto inferiori orbe sidus movetur, unde minor in Satumo quam love, et rursus in Marte maxima, secundum proportionem semidiametri magni orbis

Coppeniieus gleich darauf selbst angiebt, jedesmal den dritten Theil des ersten betragen. Demnach muss bei der Werth-Angabe des zweiten £picyklus des Mars zwischen den Worten »seeundus« und »minutorum« eingeschoben werden »partis 1.« Dies geht auch aus einer Einzeichnung hervor, in welcher auf demselben Blatte in den Alphonsinischen Tafeln (unmittelbar vor den aufgeführten Werth-Angaben) dasselbe Yerhältniss der Epicykeln angegeben wird :

»Eccentrotes Martis 6583

Epicyclus primus 1492

Epicyclus seeundus 494.« 

NICOLAI COPPEBNICI COMMENTARIOLUS. 197

ad illorum semidiametros. Fit autem tunc uninscuinsque maxima^ qnando sidns per radium aspicitur circumferentiam magni orbis contingentem. Equidem tria haec sidera nobis pererrant. In latitudine vero duplicem digressionem facinnt; circnmferentiis qnidem epicycloram in una superficie permanentibus cum orbe sao ab eccliptica declinant secundam axium deflexiones, non sicat in Luna circumducibiles . Bed in eundem caeli tractum semper vergentes. Igitnr et sectiones eirculorum orbis et ecclipticae, qnas nodos vocant, aetemas in firmamento sedes occnpant. Sic quidem Satamns nodnm suum habet , unde ad septentriones scandere incipit, partibns 8 et media post stellam, quae in capite Geminornm Orientalis dicitur; Inppiter ante eam ipsam stellam partibus quatuor: Mars autem Yergilias antecedentem partibus 6 et medio. In his igitur ac e diametro positis sidus existens nuUam habet latitudinem. Maximam vero, quae in his in quadraturis contingit, valde diversam. Nam axium circulorumque inclinatio, tamquam nodis Ulis pensilis, instare videtur, tunc equidem maxima fit, quando tellus sideri proxima est, hoc est in ortu sideris vespertino. Tunc enim in Satumo partibus duabus et besse axis incUnatur; in love partibus duabus dempto triente; in Marte vero parte una et sextante. £ contrario autem circa yespertinum occasum ortumque matutinum, plurimum tunc absistente terra Satumo quidem et lovi quincunce unius partis minor est huiusmodi inclinatio; Marti vero parte una et besse. Sic quidem diversitas haec in maximis latitudinibus apprime percipitur, ac alicui tanto minor, quanto minus a nodo sidus distat pariter cum latitudine crescens et decrescens. Accidit etiam motu telluris in orbe magno latitudines visibus nostris variari, ita sane propinquitate vel distantia visibilis latitudinis angulos augente vel minuente, sicut mathematica ratio exposcit, siquidem hie motus librationis secundum lineam rectam contingit. Fieri autem potest, ut ex duobus orbibus huiusmodi motus componatur, qui cum sint concentrici, alter alterius deflexos circumducit polos et inferior contra superiorem duplici

198 1. SCHRIFTEN VON COPPBBNICÜ8.

velocitate poIos orbis epicyclos deferentis revolvat, et hi qnoqae poli tantam habeant deflexionem a polis orbis immediate saperioris, qnantnin huius a polis supremi orbis. Et haec de Satnmo, love et Marte ac orbibus terram ambientibas.

De Venere.

Reliqaum est eoram speculationem aperire, qnae magni orbis ambitu incladuntur, hoc est de motibus Veneris et Mercnrii. Venus quidem persimilem habet circulorum compaginem qnales Uli saperiores, sed alia motuum observaDtia. Orbis quidem cum epicyclo suo maiori pares facit revolutiones nono mense, ut praedictum est, eoque motu composito minorem epicyclum certa ubique habitudine firmamento restituit summam eins absidem ad punctum, quo Solem vergere diximus, constituens. Minor autem epicyclus impares cum illis revolutiones habens, motui orbis magni imparitatem reservavit. Ad huius quidem revolutionem duos omnino circuitus perficit, ut, quandocunque tellus in linea ad absidem diametro porrecta fuerit, sidus tunc centro maioris epicycli proximum Sit, et in transverso quadrantum remotissimum simili fere modo, quemadmodum in Luna minor epicyclus Solem respicit observans. Est autem proportio semidiametrorum orbis magni et Veneris sicut 25 ad 18, et maior epicyclus dodrantem suscipit unius particulae, minor vero quadrantem '^. Retrocedere quando

  • Auch die Werth-Bestimmungen des Halbmessers der beiden Epicykeln

der Venus, wie sie in den Commentariolus aufgenommen sind, stimmen genau mit den Angaben, wie sie Coppernicus in die Alphonsinischen Tafeln eingezeichnet hat. Er sagt dort:

  • >Venerü semidiatnetrus IS, epicyclus a, Va *• Vi

Die Rand-Bemerkung des Wiener Manuskripts: »Maior epicyclus i. 48, minor 0. 36, qualium semidiametrus l. 60« ist in Bezug auf die letzte Angabe falsch. Es muss vielmehr heissen nqualium semidiametrus SO«, indem zu n semidiametrus« zu ergänzen ist »magni orh4s«\ denn wir haben die richtigen Proportionen : 60 : 25 = IVs : Vi = Vb '• Vi- iCurtze, Mitth. d. Copp.-V. I, S. 15.)

NICOLAI COPPEBNICI COMMBNTARIOLUS. 199

que et haec cernitar, tnnc maxime, quando sidus terrae proximnm est, simili qnodammodo ratione ut in superioribns , sed conversa. In Ulis enim accidit motu terrae snperante, hie autem saperato, ac illic orbe tellnris eontento, hio vero continente. Qnapropter nee unqnam Soli opponitur, enm tellns intermediari non possit, sed ex eertis ab Sole distantiis, quae finnt in contactibus cireumferentiae lineis a eentro tellnris prodeuntibns, ntrobique revertitur 48 grados unmqaam excedens ad nostrum adspectnm. Et haee est Yenerei motus snmma, qua in longitudinem circnmdneitur. Latitndinem qnoque dnplici causa scandit. Habet enim et haec axem orbis inclinatum quantitate anguli graduum duorum s., et nodum suum, unde septentriones petit, in abside sua habet"*. Digressio autem, quae ex tali inclinatione procedit, quamquam eadem in se ipsa sit, duplex non ostenditur. Nam in alterutro nodorum Yeneris incidente terra transversis sursum et deorsum aspiciuntur, has reflexiones vocant; naturales apparent orbis obliqoitates, et has vocant declinationes, eaedem vero in quadrantibns. Geteris autem locis ambae latitudines permixtae confunduntur, ac alia aliam superans vincit ac similitudine et dissimilitudine mutuo se augent et perimunt. Haec vero axis inclinatio est; habet librationem mobilem, non autem sicut in superioribus illis ad nodos pendentem, sed in aliis quibusdam volubilibus punctis, quae revolntiones snas ad sidus annuas faciunt, unde, quandocumque tellus contra absidem Yeneris steterit, maxima tunc fit librationis inflexio et haec in ipso sidere, in quacumque tunc parte sui orbis fnerit. Qnapropter, si tunc sidus in abside sit vel ei e diametro opposito latitudine non penitus carebit, tametsi in nodis tunc versetur. Hinc vero decrescente hac inflexione quoadusque tellus per quadrantem circuli dicto loco amoveatur et similitudine mo

  • Ueber die Breiten-BeweguDgen der Venus und die dabei zusammenwirkenden Ablenkungen handelt eingehender das 5. und 6. Kapitel des

VI. Buches des Werkes »de Kevolutionibus orbium caelestium«.

200 I. SCHRIFTEN VON COPPBBNICÜS

taum maxime illius deviationis punctuB a sidere tantandem destiterit, nulluni prorsus huiusce deviationis vestigium usque reperitur. Et deinceps deviationum libramento continuatio, et illo principio a septentrionibus ad angtrum declinante ac identidem a sidere sese elongante secundum telluris ab abside remotionem sidus ad eam perducitur partem, quae prius anstralis fnerat. Nunc autem Opposition! s lege septentrionalis facta, donec iterum ad summam perveniat librationis circulo peracto, ubi rursum maxima fit deviatio et primae simul et aequalis. Sic demum pari modo per reliquum semicirculum pergit. Quapropter nunquam fit meridiana haec latitudo, quam plerumque deviationem vocant. et haec duobus orbibus fieri concentricis et axibus obliquis, sicut in superioribus dicebamus, hie quoque consentaneum esse videtur.

De Mercurio.

Sed omnium in caelo mirabilissimus est Mercurii cursus, qui paene investigabiles permeat vias, uti perscrutari non facile queat. Addit praeterea difficultatem quod sub radiis solis invisibiles plerumque meatus occupat et paucis admodum diebus visibilem se exhibet, attamen comprehendetur et ipse, modo altiori ingenio quispiam incumbat. Convenient et huic epicycli duo, ut in Venere, in orbe suo revolubiles. Nam maior epicyclus pariter cum orbe suo facit revolutiones, ut illic, absidis eins sedem gradibus 14 et medio post Virginis Spicam constituens. Minor autem epicyclus contraria illius lege duplici vero revolutione reflectitur, ut in omni situ telluris, quo absidem huius supervenit vel ex adverso respicit, sidus a centro maioris epicycli remotissimum sit atque in quadrantibus proximum. Et huius quidem orbem tertio mense diximus reverti, hoc est 88 diebus, cuius semidimetiens partes capit 9 et duas quintas utiius partis, quarum semidiametrum magni orbis 25 posuimus. Ex bis autem primus epicyclus accipit unam et 41 mi~ nuta; secundus autem tertiam eins partem, hoc est minutias 34

NICOLAI COPPERNICI COMMENTABIOLÜS. 201

fere*. Sed is quidem circulornm concnrsas hie non sufficit ut in ceteris. Terra siqnidem in snpradictis absidis respectibus permeante longe minori apparet ambitu sidns moveri . quam ratio circnlomm iam dicta snstinet; ac rursus in qnadratnris longe etiam maiore. Cum vero nullam aliam in longitudine divergitatem ex hoc fieri percipiatur, consentaneum est per accessum quendam et recessum centri orbig secundum lineam rectam contingere, quod quidem fieri oportet duobus orbiculis circumdatis habentibus axes aequidistantes axi orbis, dum centrum epicycli maioris sive totius illius axe tantum distat a centro orbiculi immediate continentis, quantom centrum huius a centro extremi. Id quidem repertum est minutibus 24 et medio unius partis de 25, quibus omnium contextum mensi sumus, quodque motus extremi orbiculi binas in anno vertente revolutiones faciat, interior autem motu reflexo duplo recursu quater Interim revertatur. Praeferuntur enim hoc motu composito centra maioris epicycli secundum lineam rectam, quemadmodum circa latitudines libratas diximus. Sic igitur in memoratis ad absidem telluris sitibus centrum epicycli maioris centro orbis proximum est, in quadraturis autem remotissimus. In locis autem mediantibus, id est 45 gradus ab his, centrum maioris epicycli centro exterioris orbiculi applicat amboque in unum concurrunt. Quantitas autem huiusce recessus et accessus constat minutis 29 unius praedictarum partium, et hactenus motus Mercurii longitudinalis sie se habet '^*. Latitudinem vero haud secus facit quam Venus, sed tractu semper contrario. Ubi enim illa septemtrionalis fit, hie austros petit. Declinat autem orbis eins ab eccliptica quantitate anguli partium Septem. Deviatio

  • Die für die Epicykeln des Merkur im Commeiitariolus angeführten

Wertbe stimmen gleichfalls mit den handschriftlichen Angaben in den AIphonsinischen Tafeln ttberein: »Mercurii orbis 9. 24, Epicyclus a. L 41^/4^ b, 0,33^1 4\ colligunt 2. 7V2 {diversitas diameiri 0. 29.)« 

    • lieber die verschiedenen Ableitangs- Methoden der Bewegung des

Merkur handelt das 28. und 32. Kapitel des VI. Buches der »Revolutiones».

202 I. SCHRIFTEN VON C0PPERNICU8.

autem hie qnoque semper australis dodrantem unius gradus nunquam excedit. Ceterum qnae circa latitudines Veneris dicta sunt, hie quoque commemorasse conveniet, ne eadem saepe repetantnr *. Sicque Septem omnino cireulis Mercnrins currit, Yenns quinqne, tellus tribns et circa eam Lana qnatuor, Mars demum, lappiter et Satamns singuli quinqne. Sic igitar in Universum 34 circuli sufficiunt, quibus tota mundi fabrica totaque siderum Chorea explicata sit.

  • Gleichwie Coppernicus im Gommentariolus bei Erklärung der BreitenAbweichungen des Merkur auf den früheren Abschnitt Ober die Venus verweist, hat er auch in dem Werke »de revolutionibus« die erklärenden Ausführungen in Betreff der Breite beider Planeten zusammengefasst in den

Kapiteln 5 ff. des VI. Buches.

G. Kleinere handschriftliche Reliquien. recensere

1. Die Einschaltungen und Nachträge aus dem Manuskripte des Werkes »de revolutionibus«. recensere

Die weitaus bedeutsamste Reliquie, welche wir von Coppernicus' Hand besitzen, ist das vor einigen Decennien wieder aufgefundene Original-Manuskript des Werkes »de revolutionibus orbium caelestium«. (Vgl. Band I, Thl. 2, S. 503 ff.) Wichtig für die kritische Feststellung des Textes, zeigt das Manuskript uns zugleich die Arbeits-Mühe und die Arbeits-Freudigkeit des Verfassers, welcher unermüdlich bis in seine spätesten Lebensjahre an seinem Werke gefeilt und nachgetragen hat*. Allein

  • Neben den kleineren Textes-Umgestaltungen hat Coppernicus auch

die Haupttheilung seines Werkes mehrfach geändert. Die erste Redaktion zerlegte dasselbe nicht in sechs, sondern in acht Bücher ; es zerfiel nämlich jedes der beiden ersten Bücher in zwei Theile. Nur die Eintheilung der vier letzten Bücher ist in sämmtlichen Redaktionen (es sind deren drei erkennbar) dieselbe geblieben. Näheres Band I, Thl. 2, S. 478. 479 und 506. 507; ausserdem vgl. Curtze's Prolegomena zur ed. saecul. p. XVII sqq.

Bei der Verwerthung seiner astronomischen Beobachtungen hat Coppernicus vielfache Korrekturen vorgenommen. Die Zahlen sind oft zwei bis

204 I. SCHRIFTEN VON C0PPEENICÜ8.

die meisten kleineren Abänderungen der ursprünglichen Niederschrift sind sprachwissenschaftlicher Natur oder rein redaktionelle Verbesserungen*. Sie sind an dieser Stelle um so weniger mitzutheilen, als sie bereits für die Säkular-Ausgabe von Curtze verwerthet und in den begleitenden Anmerkungen vollständig mitgetheilt sind.

Neben diesen unwesentlicheren Textes-Umgestaltungen, bez. Verbesserungen einzelner Zahlen zeigt das Original-Manuskript der »Revolutiones« freilich noch einige wichtigere Einschaltungen, welche Coppernicus ursprünglich fUr die Oeffentlichkeit bestimmt, später aber bei dem Drucke seines Werkes weggelassen hatte. Bis zur Wiederauffindung des Original-Manuskripts gänzlich unbekannt geblieben, haben einige von ihnen erhebliche Wichtigkeit. Sie sind jedoch bereits in frühern Abschnitten des vorliegenden Buches mitgetheilt worden; demnach ist hier nur auf jenen Abdruck zu verweisen. Es gehören dazu vornämlich die schöne Vorrede zum 1. Buche, die Uebersetzung des s. g. Lysis-Briefes und die kleine, aber hochbedeutsame Stelle, in welcher Coppernicus die Möglichkeit einer elliptischen Bahn für die Bewegungen am Himmel vorahnend ausgesprochen hat**.

dreimal geändert, mitunter auch die zuerst errechneten Werthe wieder eingesetzt. Ebenso hat Coppernicus von den Zusatz-Bemerkungen, welche er am Rande des Manuskriptes nachgetragen hatte, einige später wieder weggelassen. (Eine dieser weggestrichenen Stellen Hb. III, cap. 15 [ed. saec. p. 204] ist von den Herausgebern der editio princeps wieder aufgenommen worden. Vgl. Bd. 1, Thl. 2, S. 509.)

  • Die meisten Textes-Umgestaltungen finden sich am Ende des ersten

Buches in dem Abrisse der sphärischen Trigonometrie und in den beiden letzten Büchern. (Vgl. edit. saecul. p. 67, 369 sqq., 375, 409, 410, 420.)

    • In dem Original-Manuskripte findet sich nicht die Widmungs-Vorrede

an Papst Paul III , wie bereits Band I, Thl. 2, S. 494 hervorgehoben ist. Die Aufnahme dieses Schriftstücks hat es vielleicht verschuldet, dass die Herausgeber der editio princeps dafür die Einleitung zum ersten Buche weggelassen haben ; dieselbe ist erst nach der Wiederauffindung des Original-Manuskripts bekannt geworden. Das schöne Schriftstück ist oben

KLEINERE HANDSCHRIFTLICHE RELIQUIEN. 205

S. 9 — 12 abgedruckt, eine deutsche Uebersetzung Band I, ThI. 2, S. 510— 513 gegeben. —

Die von Coppernicus gefertigte lateinische Uebersetzung des s. g. Lysis-Briefes ist oben S. 132—137 abgedruckt. (Vgl. auch Band I, Thl. 1, S. 408 ff.)

Die denkwürdige Stelle, in welcher Coppernicus, während er sonst mit den alten Astronomen an den Kreis-Bahnen der Himmelskörper streng festhielt, die Annahme einer elliptischen Bahn aufstellt, findet sich gegen Ende des 4. Kapitels des dritten Buches. Sie ist nach dem Abdrucke in der Säkular-Ausgabe (p. 166} bereits im 2. Theile des ersten Bandes S. 508 Anm. mitgetheilt worden. Allein bei der relativen Bedeutung des in dem kurzen Satze ausgesprochenen, seinem Zeitalter weit vorauseilenden Gedankens dürfte es wohl angezeigt sein, den Wortlaut hier nochmals vollständig abzudrucken, zumal der Fund erst seit einem Decennium veröffentlicht und demnach noch wenig bekannt ist.

Die ganze, von Coppernicus nachmals durchstrichene Stelle des Manuskripts lautet:

»Vocant autem aliqtti motum hunc in kUttudineni circuli, hoc est dvneiientefn , cuius tarnen periodum et dirnetisionem a circumeurrente eins deducufit, ut paulo inferius ostendemus. Matque hie obiter animadvertenduni, quod, si circuli fuerint inaequales manentibus ceteris conditionibus, non rectam lineam, sed conicam sive cylindricam sectionem describent, quam ellypsium vocant mathematici; sed de his alias.« 

Coppernicus hat diese Stelle später weggestrichen, weil er sich, wie die Schlussworte ausdrücklich hervorheben, eine eingehendere Ausführung für eine spätere Gelegenheit vorbehielt. Bei dieser klar hervorgetretenen Durchbrechung der sonst als Axiom festgehaltenen Grund-Anschauung, dass die gleichmässige Bewegung im Kreise die für die Himmelskörper einzig entsprechende sei, konnte Coppernicus sich an der aphoristischen Andeutung, wie sie an jener Stelle allein gestattet war, unmöglich genügen lassen.

206 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.

2. Die Bücher-Einzeichnungen mathematisch - astronomischen Inhalts. recensere

Ausser der wertvollsten Reliquie von Coppernicus, dem Original-Manuskripte seines Hauptwerkes, hat die eifrige Forschung der beiden letzten Decennien noch eine beträchtliche Anzahl handschriftlicher Bemerkungen aufgespürt, welche Coppernicus in die von ihm gebrauchten Bücher eingetragen hat. Diese Einzeichnungen haben für uns schon dadurch Werth, dass sie die Vorstudien des grossen Mannes enthaltend, einen interessanten Einblick in seine Arbeits-Methode gewähren. Derselbe steigert sich noch dadurch, dass wir in ihnen manche Hinweisung auf ältere Quellen finden, welche Coppernicus gekannt und benutzt hat, von denen wir in seinem Hauptwerke nichts erfahren. Von grossem Interesse sind endlich eine Reihe von astronomischen Tafeln, welche nicht durchweg mit den in den »Revolutiones" veröffentlichten übereinstimmen, zum Theil sehr bedeutende Verschiedenheiten aufweisen.

Curtze, von welchem diese Einzeichnungen in den Coppernicanischen Büchern zu Upsala aufgefunden und durch die »Reliquiae Copernicanae« (Leipzig 1875) veröffentlicht sind, hat zugleich eine genaue Vergleichung angestellt und den Abdruck mit erläuternden fach wissenschaftlichen Bemerkungen versehen.

Mehrere von den Einzeichnungen, welche sich von Coppernicus in den zu Upsala aufbewahrten Büchem vorgefunden haben, sind

MATHEMATISCH-ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN . 207

bereits bei Besprechung der Coppernicanischen Bibliothek im 1. Bande des vorliegenden Werkes (Tbl. 2, S. 406 ff.) erwähnt worden. Dieselben werden sonach an dieser Stelle nur eine kurze Zusammenstellung erheischen, indem auf die ausführlicheren Mittheilungen a. a. 0. verwiesen wird.

Die Bemerkungen, welche Coppernicus in der editio princeps des griechischen Euklid gemacht hat, sind im Ganzen nicht erheblich (vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 407) . Auch die Einzeichnungen, welche das »Instrumentum primi mobilisa und die »Astronomia«  des Gabir el Afflah aufweisen (vgl. a. a. 0. S. 4ü8 und 409) sind an sich nicht bedeutend ; sie geben aber, gleichwie jene , sichere Belege für den Eifer, mit welchem Coppernicus seine Studien bis in das höchste Alter fortgeführt hat; die Bücher, in welche er jene Notizen eingetragen hat, sind ihm nämlich erst nach dem Jahre 1539 zugekommen. Dasselbe beweisen auch die Gitate aus Plinius' bist, natur. und Vitruv's Architectura, welche in die Optik Vitellio's eingetragen sind, und die Einzeichnungen, welche sich in dem astrologischen Werke des Albohazen vorfinden; die letztem beschränken sich auf die Hinzufligung von ParallelSteilen aus dem Quadripartitum des Ptolemaeus (vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 414. 415).

Die weitaus wichtigste der Notizen, welche Coppernicus in seine Bücher eingezeichnet hat, bietet eine ganz kurze Bemerkung, welche in der editio princeps der lateinischen Uebersetzung des Euklid aufgefunden ist*.

  • Coppernicus besasB die zu Venedig im J. 1482 bei Ratdolt gedruckte

Uebersetzung des Euklid, welche Giovanni Campano aus dem Arabischen gefertigt und mit Scholien versehen hatte. In einer Zusatz- Bemerkung, gegen Ende des 4. Buches, hatte nun Campanus die Trisektion des Winkels behandelt. Coppernicus giebt hierzu eine Verbesserung: »Datum angu

208 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.

Während die vorstehend aufgeführten Bücher-Einzeichnungen von Coppernicus nur einen relativen Werth beanspruchen können, haben dagegen eine hohe Bedeutung die reichhaltigen Einzeichnungen, welche der zu Upsala aufbewahrte Band aufweist, in dem die astronomischen Tafeln von König Alfons und Regiomontanus zusammengebunden sind"^. Hier sind neben einzelnen Kand-Notizen eine Reihe von astronomischen Tabellen auf die einzelnen freien Seiten der Bücher, wie auf eigens dazu eingeheftete Blätter am Schlüsse des Bandes niedergeschrieben. Diese Tafeln stimmen mit den in den »Revolutiones« veröffentlichten oftmals nicht genau ttberein, weisen zum Theil sogar bedeutende Verschiedenheiten auf.

Gurtze, von welchem diese Einzeichnungen aufgefunden und

lum trifarium seeare . , , . id modo aptius explanaium fuissei hoc modo: Ducalur recta linea etc,; er schliesst seine kurze Korrektur mit den Worten: ^de quo vide Nicotnedem de conchoidibus.K

Als Curtze diese bemerkenswerthe Notiz veröffentlichte, knüpfte er daran eine eingehende Ausführung zur Geschichte der Trisektion des Winkels. (Reliqn. Copern. S. 5 — 27.) Das Wichtigste aus diesem Exkurse ist bereits im ersten Bande ThI. 2, S. 414 mitgetheilt. Curtze weist nach, dass die Berichte, welche wir bei Pappos, Proklos und Eutokios über die — uns nicht mehr erhaltene — Schrift des Nikomedes finden, nicht mit dem übereinstimmen , was Coppernicus als derselben entnommen anführt, dass Nikomedes nämlich die Trisektion des Winkels durch die Konchoide mit cirkularer Basis gelehrt habe.

Allerdings wurden, wie wir aus anderweiten Zeugnissen wissen, zur Zeit des Nikomedes bereits Aufgaben gestellt, deren Lösung auf die Konchoide mit cirkularer Basis zurückzuführen ist. Bei den Arabern mag nun jenes Problem weiter ausgebildet und die Dreitheilung des Winkels durch jene Konchoide wirklich gelehrt worden sein. Nun kann aber — wie Curtze annimmt — Coppernicus in Italien sehr wohl ein Manuskript benutzt haben, welches für eine Uebersetzung des Nikomedes »de conchoidibus« ausgegeben wurde und von arabischen Kommentatoren durch die Konchoide auf cirkularer Basis bereichert war.

  • Abgesehen von den reichhaltigen Einzeichnungen, welche die astronomischen Tafeln von Künig Alfons und Regiomontanus aufweisen, bekundet

auch schon das Aeussere, dass Coppernicus dieses Volumen in stetem Gebrauche gehabt hat; einzelne Blätter sind durch die starke Benutzung sehr begriffen.

ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNOEN. 209

und durch die «Reliquiae Copernicanaea (Leipzig 1875) veröffentlicht sind, hat zugleich eine genauere Vergleichung der ursprünglichen, Upsalenser Tabellen mit den späteren, in die editio princeps aufgenommenen angestellt und den Abdruck mit erläuternden Bemerkungen begleitet. Mit Genehmigung des Verfassers wird sich der nachfolgende Abschnitt an den Kommentar des kundigen Fachmanns genau anlehnen, die Tafeln selbst, wie einen Theil der Erläuterungen vollständig übernehmend.

Vor dem Wieder-Abdrucke der astronomischen Tafeln werden nachstehend zuerst noch die vereinzelten astronomischen Einzeichnungen zusammengestellt, welche sich in dem erwähnten Volumen finden*.

Auf dem Titelblatte der Alfonsinischen Tafeln ist neben dem Namenszuge des Besitzers

Nic^ Coppnic^ noch die Bemerkung aufgezeichnet:

epicyclus Lunae a ad b propof'tio vt 4. 47. orf fmum — y .

Auf Blatt ^2^» Aii^ Ende der einleitenden Briefe, steht die Notiz:

nAlfonsus astranamus Castelle rex et Hispanie fuitj quem Halt interpretatur quasi dltus fons. Dictus est autem ab alto fönte, id est sapientia, quia composuit has tabulas non quidem per se, sed per conductum 60 astranamorum, quibus hanc summam pecunie dedit Decies 100000 florenorum pro creatione radicum practicatarum in meridianum Toleii.a

Eine ähnliche Notiz enthält auch die letzte Seite des Buches :

  • Die ersten fünf der im Texte abgedruckten kleinen Einzeichnungen

Bind bereits Band I, Thl. 1, S. 278 und Band I, Tbl. 2, S. 417 mitgetheilt; sie werden jedoch der Vollständigkeit wegen hier nochmals abgedruckt. II. 14

210 I. SCHRIFTEN VON COPPBBNICÜS.

^Alfoiuus rex fuü, de quo didt Egidius^ quod üle fuit liberarlisstmus regum^ dedit enim pro duobus sezterciis pro de (?) tabularum astronomicarum cotrectione -dedk emm 100000,^

Auf der Rückseite des Deckels der Alfonsinischen Tafeln findet sich noch die Bemerkung:

i^Annis Christi completis 1200 parilibus Locus anomalie Lune Alfonsi 1. 42. 8. IjOcus eiusdem secundum Ptoleraaeum 102, 40.

alexandrie.n* Auf Blatt d^^ hat Coppernicus der Tafel mit der Ueberschrift »Tabula Medii Motus Draconis« die Bemerkung hinzugefügt:

»revolutio eius annis equalibus 18, diebus 228^ primis 19. 10.^

In den Tafeln des Regiomontanus ist auf Blatt (c^)^, »7abule directionumn. überschrieben, am Fuss-Ende hinzugefügt: r*per nutnerum multiplicandum intelligitur angulus sectionis circulorum latitudinis et equatoris.a Femer enthält Blatt if^)^ derselben Tafel mit der Ueberschrift: y> Tabula generalis Celi mediationumd den Vermerk: i>Hi€ numerus multiplicandus est per residuum anguli de quadrante, qui fit ex coxnddentia circulorum latitudinis et aequatoris eius latitudine ferenda receptis.a Unter dem Schluss der i>Tabula directionum profectionumquem steht mit rother Tinte geschrieben:

»TeXo<;.«  Auf dem 15. der angehefteten Blätter liest man auf der Vorderseite :

  • Ein FacBlmile dieser und der vorstehend abgedruckten Einzeichnung

ist in meinen »Mittheilungen aus Schwed. Archiven u. Bibl.« (1853) veröffentlicht worden.

ASTRONOMISCHE BÜCHER-EIKZEICHNUK6EK. 211

y>Satumi apogeum 240. 21. Anno 1527 TIX?.«  ^lovis apogeum 159. 0. Anno 1529 yQä27.a yiMartis 119.40. Anno 1523 Q27.a

i^Veneris 48. 30. Anno 1532 ni6« 

Auf der Rückseite desselben Blattes:

T^Eccentrotes Martis 6583.ft T>Eptcyclu8 primus 1492.«  r>Epicyclus secundtis 494. a y)Iovis eccentrotes 1917. Epicgclus a . 777 . b . 259.«  t^Saturni eccentrotes 1083. Epicyclus a .Sb2.b.284k.(t tiMercurii eccentrotes 2258 («tc .') . Epicycltts . a . cum . 4 . 6 . . ./ 100

^dwersitas diametri 1151 . 19a r>proportio orbium caelestium ad

»eccentrotetem 25 partium a

nMartis semidyametrus orbü 38 /ere . Epicyclus .a.b,M 34-J.

^Epicyclus . i . J/. 51 .« 

D/orü semidyametrus 30 Jf 25 . epicyclus . a . 10^ . b . 344* <^

liSatumi semidiamstrus 230^ . epicyclus . a . 1 9|^ . i . 6^.a

» Veneris semidiametrus 18 . epicyclus . a,\,b ,\,^

nMercurii orbis . 9 . 24.« 

i>Epicych4S . a . 1 . 41^ .6.0. 33| . colligunt .1.7^. (diversitas diametri

0.29).« 

iiSemidiametrus orbis Lunae ad epicyclium . a . -r-r- . epicyclus . a .

orf. 6. y.«  Auf Blatt 16^ der eingesetzten Blätter findet sich die Notiz : TiMars superat numerationem plus quam gradus y.«  TiSatumus superatur a numeratione gradus l^.n Auf demselben Blatte sind endlich noch zwei astronomische Einzeichnungen zu lesen, von denen die Deutung der letzteren, die mit den übrigen Notizen jenes Blattes offenbar in Zusammenhang steht, nur unsicher ist, der Vollständigkeit wegen jedoch nicht übergangen werden darf. Sie lautet:

14*

212 I. SCHRIFTEN VOK COPPE&NICUS.

i>15Q0 Anno completoa

V M « « 

»4 3 2 1«  »2 32 11 54« 

r>S. G. M. 2««  » 19 41 30 lux g( ^ [sie] » 10 56 53 }fi* »1 16 20 8 recessus in M »19 45 45«  »11 1 13 17ö'ö* » 2 31 1 Dra* Die darunter befindliche Einzeichnong lantet:

1500 die nana Jantmrii hora noctis fere secundafuit (^ ^ '^ in \h AI \^

hoc modo *D bononie, QtiMria Martii hora fere prima noctis fuit (^ 3 ^ *** 18.28 ^ fuitque tunc 3 <^ altitudine visa 33 et altius visa x qtie est in ore T 21 gradus *D bononie.

Nachdem Cartze die vorstehenden astronomiBchen BttcherEinzeichnungen von Coppernicus mitgetheilt hat, lägst er [Reliq. Cop. S. 31 flF.) eine Vergleiohung mit den Werth-Angaben folgen,

  • Im Texte ist bereits hervorgehoben, dass die Deutung der dort mitgetheilten Einzeichnung sehr unsicher ist. Curtze hat (Reliq. Copern. S. 30)

in der 5. (durchstrichenen) Zeile das letzte Zeichen als »commutationisa zu deuten versucht, die gleichlautenden Abkürzungen in der 6. und 9. Zeile als »dictus planeta« interpretirt , das »M« am Schlüsse der 7. Zeile zu »Mense« 

ergänzt und die letzten Buchstaben der ganzen Notiz (in Zeile 10 »Dra« als »Differentia« (?) gedeutet.

Curtze hat seine Ergänzungs- Versuche jedoch ausdrücklich als zweifelhaft bezeichnet. Vielleicht finden Andere eine glücklichere Deutung; die ganze Einzeichnung ist von mir in den erwähnten »Mitth. a. Schwad. Arch. u. Bibl.« auf dem lithographirten Blatte als Facsimile veröffentlicht worden. ^ Vielleicht gelingt es auch die Beziehungen aufzufinden, welche zwischen dieser und der darauffolgenden mit »1500« überschriebenen Einzeichnung stattfinden.

ASTRONOMISCHE BÜCHBR-BINZEICHNUNGEN. 213

welche das Werk »de revolutionibusa über die Apogäen der Planeten und das VerhältniBB der Mond-Epicykeln enthält. —

Angaben über die Apogäen der Planeten finden wir in den »Revolntionesa an drei yerschiedenen Stellen. Zunächst bietet dieselben das Original-Manuskript in dem Sternen- Verzeichnisse. In den frühem Ausgaben fehlen die dort aufgeführten Werthe der Apogäen; sie sind erst in die Thorner Säkular- Ausgabe nach dem Mannskripte aufgenommen. Sie lauten daselbst :

uSatumi apogaeum 226» 30'« [ed. Thor, p. 138, /. 16). »/ow apogaeum 154» 20'« [ed. Thor. p. 136, /. 8). i^Martis apogaeum 109» 50'« [ed. Thor. p. 134, l. 20). y>Vener%8 apogaeum 48^20'« [ed. Thor. p. 13t, 1.11). i>Mercuri% apogaeum 1830 20'« [ed. Thor. je>. 136, /. 21). Ausser den vorstehenden Angaben des Stemen-Verzeichnisses finden wir in dem Werke »de revolutionibus« noch Werthe für die Planeten- Apogäen an je zwei Stellen des V. Buches. Die dort angegebenen Werthe werden nachstehend zur Yergleichung zusammengestellt :

Apogäum des Saturn: 2260.23' [ed. rÄor.,/>.331. /.29— 30), 2 AO^. 20' [ibid., p. 337, ?.29— 30).

Apogäum des Jupiter: 1540.22' [ibid.,p. 345, /. 4), 159«. 0' [ibid., p. 349, /. 32).

Apogäum des Mars: 108«.50' [ibid., p. 356, /. 27), 1190.40' [ibid., py 361, /. 2).*

Apogäum der Venus: 480.20' [ibid., p. 366, /. 18—19), Angabefehltimjetzigen Texte.**

Apogäum des Merkur: 1830.20' [ibid.,p. 380, /. 7), 2110.30' [ibid., p. 393, /. 7).

  • Ans dem Original-Manaskripte enthält die Säkular-Ansgabe zu der

oben angezogenen Stelle unter dem Texte noch die Bemerkung : »CIX cum trtente M. s.p. m. (d. h. Manuscripium primae manus), quihus verbis deletis supra versum leguntur ei ipsa deleta CIX, scrup. XLIX, et in margine ea, quae recepimus.f

    • Auf S. 375 der Säkular-Ausgabe steht in einer früheren Fassung des

214 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.

Die links stehenden Angaben sind die Werthe, welche Coppernicus aus den Daten der Alten errechnet hat, die rechts stehenden dagegen diejenigen Werthe, welche aus seinen Beobachtungen folgten. Die ersteren stimmen offenbar fast vollständig mit den Angaben im Sternen- Verzeichnisse, die für den Mars besonders mit der zweiten durchgestrichenen Angabe des Original -Manuskripts (s. S. 213 Anm.) Die zweite Reihe dagegen ist mit der aus der Upsalenser Handschrift entnommenen völlig identisch ; sie ist auch aus den Beobachtungen der in letzterer Quelle erwähnten Jahre geflossen, wie man an den betreffenden Stellen der »Kevolutiones« sehen kann. Nur das Apogäum der Venus, das nach der in der Anmerkung zu S. 213 erwähnten ausgestrichenen Stelle zu des Coppernicus Zeiten in 48^^20' geblieben sei, wird nach späterer Beobachtung in 48^30' festgestellt. Diese Beobachtung vom Jahre 1532 fällt also wahrscheinlich ausserhalb der Abfassungs-Zeit seines grossen Werkes * ; sie ist die späteste Beobachtung, die bis jetzt von Coppernicus bekannt geworden ist. Weshalb in dem Upsalenser Buche keine Beobachtung fttr Merkur steht, ist leicht einzusehen. Coppernicus hat ja, wie er selbst bezeugt"^, den Merkur niemals selbst zu Gesicht bekommen, und der oben aus den »Revolutiones« entnommene Werth des Merkur

Cap. XXIII von Buch Y Folgendes: »Manserunt interim loca ahaidum eccentri in partihua XLVIII et tertia et CCXXVIII^ acrupulis XX non mutataaf welche die im jetzigen Texte fehlende Angabe enthalten.

  • DasB Coppernicus sein Werk »de revolutionibus« — mit Ausnahme

des Abrisses der Trigonometrie — schon lange vor der Veröffentlichung desselben abgeschlossen hatte, ist im ersten Bande mehrfach hervorgehoben. Unter den vielen Nachträgen und Verbesserungen, welche Coppernicus dem Manuskripte eingeschaltet hat, ist die Nachtragung des durch die Beobachtung des Jahres 1532 ermittelten Werthes des Apogäum der Venus verabsäumt worden.

    • De rev. orb. cael. V, 30 (ed. saec. p. 387). Hiezu nehme man noch

die Aeusserung desBheticus im Vorworte zu den »Ephemerides novae« (1551;: »Mercurium quideniy quasi secundutn proverbütm Grctecorunif relinquebat in medio communemy quod de ülo neque suo studio ohservatum esse diceret, neque ab aliis se aceepisse, quo magnopere adiuvari aut quod ofnnifto probare posset.« 

ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUKGEN. 215

Apogäums ist aus den Beobachtungen Schöneres und Bernhard Walther's berechnet worden*.

Die Vergleichung der Daten ^^ wie sie für den Mond in den Upsalenser Einzeichnungen und in dem Werke »de reyolutionibus«  aufgeführt sind, ergiebt gleichfalls Differenzen.

Nach der Berechnung in dem Upsalenser Manuskripte ist das Verhältniss :

Semidiametrus orhis: Epicyclium a= 10 : 1-j^ = 9. 47 368; nach den »Revolutionesa ** ist aber bei erstem und letztem Viertel dieses

Verhältniss = 1 0000 : 1 334 = 7, 49625 ;

femer für Voll- und Neumond = 10000: 860= 11,62790;

daraus das Mittel ergiebt = 9,06207 ;

also Abweichung des Werthes aus der

Handschrift zu Upsala =+0,41161.

Für das Verhältniss des Epicyclm a : Epicyclus b haben wir folgende vier Angaben:

1. 44: 9 = 4,88889 I

1 = 4,78333 > nach dem Upsalenser Manuskript; 4 = 4,75000 ) 237=4,62869 nach den «Revolutiones«*.**. Auch hier ist die Angabe des grossen Werkes diejenige, welche den kleinsten Werth liefert. Die unter 1 und 2 verzeichneten Werthe hat Copperuicus selbst für gleichgeltend angesehen, wie aus den obigen Notizen erhellt. Die Angaben über die MondAnomalie von verschiedenen Ausgangspunkten und. wie man bei Nachrechnung findet, nicht nach den Tafeln der »Revolutiones«  berechnet, stimmen fast miteinander ttberein. Ihr Unterschied beträgt nur 32 . Nimmt man dagegen seinen Ausgang von dem

2. 4*i

3. 19

4. 1079

♦ Vgl. Band I, Thl. 1, S. 219.

  • ♦ De rev. orb. cael. IV, 8 (ed. saec. p. 258j.
  • ♦* De rev. orb. cael. IV, 10 (ed. saec. p. 260 1. 21)

1

216 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.

»Locus anomaliae lunae ad principinm annomm Christi 2070 7'«*, und addirt die aus der Tafel auf S. 242 der Säkular-Ausgabe ffeLr 1200 Jahre sich ergebenden 263^2', so erhält man für den Alfonsinischen i» Locus anomaliae« nach Weglassung der ttberflttssigen 3600 den Werth 1Ö9<^9' berechnet fttr den Meridian von Erakaa. Coppernicus giebt den Zeit- Unterschied zwischen Krakau und Alexandrien gleich einer Stunde an**; diesem entspricht ein Unterschied von 38'32" (Tafel auf S. 243). Abgezogen ergiebt sich der »Locus anomaliae Alfonsi« zu IIS^^SO', was einer Differenz von 15<^50' gegen das Upsalenser Manuskript gleichkommt.

Von den astronomischen Tafeln^ welche die Upsalenser Bttcher von Coppernicus enthalten ^ hat Curtze (a. a. 0. S. 34) vorangestellt die »Tabula fecunda« des Regiomontanus , bei welcher Coppernicus der ersten Spalte die Ueberschrift »Ka&eto^«, gegeben und ausserdem die Zahlen in der zweiten, »Ticoteivooaa « ttberschriebenen Spalte hinzugefügt hat:

  • De rev. orb. cael. IV, 7 (ed. saec. p. 256 1. 11. 12).
    • De rev. orb. cael. III, 18 [ed. saec. p. 213).

ASTRONOMISCHE BÜCHEB-EINZEICHNUNGEN.

217

TABVLA FECVNDA. recensere

NVMERVS.

1 1

1

NVMERVS.

NVMERVS.

H.

KoOero;.

TTTOTeivoüoa. 1

H.

KaOero«.

TTTOTElVOUaa.

1

H.

KaOcTo;.

TTrOTElVOüOflt.

u

00000

10000

31

60086

11666

61

180402

20627

1

1745

10002

32

62486

11792

62

188075

21300

2

3492

10006

33

64940

11924

63

196263

22027

3

5240

10014

34

67452

12063

64

205034

22812

4

6992

10024

35

70022

12208

65

214450

23662

5

8748

10038

36

72654

12361

66

224607

24586

6

10511

10055

37

73356

12520

67

235583

25593

7

12278

10075

38

78129

12690

68

247513

26695

8

14053

10098

39

80978

12863

69

260511

27905

9

15838

10125

40

83909

13054

70

274753

29232

10

17633

10154

41

86929

13250

71

290422

30716

11

19439

10187

42

90040

13456

72

307767

32361

12

21256

10223

43

93254

13673

73

327088

34199

13

23087

10263

44

96571

13901

74

348748

36279

14

24932

10306

45

100000

14142

75

373211

38637

15

26794

10353

46

103551

14396

76

401089

41336

16

28674

10403

47

107236

14663

77

433148

44454

17

30573

10457

48

111062

14945

78

470453

48097

18

32402

10515

49

115037

15243

79

514438

52408

19

34433

10577

50

119177

15557

80

567118

57588

20

36396

10642

51

123491

15890

81

631377

63925

21

38387

10711

52

127994

16243

82

711569

71853

22

40402

10785

53

132704

16616

83

814456

82055

23

42448

10864

54

137639

17013

84

951387

95668

24

44522

10947

55

142813

17434

85

1143131

114738

25

46631

11034

56

148253

17882

86

14302U3

143355

26

48772

11126

57

153987

18361

87

1908217

191073

27

59952

11222

58

160035

18871

88

2863563

286332

28

53170

11326

59

166429

19416

89

5729796

573574

29

55432

11434

60

173207

20000

90

InfiDitum.

p.upio7rXdaio<.

30

57734

11547

218 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS. recensere

Bekanntlich enthält die »Tabula secunda" die Tangenten für den Sinus totus = 100000 ; die von Coppernicus hinzugefügte Spalte mit der Ueberschrift ' TTroTsivouaa enthält nur für den Sinus totas = 10000 die Sekanten für die einzelnen Grade. Nimmt man die gewöhnliche Darstellung der Kreis-Funktionen als Linien am Kreise zu Hülfe, so ersieht man unmittelbar die Richtigkeit der Bezeichnung von KaÖero? ^ Tangente, 'Tirorsivooaa = Sekante.

Höchst wahrscheinlich ist — wenigstens im Abendlande — Coppernicus der Erste, welcher die Sekanten wirklich berechnet hat. Eine Benutzung derselben in seinem grossen Werke ist freilich nicht nachweisbar. Bis jetzt galt, wenn man von Maurolykus aus Messina, dessen Schriften erst nach des Coppernicus Tode 1557 erschienen, absieht, Kheticus als der erste Berechner der Sekanten. In dem grossen »Opus Palatinum« sind dieselben genau in derselben Weise berechnet, wie dies Coppernicus in der Upsalenser Handschrift gethan hat. Nun dürfte die Upsalenser Handschrift mit 1532 beendigt gewesen sein; sonach wird wohl eher Rheticus die Idee zur Berechnung der Sekanten von Coppernicus erhalten haben, als umgekehrt Coppernicus von Rheticus, der erst 1539 nach Frauenburg kam. Dem Coppernicus verdankt also die gelehrte Welt die Einführung der Sekanten in die Wissenschaft; denn die Arbeiten des Maurolykus sind nur zum kleinsten Theile gedruckt und kaum viel über ihren Druckort hinaus verbreitet worden.*

Auf Blatt Re verso — dem letzten leeren Blatte der Alfon

  • Die Tangenten hatte bekanntlich schon Albategnius eingeführt, die

Cotangenten Abul Wefa unter dem Namen »Umbra recta« und »Umbra versa«.

Den Cosinus findet man wohl zuerst berechnet in der von Rheticus herausgegebenen Trigonometrie des Coppernicus, worin der Kopf der Tafel yon 0^ bis 900 geht, dagegen unten 90^ bis 0^, so dass also, wenn man yon unten In die Tafel eingeht, der Cosinus gefunden wird, während der obere Eingang den Sinus liefert.

ASTRONOMISCHE BÜCHER-EIKZEICHKUNGEN. 219

sinischen Tafeln — befindet sich eine Tafel, welche die Ueberschiift trägt: »Tabula diversitatis aspectuum solis et lunaeadminuta«. Dieselbe scheint — sachverständigem Urtheile Zufolge — wohl mehr astrologischen Spielereien* ihren Ursprung

  • Dass Copp. der Astrologie nicht fern bleiben konnte, weiss Jeder,

der mit der Gelehrten-Geschichte jener Zeit vertraut ist. Die Astrologie war ja ein Theil des astronomischen Studiums; jeder berufsmässige Astronom musste zugleich Astrolog sein. An mehreren Uniyersitaten, wie z. B. in Erakau, war eine besondere Professur der Astrologie errichtet; ihr waren zugewiesen die Vorträge über Ptolemaeus in Quadrupartito , Alcabitium, Centiloquium, yerborum Ptolemaei; Albumazar »et alios libros spectantes ad astrologiam«. Der Astrolog war ausserdem verpflichtet, jährlich ein astrologisches »Judicium« (auch prognosticon genannt) zu verfassen. (Vgl. Band I, Thl. 1, S. 142.)

Manche akademische Vorlesungen, wurden bald zu den astronomischen, bald zu den astrologischen gezählt ; die Grenze war zwischen beiden kaum zu bestimmen. An denjenigen Universitäten, welche keinen besonderen Lehrstuhl der Astrologie besassen, mussten die bestallten Professoren der Astronomie das Amt der Astrologen versehen. So war der Professor der Astronomie in Bologna zugleich »Doctor in Astrologia« und als solcher berufsmässig verpflichtet, alljährlich ein »Tacuinum« abzufassen, ein Ealendarium, in welchem die Mond-Phasen und die Stellung der Planeten verzeichnet waren, zugleich mit Angabe der daraus resultirenden guten und bösen Tage. Vgl. Band I, Thl. 1, S. 237.

Nach dem Vorstehenden darf es nicht Wunder nehmen, dass auch Coppernicus die wissenschaftlichen Grundlagen der Astrologie genau kannte und sich mit ihr theoretisch befasst hat. Er hat in sein Exemplar des Albohazen Parallel-Steilen aus dem Quadripartitum des Ptolemaeus eingetragen (vgl. Band I, Thl. 2, S. 414;; in ein anderes Buch hat er die Daten eines Horoskops eingezeichnet (vgl. Band I, Thl. 2, S. 408).

Ob Coppernicus sich mit der Nativitäts teilerei gewohnheitsmässig befasst habe — wie es der grosse Kepler ex officio und des Broderwerbes wegen thun musste — zur Entscheidung dieser Frage besitzen wir auch nicht den geringsten Anhalt. Dass er aber im Stande war, eine Nativität zu stellen und auszulegen, dafür ist uns ein interessanter Beleg erhalten, welcher Band I, Thl. 2, S. 401 mitgetheilt ist. Als Joach. Camerarius (im J. 1535) dem Herzoge Albrecht eine Nativität gestellt hatte, wies er letzteren ausdrücklich auf Coppernicus als den Gelehrten hin, welcher die erforderliche Auslegung zu geben im Stande sei. »Ew. FUrstl. Gnaden« — schreibt Camerarius — »haben wohl jemand, der solches lesen und auslegen kann. So ist auch ein alter Domherr zu Frauenburg, wo es sonst fehlen sollte«.

220 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICÜS.

ZU danken. Im ersten Bande (Tbl. 2, S. 408 n. 414) ist bereits darauf bingewiesen, dass Coppernicus der Astrologie keineswegs so fremd geblieben sei, wie man es von dem Begründer des beliometrischen Systems erwarten durfte:

Dass Rheticus, der Schüler von Coppernicus, der Astrologie eifrig ergeben war, ist bereits Band I, Thl. 2, S. 401 und S. 431 hervorgehoben. Er rühmt in einem Schreiben, das er zur Zeit seines Aufenthaltes in Frauenburg an den Herzog Albrecht gerichtet hat »die hochlobliche Kunst» welche zw vnsere zeitten Astrologia genant wurt.« Noch offener bringt er dem astrologischen Aberglauben der Zeit seinen Tribut dar in der »Narratio prima«, welche unter den Augen von Coppernicus geschrieben und sicherlich mit seiner ausdrücklichen Billigung der Gelehrten-Welt vorgelegt ist. (Vgl. Band I, Thl. 2, S. 430 ff.)

ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN.

221 TABVLA DIVEBSITATIS ASPECTVVM SOLIS ET LVNAE AD MINVTA. recensere

©

s

Q

H

-<

c

<

g

Q

s

ÖS

o

1-4

E

%

<

LONGITVDO.

5

<

^

LATITVDO. LONGITVDO.

m

s

C

Hm

1 ^

<

ig

\

i

Q

M

<

g

<

o

U« oL. M>

M.

o. M« 

M.

M.

H. M. M* M*

H. M.

M. ^46^

M. U. M.

M.

m.Jh. m.

M.

M.

8 12

26

44

7 49

35 34

6 59.45124

6

21

5 1

42 25

4 10 36

32

7

28 40

7

36 32

6

45 23

5 44 22

5

42 26

4 34

33

6

30

37

6

36

29

5 43

22

4 041

23

4

40 29

3 |30

37

5

29

34

5

35

27

4

40

21

3

35

24

3

36

32

2

25

41

4

26

31

4

32

25

3

35

20

2

30

26

2

31

36

1

19

44

3

22

37

3

28

24

2 0.27

24

1

24

28

1

25

38

2

16

25

2

21

23

1 0'l9

21

0'

Ol

1

8

23

1

14

23

O;

1

1

RE-j 22|CES

5

24|SVS.!l2

30

RE

16 3l|CES-;18

40

SVS. 10 146

1 1

1 Oi 8

23

1

2l27

Ol

00

44

o!

2

16

25

2

9

30

1

4

33

46

0,

3

22

27

3

15

32

2 0| 6

37

1 8

35

1

44

0'

4

26

31

4

18

35

3 11

40

2 o; 1

38

2

46

1 1

47

5

29

34

5

20

38

4

15

43

3 6 42

3

6

48

2 5

48

6

30

37

6

21:41|

5

18

45

4

12145

4

11

48

3

10

49

7

28

40

7

20

43

6

18

47

5 15

48

5

15

48

4

17

48

8 12

26

44

7 49

18

45

6 59

17

48

6 17

49

5 1

16

48

4 10

18

47

7

s

SS

o

H

<

E

ä

< p

s

o

Hl

< ö o

< O

o

X i

ig

H

M

<

S

T

s

Q

H

<

o

H

< O

« 

H

<

>

H

H

<

c

n

s

1

<

ö

O

< C

H. M* M.

M.

H. M. M.

M.

H. M. M.

M.

H. M. M. M.

H. M. M. M.

H. M.

M.

M.

3 47

27 41

4 10

18

47

~5~r

16

48

6

17,49

6 59

17

48

7 49

26

45

3

22

44

4

17

48

5

15

48

5

15148

6

18

47

7

28

43

2

16

46

3

10

49

4

n

48

4

12 45

5

18

45

6

30

41

1

8

48

2

5

48

3

6

48

3

6

42

4

15

43

5

29

38

1

1

47

2

46

2

138

3

11

40

4

26

35

1

9

44

1

8 35

2

6

37

3

22

32

Ol

00

1

4

33

2

16

30

010

0;

1

8

27

RE- 049

CE&

10

46|SVS.;I8

40

RE- 16

31

CES

12|30

SVS.

24

ol

ol

1

14

23

Ol

1

19

27

2

21

23

1 0'35

38

1

24

28

2

27

24

3

28

24

1

19

44

2 0,21

34

2

30

26

3

35 20

4

32

25

1

8,48

2

25

41

3 0!36

32

3

35 25

4

40 21

5

34

27

2

16 46

3

30

37

4 40

29

4

41 23

5

43 22

6

36

29

3

22

44

4 34

33

5

42

26

5

44 22

6

45 23

7

36

32

3 47

27

41

4 10

36

32

5 1

42

25

6

46.21

6 59 45 24

7 49

35

34

222 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS. recensere

Demnächst kommt eine Reihe von Tafeln zum Abdrucke, welche als Vorarbeiten für die Tabellen der »Revolntiones« gedient haben. Dieselben sind zwar keineswegs stets in üebereinstimmung. Allein bei einem grossen Theile liefert die Vergleichung ein sehr positives Resultat, das auf die Entstehung des grossen Werkes ein recht helles Licht wirft, und zwar ftlr einen Theil, bei welchem das Prager Manuskript für die Geschichte des Textes gar keinen Anhalt liefert.

Die erste der nachstehend folgenden Tafeln ist unvollendet ; sie ist nur für 1 bis 20 Jahre berechnet. Coppernicus hat zwar am Rande die Zahlen noch bis 30 fortgeführt, den leeren Rand jedoch wieder durch ein Bruchstück einer »Tabella Revolutionum«  ausgefüllt.

Die Rückseite des Blattes, auf welcher die beiden vorgenannten Tafeln (die »Tabula mediae coniunctionis etc.« und die j>Tabella Revolutionuma} sich befinden, nimmt eine Tafel ein, welche der dem 28. Kapitel des lY. Buches der »Revolutiones«  angehängten Tafel entsprechen dürfte (ed. saec. p. 299). Die Ueberschrift fehlt bei ihr. Allein die Uebereinstimmung des Eintheilungs-Grundes und einige übereinstimmende Zahlen zeigen deutlich, dass man es in beiden Tabellen mit gleichartigen Sachen zu thun hat. Bei der untern Reihe ist die Uebereinstimmung sehr augenfällig. Sobald man nämlich das »S« der ersten Kolumne nicht als »Sex.« sondern »Signum« interpretirt, so gehen die Zahlen der »Revolutiones« einfach in die der Upsalenser Handschrift über.

Auch die Zeit- Angaben stimmen trotz der scheinbaren grossen Verschiedenheit überein. Man braucht von den Angaben der Tafel in der Säkular-Ausgabe nur die Zahl der bis zum Ende des betreffenden Monats verflossenen Tage abzuziehen und die Scrupula des Tages in Stunden, Minuten und Sekunden zu verwandeln, so ergeben sich die Zahlen der untern Reihe der handschriftlichen Tafel. Dabei bemerke man, dass hierbei dem

ASTBOKOMISCHE BÜCHER-EIKZEICHNUNGEN. 223

Febrnar 29 Tage zu geben sind, um die Uebereinstimmung zu bewirken. Nimmt man dagegen den Februar zu 28 Tagen, so erhält man die Zahlen der oberen Reihe. Die Tafel auf S. 299 der Säkular-AuBgabe gilt also filr Schaltjahr und Gemeinjahr, während die Upsalenser Handschrift für jede Jahreeform besondere Tafeln aufgestellt hat."^

Die handschriftlichen Tafeln geben bei der Umrechnung die Scmpula secunda in der Form, wie sie Curtze in der SäkularAusgabe aus dem Prager Original-Manuskripte der »Revolutiones«  hergestellt hat, nicht in der Form, wie sie die frühem Ausgaben bieten. Es wird hierdurch ein neuer Beweis dafür gegeben, dass die Zahlen der Tafeln von Coppernicus vielfach anders geschrieben sind, als die Herausgeber der editio prineeps für gut befunden haben> dieselben abzudrucken.

  • Der Grund liegt wahrscheinlich darin, dasB Coppernicus in seinem Werke

»de reyolationibuB« nur von ägyptischen Jahren Gebrauch macht, deren jedes zu 365 Tagen gerechnet wurde ; er bedurfte sonach nicht der Unterscheidung zwischen Gemein- und Schaltjahr.

224

I. SCHRIFTEN VON COPPBBNICÜS.

TABVLA MEDIAE CONIVNCTIONIS ET OPPOSITIONIS SOLIS ET recensere

LVNAE ANNIS EXPANSIS.

< m

90

TEMPVS.

MEDIVS

MOTUS

MEDIUM

ARGYMEN

ARGYMENTUM LA

SOLIS BT LVNAE.

TVM ]

LVNAE.

TIT^ S.

^DINIS LYNAE.

D. H. M. 2a.

D. H.

M.

2a.

S.

G.

M.

2a.

G.

M.

2«.

1 ' 10 15 11 23

11 19

16

50

10

9

48

6

8

2

45

2 1 21 6 22 47

11 8

33

41

8

19

36

14

16

5

30

3 2 8 50 7

11 26

56

55

7

25

13

22

1

24

48

29

4 U 1 31

11 16

13

45

6

5

1

29

2

2

51

15

5

24 15 12 54

11 5

30

36

6

14

49

36

2

10

54

6

5 40 14

11 23

53

50

3

20

25

43

3

19

36

59

7

16 8 51 38

11 13

10

41

2

14

50

3

27

39

44

8

28 3 1

11 2

27

31

10

2

57

(4)

5

42

29

9

9 2 30 21

11 20

50

45

11

15

40

5

(4)

14

25

28

10

19 17 41 45

11 10

7

36

9

25

28

12

(4)

22

28

13

11

20 9 5

11 28

30

50

9

1

5

19

(5)

1

11

12

12

12 11 20 29

11 17

47

41

7

10

53

26

(5)

9

13

58

13

23 2 31 52

11 7

4

31

5

20

41

33

{5i

17

16

43

14

4 4 59 12

11 25

27

46

4

26

18

41

(5)

25

58

42

15

14 20 10 36

11 14

44

36

3

6

6

48

(6)

4

4

27

16

26 11 21 59

11 4

1

26

1

15

54

55

{6)

12

5

12

17

7 13 49 26

11 22

24

41

21

32

2

(6;

20

48

11

18

18 5 6 43

11 11

41

31

11

1

20

9

(6)

28

50

57

19

28 20 12 6

11

48

21

9

11

8

16

(7)

6

53

42

20

10 22 39 27

11 19

21

36

8

16

45

24

(7)

15

36

41

TABELLA REVOLVCIONVM.

Ni.

S. G. M. 2« 

S.

G.

M.

2a.

S.

G.

M.

2«.

S.

G.

M.

2a.

14 18 22 2

14

33

12

6

12

54

30

6

15

20

7

29 12 44 3

29

6

24

25

49

1

1

40

14

44 7 6 5

1

13

39

36

7

8

43

31

7

16

21

59 1 28 6

1

28

12

48

1

21

35

1

2

1

20

28

73 19 50 8

2

12

46

1

8

4

32

31

8

16

40

34

88 14 12 9

2

27

19

13

2

17

27

2

3

2

41

ASTBONOmSCHE BÜCHEB-EIirZEICHNCMOEM.

225

MENSIS.

D.

H. M. 2«.

S. G. M. 2a.

S. G. M.

2a.

S.

G. M 2o.

lanuarias

Febraarias

Marcias

1

29

1

11 15 54

11 15 57

9 47 51

29 6 24 29 6 24 2 27 19 13

25 49 25 49 2 17 27

1 1 2

1 1 3

40 14 40 14 2 41

Aprilis

Maias

lunius

1 3 3

21 3 48

8 19 45

19 35 41

3 26 25 37

4 25 32 1

5 24 38 35

3 13 16

4 9 5

5 4 54

2

3 3

4 5 6

2 40 55

3 21 9

4 1 23

lalias

Augnsttts

September

5 6

7

6 51 39

18 7 36

5 23 33

6 23 44 49 6 22 51 14 8 21 57 32

6 43

6 26 32

7 22 21

4 5 5

7 8 9

4 41 36

5 21 50

6 2 4

October

November

December

.8

9

10

16 39 30

3 55 26

15 11 2^

8 21 4 8 10 20 10 26 10 19 16 50

8 18 10

9 17 59 10 9 48

6 6

7

10

11

6 42 18

7 22 31

8 2 45

MENSIS.

D.

H. M. 2« 

S. G. M. 2«.

S. G. M.

2«.

S.

6. M. 2«.

lanuarias

Febraarias

Marcias

1 11 15 57 22 31 54

2 9 47 51

29 6 24

1 28 12 48

2 27 19 13

25 49 1

1 28 12 48

2 17 27 2

1 2 3

40 14

1 20 28

2 41

Aprilis

Maius

lunius

2 4 4

21 3 48

8 19 45

19 35 42

3 26 25 37

4 25 32 1

5 24 38 25

3 13 16

4 9 5

5 4 54

2 3 3

4 5 6

2 40 55

3 21 9

4 1 23

Inlius

Angustus

September

6

7 8

6 51 39

18 7 36

5 23 33

6 23 44 49

7 22 51 14

8 21 57 32

6 43

6 26 32

7 22 21

4 5 5

7 8 9

4 41 36

5 21 50

6 2 4

October

November

December

9 10 11

16 39 30

3 35 26

15 11 23

9 21 4 8

10 20 10 26

11 19 16 50

8 18 10

9 13 59 10 9 48

6 6 7

10

11

6 42 ]8

7 22 31

8 2 4a

MENSIS.

D.

H. M. 2« 

S. G. M. 2«.

S. G. M.

2«.

S. G. M. 2«.

Mut. «nom. solar. Mot. anom. lat.

Motus lat. lanae.

II.

15

226 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS. recensere

Die nächstfolgende Sonnen-Tafel (welche auf S. 227 abgedruckt ist) führt die Aufschrift »Tabula Augis Solaris«. Sie enthält die Bewegung des aufsteigenden Knotens der Sonnenbahn vom Jahre 1450 bis zum Jahre 2085 von fünf zu fünf Jahren. Jedem vierzigsten Jahre ist die entsprechende jährliche Bewegung hinzugefügt. Eine vergleichbare Tafel enthalten die »Revolutionestc nicht; die Principien der Berechnung dürften im Cap. XXII des Buches III niedergelegt sein.

Der letzten Sonnen-Tafel (abgedruckt S. 228 und 229) ist die Aufschrift gegeben: »Tabula Equacionum Solis«. Sie hat, wie alle folgenden Tafeln, doppelten Eingang und ist sechsspaltig. Die den Spalten übergeschriebenen Zahlen 0, 1, 2, 3, 4, 5 und die untergeschriebenen 6, 7, 8, 9, 10, 11 bedeuten die zwölf Bilder des Thierkreises, von denen jedes 30 Grad hat. Bei Vergleichungen mit den Tafeln der »Revolutiones« ist dies wohl festzuhalten. Die in den Kolumnen, welche mit A., M. und S. überresp. unterschrieben sind, stehenden Zahlen sind die ersten Differenzen der Zahlen der eigentlichen Tafel. A. soll dabei bedeuten »Addenda«, M. und S. »Minuenda« und »Subtrahenda«, wie

man besonders aus der Kolumne entnehmen kann, wo t,/ übereinandersteht. Von 72^ an hat Coppernicus — und das dürfte nicht uninteressant sein — seiner Tafel noch zweite Differenzen hinzugefügt; er muss also bei Interpolationen die Noth wendigkeit derselben gefühlt haben. Die Stellung der beiden Differenz-Reihen in Bezug auf die Tafel-Werthe ist im Drucke dieselbe wie in der Handschrift. Während hier also die Differenz wirklich zwischen die Zahlen, zu denen sie gehört, gesetzt ist, hat Coppernicus in seiner Handschrift der »Revolutiones« dies bekanntlich nicht gethan und dadurch seine Herausgeber zum Theil in Fehler verwickelt.*

  • Näheres geben die Prolegomena zur Säkular-Ausgabe des Werkes »de

revolutionibus« p. XXII.

ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN.

TABVLA AVGIS SOLARIS. recensere

Grad.Zod

tl

Gnd.Zod.

tl

Gud.Zod.

!

Glnid.Zod.

1 \s<

1 S<

X <

' o "

, .P»

iiG.

M.

2a. 1 =.

■ G. M.|2-.. 5

_.._^

MJ

2-

'

G.

M. ,2«

1450

43

26

34

1610. 2 ■ gl55

1770

3

25

36

~

30

19

1455

46

18

1615' 2 ! 12,27

1775

3

27

47

32

1460

49

9

16201 2

14

58

1780

3

29

57

34

1465

51

59

1625 1 2

17

28

1785

3

32

">

1945

35

50

U7«.

54

48

1630; 2

19

57

1790

3

34

16

1950

37

39

14751

57

37

16351 2

22

25

1795

3

36

24

39

27

1480

25

33

1640: 2

24

53

29

1800

3

38

31

35

41

U85

1

3

13

1645;j 2

27

20

1805;, 3

40

38

1965

43

1490

1

6

1650i 2

29

47

1810

42

45

1970

44

47

1495

8

47

1655i 2

32

13

1815

44

51

1975

46

33

16001 1

11

33

1660i 2

34

39

1820

46

56

48

18

I505!i 1

14

18

1665! 2

37

4

1825

49

1

1985

50

1510

1

n

3

1670i 2

39

29

1830

51

5

1990

51

47

1515

1

19

47

1675' 2

41

54

1835

53

9

53

30

1520

1

22

31

32

1680. 2

43

lg

28

1840

55

12

24

55

12

1525

1

25

14

1685 2

46

41

1845

57

14

2005

56

59

1530

1

27

57

16901 2

49

3

1850

59

16

2010

58

35

1535

1

30

39

16951 2

51

25

1855

17

2015

16

15401 1

33

20

1700 2

53

46

1860

3

17

202O

56

1545!: 1

36

no5- 2

56

6

1865

5

17

2025

3

36

1550J 1

38

41

1710

56

26

1870

7

16

2030

5

15

15551: 1

41

20

1715

25

1875

9

15

2035

7

13

15601: t

156si 1

43

58

31

1720

3

3

27

1880

11

13

23

2040

8

31

46

36

1725

S

21

1885

13

11

2045

10

8

1570il 1

49

13

1730

7

38

1890

15

8

2050

12

45

1675

1

51

50

1735

9

55

1895

17

4

2055

14

21

1580

1

54

26

1740

12

11

1900

18

59

2060

14

57

1585

1

57

2

1745

14

27

I9.S

20

54

2065

16

32

159*

t

59

38

1750

16

42

1910 4

23

48

2070

18

7

1595

2

2

13

1756

18

57

1915' 4

24

42

2075

19

41

1600

2

4

48

30

1760

21

11

26

19201 4

26

35

22

2U8(I

21

15

1605 1 2

7

33

1765

"

24

1925 4

28

27

2085

23

48

I. SCHBDTEK VOS COPPEUnCCS.

TABVLA EQVACIONVM 80LIS.

1 1,0

2 !|

M. I 2"- M. 2-

SB

Ä7

h7

57

5H

58

i;i

58

12

ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN.

RESIDVVM TABVLAE EQVACIONVM SOLIS.

s

=

=

^

- !

Q.

M.

2'

M.

2-

3a.

G.

M.

2a.

H.

2».

3"

G.

H.

2a

H.

2a.

3«.

1

29

1 ' 2

»i^lls'f

60

53

^^1

"1^^^

I i 5

10

2 2 2

'130

2 ; 2

l.lUllt

60

1 52

25 1

|?l52

1 1 3

7

^ 29 ' 28

3

2

60

1 |5I

14

5|51

3

1 \^^

27

4

2

9 56' Ü 1 .

60

50

2 1

5 *1

58

48 '

6 2^ a 26

26

5

2

9

«! !i

60

4b

  • ' J

}:i50

56

52!^

25

6

2

9

60

47

30 !

50

54

" 2

l 25

4 124

24

2

9

32 n 28 ' ft

13 15

60

46

12, 1

21 24

30 31 33

49

52

35 l

23

S

2

9

60

44

51 I

48

5U

26 l

,n.23 22

t)

2

9

60

43

27 }

48

48 16 :;

1 22,; 21

10

8

19

60

42

46

40 1 ; 26 :i ;

u i

i 21 20

^20 19

11

8

59

40

33 !

47

43

12

8

6 ii " : ;r 59

39

3l 1

46

41

15 18 !' IT

13

7

  • l n

27 59

3^:5« 

37

32 J

45

39

14

7;i4'j "

6 44 il " 6;i2 ^

35

59 !

44

37

16 16 17 18 18 19 20 20 20 20 21 21 21 21 22 21

17

16

15

32 34

59

34

43

34 55 11 %

16

15

16

58

32

42

32

29 ' 22 i

15

14

17

5 38. "

58

31

30

14

13

18

39 41 43 46

58

29

27, !

28

4

2 2 2 2

13

12

19

57

27

45.1 ;

44 ■"*

25

46

12

11

20 2

21 ! 2

22 !: 2

±1

2U2 1 " 1I24II ^

57 57 56

26 ■ 1 ll ;

24 115" I 22 ! 27 !l !

39 39 36

23

21 18

27

7 47

11 10 9

10

•l

23 2

56

20

38 :

37

16

27

2

7

1 '

24 2

! 33 1, " 1 ^i

50

18

47 ;

36

14

6

6

25 1

26 1

27 |l 1

59,4«' " 58 ! 45 X

57 48 "

55 57

55 55

54

16 15 13

65 |; 1 6 J

36 35 34

11

«1 ;

5 4 3

5 4

28 1

56 48 .'

54

11 9;i :

33

4

2

2

20 ll 1

55 46| }

4

54

9 Hl '

^^132

■!"■

2

^J^

1

»,..

54 42 1 }

53

"

»!«■

H. 2|m.

2"

3"

G.

M. 2"- M.

2". 3"

G. M.

...M.

2a.

30.

Z

■<

230 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS. recensere

Den Schluss des Upsalenser Manuskripts bilden acht Tafeln für die Breiten der fünf Planeten. Die letzten derselben sind mit einer handschriftlichen Erläuterung unter dem Titel: »Latitudinem Yeneris et Mercurii invenire« versehen. Die Einrichtung der Tafeln ist bei allen die schon hervorgehobene mit doppeltem Eingange und nach den Thierkreis-Zeichen angeordnet. Während für Saturn, Jupiter und Mars je eine Tafel genügt, gebraucht Venus deren zwei, Merkur deren drei, davon eine mit einer Venus-Tafel vereinigt; dann ist noch eine Tafel, die für sämmtliche fünf Planeten gemeinsam .ist.

Nachstehend kommen zunächst die erwähnten acht Tafeln zum Abdruck; diese sollen sodann mit den Tafeln der »Revolutiones« in Vergleichung gestellt werden, welche ähnlich überschrieben sind, oder den in Allgemeinem gleichen Inhalt haben und demselben Zwecke dienen. *

  • Rheticus berichtet in der »Narratio prima« [vgl. die Thorner SäkalarAusgabe der »Keyolutiones« p. 476; , es habe Ooppernicus Bämmtliche Beobachtungen der Alten einer wiederholten Ueberrechnung unterzogen und

mit den eigenen in einem Index zusammengestellt (» D. Doctorem

praeceptorem meum observationes omnium aetatnm cum suis ordine ceu in indices coUectas semper in conspectu habnisse«) ; er habe dann, wenn irgend etwas festzustellen oder systematisch zu ordnen gewesen wäre, jene ersten Beobachtangen mit den seinigen zusammengehalten und in Erwägung gezogen, wie Alles in Uebereinstimmung gebracht werden k(>nne (> . . ..deinde cum aliquid Tel constituendum vel in artem et praecepta conferendum, a primis illis obseryationibus ad suas usque progredi, et qua inter se ratione omnia consentians, perpendere etc.«!.

Mit der Auffindung der Upsalenser Tafeln ist ein Theil jener Schatzkammer geöffnet, welche Coppernicus sich zusammengetragen hatte , um bei jeder ihm aufstossenden wichtigen Frage die einschlagenden Beobach4;ungen vergleichen zu können. Vielleicht gelingt es der Forschung noch, namentlich in Upsala, andere dieser wichtigen Vorarbeiten aufzuspüren. — Des Coppernicus Name wird sich bei diesen Aufzeichnungen schwerlich vorfinden (er ist ja nicht einmal in das Manuskript des Hauptwerkes an irgend einer Stelle eingetragen) ; man wird lediglich aus der Aehnlichkeit der SchriftzUge, oder aus den Büchern, in welchen sich die Notizen finden sollten, Schlüsse ziehen können, und sich dann durch innere Gründe, besonders die Vergleichung mit ähnlichen Abschnitten der »Revolutiones«  müssen leiten lassen.

ASTRONOMISCHE BÜCHBB-EIHZBICHHCNOEN.

TÄBVLA LATITVDINIä SEPTEMTRI0NALI8 SATVRNl. recensere

TABVLA LATITVDINIS MERIDIONALIS SATVRNl.

%

.

2.

8.

1.

S.

.

.

2.

8.

1.

h.

i

l

s

2

" i O.jM

O-'M.

G. M.

.j..

G.

M,

G. M.

q,|m.

0.

M.

G.| M,

0.

"■

o.|m.

0|K.

ij

2

2

g

2

16

2

30

2

45

2

57

2

j

2

6

2 1 15

2

30

2

45

2

58 29

2

2

2

S

16

2

31

2

■15

2

57

2

6

21 16

2 31

2

46

2

58 'las

3

2

2

9

17

2

32

2

46

2

58

2

6

2:i6

2 31

2

46

2

59 27

4

2

2

9

17

2

32

2

46

2

58

2

2

6

21 17

32

2

47

2

59 126

H

2

2

10

17

2

33

2

46

2

58

2

2

6

2' 17

32

2

47

2

59 II 25

61

2

2

10

)S

2

34

2

47

2

59

2

2

2I 18

33

2

48

3

24

t!

2

2

10

18

2

34

2

47

2

59

2

2

7

2 18

33

2

48

3

1 23

8i

2

2

10

19

2

34

2

48

2

2

2

7

2 19

34

2

49

3

1;!22

»!

2

2

10

19

2

35

2

48

2

59

2

2

2 19

34

2

49

3

1 21

..[

2

2

10

20

2

35

2

49

2

59

2

2

7

2 20

35

2

50

3

1 20

11

2

2

10

20

2

35

2

49

2

59

2

2

7

2 '20

35

2

50

3

. .9

12

2

2

11

21

2

36

2

50

2

3

3

2,21

36

2

51

3

2' 19

13

2

2

11

21

2

36

2

50

3

2

3

8

2I2I

36

2

51

3

!ll7

U

2

2

11

22

2

37

2

51

3

2

3

8

2,22

37

2

52

3

2; 16

15

2

2

11

22

2

37

2

51

3

2

3

9

2 22

37

2

52

3

!jl5

If.

2

2

11

23

2

38

2

52

3

2

3

9

2|23

38

2

53

3

J,4

17

2

2

11

23

2

.18

2

52

3

2

3

9

2.23

38

2

53

21 13

!9 2

2

12

24

2

39

2

53

3

2

4

10

2 '24

2! 39

2

54

3

3I 12

19 2

2

12

24

2

39

2

53

3

2

4

JO

2 24

2! 39

2

54

3

3

11

20,2

2

13

25

2

40

2

53

3

2

4

11

2 25

2.40

2

54

3

3

10

2r'2

2

13

25

2

40

2

5t

3

2

4

11

2125

40

2

55

3

3

9

22 12

2

13

26

2

41

2

54

3

2

4

12

2! 26

41

2

55

3

3

8

23 1 2

2

13

26

2

4t

2

54

3

2

4

12

2(26

41

2

55

3

3

7

24'|2

2

14

27

2

42

2

55

3

2

5

13

2I27

42

2

56

3

4

6

25 1 2

2

14

27

2

42

2

55

3

2

5

13

2 127

42

2

56

3

4

5

2«; 2

2

U

28

2

43

2

55

3: 2

2

5

13

2 128

43

2

56

3

4

4

27 2

2

15

28

2

43

2

56

31 2

2

5

14

2:28

43

2

57

3

4

3

28 1,2

2

15

29

2

44

2

56

3

2

2

5

14

2 29

41

2

57

3

4

2

29 12

2

15

29

2

44

2

56

3

2

2

6

15

2 29

44

2

57

3

4

1

30,2

8

2

16

30

2

45

2

57

"'

2

6

15

2,30

45

2

58

3

5

1"

Jg

M

C

M.

M.

G. M,

G-|M~

G- H.

oiii

G, m7

G~ i M

a\~a

G. M

q";^ I

1

1 ■

1 « 

B '

1 '^

l

1

1.

0.

9.

8.

7.

«.

1

0.

9.

8.

7.

e- ;2

I. SCHRIFTEN VON COPPEKNICDS.

TABVLA LATITVDINIS

TABVLA LATITVDINIS

SEPTEMTRIONALIS I0VI3.

MERIDIONALIS lOVIS.

2

0.

1.

s.

8.

4.

&.

0.

1.

£.

8.

4.

5- £

1

_::i

s:

B.

G.IM.

a.

«.

Ö.JM.

G.

H.

'^

u.

GJH,

G. M.

0

M.

0. M.

g.|m.

M

1 'l

6

10

16

30

45

1

58

4

8

~

16

1 30

1

45

29

2 1

6

10

16

31

46

59

4

8

1

16

1 31

46

28

3 1

6

10

31

46

1

59

4

8

17

31

46

27

4 1

7

lU

17

32

47

1

59

5

9

17

32

47

2; 2

26

5 1

7

11

17

32

47

2

5

9

1

17

32

1 '47

2

25

« 'l

7

11

18

33

4*!

2

1,

5

9

.!l8

33

l'48

3

24

7 1

7

11

18

33

48

2

9

18

33

1 48

3 123

8:1

7

11

19

34

48

2

5

9

1

19

34

48

4 22

9 1

11

19

35

49

2

5

9

1

19

34

49

4 '21

10 1

8

11

au

35

49

2

6

10

1

20

35

49

4,120

ir 1

8

12

20

36

49

2

6

10

1

20

35

49

5 :'i9

12 1

8

12

21

36

1 :50

2

6

10

1

21

36

50

5

IS

13 1

8

12

21

37

ilso

2

6

10

1 21

36

50

5

17

14 r 8

12

22

37

50

2

6

10

1:22

37

51

5

16

15 ,1 8

12

22

38

51

2

2

6

10

1 22

37

51

5

15

161.1

8

12

23

38

51

2

3

6

11

1:23

38

1

52

6

14

n

1

8

13

23

39

51

2

3

6

11

1 23

38

53

6

13

18

8

13

24

39

52

2

3

7

11

1 24

39

54

6 12

19

1

8

13

24

40

52

2

3

7

12

1 24

39

54

6

11

20

1

9

13

25

1 40

53

2

3

12

1 25

40

55

6

10

21

,

9

13

25

1 i41

53

2

7

12

1 25

40

55

7

9

22

9

13

26

41

54

2

13

1 26

41

56

7

8

23

9

u

1 2«)

42

54

2

7

13

1 26

41

56

7

7

24 1

9

14

1 27

42

2

7

13

1 27

42

7

6

25

1

y

14

l 27

43

55

2

14

1 27

42

57

7

5

26

1 ■ 9

14

1 28

43

55

2

7

14

1 ;28

43

58

7

4

27

lilU

1.^

1 28

44

56

2

8

15

1

28

1 43

58

7

3

28

1 10

15

29

1 '44

57

2

8

1

29

44

59

8

2

29

I 10

15

29

1:45

57

2

S

15

29

44

1 59

8

1

30

110

16

i;45

58

2

IC.

8

16

1

30

45

2

i

8

o.Im]

G.

^:

ü.

T

Q. tl.

0.

m!

0.

0.

^

g.|m.

7.

».

7.

M.

G,.M.

o.|m.

^

X 1

K

s ; "•

10.

9.

8.

7.

e.

11.

10.

9.

8.

7,

6. :S

ASTRONOHI8CHE BÜCHEB-EINZElCHNUNQElf .

TABVLA LATITVDINIS SEPTEMTKIONÄLIS MARTIS.

TABVLA LATITVDINIS MERIDIONALIS MARTIS.

< i

0.

1.

8.

S.

4.

6.

0.

1.

S.

8.

4.

6. <

s

M

. il n

14

^

28

u

53

"■

»

34

2

58

±

^~

H.

0.

t

G,

M.

'0^

M.

M.ir

"llö

5

2

8

22

50

]

39

r;

29 29

2 iO

&

15

u

28

54

36

3

2

2

8

u

23

51

1

41

3

35|28

3

G

15

29

u

55

3S

5

2

8

23

Ü

52

1

44

3

41 27

4:0

6

»

15

29

56

40

3

9

3

9

24

53

1

46

3

48:26

5i

7

16

3U

57

42

3

12

013

24

u

55

1

48

3

55i|25

eS

7

10

31

59

44

3

16

0'3

9

25

56

1

51

2 24

7 '0

7

10

32

U

47

19

4

9

26

57

1

54

9123

8

8

16

32

3

23

014

10

26

59

1

57

16i22

9rü

8

17

33

2

51

3

26

4

10

27

2

23 21

10 1

9

17

33

3

54

3

30

o!4

10

28

2

2

3

31 20

11 10

9

17

35

4

56

3

34

4

11

3

2

6

39 19

12 10

9

35

6

58

■i

■AH

4

11

29

4

2

10

47 18

13 lO

10

18

36

7

3

42

0I4

12

30

6

2

13

55 117

14 ,0

10

lg

3e

8

3

45

0,5

12

31

7

2

17

3 116

15

10

19

u

37

10

3

49

5

13

32

9

2

21

ll'llS

16 L

II

19

38

1,

3

53

0:5

13

33

10

2

25

19' 14

nh

11

20

39

12

56

(1 5

14

34

12

2

29

27113

18,0

11

20

40

14

4

5

14

35

13

2

33

35 '12

i»io

11

21

41

15

4

11,6

15

36

15

2

37

5

43 11

20 1,0

12

21

41

17

4

6

o!ti

15

1

37

16

2

41

6

51 flO

21

12

22

42

18

4

8

o!« 

16

38

18

2

45

6

0' 9

22

12

22

43

20

4

10

U.6

39

20

2

49

6

9! 8

23, U

12

23

44

21

4

12

Ol 7

n

40

22

2

53

6

18 7

24' ü

13

23

■15

23

4

14

0I7

18

41

24

2

56

27 ,i 6

«..

13

24

Ü

46

24

4

10

7

18

42

26

3

1

6

36; 5

26 |U

13

ü

24

47

1 126

2

4

17

7

19

43

28

3

6

6

421 4

27 |ü

13

25

4^

1 28

2

4

18

0'8

20

44

30

3

12

6

47 11 3

28!

14

26

49

1 '30

2

4

19

8

20

45

32

18

6

52!' 2

29

14

20

50

1 132

2

4

20

U 8

21

46

34

3

23

e

57 I

S0|.»

U M.

27

51

U. M.

2

51

4

21

U|8

1 _

G.M

22

47

37

3

29

7

2,

"lio

GM

GM

GM.

g

IT

O.IM.

^

~^

ö"

~^

^

J '.^

i

-'—

1

_1 « 

1

>

1

1.

0.

9.

8.

7.

6.

11.

0.

fl.

S.

7.

e. 5

I. SCHBIFTEN VON C0PPERKICÜ8. TABELLA LATITVDINIS VENERIS.

':

3

a

H.

3

Q. H.

S 1

i p

1 l 1

1 J 1 i

S ! P

1 P 1 P

»

M.'« 

^

e,| ......

1 1 2, 2 25

ajM.10..«.

Ol T

57

0141

35: 1

21

1 1

58

3 10:12

21

3:.üi 2

66

42

34,|1

23

2i]l

59

1 ; 5 1, 2 1 26

3 ' 17 ■ 2

20

3 3

56

0144

33111

24

4I2

1

7|.2 26

3 24 2

2 5

56

0:45

32 111

25

6 2

1

l

912 27

3 31.2

16

2|0| Ö

55

U|47

30!ll

27

812

i

1

11 2 127

3 38; 2

14

2 o: s

55

48

29' 1

28

I0|'2

3

1

13-2 28

3 44 '2

12

2; O' 9

54:; Ol 49

28 ll

29

4

1116 2i28

3 51 2

10

2 10

54 ;ol51

27 :i

31

13 1 2

5

1|192 29

3 58 2

7

2|l0:11

53

0'52

26 '1

32

15 2

6

1 . 22 2 ! 29

4 5 2

4

1 ||0 12

52

0!53

25 !l

33

16 2

'

1 25, 2,29

4 I2I2

1 14

S2

0155

"!'

34

18 2

8

29 1 2 30

4:19'!l

58

1,0 15

51

o!56

23 "1

35

20!i2

9

1

33 1 2 30

4 '26 1

55

1 16

510 57

22 ,'1

37

22 2

10

1

37 1 2 1 30

4 ; 33 : 1

51

1,0 20

50

58

21 jl

38

24 2

11

1

41 ' 2 1 30

4.4t 1

47

OijO 2S

49

1

"

20 1

39

26 2

12

1

4S 2 30

4 49 1

42

, ' 20

48

1 1

19 1

40

28 2

13

1

49 '■ 2 1 30

4 57' 1

37

OiO 21

47

1 ' 3

18 1

41

30 2

14

1

54 2 30

5 5 1

32

ol;o 22

46 ll. 4

I7:'i

43

32:2

15

1 59 2 30

5 13 I

21

u;o 24

46 : 1 ; 5

leii

44

34 2

16

2, 3 2; 30

5 22 1

21

'Ol 28

45 1 6

15 1

45

17

2 7 2 : 29

5 32 1

15

1

..

ll 8

14 1

47

38 2

IS

2 11 'i 2 29

5 42 ■ 1

9

59 :! ' 38

43

1 9

13: 1

48

4U 2

19

2l 15'2 29

5 52 1

5

59 0 39

42

1 11

12<:i

49

42' 2

20

2 19i2 2S

6 2

55

59, 34

41

1 12

lu 1

50

45 2

20

■i 23 2 , 29

6 12

48

59ii0 32

41

1 13

8,1

51

47 2

21

2 29; 2 127

6 23'

40

58'! Ol 37

40 :1. 14

7 1

52

49 2

22

2 3512 26

6 34

32

58 1 1 36

39 r 16

4, 1

53

52 2

23

2 42 2 25

6'46'0

24

5S 37

38 1 17

3 1

54

54 2

24

2 14911 2 '24

6 5S

16

57 39

37 1 . 18

3 1

55

56 2

25

2 ' 56 1 2 ' 23

7 10

8

U|57 40

36 1 20

0[ 1

57

50 2

25

3 3 ' 2 : 22

7 22

£

±.

0^

F

1.

±L

0.

M. 0.

M.

G.JM.

^

M.loJjf.

l\u._^_.

H.

Ä8TRONOMI8CHE BUCHE R-EIHZEICHNUNQBN. TABELLA LATITVDINIS MERCVRII.

|!

i

S .1 s

i

1,:

\

ij

Ü

t

ili

\

0.

46 lo

1

0. M. 1 35

U 57

Q,| M.

45

Eli

21

1 '28 2

28

l

Lt

42

ü

öS 1

2 2

3

11 1

46

3

1 34

59

56 1

47

5 2

22

1

31 2

28

3

14, 1

39

45

5

1 33

Ü'

U

55 .:1

48

7 2

23

34 2

28

3

17 1

36

45 10

7

1 : 32 1

1 2

53 I

49

Ü

lU, 2

24

1

37 2

27

3

20 |1

34

45 'O

9

'!",:

1| 4

51 1,1

50

12 2

25

1

41 2

27

3

23i|l

32

45'

U

1 30.

1| 6

49II1

52

15 r 2

25

1 45 2

26

3

26 jl

29

45.1»

13

1 1 29 .(

1 7

48 |1

53

17:2

26

1 49 2

26

3

29II1

26

45,0

14

1 ■ 28 '■

1 . 9

46 "1

54

19 2

26

1 53 2

25

3

32,'l

23

45 ' Ifj

1 27

1 1 U

44 1

56

22! 2

27

1157 2

24

35 1

20

44 18

1 .2()

1 13

42 ■!

57

"

25 1 2

27

2I 2

23

38 '1

17

44 0;20

1 ' 25 !'

1 15

4011

58

28' 2

27

2' 32

22

40i|l

14

44 22

1 23

1,17

38 2

ü

31 1 2

2S

2' 6 2

21

42 1

10

44 23

1:22

19

Ü

36 2

33 2

2« 

2 10 2

20

44 1

7

44 2s

1 20

20

u

34 2

3

u

36;2

28

2 1 13 2

19

46l!l

4

44 . , 27

1|19

1 22

32!j2

4

Ü

39 2

28

2' 17 2

n

48 1

43 , U , 29

i!n

1I23

u

30 1 2

5

42 1' 2

29

2 20 2

15

50 jo

56

43 Ü ! 31

1|16:

1 25

u

28 2

6

45! 2

29

2 23 2

13

52|lo

52

43 II

33

1 15 „

i26

26 1?

7

48, 2

29

2; 26 2

11

54 '!o

48

43 lo

35

1|U.

1,27

u

24 2

8

51 1 2

29

2'30i2

10

56 10

44

42 lo

36

ijiaj!

ll29

22 2

9

54 2

29

2 33 2

8

58:10

40

42:'o

38

lil2;

ijao

20 '2

11

57 '2

29

2 37 "2

6

59 |0

36

4110

40

' "

1 32

19,1 2

12

Ol 2

30

2,41 ,2

4

OiiO

32

41 !o

42

liio

iias

17 P 2

13

31 2

30

2 1 44 ' 2

2

il|o

28

40'

44

18'

1 35

II

16 12

14

6!2

30

2 47 2

2'!0

24

40 U

46

1 '^i

1I36

14 1 2

15

9|,2

30

2I5I 1

58

2i

20

39!

48

1| 5

1 39

12 2

16

12 2

30

2 54 1

56

3

16

39- 49

1 3

39

9 2

17

15 2

30

2;57 1

54

3I

12

39: U 51

1 2

1|4I

6 2

18

18 2

29

3 11

51

3i

8

37' Ü.53

1 ,

43

Ü

3 2

19

2li|2

29

3' 4 1

48

4

36|0|ö5

159

41

u

2

20

25 1 2

29

3,7 1

45

4 »1

u.

U. O

"■

V;^

H.

^

M.jiu.

z

ZT.'fo

»

d

I. SCHRIFTRN VON COPPERNICUS.

>

DETUTIO BOREALIS.

»EVIATIO AV8TEALIS.

AD DEOLINATIONEM.!

l

0. I 1.

s.

l.

2.

0. i 1.

i.

S. < 7.

8.

6

7.

8.

.. il ,.

8.

H.

2-.j|H.,2

5

H.

2-- |i M.

i

M. 22

2a.

30

M.

2"|:M. 2«.!m. 2^

10

ofs

41

45

Ol 39

0,30

52

59^ S

32!, 4

51

44

57 ,1 38

33

21

48

4i|30

52 52 26

69 i 8

28 4

42

44

54 38

6

21

6

2

8,31

44 52 52

ä8l! 8

22 1 4

33

44

51 ■■37

39

20

24

3

12 32

36 33 18

571' e

161 4

24

44

46 37

12

19

42

4

16 |33

28 53 44

56 8

10 |i 4

14

44

45 36

45

19

5

20 i; 34

20 54 10

56 1 8

4' 4

4

44

42 36

18

18

18

6

24 '35

12 54 36

551 7

5b 3

54

44

35 35

48

17

33

24 36

9 55

531 7

52 3

44

44

27 35

18

16

48

8

24 36

48 55. 24

61 '■ 7

45 3

34

44

20 34

48

16

3

24 37

36!;5G 48

49, 7

36 3

24

44

12 . 34

18

15

18

10

24 38

24156 12

471 7

31 3

14

44

5 33

48

14

33

11

24 39

I2I56 36

46; 7

24' 3

4

43

52 ,, 33

ts

13

48

12

24 40

0157

44 7

17 2

54

43

45 ' 32

45

13

3

24 40

44: 57 , 16

9 42' 7

10 2

44

43

33 32

12

12

16

14

n 41

28 57 : 32

9j39l 7

3 2

34

43

21 31

39

11

33

15

24 42

12; 57 '48

9 36 6

55 2

24

43

9 31

6

10

48

16

24 42

56 58 4

9 33 6

4h 2

14

42

57 30

33

10

3

24 43

40 ' 56 20

9,30 6

40 2

4

42

45 30

9

18

18

24 '44

24 56 36

26 6

331 1

64

42

27 29

24

8

33

19

24 45

4 58 40

22 6

24 1

44

42

9 28

48

7

48

20

24,45

44 58 1 56

18; 6

161 1

34

41

51 28

12

7

3

21

24 46

24 : 59 i 6

14 6

8' 1

24

4t

33 27

36

6

22

24 I47

4 56 1 16

IUI 6

14

41

15 1 27

5

33

23

24-47

44 il 59 ! 26

6; 5

52 1

4

40

57 26

24

4

48

24

24|;4S

23 59 36

21:5

48,

54

40

38 25

25

4

25

20 49

! 59 , 40

26

6

58'; 6

36'

43

40

18 25

6

3

12

26

IfiU

36 ■ 59 ! 44

27

B

53 5

27

32

39

59' 24

27

2

24

27

12 150

12 159 46

28

8

49 5

IS

22

39

39 23

48

36

2

8; 50

48 59 52

29

8

45 , 5

9

11

39

20 22

9

48

29

4I 51

24 59 56

30

S

41 , 5

M.

2

39 H.

22

30

"

30

0^1 52

60 2-. M.j 2»

^

M.|2.,!M,|J.

2" M.

2".

M. 1 2°8.

M ,2"'iM.

s

.. i; .. ^ .n

.

11. ,1 10. ! 9. 1

X

1

1. ii 1

».

1

1

.

1

.

« 

&. ,

l.

8. 1

ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHKUNGBN .

237

TABELLA MINVTORVM PEOPOETIONABILIVM QVINQVE PLANETAKVM.

r S

Saperior pars Septem trionalis.

<

i

0. 6.

' 1. 7.

1

2.

8.

1

SEPT. HER.

M.

2«.

M.

2«.

M.

2«.

4

8 12 16 20

24 24 24 24 24

24 24 24 24 24

24 24 24 24 24

24 24 24 24 20

16 12

8

4

1

2 3 4 5

6

7

8

9

10

11 12 13 14 15

16 17 18 19 20

21 22 23 24 25

26 27 28 29 30

59 59 59 59 59

59 59 59 59

58

58 58

58 58 57

57 57 57 56 56

55 55 55 54 54

53 53 52 52 52

56 52 48 45 40

36 26 16 6 56

46

36 , 20 4

48

32 16

36 12 :

48 24

.

36 10

44

18

52

26

1

51 50 50 49 49

48 47 47 46

45

45 44 43 42 42

1 41 40 40 39 38

37 36 36 35 34

33 32 31 30 30

24

48

12

36

24 44

4 24 44

4 24 40 46 12

28 44

12 24

36 48

12 20

28 36 44 42

29 28 27 26 25

24 23 22 21 20

19 18 17 16 15

14 13

12

11 10

9 8 7 6 5

4 3 2 1

29 28 27 26 25

24 23 22 21 20

19 18 17 16 15

14 13 12 11 10

9 8 7 6 5

4 3 2 1

M.

2«.

M.

2«.

' M.

2a.

M

HER. SEPT.

1 5. 11.

4. 10.

1

8. 9.

< R

tv4

Inferior pars meridionalis.

90

i

<

238 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS. TABVLA MINVTORVM PEOPORTIONALIVM AD REFLECTIONEM MERCVKIL recensere

PRIMA PARS.

ALTERA PARS.

5z:

0. 1.

2.

8.

4.

1

5.

<<

ii

i

1

1

M.

2«.

M.

1

2a.

M.

2«.

M.

2a. M.

,2a.

M.

2a.

54

1 46

48

27

32

1

57

12

30

1

53

56

46

16

, 26

8

1

1

33

58

57

41

29

2

53

53

45

44

i 25

18

2

2

34

55

58

10

28

3

53

49

45

12

24

28

3

3

35

53

58

39

27

4

53

45

44

39

23

38

4

4

36

51

59

7

26

5

53

41

44

1

22

38

5

37

46

59

36

25

6

53

38

43

24

21

56

6

7

38

43

60

4

24

7

53

29

42

58

21

4

7

9

39

33

60

31

23

8

53

20

42

22

! 20

10

8

14

40

29

60

58

22

9

53

11

41

46

19

16

9

20

41

22

61

24

21

10

53

2

41

10

|18

23

10

26

42

15

61

50

20

11

52

52

40

34

17

28

11

33

43

8

62

16

19

12

52

44

39

58

16

34

12

38

44

62

42

18

13

52

29

39

18

15

40

13

44

44

49

63

17

14

52

14

38

39

1 14

46

14

50

45

38

63

18

16

15

52

37

59

1 13

52

15

56

46

26

63

36

15

16

51

46

37

20

12

54

17

2

47

14

63

53

14

17

51

32

36

44

1 12

4

18

8

48

2

64

11

13

18

51

18

36

6

11

10

19

14

48

50

64

28

12

19

50

52

35

16

10

16

20

20

49

34

64

39

11

20

50

36

34

34

9

22

21

26

50

18

64

50

10

21

50

14

33

47

1 8

28

22

33

51

2

65

1

9

22

49

54

33

7

7

34

23

38

51

46

65

12

8

23

49

30

32

24

6

40

24

44

52

13

65

23

7

24

49

8

31

41

5

46

25

50

53

14

65

34

6

25

48

45

30

52

4

49

26

52

53

54

65

39

5

26

48

22

30

m i

3

52

27

54

54

33

65

44

4

27

47

49 29

20

2

54

28

55

55

13

65

48

3

28

47

34 28

33

1

56

29

57 i; 55

52

65

52

2

29

47

12

27

46

58

30

58 i 56

33

65

56

1

30

46

48

1 1

27

2a. 1

M.

32

57

12

1

66

r

►?:

M.

2a. 1

1

M.

2a.

M. 2«- M. 2a.

M.

1

2a.

äS

<

(

1 1

1

<

?3

11. ; 10.

9.

8.

7.

6.

1

n

M

ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 239 recensere

An die Tabellen schliesst sieh in der Upsalenser Handschrift ein kleiner Aufsatz über die Berechnung der Breiten von Venus und Merkur. Derselbe lautet:

Latitudinem Veneris et Mercurii invenire.

Cum argumento aequato intra tabulam declinacionis et refleetionis, cuius latitudinem quaere ac eins in angulo communi declinationem et reflectionem^ et seorsim scribe. Demum cum centro vero minuta proportionalia ad declinationem accipe, et ex tabella generali minutorum proportionalium cum eodem centro recipe minuta. ad reflectionem; hoc dumtaxat in Venere. In Mercurio autem addes aliam tabulam ad hoc deputatam. Vnumquodque sub suo genere scribe singulis aequatis per partem proportionalem. Vbi opus fuerit cum centro eins vero accipias deyiacionem, quae quidem in Venere septemptrionalis est, in Mercurio vero meridionalis, His itaque notatis multiplica minuta declinacionis per declinacionem eins; quod proveniet, erit prima latitudo, quae proveniet ex declinatione epicicli, quam serva. Si igitur declinacio fuerit reperta in prima parte tabulae, aut si argumentum aequatum fuerit in superiori parte circuli, centrum quoque minus 6 signis extiterit, aut si argumentum in inferiori parte circuli et centrum plus 6 signis habuerit, erit haec latitudo Veneris septemtrionalis , Mercurii autem meridionalis. Si vero argumentum fuerit in inferiori parte circuli centro minus 6 signis exeunte, aut cum argumentum in superiori parte epicicli et centrum plus 6 signis fuerit, erit haec Veneris meridionalis, Mercurii septemtrionalis latitudo; sie partem eins cognosces. Duc similiter minuta reflectionis in reflectionem, et proveniet reflectio aequata, quae, si argumentum minus 6 signis fuerit, centrum quoque in superiori medietate circuli, vel si argumentum plus 6 signis fuerit et centrum in inferiori medietate, erit haec Veneris septemtrionalis, Mercurii meridionalis. Si autem argumentum minus 6 signis et centrum in inferiori porcione circuli, aut si argumentum plus se

240 I. SCHRIFTEN VON COPPEBNIGUS.

micirculo ac centrum in superiori parte circnli ftierit, erit haec Yeneris meridionalis et Mercurii septemtrionalis latitndo. Has demum tres latitudines simul collige, si eiusdem partis faerint. ant minorem de maiori deme coUeetis prius latitndinibus, quae einsdem erant denominationis, et proveniet yel relinqnetur latitado yera quaesiti illius denominationis, a quo fuit subtractio.*

Die Tabellen des Hauptwerkes, zu welchen die vorstehend aus dem Upsalenser Manuskripte abgedruckten Tafeln die Vor

  • Der Abschnitt des Werkes »de revolutionibus«, welcher dem im Texte

abgedruckten Aufsatze des Upsalenser Manuskripts entspricht, findet sich im letzten Kapitel des sechsten Buches. Aus diesem wird der auf die Berechnung der Breiten von Venus und Merkur bezügliche Theil nach der Lesart der Säkulai^Ausgabe (S. 442] zur Vergleichung mit der Upsalenser Aufzeichnung nachstehend abgedruckt:

»Modus autem supputandarum latitudinum quinque stellarum erratica rum per has tabulas est Sed in Venere et Mercurio assumendae

sunt primnm per anomaliam commutationis discretam tres latitudines declinationis, obliquationis et deyiationis occurrentes, quae seorsum signentur, nisi quod in Mercurio rejiciatur decima pars obliquationis, si anomalia eccentri et eius numerus inveniatur in superiori parte tabulae, yel addatur tantumdem, si in inferiori, et reliquum yel aggregatum ex eis seryetnr. Earum yero denominationes , an boreae austrinaeye fuerint, sunt discemendae, quoniam, si anomalia commutationis discretae fuerit in apogaeo semicirculo, hoc est minor XG yel plus CCLXX, eccentri quoque anomalia minor semicirculo ', Aut rursus, si anomalia commutationis fuerit in circumferentia perigaea, nempe plus XC ac minus CCLXX, et anomalia eccentri semicirculo maior, erit declinatio Veneris borea, Mercurii austrina. Si yero anomalia commutationis in perigaeo circumferentia existente, eccentri anomalia semicirculo minor fuerit yel commutationis anomalia in apogaea parte et eccentri anomalia plus semicirculo, erit yicissim declinatio Veneris austrina, Mercurii borea. In obliquatione yero, si anomalia commutationis semicirculo minor et anomalia eccentri apogaea, aut anomalia commutationis maior semicirculo et eccentri anomalia perigaea, erit obliquatio Veneris borea, Mercurii austrina, quae etiam conyertuntur. Deyiationes autem semper manent Veneri boreae, Mercurii austrinae. Deinde cum anomalia eccentri discreta capiantut scrupula proportionum omnibus quinque communia, quamyis tribus superioribus ascripta, quae adsignentur obliqnationi , ac ultima deyiationi; post haec additis eidem anomaliae eccentri XC gradibns com

ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 241

arbeiten bilden, finden sich dort zwischen den beiden letzten Kapiteln des sechsten Buches (in der ed. princ. fol. 193^ — 195% in der Säkular-Ausgabe S. 438 — 441). Sie haben in den »Bevolntiones« eine andere Anordnung erhalten, sind aber auszttglich mit den Upsalenser Tafeln identisch.

Die drei Tafeln für Saturn^ Jupiter und Mars sammt der Tafel, ttberschrieben »Tabella minutorum proportionabilium quinque planetarum«, sind in dem grossen Werke in eine Tafel, die sich über zwei Seiten erstreckt, zusammengezogen. Coppernicus hat dies dadurch erreicht, dass er die Zahlen nicht von Grad zu Grad, sondern nur von drei Grad zu drei Grad hat abdrucken lassen, so dass er statt zwölf Kolumnen nur deren vier benöthigt. Davon stehen je die ersten drei der linken Seite der handschriftlichen Tafeln und je die ersten drei der rechten Seite neben einander, mit der Ueberschrifk »Satumi, lovis, Martis latitudo borea austrina«, auf der einen Seite der Revolutiones , die andern in ähnlicher Anordnung mit derselben Ueberschrift auf der zweiten Seite. Der Eingang der Tafel ist nicht, wie in den oben abgedruckten, auf beiden Seiten von 1 — 30 und — 29, sondern Coppernicus hat, wie schon früher angedeutet ist, die Bezeichnung durch Grade der Signa Zodiaci in solche nach »Gradus Zodiaci«  ersetzt und die doppelten Eingänge der Tafel neben einander verlegt.

Die »Tabella minutorum proportionabilium« bilden in ähnlicher Anordnung den Schluss der Tafel der »Revolutiones«. In dieser letzten Tafel wird die aus der Original-Handschrift der

ipso aggregato iterum scrapula proportionum commnnia, qaae occurrant, applicanda latitudini declinationis. His omnibus in ordinem sie positis mul-* tiplicentar singulae tres latitudines expositae per sua quaeqae scrupula proportionum, et exibunt ipsae pro loco et tempore omnes examinatae, ut denique Bummam triam latitndinum in bis duobns sideribas habeamus. Si fuerint omnes unius nominis, conjungantur , quae, prout maiores minoresve fuerint, tertiae latitudini diversae ab invicem auferantur, et remanebit praepollens latitado quaesita.« 

II. 16

242 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.

»Bevolutiones« aufgenommene Lesart der Zeile 11 (S. 438): 55|48 für 56148, wie die Ausgaben bieten, bestätigt; dagegen enthält die handschriftliche Tafel die Zahlen der Zeilen 28 — 31 in der Weise, wie die Ausgaben sie drucken, nicht wie die SäkularAusgabe nach dem Manuskripte geändert hat. Die ProportionalTheile auf S. 439 müssen genau dieselben sein, wie auf S. 438, aber in umgekehrter Ordnung; daher muss es in Zeile 7 statt 9|9 heissen 9|24 und für 47|24 in Zeile 21 : 46|24.

Bei den Tafeln der Planeten selbst wird man mehrfach sehen, dass wegen der geringeren Ausdehnung der Tafeln in den »fievolutionesa Coppernicus die Minuten-Zahl um eins erhöht hat, jedenfalls um grössere Genauigkeit der Rechnung zu erzielen. In Zeile 26, S. 438, wird die Lesart 2|19 statt 2;20 bestätigt. Die Mars-Tafel weicht gegen Ende der »latitudo septemtrionalis«  und in der ganzen »latitudo meridionalis« überschriebenen Spalte bedeutend von den Werthen der Revolutiones ab. so dass eine Uebereinstimmung beider Tafeln in den Minuten zu den Seltenheiten gehört.

Die noch übrigen Tafeln finden wir — mit einer Ausnahme — ebenso auf den folgenden beiden Seiten der »Revolutiones« zu einer Tafel vereinigt.

Die mit »Declinatio« und »Deviatio« überschriebenen Spalten der »Revolutiones« entsprechen natürlich den ebenso überschriebenen Tafeln der Upsalenser Handschrift; was letztere aber »Reflectio« nennt, heisst in der gedruckten Tafel »ObUquatio«. Während die »Deviatio« im Drucke wächst, nimmt sie in der Handschrift ab; sie ist in letzterer aber auch bis auf Sekunden genau berechnet, während die »Revolutiones« sich mit Minuten begnügen. Dieser Theil der beiderseitigen Tafeln ist also völlig von einander verschieden; die mit »Declinatio« und »Reflectio«  überschriebenen Spalten zeigen neben vielfachen Uebereinstimmungen ebenso bedeutende Verschiedenheiten. Die »Scrupula proportionum deviationis« überschriebene Spalte der Drucke stimmt,

ASTRONOMISCHE BÜCHER-EIKZEICHNL NGEN . 243

wie es wohl aach natürlich ist. nicht mit der handschriftlichen Tafel »Minuta ad declinationem« ttberein.

Die letzte Tafel fttr die »Refiectio« des Merknr ist in den Drucken überhaupt nicht vorhanden. Der Grund dazu ist leicht zu sehen; er liegt in den Worten »nisi quod in Mercurio reiioiatur decima pars obliquationiS; si anomalia eccentri et eins numerus inveniatur in superiori parte tabulae, vel addatur tantumdem, si in inferiori, et reliquum vel aggregatum servetur« (de rev. orb. cael. VI, 9, ed. saec. p. 442). Dadurch soll offenbar der Passus des Manuskripts ersetzt werden: »In Mercurio autem addes aliam tabulam ad hoc deputatam«.

Dass der Aufsatz der Handschrift und das Kapitel der »ReTolutiones« identische Rechnungen vornehmen lassen, ist unmittelbar einleuchtend. Als gleichbedeutend ausser »reflectioK und »obliquatio« erhalten wir aus der Yergleichung beider Texte noch : »argumentum aequatum« gleich »anomalia commutationis discreta«. »centrum« gleich »anomalia eccentri«. Die »Minuta proportionalia ad Declinationem« ersetzt der Text der »Revolutiones« (ed. saec. p. 443) noch durch die Worte: »post haec additis anomaliae eccentri XC gradibus cum ipso aggregato iterum [capiantur] scrupnla proportionum communia. quae occurrunt, applicanda latitudini declinationis«.

Ueberlegt man Alles genau ; so kommt man wohl zu dem Schlüsse, dass die Form, in welcher die Tafeln in den »Revolutiones« vorliegen, die jüngere, nach längerer Behandlung des Gegenstandes vereinfachte Form derselben ist. Denselben Eindruck macht auch die jeder Art der Tafeln beigegebene Gebrauchs -Anweisung. Die Form der Tafeln in dem grossen Werke ist abgerundet und glatt, sie ist nicht kürzer, aber übersichtlicher als die der Upsalenser Aufzeichnungen; im Prager Manuskript sind die Tafeln ohne Streichung geschrieben, wie aus einem Gusse. Wir dürfen also wohl mit Recht annehmen, dass die Tafeln der Upsalenser Handschrift eine ältere, vielleicht die

244 I. SCHRIFTEN VON COPPBBNICÜS.

ursprüngliche Form der gedruckten Tafeln darstellen, welche zum Zwecke des grossen Werkes revidirt, vereinfacht und in eine andere, ttbersichtlichere Ordnung gebracht sind. Dabei wurden, wie erwähnt ist, einige Tafeln als Überflüssig gestrichen, z. B. die oad reflectionem Mercurii« und »Minuta ad declinationema ; dagegen sind wiederum die »Scrupula proportionum deviationis«  hinzugefügt.

Was endlich die Zeit der Abfassung der Upsalenser Tafeln betrifft, so ist diese selbstverständlich vor Abfassung des Hauptwerkes »de revolutionibus« anzusetzen. Dass letzteres — mit Ausnahme des trigonometrischen Abschnitts — bereits vor 1532 vollendet war, scheint daraus zu folgen, dass die Feststellung des Apogäums der Venus, welche in den Upsalenser Kotizen auf eine Beobachtung des Jahres 1532 gegründet wird, in das Hauptwerk nicht aufgenommen ist, während Coppernicus die dort aufgeführten Bestimmungen des Apogäums der drei obem Pla^ neten, von denen die des Jupiter einer Beobachtung aus dem Jahre 1529 entstammt, schon verwerthet hat.

Die Zusammenstellung der Upsalenser Tafeln hat jedenfalls eine bedeutende Zeit in Anspruch genommen; sie kann aber nicht eher erfolgt sein, bevor Coppernicus wiederum nicht die im sechsten Buche der »Revolutionesa dargelegten Theorien entwickelt hatte. Man wird also wohl nicht irre gehen, wenn man die erste Redaktion der Planeten- und Sonnen-Tafeln, wie sie in dem Upsalenser Manuskripte vorliegt, in die letzten zwanziger Jahre des 16. Jahrhunderts verlegt.

3. Die Bücher-Einzeichnungen medicinischen Inhalts. recensere

Einige der wichtigsten Reeepte und medicinischen Anweisungen, welche Coppernicus in die von ihm benutzten Bücher eingetragen hat, sind bereits im ersten Bande Thl. 2, S. 312 ff. mitgetheilt. * Nachstehend werden die übrigen Notizen abgedruckt,

  • Von den a. a. 0. abgedruckten Einzeichnungen wird nachstehend

nur eine wiederholt: das im ersten Bande Thl. 2, S. 312 und 313 mitgetheilte Recept. Coppernicus hat dieses zweimal der schriftlichen Fizirung für würdig erachtet; es wird nachstehend in der Form abgedruckt, in welcher es derselbe in ein von ihm viel gebrauchtes Buch, die lateinische Uebersetzung des Euklid (die editio princeps vom J. 1482) eingetragen hat. Die Abweichungen der zweiten Niederschrift (in dem »Opus pandectarum«  des Matthaeus Silvaticus) sind unerheblich; sie sind bereits Bd. I, Thl. 2, S. 313 angegeben.

Der wiederholte Abdruck an diesem Orte erfolgt hauptsächlich, um die Abkürzungen des auf der lithographirten Tafel beigegebenen Facsimiie leichter yerständlich zu machen:

Recipe: boli armenici jij cinamomi ^ s. zeduarii 3ij tormentillae radicis diptamni \ an. 3ij

sandalorum rubrorum

rasurae eborum \ ^„ .,.

> an. 31

croci I

P^^" I an. 3ij

anthemiif?) acetosiJ

corticis citri \^ -.

margaritarum /

246 I. SCHRIFTEN VON COPPEBNICÜ8.

welche Coppernicus flir die Ausübung seines ärztlichen Bernfes in drei Folianten eingezeichnet hat, die gegenwärtig in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala aufbewahrt werden.*

I. Eine grössere Zahl von medicinischen Einzeichnungen weist die »Practica Valesci de Tharanta« auf**, welche sich Coppernicus zu seinem Hansgebrauche angeschafft und während seines ganzen Lebens eifrig benutzt hat.***

Die Einzeichnungen, welche das Titel-Blatt enthält, sind bereits im ersten Bande Thl. 2, S. 314 ff. mitgetheilt. Ein WiederAbdruck ist an dieser Stelle nicht erforderlich, zumal dort auch weitere erklärende Bemerkungen beigegeben sind. Nachstehend folgen die übrigen Recepte, welche sich auf der Vorderseite des

► an. 3i

} 3i

smaragdi

iacinti rubri

Zaphiri

08 de corde cervi 3i

carabae

cornu imicorni

coralli rubri

auri

argenti tabularum

zuccaris ^. s. vel quantum auffielt, fiat pulvis.

  • Die Aufzählung der medieinischen Werke, welche dem Coppernicus

ausser dem eigenen BUcher-Besitze in der Stifts-Bibliothek zu Franenburg fUr seine ärztliche Thätigkeit zu Gebote standen, findet sich Band I, Thl. 2, S. 310.

    • Einige bibliographische Notizen Über das s. Z. viel gebrauchte medicinische Handbuch, welches auch unter dem Titel »Philonium pharmaceuticum et chirurgicum« bekannt ist, sind Band I, Thl. 2, S. 306 und 420 beigebracht.
      • In seinem Testamente vermachte Coppernicus die »Practica Medicinae« des Valescus de Tharanta seinem Freunde, dem damaligen Dom-Vikar

Fabian Emmerich. Vgl. Band I, Thl. 2, S. 306.

Das Coppernicanische Buch kam später, wie die Einzeichnung auf Blatt 2^ angiebt, an das Jesuiter-Kollegium zu Braunsberg und ward dann mit der Bibliothek desselben nach Schweden entführt. (Im Kataloge der Universitätft-Bibliothek zu Upsala wird es gegenwärtig mit der Signatur «35. VII. 4« aufgeführt.)

MEDICINISOHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 247

unbedrackten vierten und anf der Rttckseite des letzten (360.) Blattes finden.

Anf dem 4. Blatte sind zunächst zwei Recepte verzeichnet. Das erste derselben lantet:

ft radicis apii faeniculi an 3 s.

capillosae florum buglosisae ros. an 3i

pass. 3 s.

myrobal. 8udorum(?) emblic. citrinorum an. 3i

agaricis sanae an. oüi

corticis artemisii 5üi Hieran schliesst sich ein Reeept, welches verstümmelt wiedergegeben seheint. Es lautet bei Curtze a. a. 0. S. 58 :

ft corticis istius(?) Jiii yere(?) 3 v dysimte 3iii masticis 3 s.

Darauf folgen drei Anweisungen zur Bereitung von Enthaarungs-Mitteln (wahrscheinlich zum Zwecke, die Tonsur stetig zu erhalten] :

Psilothrum. R uvas amidi an Si auripigmenti 3 s. calcis vivae 3iij md.

Aliud. ft pulveris praedicti 3ij saponis Jiij vel Siij. s. vel gxxviij.

Aliud.

ft hyosquiami J s. infunde in acetum per diem et noctem et siccatae guttae hederae 3* s- sevi ovrlli 3-8. misce et aromatisa.

Die beiden letzten Einzeichnungen des vierten Blattes tragen die Ueberschrift :

248 I. SCHBIFTEN YOX COPPBRNICUS.

De ovid mirabile.

R yitelloB y, albnmina yiij conquassato et yesicae oleo lini

eonfricatae indito etc. R Balis nitri eeu petri «<j J ^^^ ^^^ ^^^^ alnmini^ scissi gfj J

Auf der Kückseite des letzten (360.) Blattes steht zunächst die Notiz:

IX grana ordei faciunt Si? octo 3 facinnt 3. Dann folgen yier Recepte:

Ad conyersacionem dentinm et contra eorum dolorem.

R piretri scafizag^e (?) piperis 3® 3'

semen apii, balanstiae, capsulae glandium masticis^ cornu

tanri nsti, coralli rubri usti an 3i s. florum rosarum 3i aluminis, znccari 3 s. ex his fiat pulyis subtilis, nt alcool, qui postmodum cum

melle puro incorporetur , fiat per modnm linimenti,

sed prins mel bene depuretur ab eins immundiciis,

tum gingiyas confrica et exspne.

Pro mittenda urina.

R seminis communis amygdalorum frigidorum a corticibus excorticatorum an 3 s.. fiat ex eis lac secundum artem cum aequis diu relicJt(!) dissolyendo, fiant duo haustus, quilibet sit minor S Contra lapidem.

R philipenduli S s., cibebe, rorismarini an**^ 3i, herbae cornerii ss., fiat pulyis.

Unguentum quando distortum aliquod membrum.

R mirtilaginis, spilii, foenugraeci an ^üj? farinae malyarum radicis et cum decoccione florum camomillae, fiat emplastrum; in fortamentum addatur terrae sigillatae 5i et boli armenici Ji s.

MEDICINISCHE BUCHE R-EINZEICHNUNQEN. 249

Als letzte Einzeichniing — zur Abwechslang in griechischer Schrift eingetragen — enthält die »Practica Valesii« noch das Haarfärbe-Mittel, welches bereits im ersten Bande Thl. 2, S. 318 mitgetheilt ist:

MeXavoTpt^iov. fit Kup.ivou AXoTj; MeXavou oivou.

II. In dem mehrfach erwähnten Folianten, welcher die »Chimrgia« des Petrus de Largelata und das Lexikon des MatthaeuB Silvaticus enthält,"* finden sich ausser dem oben S. 245, 246 mitgetheilten längeren Recepte und der kurzen Anweisung »contra dissenteriama nur noch wenige £inzeichnungen, sämmtlich auf der Rückseite des vorletzten Bandes. Sie lauten der Reihe nach:

Item Buccus gallae quercetinae valet ad fistulas et ulcera eo abluta.

Item viscum de pomo arboreo tercio in cerevisia coque et ea colata cum pastu potato, valet contra podagram.

Contra paralisim corporis bonus (sc. succus).

R salivam, rutam, castoreum, decoque in vino et da bibere.

Contra colicam et yliacam

ft succum susquiami, acetum et farinam, misce et applica ad locum dolentem.

Contra dissenteriam

R garioflorum pulveris satis, mitte in vinum rubrum calidum, bibe ad noctem unum haustum et mane.

Contra pestem

R camforae oiöSSii; diptaminis 5 s., zuccaris candi 3iiij) fiat pulvis, qui debet recipi post infectionem ante de

  • Näheres über die »Chinirgia« des Petrus de Largelata und das Lexikon des Matthaeus Silvaticus ist im ersten Bande Thl. 1 , S. 336 und Thl.

2, S. 307 beigebracht.

250 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.

mnnctionem cum vino bono ad pondas floreni. Provocat sudores et carat.

Contra ruborem furie.

R camphoram, alibannm, murram; pnlverisentur etmittantur in aquam rosaceum sub aequali pondere et liniatnr ruber. Ad ulcera valet farina tritici cum melle mixta emplastrata. —

in. Bei weitem reicher sind die Einzeichnungen, welche Coppernicus dem »Hortus sanitatis« anvertraut hat. * Die Notizen auf der Rückseite des Deckels sind unwichtiger.** Auch die übrigen Aufzeichnungen können freilich nur durch die Beziehung auf Coppernicus und die Medicin seiner Zeit ein relatives Interesse beanspruchen. Sie finden sich auf den Vorsetz-Blättern

  • Ueber den »Hortus Sanitatis« vgl. Band I, Thl. 2, S. 308.
    • Die Rückseite des Deckels auf dem »Hortus sanitatis« enthält zunächst einige Uebertragungen von Krankhelts-Namen ans dem Griechischen

in das Deutsche:

Golica bt; bermc fuc!^

Dissuria talbe ^iffge

Lytargia (Lethargia?) ^eu^t toetltfun

Apoplexia bet [(aci^t

Epilepsia btc fallenbe \uäf

Peripleumonia epn gcflver

9$ff bet lunge, vnde orituir ptisis

Spasmus bei frampff.

Hierauf folgt die Aufzeichnung von zwei Compositionen ohne besondere Zweck-Angabe; auch sonst ist manches darin unverständlich. Ich lasse den Wortlaut nachstehend folgen, genau so, wie ihn Curtze (»Inedita Coppern.«  fp. 63) veröffentlicht hat;

( Kanneil Ingfer Nellken Item < Annis

Fenkelsott Gartenkommel Pudersenis iiij fAgl

► nyn fv\gl

MEDICINISGHE BÜCHEBr-BINZEICHNUNGEN. 251

l»™ ^ 2^, sowie auf a4^; ich lasse sie nachstehend in vollständigem Wortlante folgen:

Razes in secretis medicinae. Qui ex consuetudine quater in anno minui consuevernnt , cum ad quadraginta annos pervenerint, ter in anno minuantur, et cum ad sexaginta bis, et cum ad septuaginta semel, et post haec a minuitione caveant. Senes vero post annos sexaginta a minuitione capitalis yenae caveant, neque qui septuaginta quinque habeant annos, minuantur Vena basilica. Haec ille.

Item Estat ver dextras, autumnus hyemsque sinistras,

Quatuor haec membra: cephe. cor. pes. epar vacu anda. Ver. cor. epar. estas: ordo sequens reliquas.

Item Polipodium Engelsuss, adder Bteynlackeritze gesoten mit Anijs vnde fenchel vnde kumell, itzlichs gleich vil, yn eynn pfunt wassers, vnde dass getruncken macht den Bauch reine. Vnde treibet So mit auss vill böser feuctikeyt.

item Craussemuntze puluer yngenomen mit milch vortreibt die spolworme. Menta gesothenn vnde do mitte gebect dass zcusswoUenn gemacht benympt die Swolst behendirlich. Item die stime gestrichen mit dem Safft

' Flores Camomillarum \ Sumitates Absin thi I Folia Menthae crispae | Rose Lubec. ;

Item \ Malyae radices medium Ma Semina liny

Succus foliorum Salicis ma Oleum Rosaram pro gl Btopmtfi Mam.

252 I. SCHRIFTEN VON C0PPERNICÜ8.

benympt dasB heubt we. Der Safft getruncken mit honigwasser genanth Mnlsa stillet dass sausen In den oren.

Item MuBcaten gestossenn vnde gemisehet mit lorber vnde die genncz mit weyn machet wol harnen. Item der Samen von grasse mit wyn genuczet machet harnen. Item der Samen von Melonenn Machet wol hamenn vnde reiniget die lenden vnde Nyrenn.

Item kresse Samen gekauet yn dem Munde vnde gehalten vnder der Zcungen benympt ir die lemde vnd machet widdervmb reden. Nasturtium kresse alleyn gegessen ist nicht gutt, wen sie mynnert die krafft dess menschen vnde machet bosse feuchtung, went ess wechsett gern von feuchter erden vnd seiden yn der Sonne.

Item Marubium eyn kraut genant Gotisvorgessenn ist gutt Zcu brauchenn Vor die Pastilentz die blatter adder den saflFt mit eynem tuchelen genetz vnde darumb geslagen. Item der Saff von Marubium gemischet mit bomöll vnde den yn dy oren getan vortreibet iren gresszenn smertzen warhafftich.

Item wer der starkenn sucht wartten ist adder sie hett alss dann ist Apoplexia, der side ater nesselnn mit weyn vnnd trincke den dick iss vorgetth ym. Item Wer nut nett zcu stul gynge, Alsso dass er alleczeit gelust hette vnnd doch nicht schaffen mechte, der nucze mirra mit kresse brue, er genesset zcuhant.

MEDICmiSCHS BÜCHEB-EINZEICHNUNOEN. 253

Podagra.

Item die brue der ynne ruben gesotten seyn geBtrichenn vff wethun der gelider, alss vff Podagram ist fast gutt.

Item wenn die Snch adder gicht am dem leibe druck wo dass were, der neme Gastorinm, dass ist bebergeil, vnde side den yn weyj vnnd schmere sich an der selbigen stat, ess hillfft an zweifeil.

Item PoUey frisch gestossenn vnde vff dy such Podagra genant hilfft balde.

Baute.

Item Serapio der meister spricht, dass die bletter von raute gegessenn mit figen vnnd weiss nuss benemen den gifftigen vnde tottlichen schaden der Pestilentz, vnde ist das aller gewisthe Preseruatiuum dass man haben magk.

Item Ruta gesoten mit essig vnnd den genuczt benympt das we der brüst vnnd vortreibet den hust vnde ist gutt dene, die eynen kurtzenn odam han, vnde heilet dass geswer vff der lungen genant Peripleumonia do von dem menschen entsteet vnd herkompt die darre.

Item dass Saff von ruten gelossen yn dy nasse locher benympt das blutten. Widdervmb dass Saff von aternesseln machet blutten.

254 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.

Item Trefflich ist rute vor vorgifft. Alzo Serapio Von dem wesel, wen sie sich mit der slangenn beisset, szo isset Mustela raten, Szo mag ir dy Slange keinn gifft zcufugenn.

Item Ruten gesoten yn öle ynde dass wann yn die oren gelossen vertreibet die worme dor ynne.

Item Ruten Saff mit Lossen(?) ole gemiscet vnd mit essig vnnd dass heubt do mitte gestrichen benympt dass heubtes we.

Yritica nesselenn.

Item Nesselen Samen ist gutt calculosis. Dyascorides spricht : Nesselenn gesotenn vnn die gestossenn vnd ussen vff den bauch geleit weichet yn.

Item Nesselenn gesoten vnde die haut do mitte gewaschen heilet den bossen grind.

Item der Samen gestossen vnde gemischet mit honig vnde alzo genucz mit wyn benympt den alten hust vnnd räumet dy brüst in warheit.

Item der Same gepuluert vnd gestrawet yn den schaden

Cancer genant vortreibet den zcuhant.

>

Item eyter nesseln bleter in öle gesoten heilet wunden von dem dobenden hunde gebissen zcuhant.

MEDICmiSCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 255

Item welcher nicht Tele gehoreim mag der szal der selbigen nesseln wurtzelen yn weyn adder yn wasser syeden ynde das trincken ess hilff yn behende.

Item ater Nesseln gestossen unt salcz vnde mit eiger totem vnd mit honer Smalcz gemenget vnde yn den sweis bade die haut do mit bostrichenn zwe adder mall vortreibet dass Jacken vnnd rüde hutt.

Polegium polley.

Item wer sich am leybe krymert der siede polley mit wasser vnnd wasche sich mit dem warmen wasser iss vorget ym vnde wirt dama nicht rudigk.

Item Polley gepuluert vnde dy zeene do mitte gereben vortreibet alle smertzen do von.

Item Polley mit honig vnde salcz gemist hilff den lamen vnnd zcubrochen gelydem do uff geleit.

Item Polley gesoten yn weyn ist gntt genncz widder den snoppen vnde widder den fluss dess heubtes.

Endlich findet sich auf Blatt a4^ Folgendes :

Item Sueramp same genuczet vortreibet die spolworme vnde ist auch gut vor vorgifft besunder vor das beissenn der vorgifftigenn thire.

Convenit Acetosa calido stomacho item iecuri cordi, excitat appetitum comedendi. Item Succus immissus

n

256 I. SCHRIFTEN VON G0PPEBNICU8.

auribus pellit tumorem bie gejlwolft Item Saccus valet contra fluxum sanguinis alio nomine dissenteria. Nota quod aqaa acetosa mixta Teriaco valet maximnm contra pestem.

Anhang. recensere

Der VollBtändigkeit wegen darf an dieser Stelle, wo alles Material zasammengetragen ist, welches sich in Betreff der ärztlichen Thätigkeit von Coppernicus erhalten hat, der Abdruck eines »regimen sanitatis« nicht unterlassen werden, welches in zwei Ermländischen Manuskripten als von CoppernicoB stammend bezeichnet wird. Hipler (in seiner Schrift »Kopernikus und Luther« S. 68 ff.) hat dieses apokryphe Schriftstück nicht nur abgedruckt, sondern sogar einer philologischen Behandlung fttr wflrdig erachtet, weungleich er selbst die schweren Bedenken hervorhebt, welche gegen die Beziehung auf Coppernicus sprechen. Hipler sagt mit Recht, es sei dieses regimen sanitatis »im besten Falle anderswoher copirt«. Dennoch verzeichnet er bei seinem Abdrucke genau die Varianten der beiden erhaltenen Abschriften.

Das eine Manuskript, in welchem sich jene »Gesundheits-Regelung« erhalten hat, befindet sich auf dem Braunsberger Stadtarchive und stammt aus dem 17. Jahrhunderte. Die andere Abschrift gehört erst dem IS. Jahrhunderte an, ist aber einem älteren Originale entnommen, welches sich gegenwärtig nicht mehr nachweisen lässt. Sie ist enthalten in Katenbringk »Miscellanea Yarmiensia«, welche im bischöflichen Archive zu Frauenburg aufbewahrt werden. Dieser Sammlung ist der nachfolgende Abdruck entnommen :

Regimen Sanitatis D. Gopernici Canonici Warmiensis.

Januarius. Bibe de optimo vino, sanguinem non minnas, potionem non accipias, assato balneo utere, mane commede sed non nimium, nam superflua commestio febres generat. — Qai 1. 2. 5. 7. 8. 15. sanguinem minuerit, ipso anno morietur ; si tonitru sonuerit, ventos validos, abundantiam frugum significat.

Februarius. Sanguinem non minuas, potionem accipe, omuia quaevis commede, tarn acida, quam amara, caput custodi a frigore, vinum sive bonam cerevisiam bibe in balneo. Qui 6. 7. sanguinem minuerit, ipso anno morietur. Si quis 3. 7. 13. generatus fuerit, corpus eius usquequaque salvum permanebit, quod Beda Presbyter adnotavit. Si tonitru sonuerit, inimicomm et divitum mortem significat.

MEDICmiSCHE BÜCHERr-£INZBIGHNUN0EN. 257

Martins. Saepe layare et balneare bonom est, purga dentes fricans cum sale, non minuas sanguinem, provoca yomitum propter qaotidianoB febres, qnotidie commede seinen Rnthae, Salviae, foenicnli, assii ac petroBilini. — Qui 15. 16. sangninem minnerit, ipso anno morietnr et qui 7. minuerit, inmen oculoram amittet. Si tonitru sonuerit, ventos validos ac frug^m copiam significat.

Aprilis. Sangninem minnere propter pulmonem et alia impedimenta. Cmdas radices non commede non fumigantes, quia morbum syncopum ge* nerant. Qni 6. 7. 16. sangninem minnerit, eo anno morietur. Qni 8. minaerit, infra 40 dies procnl dubio morietur. Qui 1»^ intrante Aprilis ynlneratus fiierit aut potionem acceperit, aut statim aut cito morietnr. Si tonitru soDuerit, iucundum, fructifemm annum et iniquorum mortem significat

Mains. Mains quibusdam infirmis sanus est ac quibusdam non. Si vis sanus fieri, absynthium in vino plus valet quam in pura aqua coctum^ bibe potionem, commede salyiam, rutham sume. — Qui 7. 15. 18. minnerit sangninem, eo anno morietur. Si tonitru sonuerit, frugum ac fructuum copiam significat.

Juni US. Aquam fontanam propter pulmonem ieiuno stomacho bibe, lac sume coctum, in coena Ceduar, Betonica, Animonia utere. Qui 6. minnerit sangninem, eo anno morietur. Si tonitru sonuerit, copiam frugum et varias infirmitates in hominibus significat.

Julius. Si vis sanus esse, custodi te a nimia dormitatione, ab assato balneo, a piscibus palustribus et a minutione sanguinis, a caulibus et a similibus cibis. Potio tua sit gamandria, rutha, salvia, apium et anetum. — Qui 15. 17. sangninem minnerit, ipso anno morietur.

Augustus. Est periculosus; non custodiens te a frigore, infirmus eris, calidis cibis uti ac saepe balneare bonum est. Agrimonia, Polegium sume in refectionem. Qui 19. 20. minnerit sangninem , eo anno morietur. Qui in primo minnerit, vel yulneratus fuerit, aut potionem acceperit, statim aut in proximo die morietur. Infans si natus fuerit, non proficit, sed dira morte moritur. Si tonitru sonuerit, multi homines aegrotabunt.

September. Aliquas bucellas lacte perfuras ieiunus commode et omnes fructus maturos sume. — Qui 17. 18. sangninem minnerit, eo anno morietur. Si tertia tonitru sonuerit, copiam frugum significat.

October. Hoc mense tam yolatilia quam quadrupeda bona sunt, excepto cancro, qui tunc laeditur a maximo serpente ; mustum bibe, potia tua Sit Ceduar, galganum et cinamomum. Qui 7. minnerit sanguinem, eo anno morietur. Si tertia tonitru sonuerit, yentum yalidum et fructuum arborum inopiam significat.

Noyember. Noli calide balneare, potio tua sit zinziber, cinamomum et Cubeba. Qui 16. 17. minnerit sanguinem, eo anno morietur. Si tonitru sonuerit, frugum copiam et annum iucundum significat.

December. Custodi cerebrum tuum a frigore, ut per totum annum sis sanus in capite, aperi cephalicam et balnea quantum yis, pyretum et zinziber manduca. — Qui 6. 7. 15. sanguinem minnerit, infra 40 dies morietur. Qui finiente Decembri aut infra diem 4. yulneratus fuerit aut n. 17

258 I. SCHRIFTEN VON COPPEBNIOUS.

potionem acoeperit, in proximo morietur. Si tonitru sonnerit» copiam annonim> pacem et concordiam significat. —

Katenbringk hat der AbscUrift des voratehend abgedruckten »Regimen iMinitatis« die »Annotatio« folgen lassen: »Vis credibile est hocce regimen sanitatis a tarn celeberrimo yiro praescriptum esse maxime propter augoria, quae snperstitionem et inanes observationes sapere yidentnr; credo potins aliqna regimina sanitatis ipsins partns esse, ast plorima adscriptitia et fictitia.« 

Der letzteren Bemerkung wird Bicherlich ein jeder beipflichten , auch wer der Ansicht huldigt, Coppernicus habe in Betreff seiner ärztlichen Thätigkeit sich den Anschauungen seiner Zeit durchaus accommodirt. Von 4en »guten« und »bösen Tagen« der einzelnen Monate und den thörichten Observanzen ganz zu schweigen, reichen schon die Angaben über die Folgen der G(ewitter in den verschiedenen Jahreszeiten hin, um die Möglichkeit anszuschliessen, dass Coppernicus dieses »regimen« empfohlen haben könnte.

lY. Die Bücher-Einzeichnungen in griechischer Sprache. recensere

An verschiedenen Stellen des ersten Bandes ist die Absicht kundgegeben, die vereinzelten griechischen Bemerkungen, welche Coppernicus in seine Bücher eingezeichnet hat, im zweiten Bande in grösserer Ausführlichkeit zusammenzustellen. Nach wiederholter Ueberlegung wird jedoch davon Abstand genommen , weil eine solche Zusammenstellung der an sich unwesentlichen Notizen kaum ein relatives Interesse beanspruchen kann; es darf genügen, auf den früheren Abdruck zu verweisen.

Die griechischen Brocken, welche die <Daiv6(ieva des Aratus enthalten, sind Bd. I, Thl. 1, S. 411 und Thl. 2, S. 416 mitgetheilt. Die griechischen Notizen , welche sich in der Editio princeps des Euklid finden, sind Thl. 1, S. 412 und Thl. 2, S. 407 abgedruckt.

Von den reichhaltigeren Zusatz-Bemerkungen, welche Coppernicus in das Lexikon des Chresthonius eingetragen hat, ist eine Reihe grammatischer Notizen Band I, Thl. 1, S. 407 mitgetheilt. Sie bedürfen kaum einer Vervollständigung."^

  • Dass die Zahl der schriftlichen Zusätze, welche Coppernicus in

das Lexikon des Chresthonius eingetragen hat, nicht gross ist, lehrte der Abdruck in den Analect. Warm. S. 120. Hipler hat die Notate mit ziemlicher Vollständigkeit gegeben, es sind nur wenige übergangen; dennoch füllt die Zusammenstellung wenig mehr als den Baum einer Seite« 

17*

260 I. SCHRIFTEN VON COPPEBNICU8.

CoppernicuB bat sich vorzagsweise die abweichenden Fonnen der anregelmässigen Yerba aufgeschrieben, jedoch nicht ans der Lektüre; sie sind yielmehr nur ans dem Lexikon selbst excerpirt. Ghresthonins hat nämlich die unregelmässigen Formen der Aoriste, das Futurum und Perfectum bei der Präsenz-Form aufgeführt und Coppernicus dieselben nur an der entsprechenden alphabetischen Stelle im Lexikon eingereiht, um sie vorkommenden Falls schneller auffinden zu können."^

Man ersieht aus dieser Manipulation recht deutlich, mit welchen Schwierigkeiten zur Zeit von Coppernicus bei der Dürftigkeit der grammatischen Httlfsmittel die Erlernung der griechischen Sprache verknüpft gewesen ist. Coppernicus hat sich die unregelmässigen Yerbal-Formen selbst dann notirt, wenn das Präsens nur in geringer Entfernung von der Stelle aufgeführt war, wo jene nach der alphabetischen Ordnung einzureihen waren.

Eigentlich lexikalische Zusätze finden sich in geringerer Anzahl; auch von diesen erscheint es überflüssig, eine vollständige Zusammenstellung zu geben, wie dieselbe im ersten Bande angekündigt war. Coppernicus hat einige wenige Worte neu hinzugefügt, bei andern ausser der von Chresthonius gegebenen Ueber

  • Zu Belegen mögen die auf Seite 186^ notirten Verbal-Formen dienen;

es finden sich dort deren fünf dem Texte eingereiht:

»Tteitov^a«» TC. airo tou tzfxajm »iccTCTaxa« tc. airo tou TreTaCoi »iteirccuxa« cecidi a TitTrraj. »Ttsiruafiai« ir. ar.o tou irovOa'vofxai. »irsiroaxa« bibi a Tttvcu.

DasB Coppernicus seine grammatischen Notizen nicht systematisch verzeichnet und nicht alle von Chresthonius aufgeführten unregelmässigen Formen sich in alphabetischer Ordnung eingereiht hat, zeigt z. B. die Bemerkung z. S. 185 : »iretoofAat. p.. aito tou r^oL^ym, Coppernicus hat hier nicht angegeben, dass die Form ice(oo(i.ai auch von :re(d<n hergeleitet werden kann, wie es Chresthonius an betreffender Stelle angemerkt hatte.

GRIECHISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 261

setzang nocli eine weitere Bedeutung notirt, wie sie ihm bei der Lektüre anfgestossen war.*

Eine durchgehende Verbesserung hat die von Chresthonius gegebene Uebersetzung der griechischen Monats -Namen erfahren; allein auch hier genügt es, die Notate von Coppernicus anzufahren, ohne eine weitere Untersuchung anzuschliessen. **

  • So unwichtig die lexikalischen Zusätze an sich sind, welche Coppernicus im Ghresthonius angemerkt hat, so geben sie doch, gleich den

grammatischen Notaten, sichere Belege fQr den Eifer, den derselbe den griechischen Studien zugewandt hatte. Einzelne Beispiele sollen nachstehend angeführt werden:

Bei d^vrjoi fol. 7 ist »a^YjvaCe« hinzugeHigt, bei dOi); »d^Tipia« ohne eine Uebersetzung anzuschliessen ; fol. 119^ hat Coppernicus zugeschrieben: xatToi quamquam; fol. td4 xopxopuY^ fastidium; fol. 179l> icao; amicuB vel cognatus; fol. 188 icepticeoooi palleo; fol. 189 irepioaoc impar; fol. 243 ^eXXa xa, loca petrosa, caprinis apta pascuis. Fol. 245 ist neben dem Verbum cppovriC« notirt: cppovTioxtjc, jedoch ohne beigefügte Uebersetzung.

An einzelnen Stellen sind die griechischen Worte verbessert; fol. 151 ist bei (jLeTe)r>iov die richtige Form pieTat^piioN beigeschrieben, fol. 50 7>«ctxo( in -^Xe^jxot; verändert, ebenso fol. 249 der Druckfehler yeupoT(iT]to«  verbessert in x^ipo'zikri'ZQ^,

Bei einer Reihe von Worten endlich sind der von Ghresthonius gegebenen Uebersetzung noch andere Bedeutungen beigefügt: fol. 78 hatte Ghresthonius isaWäi durch vicissim erklärt, Coppernicus schreibt hinzu: »alternatim, per mutationem«; fol. 121a steht neben den von Ghresthonius gegebenen Uebersetzungen »laboro, aegroto, patior« hinzugeschrieben »de> f i c i o « ; fol. 131 ist bei »xavdo; pilus palpetrarum« notirt »angulus oculi«; fol. 230 hatte Ghresthonius Tera« durch »Interim, tandem, antea, brevi«  wiedergegeben, Coppernicus fügt noch hactenus hinzu; fol. 250 ist bei M'jicepopta locus extra fines« beigeschrieben »exilium«; fol. 245 hatte Ghresthonius zu ^iXt^o; keine Uebersetzung gegeben, sondern es nur durch >ixopp.oc«( erklärt, Coppernicus schreibt nach fol. 134 »truncus«  hinzu.

    • Coppernicus hatte ein bedeutendes Interesse an der richtigen Reihenfolge der attischen Monate, weil die chronologische Feststellung der durch

die Alexandriner überlieferten Beobachtungen der Alten zum Theil dadurch bedingt wurde. Er ist jedoch zu keinem festen Resultate gekommen ; die Schwankungen seiner Ansicht werden durch die mehrfachen Verbesserungen

262 I. SCHBIFTEN VON COPPEBNICÜS.

Der Vollständigkeit wegen mögen schliesslich noch die beiden kleinen Einzeichnungen eine Stelle finden, von denen nch

im Lexikon des Chresthonins hinlänglich bezeugt Die letzteren sollen — in Ergänzung der oben S. 60 ff. gegebenen Mittheilungen — in alphabetischer Ordnung nachstehend aufgeführt werden; von einer eingehenderen Untersuchung, wie sie Band I, Thl. 1, S. 413 angekündigt war, wird jedoch Abstand genommen.

Bo7]5pofi.id[)v hatte Chresthonius durch Junius übersetzt, Coppernicus verändert in »Augustus mensis«; TaiiriUms erklärt er für »Januarius«  (Chresthonius als October); den 'ExaT0(jLßai(6v als »Junius« (Chresthonius: Aprilis); den EXacpvjßoXCojv bezeichnet Coppernicus als Februar ins (Chresthonius: »December«), den Ba^^^Xuhs als »Aprilis« (Chresthonius: »Februarius«) , den MaifAaxTr](>td[)v als »September« (Chresthonius : »Augustus«) » den Mouvu^M&v als »Martius« (Chresthonius: »Januarius«). Den (von Chresthonius ausgelassenen) ni>av6>^i({iv schaltete Coppernicus an der alphabetisch richtigen Stelle ein (zwischen irra>/6; und iröpap^o«) und bestimmt ihn als »mensis October« (ursprünglich hatte er ihn für den »mensis Augustus«  erklärt, diese Bestimmung später jedoch weggestrichen). Den Sxipocpopic&v endlich, den Chresthonius als »Martius mensis« interpretirt hatte, bestimmte Coppernicus als »Majus«.

Fügt man nun in die Coppernicanische Beihenfolge der griechischen Monate, wie sie aus den vorstehend aufgeführten Notaten zum Chresthonius gewonnen ist, die von Coppernicus nicht bezeichneten Monate MeraYetxvufrv und Av^eoTT2pt(6N an den ihnen nach der gewöhnlichen Bestimmung zukommenden Stellen ein, so erhält man folgende Reihe:

'ExaT0(i.ßau6v [MexaYCiTVKÖN] BoT}^p|p.icuv

Juni Juli August

Maip.axTt)ptc6v nuave4'i(6v [Av^cTTjpicuVj

September October November

Iloaet^edbv rap.7)Xt<6v EXacpTjßoXuuv

December Januar Februar

MoüNU)ri(6v 0apyi]XM6v Sxtpo^opiduv März April Mai.

Genau in der vorstehenden Folge hatte Coppernicus die attischen Monate in einer Einzeichnung geordnet, welche sich auf dem Vorsatz-Blatte des Chresthonius niedergeschrieben findet:

Y « n G Q «p

Mttvi^toiv BapYT}Xt<Dv £xtpo(popt<0v Exarofjißaioiv Mexa^EiTVicov BoT^^popitov

Mai(i€txti)ptcDV Iluave^tmv AvQccgpimv Ilodei&Eoov FapiTjXtaiv Ekat^oktm^

Ä llt nm V*"" X*

GRIECHISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNaEN. 263

die eine auf dem Vorgatz-Blatte, die andere anf dem letzten freien Blatte des Lexikon von Chresthonius findet.

In der ersteren hat Coppernicus die griechischen Ausdrücke tUT einzelne Theile des Wagens (ohne Uebersetzung) zusammengestellt; sie lautet:

»Apfia, Si^poc, avTüE, X"*^^^ xavdot, xvtjvt], ito«.«*

Die zweite kurze Notiz bezieht sich auf die beiden kapitularischen Hauptorte Alienstein und Mehlsack; die näheren Beziehungen 'sind jedoch schwer zu enträthseln'^'^ :

»AXvoXi&ivY] c^TiS MeXaax cpEs ajif cotepa (sie!) BpoO«.

Nachmals hat Coppernicus jedoch diese ursprÜDgliche Reihenfolge der Monate geändert, indem er durch das Unterstreichen der Worte Av^ediTjpubv und IloaetSetdv, gleichwie dnrch die daninter gesetzten Zeichen des Thierkreises andeutete , dass er sich in der Anordnung geirrt habe. Dem Anthesterion hatte er nämlich ursprünglich das Zeichen des Steinbockes IST untergeschrieben, dieses später aber durchstrichen und das Zeichen des Wassermannes daftlr gesetzt. Unter dem Poseideon steht ebenso ausgestrichen nochmals das Zeichen des Schützen ^t, aber auch das des Steinbockes Z f letzteres gleichfalls durchstrichen. Unter dem Gamelion stand ursprünglich das Zeichen des Wassermannes «» ; dasselbe ist aber getilgt, ojine dass ein anderes Zeichen dafür substituirt wäre. Offenbar hat Coppernicus es nur verabsäumt, das fehlende Zeichen unterzusetzen.

  • Hipler, welcher die kleine Notiz zuerst mittheilte, (Anal. Warm. S.

121) hat sich in der Wiedergabe des ersten, fünften und vorletzten Wortes geirrt. Die Worte Apeia und xuT]fAa, welche Hipler gesetzt hat, haben gar keine Beziehung zum Wagen; es ist von Coppernicus überdies ganz deutlich oAp{j.a« und »xv^p.7]« geschrieben. Das drittletzte Wort lautet bei Hipler xa^eov, welches in der Bedeutung »Wagenkorb« wohl zulässig wäre; allein Coppernicus hat deutlich »xavdot« geschrieben.

    • Auch diese Einzeichnung hat Hipler (a. a. 0. S. 121) nicht richtig

wiedergegeben; sie lautet bei ihm:

AXvoXtj^ivT] aTiC MeXoax mio\) afA;pa>T£pa BpoO

Zunächst hat Hipler die Striche unter »^ti&«, »«pSe« und »Bpod« übersehen; sie zeigen deutlich an, dass diese Worte als Zahlzeichen gebraucht sind. Sodann heisst das zweite Wort nicht artC, sondern anh, das drittletzte Wort endlich ist deutlich als ip^e zu lesen.

Die Notiz würde bedeuten :

»Allenstein 1314, Mehlsack 865, beides zusammen 2179.« 

264 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.

Eine Beziehung der Zahl 1314 (qtrtS} zu Allenstein könnte vielleicht noch gefunden werden; nach einer Inschrift an der dortigen Kirche ist dieselbe im Jahre 1315 erbaut. Nicht zu errathen ist jedoch der Grund hir die Verbindung der Zahl 865 (({>(e) mit Mehlsack (die dortige Kirche ist 1330 erbaut ; im Jahre 865 war Preussen überhaupt noch nicht in die Geschichte eingetreten).

Dass die Zusammenstellung der griechischen Worte »irt^« und »d>cea mit Allenstein und Mehlsack als mnemotechnische Httlüsmittel von Coppernicus gebraucht seien, ist eine ansprechende Vermuthung Cnrtze's (Keliq. Copern. S. 4); derselbe hebt zugleich hervor, dass das zu AXvoXt&tvr] und McXoa« passende Wort Bpo^ recht gut als Vermittler des Gedächtnisses zum Behalten der Zahlen 1314 und 865 gebraucht werden konnte.

Anhang. Die unechten Schriften. recensere

1. Die Septem Sidera. recensere

Unter den irrthttmUch auf den Namen von Coppernicus übertragenen Schriften Bind die »Septem Sidera« yoranznstellen, ein Cyklns von sieben asklepiadischen Strophen, deren Inhalt sich auf die Mysterien der Geburt und Kindheit Christi bezieht.

Diese kleine Gedicht-Sammlung — den Zeitgenossen von Coppernicus ganz unbekannt — erschien erst zwei Menschenalter nach seinem Tode. Nähere Angaben über den Herausgeber, den Professor an der Universität Krakau Job. Broscius, ebenso die erforderlichen bibliographischen Notizen über die erste und die folgenden Ausgaben findet man im ersten Bande, Tbl. 2, S. 372 ff. Dort sind auch die äusseren und inneren Gründe zusammengestellt, welche gegen die Autorschaft von Coppernicus zu erheben sind.

Die beiden ersten durch Broscius besorgten Ausgaben der Septem Sidera sind nicht erhalten; der nachstehende Abdmck erfolgt nach der dritten Ausgabe, welche Broscius im Jahre 1629 zu Krakau in der Officin von Fr. Caesarius erscheinen liess.

266 UNECHTE SCHRIFTEN.

Das Titel-Blatt der Ausgabe Yon 1629, yon welcher sieh noch ein Exemplar auf der Universitäts-Bibliothek zu Erakau voj^efunden hat, enthält auf der Vorderseite nur einen Kranz Yon sieben Sternen und darunter die Worte »Septem Sidera«. Der Name »Coppernicus« wird überhaupt nur ein einziges Mal — fast schüchtern — in der Vorrede von Broseius genannt.

Die Widmungs-Vorrede an Papst Urban Vffl. {S. 3—6) lautet:

»Urbano VIII. Pontifici. Optimo Maximo.

Regis Regum incunabula et pueritiam, Beatissime Pater, Septem tabellis Tuae Sanctitati offero. NoYum est picturae genus. Non enim lignum, non aes, non tela defert istas imagines, sed coelum; color etiam in densissima nocte spectabilis. Artificium porro tantum, ut vel Apelli non cedat; dubito an non superet. Quadraginta octo imaginibus antiquitas coelum distinxerat : in his autem multa fabulosa, ut ex Hygino aUisque patet. Displicuit authori novae picturae, splendori coelesti tenebras fabularum permistas esse. Veritati lucem, luci veritatem jüngere aggressus^ primas tantum duxit lineas: paulo tarnen ante mortem commisit bono artifici colores inducendos. Hoc artis arcarnum per aliquot jam manus a Copernico in Academia Jagellonia ivit. De quo cum ego a praeceptoribus secreto didicissem, ut certiora haberem, in [Prussiam abii. Tacendo quaerebam, veritus ne tam praestans inventum, vel potius inventi residuum meas manus effugeret, vel, ut isto saeculo ingenia aemula sunt non docilia, quoquo modo averteretur. Ac tandem ab Illustrissimo piae memoriae Simone Rudnicio admissus ad veteres Varmiae bibliothecas, quarum nonnuUas jam violenta manus invasit dum nihil contemno, dum minutissimas etiam chartulas, quibus boni artifices aliquando praestantissima inventa breviter committunt, excutio: ad illud Archimedeum eupijxa, supiQxa, yentum est. Dejecit antiquas quadraginta octo imagines, noyas quadra

DIE SEPTEM SIDERA. 267

ginta novem mdnxit, fortasse ob septenarii dignitatem, yel quod magis credo, nt medinm haberet ab extremis aeqnaliter distans. Qnae enim tabella hnjus septenarii, illa quoqae totius seriei media est, hoc est yicesima quinta. Dens bone, qnam pnlchral qnam nitida! quam omnibns saecnlis atqne locis communis 1 Singnli versus stellae sunt, nuUi elisioni, vel ut mathematice loquar, nulli ecclipsi obnoxiae. Jam ante sedecim annos praemisso primo prodromo, de hac re nonnihil indicaveram: deinde, ante decem cum in Italiam irem, altere sub auspiciis ülustrissimi et Reverendissimi Domini Domini Martini Szyszkowski, Dei Gratia Episcopi Cracoviensis ; eorumque exemplaria nonnulla minuta forma Bomam ad amicos meos, nominatim vero Reverendum Dominum Abrahamum Bzovium transmiseram. Sed et ad alios per Germaniam. Viderintne illa Bayerns aut ejus successores, Dens quidem novit. Gerte neque iisdem principiis neque iisdem mediis, etsi ad eundem finem insistunt. Examinabuntur haec, uti existimo, ab iis, qui felicissimum Lynceorum Institutum sequuntur. Licebit cuique, pro suo arbitratu coelum, quod in haereditatem cunctis relictum est Plinio teste, distinguere. Ego hanc dispositionem a primo inventore Gopernico, Sanctae Sedi Apostolicae destinatam, ex antiquis Biblothecis produco, Tuaeque Santitati

Magno parens, ter sancte parens, cui credita coeli

Imperia, auspiciis dudum firmata Deorum, supplex offero; liceat enim uti Tui doctissimi Vatis carmine.

Dens Te, Beatissime Pater, Ecclesiae Sanctae diutissime conservet, ut Meliphtongae Tuae Apes mel suavissimum publicae per orbem tranquilitatis proferre nunquam cessent.

Sanctae Apostolicae Romanae Sedi et Tuae Sanctitati obsequentissimus

Joannes Broscius Doctor Medicinae, Baccalaureus Sacrae Theol. et ejusd. facultatis

Ordinarius in Acad. Crac. Professor.« 

268 UNECHTE SCHRIFTEN.

SIDUS 1.

CHßISTüM A PROPHETIS PR0MI88ÜM PROPONIT.

Promissnm capitis cemere Principem, Qui Yos in populum qnandoqae liberam Praestans asserat heros, In regnoqne sno beet.

Expectate parnm, mox aderit Pias; Non est is Pario marmore durior, Nee qaisqaam citas aeqae Votis annait optimis.

Sed differt animi eonsiliam sai, Ut desideriis fervidioribas, Expeetatas hie Hospes Possit gratioT exeipi.

Quam vero veniet Pastor Olympias, Tarn distenta ferent abera eandido Plenae lacte eapellae, Plenae pignoribas bonis.

Non jamenta feras disjiciet Leo. Malcebit pavidam mitis ovem Lapas. Hie nascetar amomom, Ulie cinnama, saccaram.

Paseet lanigeras Pastor ovicalas, Omni laeta dabit pascoa copia; Uno millia fönte Potabit sitientia.

fons perspicao splendidior vitro. Sammis orte eitra principiam jagis, Hae delabere tandem, Gentis pelle taae sitim!

DIE SEPTEM SIDEBA. 2S0

SIDUS IL

CHRISTUM A PATRIBÜ8 DB8IDBRATÜM PROPONIT.

Cur sie aula domus Empyreae patetf Et sol ante latens clarior emicat? Dulci mella liquore E duris scopulis flnant?

Mundus bellipotenS; attonitus silet, Palchris laeta nitent arva coloribns, Miro fragrat odore Agr bis nimiam locis?

Praegnans Helisabeth, quae sterilis fuit, Cum praegnante canit Virgine carmina, Claro jubila plansu In snmmos abeunt polos.

Ulam saepe frequens Angelus in Domnm, Laeta fronte volat, laetior evolat: Regem nuntiat illunt, Qni venturus agit moras.

snmmi soboles inclyta principis Pura nascere jam, nascere Virgine I Jam descende paterno Expectate nimis sinn !

Te desiderio poscimns intimo, Gonsolare pios ocius anxios. Eja yise snpeme Imam Parvule patriam !

Felix ante sacras una puellnlas, Quae coeleste sno fert utero decusi aurora serenum Velox Luciferum vehe!

270 UNECHTE 8CHBIFTEN.

8IDU8 ni.

0HRI8TUH DE YIHälNE NATUM PRIE SE FEßT.

Quis fulta posnit te puer in casa? Quis laedi tenerum frigoribns yetat? Virgo summa Maria, Qaae flavam religat comam.

Simplex munditiis, dotibus aurea, Quam semper nitidam, semper amabilem, Sanctus Spiritus aura Caelesti replet intime:

Natum virgineo confovet in sinu, Et lactat niveo nobilis ubere, Dat solatia flenti Mater sedula filio.

Eine bos, hinc asinus creber anhelita In terra posito te refovet genu; Quem plebs nosse negabit, Hunc norunt animalia.

Descendit superis huc quoque de polis Cantans Angelicus cum radiis chorus: Summo gloria Patril Fax Sit pacis amantibus!

Ad praesepe sono protinns exciti Pastores yeniunt a grege simplici; Christo gloria nato! Fax Sit pacis amantibus!

Goelum dulcisonis carminibus sonat, Per mundi resonant jubila machinam : Uni gloria trino ! Pax Sit pacis amantibus!

DIE SEPTEM SIDERA. 271

SIDU8 IV.

CHRISTUM lUXTA LEGEM GIRCUMGISUM DEGLIRAT.

Lux octava suo Incet in ordine : Lux divina noya lucet origine: Infans nomen lESUS Gircumcisus habet datum.

Ex hoc annus habet principium die, Quo primum voluit funder^ sanguinem Nuper natus lESUS, Largis non sine lachrymis.

Omnes huc homines currite perditi! Hie est noBtra salus unica parvulus! Sanctum nomen lESU Nomen nempe salutis est.

Si quis juncta videt damna periculis, Amisflisqne timet pauperiem bonis: Hüne ditabit lESUS, nium bI pius invocet.

Si cui Leviathan insidias parat, Si munduB satagit vel caro fallere: Hie exoret lESUM, Fiet tutior illico.

Si quem tabificus morbus habet diu, Si cum terribili morte premit payor: Se commendet lESU, Et Bolatia sentiet.

Hoc quicunque novum nomen amabile Per concepta sibi vota vocaverit, Hunc Bervabit lESUS, Fretum praesidio suo.

272 UNECHTE SCHRIFTEN.

SIDUS V.

CHRISTUM A TRIBUS HAGIS ADORATUM EIHIBET.

Quod fnlget medio sidas in a^re, Hanc reges Ephratae dacit ad insalam: Bequem vultis? lESUM? Ista sub easula latet.

Ingressi stabulum sternimini solo, Et prOBi pnernm eorpore parvulnm, Regem mente supremum Confestim veneramini.

Surgentes humili poplite eemni, De gazis puero mnnera promite, Aurum thusqne Sabaeum, Et myrrhae laerymas gravis.

Nunc Yuitum pueri cemite blandulum: Nunc cum matre licet virgine colloqui: Hie est noster lESUS, Huic nomen MARIAE manet.

Hunc olim Balaam pollicitus fuit^ Yisurum Dominum se procul impius: Haec est Stella lacobi Splendens gentibus ex domo.

Spectatum satis est jam, Proceres pii, Gentes ista sciant nuncia plurimael Promptis ite camelis Pergentes aliam viam!

Herodes etenim rex nimis improbus Est Yulpes animo callida sub dolo, Mox mactaret lESUM, Hie si nosset enm fore.

DIB SEPTEM SIDERA. 273

SIDUS VI.

CHRISTUM IN TEMPLO PBAESENTATUM MAlOf E8TAT.

Praesagit mihi mens neseio quid boni, In templum placidns nos animos vocat. . Si dignaris, eamns Mox, Mox, mi Simeon senex!

Aras snmmns adit^ snspice, Pontifex: Et de more saeras immolat hostias. Diversis holoeaustis It coelo redolens oder.

En praestans hnmili mente pnerpera Offert hunc Domino filiolum Deo, Torquatasqne colnmbas, Grepans cereolum sacrum.

Hanc matrem reliqao consimilem gregi Lugtrarique sno cum puero putant; Atqui Virgo pudica Sanctorum Dominum gerit.

A quo tanta precor lumina dimieant? An 8ol totus in hanc insiliit domum? Hac lux fulget ab ara? Non ! hoc a puero venit.

Tardos accelera, mi Simeon, gradus, Ulnis et puerum suscipe fervidis; Huius lumine vultus Jam Yultu satia tuum.

Hunc in te residens Spiritus innuit,

Quem Visums eras esse Dei micans

Lumen lumine Christum I

Nunc in pace mori juvat. n. - 18

274 UNECHTE SCHRIFTEN.

siDus yn.

CHRISTUM PüERUM DTTSS DOOTORES DUODENNEM COLLOGAT.

Ad GhriBtum puerum nimc pneri boni. Accedendo piis dicite vocnlis: Felix hospes lESU Expectatns ades diul

Ecquid qnaeso vales? unde redis precor? Ut cessere tibi die age singula? Nam nos multa periela Vexavere miBerrimos.

Herodes furiis impins horridis Aceensus pueros undiqiie bimnlos CoUeetos velut agnos, Ferro eonseeuit truci.

Qai qnondam foimTis unmine trimuli, Fratram terribilem vidimus heu neeem ! . Planctus astra parentum Pervenere snb aurea.

Aegypto redii salvus ab infima MultoB ante dies in patriam meam; Hie autem duodennis Coelestem veneror patrem.

Ad me eandidoli cnrrite parvnli! Vivendi speeimem sumite nobile! In sacram simul aedem Hanc me coneomitamini !

Admiranda Dei cemimas in domo: Doctores medio enm pnero senes Disceptant super illo Messia memorabili.

DIE SEPTEM SIDERA. 275

Quam prudenter inops verba facit puer! Quam solerter eis explicat abdita! Nunc interrogat illos^ Nunc respondet acutius.

DoctoB ingenium coelitus inditum Non longi Senium temporis efficit: Hie canus puer est bis, Hi sunt bis pueri senes.

Annumeravi

Anno quo Bis Septem Phoebus rerum puleherrima bis sex Roma capity Lunae quinque ter orbis habet. (1629.)

Cracoviae

In Officina Francisci Caesarii.

i&^

2. Kleinere Dichtungen. recensere

Ausser dem Cyklus der »Septem Sidera« wird noch die Autorschaft von zwei kleinen Gedichten dem Coppernicus zugeschrieben.

a) Das erste ist ein unbedeutendes Epigramm, welches Coppernicus im Jahre 1512 an Dantiscus gerichtet haben soll:

IIpoc 'IwavvTjv TovAivoSeajiova. Hie est dictus ubique curialis, Est et nomine reque curialis. Musarum Studiosus est lyraeque, Verbis carmina iunxit exsolutis Nexu non pereunte Linodesmon.

Die Gründe, aus denen das vorstehende Gedichtchen nicht auf Coppernicus übertragen werden kann, sind im ersten Bande Thl. 2, S. 376 zusammengestellt. Es musste aber die Unechtheit auch an diesem Orte schon deshalb ausdrücklich hervorgehoben werden, weil jene Verse noch in dem vorliegenden Werke (Band I, Thl. 1, S. 27) irrthümlich als von Coppernicus herrührend bezeichnet worden sind. Das unbedeutende Machwerk ist übrigens erst seit Kurzem durch den Druck bekannt geworden* ;

  • Das Epigramm »lipo«; Icoawriv tov Aivo&eop,ova«[ ist erst im Jahre 1855

durch Dominik Szulc (^ywot. Mik. Kop. p. 74) veröffentlicht worden; es hatte bis dahin in einer Handschrift der Krakauer Universitäts-Bibliothek versteckt gelegen, über welche die folgende Anmerkung nähere Auskunft giebt.

KLEINERE DICHTUNGEN. 277

68 ist aus einer unkritischen Kompilation über das Leben und die Schriften von Coppernicus hervorgezogen, welche sich aus der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts handschriftlich auf der Universitäts-Bibliothek zu Krakau erhalten hat."^

  • Auf der Universitäts-Bibliothek zu Krakau wird aus der Mitte des

17. Jahrhunderts eine Reihe von Manuskripten aufbewahrt, welche sich auf die Geschichte der Uniyersit&t beziehen: »Fastorum Studii generalis almae Academiae Cracov. Tomi YU per Martinum Badymi^ski, GoUegii Maioris Professorem, S. Sedis Apostoliciae Protonotarium a. 1658 consignati«. Im 4. Bande dieser Folge befindet sich eine »Gemmen tatio de vita et scriptis Nicolai Copernici«. Diese ist (zugleich mit einem Abdrucke der »Septem Sidera«) im Jahre 1873 als Festschrift der Universität Krakau zur 4. SSkular-Feier des Geburtstages von Coppernicus veröffentlicht worden (p. 17—23).

Radyminski stellt in seiner »Commentatio« einige Notizen ttber das Leben von Coppernicus zusammen. Vorzugsweise aber ist er bemüht, in aufrichtiger Pietät gegen Coppernicus die Lehre von der £rd-Bewegung zu vertheidigen und namentlich auch von dem Vorwurfe der Schrift-Widrigkeit zu befreien. Badyminski hat gute Quellen vor sich gehabt, von denen wir einige nicht mehr besitzen; u. a. kennt er Briefe von Rheticus an Gameraritts und »Volphius«. Allein andererseits ist er oft recht unkritisch verfahren. Dass er S. 21 den 10. Juli 1524 statt 1528 angiebt, ist nicht hoch anzuschlagen; dagegen ist nicht zu entschuldigen die Mittheilung, dass die Denkschrift über die Verbesserung der preussischen Mttnze auf der Tagfahrt zu Posen von Coppernicus Überreicht worden seil — Sogar über die Krakauer Universitäts-Verhältnisse ist der Verfasser der »Fasti Studii Greneralis almae Academiae Gracoviensis« schlecht unterrichtet. Er lässt Coppernicus mathematische »Gollegia publica« bei Brudzewski hören, obwohl letzterer bereits vor 1491 die Reihe seiner mathematisch-astronomischen Vorträge abgeschlossen hatte. Endlich soll nach Radymi^ski's Angabe die »prima et secunda laurea« dem »Magister artium« Coppernicus in Krakau zu Theil geworden sein, während die erhaltenen Promotions-Bttcher bezeugen, dass derselbe keinen akademischen Grad in Krakau erhalten hat.

Bei diesem unkritischen Verfahren Radjrminski's in der Mittheilung wichtiger Lebens-Verhältnisse von Coppernicus darf es nicht Wunder nehmen, dass er in einem verhältnissmässig unbedeutenden Punkte leichtfertiger erscheint.

BadymiÄski giebt nämlich mit bestimmten Worten an, dass das Gedichtchen mit der Ueberschrift »NixoXao« 6 Koic^epvtxoc icpo« losawrjv tov Aivo5eop,ova« dem Epithalamium vorgedruckt sei, welches Joh. Dantiscus zur Hochzeits-Feier des Königs Sigismund I. gedichtet hatte. Nun besitzen wir aber den von Dantiscus selbst besorgten Abdruck seines Gedichtes, welcher bei Joh. Haller zu Krakau 1512 erschienen ist, und dort findet sich

278 UNECHTE SCHRIFTEN.

b) Wichtiger ist es, hier nochmals mit besonderem Nachdrucke hervorzuheben, dass auch die bekannte sapphische Strophe nicht von Coppernicus herrührt, welche man gern für einen Denkspruch des Coppernicus ausgegeben hat, oder gar für eine Grabschrift, welche er sich selbst, von Reue über sein wissenschaftliches Vergehen erfasst, gedichtet habe:

»Non parem Pauli gratiam requiro »Veniam Petri neque posco, sedquam »In crucis iigno dederas latroni^ »Sedulus oro«.

Die Verse sind alt und bereits früh mit Coppernicus in Verbindung gebracht. Ein jüngerer Landsmann desselben, Dr. Melchior Pymesius (f 1589), hat sie zur Unterschrift für ein EpitaphBild gewählt, welches er in die Pfarrkirche zu St. Johann stiftete. Die beiden ältesten Biographen von Coppernicus, Starowolski und Gassendi, kennen das Bild, wie die Unterschrift nicht. Beides wurde weiteren Kreisen der Gelehrten-Welt erst ein Menschenalter nach dem Erscheinen von Gassendfs »vita Copernici« durch Hartknoch's »Alt und Neues Preussen (S. 371) vorgelegt. Hartknoch fügt der Geschichte und Beschreibung des Bildes nur die Bemerkung hinzu: »Dieses Bildnüss des Copernici lassen die Frantzosen und andem oft abconterfeyen« ; über die Autorschaft der beigefügten Verse spricht er sich nicht aus.

)

anch nicht die geringste Andeutung von jenem vermeintlich Coppernicanischen Epigramm. Ebensowenig ist letzteres in dem Abdrucke enthalten» welcher aus einer alten Abschrift im 2. Bande der »Acta Tomidana* (p. 30—39) veröffentlicht ist. Da jedoch kein Grund vorliegt, die Zuverlässigkeit Badyminski's in Zweifel zu ziehen, so bleibt nur die Annahme, dass er die in Rede stehenden Verse in einem Exemplare des Haller'schen Druckes handschriftlich vorgesetzt gefunden hat. Allein unter dieser Voraussetzung sind seine Worte wiederum nicht besonders glücklich gewählt. Er sagt nämlich: »Exstat argutum epigramma Epithalamio praefixum, quod Johannes Dantiscus .... in Nuptias S. Poloniae Regis Sigismundi primi Cracoviae anno 1512 typis ediderat«.

KLEINERE DICHTUNGEN. 279

Auch von Späteren ist eine Untersuchung über den Dichter der erwähnten sapphischen Strophe nicht angestellt. Vielmehr wurden die Verse, welche Pymesius dem Coppernicus in den Mund legt, als sie unbeanstandet aus einer Biographie in die andere übertragen waren, allmählich als Coppernicanische ausgegeben, und schliesslich gar als eine Grabschrift bezeichnet, welche Coppernicus sich selbst gedichtet habe."^

Es ist Hipler's Verdienst, den letzteren Mythus zerstört zu haben. Er hat das Gedicht aufgespürt, dem die Strophe entnommen ist, einer 34 Strophen langen sapphischen Ode auf das Leiden Christi, welche Aeneas Sylvius Piccolomini, der spätere Papst Pins 11., im Jahre 1444, also hundert Jahre vor dem Tode von Coppernicus gedichtet hat."^"^ Freilich sucht Hipler noch die

  • In den Worten : »Non parem Pauli gratiam requiro« liegt allerdings

nicht bloB ein allgemeines Bekenntniss unserer menschlichen Schwachheit vom christlichen Standpunkte ; es hat Pymesius vielmehr sicherlich auf den Widerstreit Bezug genommen, in den nach der damals viel verbreiteten Meinung das Coppernicanische System zu dem kirchlichen Glauben getreten sei. Lichtenberg hat dieser Auffassung einen starken Ausdmck gegeben, indem er in seiner Biographie des Coppernicus (Verm. Schriften VI, 128) von dem Denkmale des Pymesius sagt: »Vielleicht gilt das Monument zwar dem subtilen Mathematiker, aber noch weit mehr dem bussfertigen astronomischen Sünder, der, wie einige Frömmler wähnten, im Leben durch die ketzerische Lehre, dass sich die Erde um ihre Achse und um die Sonne bewege, eben den verfolgte und verläugnete, den Petrus und Paulus auch einmal in ihrem Leben verfolgt und verläugnet hatten, und der nun hier in einem sapphischen Seufzer Busse thut und bekennt, dass er ein armseliger Schacher gewesen sei. So genommen erinnert diese Grabschrift an eine andere, die ihm Ziegler in seinem »Schauplatz der Welt« (S. 40) gesetzt hat, die zwar nicht Sapphisch, aber ganz in dem Geiste jener Sapphischen abgefasst ist:

Im Lehren war ich falsch, im Leben war ich frumm, Die Kugel dieser Welt lief mit mir um und um : Nun schick' ich meinen Geist, der soll die Steme zählen, Der Himmel lasse mich den Himmel nur nicht fehlen.« 

    • Im Pastoral-Blatte für die Diöcese Ermland (1874 S. 30 ff.) hat

Hipler das ganze Gedicht mitgetheilt, aus welchem die dem Coppernicus zugeschriebene Strophe : »Non parem Pauli gratiam requiro etc.« entnommen ist Sie bildet in diesem Gedichte, welches mit den Worten: »Quid tibi

280 UNECHTE SCHRIFTEN.

Ansicht zu retten, es habe Coppernicus die fremden Verse, welche er sieh als Denksprach im Leben ausgewählt hätte, auch als Unterschrift für das Epitaph-Bild bestimmt, welches noch bei seinen Lebzeiten angefertigt gewesen sei."^

tandem soelerate quaeris« beginnt, die 32. Strophe. Gredichtet ist dasselbe von Aeneas Sylvius Piccolomini im Jahre 1444, welcher damals eben in die Dienste des Kaisers Friedrich III. als Geheim-Schreiber getreten war; ihm hat der Dichter auch die Ode zugeeignet.

  • Noch im Jahre 1855 hatte Hipler, als er »des Ermländischen Bischofs

Johannes Dantiscus und seines Freundes Nikolaus Kopernikus geistliche Gedichte« herausgab, die Strophe »Non parem Pauli gratiam requiro« geradezu als »Epitaphium Nicolai Copernici ab ipso scriptum paulo ante mortem« bezeichnet. Nachdem er später diese vermeintlich Coppernicanischen Verse in dem Gedichte von Aeneas Sylvius aufgefunden hatte, trat er den Rückzug dadurch an, dass er meinte, »die glückliche Wahl der trefflichen Unterschrift auf dem Thorner Bilde werde jeder Unbefangene auf Kopernikus selbst zurückführen müssen, da kein anderer als der Portraitirte selbst das Recht habe, sich den schönen Vergleich mit dem Schacher zu erlauben«. Die Bekanntschaft aber, welche Coppernicus mit dem Gedichte des Aeneas Sylvius durch die Wahl jener Strophe bekundet habe, führt Hipler (die Porträts des Nikolaus Kopernikus S. 21) darauf zurück, dass ein Neffe des Dichters, der nachmalige Papst Pius HI., mit Lucas Watzelrode, dem Oheim von Coppernicus, innig befreundet gewesen sei.

Zweite Abtheilung. Zeitgenössische Schriftstücke zum Leben und zur Lehre von Coppernicus. recensere

II.

ZEITGENÖSSISCHE SCHRIFTSTÜCKE

ZUM LEBEN UND ZUR LEHRE VON COPPERNICUS.

Auf den nachfolgenden Blättern sollen uns die von den unmittelbaren Zeitgenossen des Coppernicus ausgegangenen Druckschriften, bez. Briefe zum Abdruck kommen. Die nach dem Tode von Coppernicus veröffentlichten Schriften über ihn werden im dritten Bande Verwerthung finden.

Dass Aber Coppernicus und seine Lehre bei dessen Lebzeiten nur sehr Weniges der Oeffentlichkeit übergeben ist, darf uns nicht Wunder nehmen. Das Werk »de revolutionibus« ist ja erst im Todesjahre des Verfassers erschienen , der »Commentariolus« femer, welcher ein Decennium früher geschrieben war, hatte unr in den Freundes-Kreisen Verbreitung gefunden. Sonach ist es wohl erklärlich, dass die Männer der Wissenschaft eine zurückhaltende Stellung bewahrten, da ihnen doch lediglich die Grund-Anschauungen des Coppernicanischen Weltsystems bekannt geworden waren.

Nur dem begeisterten Schüler und Apostel der neuen Lehre, welchem die Pforten zu dem Heiligthume ganz geöffnet waren, stand es zu, einen eingehenderen Bericht über die Entwickelung der kosmischen Anschauungen seines Meisters zu veröffentlichen. In dankenswerther Weise hat Rheticus, wo sich ihm Gelegenheit dazu bot, dieselbe gern

284 SCHKIPTEN VON RHETICÜS.

benutzt, seinen wissenschaftlichen Schriften Mittheilungen über das Leben nnd den Charakter des grossen Mannes einzufügen.*

Leider sind gerade diejenigen Schriften von Rheticus verloren, welche die reichste Fundgrube fQr das Leben seines Lehrers und die Oenesis des Systems geboten hätten: die Biographie, welche er von Coppernicus verfasst und die Schutzschrift, in welcher er denselben gegen den Vorwurf der Schriftwidrigkeit seiner Lehre vertheidigt hatte.**

  • Schon Gassendi hat, die hohe Bedeutung der Schriften von Rheticus

richtig würdigend, grössere Auszüge aus dessen »Narratio prima« seiner »Vita Copernici« einverleibt.

    • Im ersten Bande, Thl. 2, S. 493 ff. ist bereits erwähnt, dass die

beiden im Texte angeführten Abhandlungen von Rheticus im Drucke nicht erschienen und» wie es scheint, auch handschriftlich nicht mehr vorhanden sind. Es werden diese Denkmale der Pietät des dankbaren Schülers auch von keinem zeitgenössischen Schriftsteller erwähnt, und ihre Existenz scheint der nachfolgenden Generation ganz unbekannt gewesen zu sein.

Unsere Kenntniss von der Existenz der beiden Abhandlungen von Rheticus beruht allein auf der Erwähnung derselben in dem Briefe, den Giese nach dem Tode von Coppernicus, am 26. Juli 1543, an Rheticus geschrieben. Dieses fUr die Coppernicanische Forschung so wichtige Schriftstück wird unten in seinem ganzen Wortlaute mitgetheilt werden. Die bezüglichen Stellen sind jedoch auch an diesem Orte herauszuheben : » . . . . Quin optem etiam — schreibt Giese — praemitti vitam auctoris, quam a te eleganter Bcriptam olim legi, nee deesse historiae aliud puto, nisi exitum

vitae« »Vellem adnecti quoque opusculum tuum, quo a Sacra rum Scripturarum dissidentia aptissime vindicasti telluris motum«.

A. Schriften von Rheticus. recensere

L Die Narratio Prima i^ recensere

Der nachfolgende Abdruck der »Narratio prima« erfolgt nach der ersten von Rheticus selbst besorgten Ausgabe, welche zu Danzig

  • Einige Vorbemerkungen über die »Narratio prima« des Rheticus

finden sich bereits im ersten Bande, Thl. 2, S. 395 £f. ; eine Uebersicht des Inhaltes ist ebendaselbst S. 426 — 444 gegeben.

Der Titel »Narratio prima« ist von Bheticus für seine Abhandlung gewählt worden, weil dieselbe sich nur auf einen Theil des Werkes »de reYOlutionibus« beschränkt, und Bheticus die Absicht hatte, noch einen zweiten Bericht folgen zu lassen. Er hebt dies an drei Stellen seines Berichtes ausdrücklich hervor; auf dieselben wird in den Anmerkungen später noch besonders verwiesen werden.

An der ersten Stelle sagt Bheticus, er habe die Absicht gehabt über den Lauf des Mondes und der Planeten ausführlicher zu berichten, um den grossen Nutzen kundzuthun, den die Lehre von Coppernicus für die Wissenschaft haben werde. Allein der gegenwärtige Bericht würde dadurch zu sehr angeschwollen sein, deshalb werde er einen besonderen Bericht folgen lassen, »peculiarem hac de re Narrationem instituendam duxi«.

Aehnlich drückt sich Bheticus an zwei späteren Stellen aus : » . . . Verum enimvero, — sagt er am Schlüsse des Abschnittes »enumeratio novarum hypothesium«, — cum haec non tam huius loci siut, quam alter ins cuiusdam disputationis etc.« — Die letzte Stelle findet sich in dem Abschnitte »hypotheses motnum quinque planetarum« ; sie lautet: »Motus absidum planetarum, quemadmodum et alia quaedam, alteri etiam reservantur Narrationi«.

286 SCHRIFTEN VON RHETICÜS. ,

1540 erschienen ist."^ [Die Interpunktion und Orthographie ist jedoch nicht beibehalten, sondern dem gegenwärtigen Gebrauche angepasst.)**

Dass Rheticus noch einen zweiten Bericht habe wollen erscheinen lassen, ersehen wir auch aus dem unten (S. 287 ff.) mitgetheilten Vorworte zum zweiten Abdrucke der »Narratio prima«, worin der Herausgeber seine Freunde auffordert, sie möchten für die Verbreitung der Abhandlung Sorge tragen, damit »tali pacto Altera Narratio maturius emittatur«.

Ein zweiter Bericht ist jedoch nicht erschienen. Der Grund liegt m&he, da Rheticus bekanntlich gleich nach seiner Bückkehr aus Preussen von Coppernicus die Erlaubniss erhielt, dessen grosses Werk selbst dem Drucke zu übergeben.

  • Der Bericht des Rheticus über das Werk »de reyolutionibus«, in der

Form eines Sendschreibens an seinen einstigen Lehrer Johannes Schoner in Nürnberg abgefasst, ist unter unmittelbarer Inspiration von Coppernicna auf dem bischöflichen Schlosse zu Lobau niedergeschrieben, aber erst von Frauenburg, nach der Rückkehr von einem mehrwöchentlichen Besuche bei Tiedemann Giese, nach Nürnberg abgesandt.

Anfänglich war das Schriftstück nur handschriftlich in Freundes-Kreisen verbreitet, ward jedoch bereits in den Winter-Monaten 1539/40 bei Franz Rhode in Danzig zum Drucke befördert.

Diese erste Ausgabe der »Narratio prima« zählt 38 Blätter in klein Quart; sie hat weder Blatt- noch Seiten-Zählung, wohl aber Kustoden und Signaturen (A— K a 4 Blatt).

Die erste Seite enthält den Titel, Blatt l*' ist weiss. Der astronomische, der Haupttheil der »Prima narratio« findet sich auf Blatt 2« — 31» (H 111). — Unmittelbar an diesen Bericht über das Werk von Coppernicus schliesst sich, ohne dass im Drucke auch nur ein Zwischenraum gelassen wäre, der Anhang, das »Encomium Borussiae« Blatt 31> — Blatt 35« (H ui bis I III).

Blatt 35» enthält in den ersten drei Zeilen die Datirung des ganzen Sendschreibens : »Ex Musaeo nostro Varmiae IX Calend. Octobris anno Domini MDXXXIX«.

Unmittelbar darunter folgt die Zuschrift eines »Henricus Zeelius«, welcher die von Rheticus gebrauchten griechischen Worte erklärt und die Druckfehler zu verbessern bittet, »quae non quidem nostra negligentia sed nescio quo fato, dum editionem properamus, irrepsere«.

Der Druck- Vermerk findet sich fol. 36» : »Excusum Gedani per Franciacum Rhodum MDXL«. Das Druckfehler-Verzeichniss folgt erst nach zwei leeren Seiten auf 37^ und 3S<^.

Die Zahlen sind in der editio princeps ganz willkürlich behandelt; sie sind bald mit römischen, bald mit arabischen Zahlzeichen gedruckt. Es schien jedoch kein Grund vorzuliegen, hier eine Aenderung eintreten zu

I. DIE NARRATIO PRIMA. 287

Einen zweiten Abdruck der »Narratio prima« besorgte gleich nach dem Erscheinen der Original-Ausgabe für das (geschäftlich damals abgeschlossene) Süd-Deutschland ein Freund von Rheticus, der durch seine zahlreichen Schriften wohlbekannte Achilles Pirminius Gassarus.* Ihm hatte Rheticus noch von Danzig aus ein Exemplar seiner »Narratio prima« zugesandt und in einem Begleit-Briefe einige Einzelheiten über Coppernicus und dessen Werk beifügt.^ Die literarische Gabe hatte in dem empfänglichen Gemflthe des gleichgestimmten Freundes

lassen; auch die Thorner (Säkular-) Ausgabe hat die wunderliche Schreibung der Zahlen von Rheticus beibehalten. Die Brüche sind in der editio princeps durchweg nach unserer Weise geschrieben; sie sind selbstverständlich in den vorliegenden Abdruck übernommen. Die übrigen Ausgaben dagegen — mit Ausnahme der zweiten und der Thorner — haben nach Mästlin's Vorgänge (welcher, wie unten näher berichtet wird, die »Narratio prima«  des Rheticus dem .»Mysterium cosmographicum« von Kepler als Anhang beigegeben hat) die Brüche mit Worten bezeichnet abdrucken lassen.

Was die Orthographie betrifft, so ist nur bei wenigen Worten, wie bei dem so oft wiederkehrenden »apoglum« die Schreibweise von Rheticus beibehalten. Alle späteren Herausgeber — mit Ausnahme der Warschauer — haben gleichfalls die Schreibart »apogtnm« übernommen, selbst Mästlin, welcher in den Anmerkungen lediglich die Form »apogaeum« anwendet. — Die grossen Anfangs-Buchstaben, welche Rheticus häufiger gebraucht, sind nur bei einzelnen Worten, bei riSoh, Luna, Orbis magnus, Yeteres und einigen terminis technicis, sowie bei »Praeceptor« übernommen. — Kleinere stilistische Aenderungen , wie sie Mästlin der grösseren Deutlichkeit wegen nicht selten vornimmt, sind unterlassen.

  • Achilles Pirminius Gassarus, (geb. 1505, also ein Decenninm

älter als Rheticus), war ein angeregter, nach verschiedenen Richtungen thätiger und angesehener Gelehrter. Er hatte 1522 die Universität Wittenberg aufgesucht und darauf seine Studien in Wien und Avignon fortgesetzt. Zu der Zeit als Rheticus seine »Narratio prima« schrieb, lebte Gassarus als Stadt-Physikus in dessen Geburtsstadt Feldkirch, später in Augsburg (f 1577).

Ausser verschiedenen medicinischen Abhandlungen hat Gassarus astronomische und historische Schriften verfasst; sie sind in Jöcher's GelehrtenLexikon B. V. aufgeführt.

    • Wir wissen dies aus der Dedikations-Epistel, welche Gassarus seinem

Abdrucke der Narratio prima vorangestellt hat. Er schreibt an Vogelinns: »Hitto tibi libellum .... quem Geotgins Joachimus Rheticus .... una cum epistola horum rerum refertissima ex Gedano admededit«. Dieser Begleit-Brief des Rheticus, in welchem u. a. sicherlich auch vertrauliche Mittheilungen über Coppernicus enthalten waren, ist leider verloren.

288 SCHRIFTEN VON RHETICUS.

gezündet. Voll Begeisterung Aber die ihm zugekommene Knnde von der nenen Lehre war Oassams sofort bereit, Ar dieselbe Propaganda zu maehen. Er setzte sich mit Georg Winter zu Basel in Verbindung und Hess bei diesem die Narratio prima »libeUum . . . admirabilem, undiquaque ad stnporem usque icapaSoEoiraTov« von Neuem auflegen.*

  • Der von Gassarus besorgte Abdruck der »Narratio prima« ist in

Octav-Format erschienen und umfasst — den Namen-Index eingeschlossen — 122 Seiten. Es folgen auf den bedruckten Theil des Buches noch 3 leere Blätter, auf deren letztem sich das Wappen des Druckers findet; auf dem drittletzten steht der Druck-Vermerk : »Apud Robertum Winter Basileae Ao. 1541«.

Das erste Blatt enth&lt den — etwas yeränderten — Titel. Es ist der Name Rhetlcus hinzugefügt ; ausserdem wird noch hervorgehoben, dass dem astronomischen Theile das »Encomium Borussiae« angehängt ist. Auf den Titel folgt das von Bheticus aus Alcinous gewählte Motto und sodann ein von Vogelinus an Gassarus zum Abdrucke ttbersandtes Epigramm ; letzteres ist bereits im ersten Bande Tbl. 2, S. 427 abgedruckt.

In vielfacher Beziehung charakteristisch ist das Vorwort, welches Gassarus in der Form eines offenen Briefes an seinen Freund Vogelinus dem Abdrucke der »Narratio Primaa vorangestellt hat :

DoctiBsimo Yiro D. Doctori Georgio Yogelino

Gonstantiensi, Philosopho et Medice, Amico tanquam Fratri,

AchilleB P. GasBarus Lindauensis

Salutem dicit

En mitto ad te, Vir excellentissime, (bcrctp icp^c t6v -/jpaxXeiov X(9ov, Libellum hunc non modo novum, nostrisque hominibus ignotum, sed tibi quoque, ni plane fallor, admlrabilem, et undequaque ad stuporem usque icapaSo^dbTaTov. Quem Georgius Joachimus Rheticus, artium liberalium magister, mathematumque apud Vittembergam aliquando Professor, civis et amicus mens summus, superiorlbus diebus una cum epistola harum rerum refertissima ex Gedano ad me dedit. Qui liber, licet consuetae hactenus docendi methodo non respondeat. possitque non unico themate usitatis scholarum theoricis contrarius et (ut Monachi dicerent) haereticus existimari; videtur tamen novae, verissimae astronomiae restitutionem , imo t9)v icaXiY7evT)o(av haud dubio prae se ferre, praesertim cum de eiusmodi propositionibus evidentissima decreta jactitet, super quibus a doctissimis non modo mathematicis.. sed philoBophis maximis, etiam non citra sudorem, quod aiunt, in toto terrarum orbe diu controversum esse nosti : nempe de sphaerarum cooles tium numero, siderum distantia, Solls regimine, planetarum tum situ tum circulis, Ann! stata quantitate, aeqninoctiorum solstitiorumque notis punctis, Terrae denique ipsius et loco et motu, similibusque arduissimis rebus. Quorum om

I. DIE NARRATIO PRIMA. 289

Nach diesem zweiten Abdrucke sind — bis auf die Thorner Säkular-Ausgabe des Werkes »de revolutionibus« — die späteren Ausgaben der »Narratio prima« sämmtlich besorgt. Gassendi bezeichnet sogar irrthümlich den von Gassarus besorgten Abdruck als den einzigen; die Danziger Ausgabe kannte er gar nicht."^

nium rationem decisionesque , dum diversis, attamen suis nuper adinventis apodixibus fideliter demonstraturum se homo hie adserat: non video, qui argumentum illud ab nostri seculi eruditis explodi, convelli aut contemni debeat. Nam yel apud mediocriter mathesi imbutos ipsosque adeo (ut sie loquar) ephemeridistas, res astronomicas (quae tamen scientiarum ab clrcini caiculique iufallibilem rectitudinem certissimae creduntur) non una in parte hodie tum temporum dimensione tum motuum observatione claudicare, nee, quod geometria peculiariter profitetur, ad amussim semper quadrare constat. Proinde, carissime Georgi, cum plurimis in Urania difficultatibus liberari, abstrusissimos insuper nobis nodos aperiri sentiamus, transmissum hunc libellum, rogo, diligenter perlege, lectum acrius diiudica, iudicatum vero fac age cuncds mathematum cultoribus, praecipue autem yicinis tuis, unice commenda et evolvendum subinde propina, si yel tali pacto non solum Altera Narratio maturius emittatur, sed ex integre rarum hoc, et prope Divinum opus (cuius irepioy-^v, tanquam index, Narrationes istae ostendunt) notum magis factum amari et crebrioribus votis ab auctore ipso, homine procul dubio incomparabilis doctrinae, Herculeique sive potius Atlantici laboris efflagitari, totumqae etiam per amici mei observandissimi praesentium scriptorum iustigationem, operam et sedulum calcar communicari nobis aliquando possit. Id quod iuscriptione hac cum primis sie curatum yolo, per te nimirum rerum physicarum peritissimum, tui similibus honestissimae huius disciplinae sectatoribus occasionem praebere, ut digna gratitudine iunioribus Crescendi copia atque maioribus eruendae yeritatis ansa contra plebeiorum oculorum examen etiam tam liberaliter quam uberrime detur; cernis enim liquide, quid professio ista desideret, quidque et quam magnifica elenehus hie promittat. Quare cum ingenuis, ut soles, animum adyerte, ut ita li bellum hunc suscipere excipereque pergatis , ne integre et splendissimo conyiyio, cuius hie gustum valde opiparum facimus, yeluti erepto faucibus famelicis suayissimo bolo priyatos atque penitus defraudatos nos esse posthac dolenter feramus ac tristius queramur. Bene, mi amice, yale et me amando yulgi hoc in negotio iudicium ride, siquidem non dubium est, quin noyitas ista absque rancore doctis omnibus tum grata tum utilis aliquando futura sit.

Veldkirchii Rhetiae, a nato Servatore Christo M. D. XL. anno.

  • Gassendi ist Über den Aufenthalt des Rheticus zu Frauenburg —

wie schon im ersten Bande hervorgehoben wurde — sehr dürftig unterrichtet. So lässt er denselben bereits im Jahre 1540 nach Deutschland zurückkehren und auf seiner Rückreise, von Danzig aus, das Manuskript u. 19

290 SCHRIEEN VON RHETICUS.

Einen vollständigen Abdruck der «Narratio prima« (mit dem Anhange »Encominm Bornssiaeaj findet man — ausser den beiden Separat- Aasgaben Ton 1540 und 1541 — nur in dem Anhange zu den ersten Ausgaben von Kepler's »Mysterium cosmographicum«.*

der »Narratio prima« an .Gassarus übersenden. » . . . . Haec ex narratioDO Prima Bhetici, qui Secundamne conscripserit, an illa edita uspiam fuerit, an alicubi adhuc delitescat, asseverare non possamus. Editum damtaxat, cum hac Prima habemus Borussiae Prussiaeve Encomium, quod idem conBcripsit onaque Warmia ad Schoneram misiti memorato anno MDXXXIX ac IX Calend. Octobris. Betinait vero penes se utriusque exemplum, quod cum inseqaente anno in Germaniam rediens transmisisset ex itinere (Gedano puta Dantiscove) in Bhetiam, ad amicum veterem ac eruditum virum Achillem P. Gassarum, ipse Gassarus anno proximo, hoc est MDXLI, edi Basileae utrumque curavit«. (Vita Copernici p. 29.)

  • Der »Prodromus dissertationum cosmographicarum continens mysterium

cosmographicum« war bekanntlich Eepler's erste grössere Schrift. Er hatte sie von Gratz an seinen Freund und Lehrer Michael Mästlin nach Tübingen gesandt, welcher dieselbe sehr beifällig aufnahm und zum Drucke beförderte»

In richtiger Würdigung der hohen Bedeutung der »Narratio Prima« für das Coppernicanische System hatte Mästlin dem »Prodromus« von Kepler einen Abdruck jener Abhandlung beigegeben. Die Gründe führt er im Vorworte an: »Quoniam in hoc prodromo Keplerus saepe ad Bhetici Nar rationem appellat .... ego eam una cum Encomio Borussiae ad iungendam omnino necessarium censui. Idque tanto magis, quod videbam e duobus his scriptis magnam Prodromi partem, ubi stilus ob brevitatem nonnulla abrupit, plurimum lucis accepturam esse. Accedit, quod etiam multa in ipsis Copernici libris loca obscuriora Bheticus hie ex professo explicat, unde haec Narratio et Encomium loco brevis in Copernicum commentarii haberi possunt«.

In derselben Weise hatte Kepler selbst im Eingange seines »Prodromus«  den Werth der »Narratio Prima« hervorgehoben » . . . . Nunquam id facilius docuero lectorem, quam si ad Narrationem Bhetici legendam Uli autor et persuasor existam«.

Trotz dieser bestimmten Erklärungen Kepler's und Mästlin's hat Frisch, der jüngste Herausgeber von Kepler's Werken, es nicht für gut befunden, die »Narratio Prima« dem »Prodromus«' beizugeben, weil Mästlin »ohne Wissen und die vorherige Zustimmung von Kepler« gehandelt habe. Kepler's Worte, auf welche sich Frisch ausserdem beruft, hat er miss verstanden. Keineswegs aus inneren Gründen, sondern lediglich der erhöhten Druckkosten wegen hatte Kepler seiner Schrift die »Narratio Prima« ursprünglich nicht beifügen wollen. —

I. DIE NARRATIO PBIMA. 291

Die »Narratio prima« allein ist abgedruckt in der zweiten (der ZQ Basel 1566 erschienenen] Ausgabe des Werkes »de revoln

Mästlin's Aasgabe der »Narratio prima« ist sehr verdienstlich. HSstlin giebt keineswegs — wie Ghissarus es gethan hatte — einen blossen Abdruck der Editio princeps; er hat den Text vielmehr in mehrfacher Beziehung leebarer gestaltet, leichte Irrthttmer von Rheticus verbessert, nur selten weitergehende Aenderungen vorgenommen. Es hat Mästlin ferner, dem Verständnisse des Lesers entgegenzukommen, die beiden Figuren dem Texte eingefügt, welche dem nachstehendou Abdrucke gleichfalls beigegeben sind. (In der Editio princeps fehlen diese »Schemata demonstrationum«, von denen MSstlin annimmt, sie hätten sich zweifelsohne im Manuskripte vorgefunden, seien jedoch »nescio qua incogitantia« in Wegfall gekommen ; es scheint die Annahme wohl mehr begrttndet, dass Bheticus sie in der Daoziger Officin nicht in wUnschenwerther Weise hat können ausfuhren lassen-.)

In der Vorrede zu seiner Ausgabe der »Narratio prima« legt Mästlin ein offenes Bekenntniss seines wissenschaftlichen Glaubens an die Coppernicanische Lehre ab. »Etenim Gopernici hypotheses omnium orbium et sphaerarum ordinem et magnitudinem sie numerant, disponunt, connectunt et metiuntur, ut nihil quicquam in eis mutari aut transponi sine totius Universi confusione possit; quin etiam omnis dubitatio de situ et serie procut exclusa manet«. (Ganz irrig ist es demnach^ Mästlin mit Beckmann — Erml. Ztschr. II, 247 — als schüchternen Anhänger der Coppernicanischen Lehre zu bezeichnen, welcher nur »durch Kepler hingerissen, sie gelegentlich in Schutz genommen habe«.}

Abgesehen von den kleineren Textes-Zusätzen, in denen Mästlin die Belegstellen zu den von Bheticus eingeflochtenen Citaten beifügt oder auf den »Prodromus« Kepler's verweist, giebt derselbe eine fortlaufende Inhal tsUebersicht der einzelnen Abschnitte. Vor allem aber finden wir in der Ausgabe Mästlin's eine Beihe wissenschaftlicher Ausführungen, von welchen einige für die Geschichte der Wissenschaft nicht unwichtig sind.

Auf S. 103 ist hinzugefügt ein »Schema anomaliae praecessionis aequinoctiorum et inaequalis magnitudinis anni tropici« ; eine längere Ausführung enthält Seite 129, 130: »Schema utriusque librationis pro obliquitatis et verae aequinoctialis cum eclipticae sectionis Aiutatione monstranda«. Das grOsste Interesse jedoch bietet eine Anmerkung zu dem Abschnitte: »Hypotheses motuum quinque planetarum secundum longitudinem«. Mästlin hat dort (S. 141) einen Brief Tycho Brahe's an Peucer — aus dem Jahre 1588 — mitgetbeilt, in welchem jener seine Zustimmung zu der Coppernicanischen Anordnung der Himmelskörper ausspricht. (Brahe's Brief wird unten an der betr. Stelle abgedruckt werden.)

Noch reicher mit wissenschaftlichen Zusätzen ausgestattet hat Mästlin seinen zweiten Abdruck der »Narratio prima«, welcher der Ausgabe von Kepler's »Prodromus« beigegeben ist, die ein Viertel-Jahrhundert nach der

19*

292 SCHRIFTEN VON RHETIGUS.

tionibas«, so wie in der Warschauer und der Thorner (Säkular-) Ausgabe des CJoppernicanischen Werkes.

Von dem »Encomium Borussiae« ist ausser in den drei vorstehend aufgeführten, vollständigen Ausgaben der »Narratio prima« nur ein besonderer, und noch dazu unvollständiger Abdruck erschienen, Welchen die Acta Borussica im Jahre 1751 brachten (II, S. 413 — 425). Eine deutsche Uebersetzung lieferte Beckmann in der »Zeitschrift für Geschichte und Alterthumskunde Ermlands« 1866 (III, S. 1 — 28).

Der nachstehende Abdruck der »Narratio prima« lehnt sich — wie oben bereits bemerkt wurde — ganz an den Text der Editio princeps an; allein der Titel ist nicht beibehalten, sondern ans denselben Qrflnden, wie in der Thorner (Säkular-) Ausgabe umgestaltet.

Auf dem Titel-Blatte der Editio princeps findet sich nicht einmal der Name des Verfassers. Der Titel lautet daselbst: »Ad clarissimom virum D. Joannem Schonerum eruditissimi viri et mathematici excellentissimi, reverendi D. Doctoris Nicolai Oopernici Torunnaei Canonici Varmiensis per quendam iuvenem, mathematicae studiosum, Narratio prima.

ersten VerOffentlichang 1621 in Frankfurt erschien. Hier hat Mästlin n. a. eine längere Auseinandersetzung mit Tycbo Brahe (S. 113 — 115) abdrucken lassen in Betrefif der Einwendungen, welche dieser einst in seinen »Progymnasticis« gegen die Coppernicanische Lehre erhoben hatte. Ausserdem hat er zu dem in der ersten Ausgabe mitgetheilten Briefe Brabe's an Peucer eine »Additio posterior« nachgetragen, in welcher er Brabe's Zustimmung als hinfällig bezeichnete, weil sie zum Theii auf falschen Prämissen beruhe.

GEORGII lOACHlMI RHETICI

DE LIBRIS REVOLÜTIONUM

NICOLAI COPERNICI

NARRATIO PRIMA.

ALCINOÜS.

/

Clarissimo yiro D. Joannl Schonero

ut parenti suo colendo

G. Joachimus Rheticus S. D.

Pridie IduB Maias ad te PoBnaniae dedi literas, quibus te de suscepta mea profectione in Prnssiam certiorem feci, et significatnrnm me quam primum possem, famaene et meae exspectationi responderet eventug, promisi. Etsi autem viri iam decem septimanas in perdiscendo opere astronomico ipsins D. Doctoris, ad quem conceBsi, tribuere potui, cum propter adversam aliquantulum yaletudinem, tum quia honestissime a reverendissimo D. Domino Tidemanno Gysio Epigcopo Gulmensi vocatus una cum D. Praeceptore meo Lobaviam profectus aliquot septimanis a studiis quievi. Tamen ut promissa denique praestarem et votis satisfacerem tuis, de bis, quae didici, qua potero brevitate et perspicuitate, quid D. Praeceptor mens sentiat, ostendam.

Principio autem statuas velim, doctissime D. Schönere, hunc Yirum, cuius nunc opera utor, in omni doctrinarum genere et astronomiae peritia Regiomontano non esse minorem; libentius autem eum cum Ptolemaeo confero, non quod minorem Regiomontanum Ptolemaeo aestimem, sed quia haue felicitatem cum Ptolemaeo Praeceptor mens communem habet, ut institutam astronomiae emendationem Divina adiuvante dementia absolveret, cum

296 SCHRIFTEN VON RHETICÜS.

Kegiomontanus heu cradelia fatal] ante colnmnas suas positas e yita migravit.

D. Doctor Praeeeptor mens sex libros conscripsit, in quibus ad imitationem Ptolemaei singula mathematice et geometrica methodo docendo et demonstrando totam astronomiam complexns est.

Primus über generalem mundi deseriptionem et fundamenta, quibus omnium aetatum obseryationes et apparentias salvandas suscepturus est, continet. His, quantum de doctrina sinuum, triangnlorum planomm et sphaerieorum suo operi necessarium aestimavit, subiungit.

Secundus est de doctrina primi motus et bis, quae sibi de stellis fixis hoc loco dicenda putavit.

Tertius de motu Solis.

Et quia experientia eum docuit quantitatem anni ab aequinoctiis numerati ex motu etiam stellarnm fixarum dependere, in prima huius libri parte ^ vera ratione et divina profecto solertia, motus Stellarum fixarum mutationesque punctorum solstitialium et aequinoctialium inquirere ostendit.

Quartus über est de motu Lunae et ecUpsibus.

Quintus de motibus reüquorum planetarum.

Sextus de latitudinibus.

Priores tres übros perdidici, quarti generalem ideam concepi, reüquorum vero hypotheses primum animo complexns sum. Quantum ad priores duos attinet, nihil tibi scribendum pntavi; idque partim pecuüari quodam meo consilio,* partim quod do

  • Das8 RheticuB sagt, er habe »pecnliari quädam consilio« über die

beiden ersten Bücher des Coppernicani sehen Werkes in der »Narratio Prima» keine näheren Mittheilungen gegeben, ist wohl einfach dadurch zu erklären, dass er dieselben für eine »altera narratio« vorbehalten hatte.

Auch über die Bewegungen des Mondes und der Planeten hatte RheticuB die Absicht »peculiarem narrationem instituere«, wie er an einer späteren Stelle seiner »Narratio Prima« ausdrücklich angiebt (Vgl. den Abdruck in der Thorner Säkular-Ausgabe des Werkes »de revolutionibus«  S. 457).

I. DIE KABRATIO PRIMA. 297

ctrina primi motus nihil a commnni et recepta ratione discedit, nisi qnod tabalas declinationum, ascensionum rectarum, differentiarum ascensionaliiun et reliquas ad hanc doctrinae partem pertinentes ita de integro constraxit, nt ad obsery ationes "^ omnium aetatnm per partem proportionalem aecommodari possint. Quae igitar in tertio libro tradit cum hjpothesibuB omnium reliqnomm motaum, qnantam in praesentiamm pro ingenii mei tenuitate assequi potnero, tibi Deo dante dilncide recitabo.

De motibus stellarum flxaram.

Cum D. Doctor praeceptor mens Bononiae non tam discipuIuB quam adiutor et testis observationum doctissimi Viri Dominici Mariae, Romae autem, circa annum Domini 1500, natus annos plus minuB viginti Septem Professor mathematum in magna scholasticorum frequentia et Corona magnorum virorum et artificum in hoc doctrinae genere, deinde hie Varmiae suis vacans studiis summa cura observationes annotasset, ex observationibus stellarum fixarum elegit eam, quam anno Domini 1525 de Spica Yirginis habuit. Constituit autem eam elongatam fuisse a puncto autumnali 17 gradns 21 minuta fere, cum ipsius declinationem meridianam non minorem 8 gradibus 40 minutis deprehenderet. Deinde conferens omnes observationes auctorum cum suis invenit anomaliae revolutionem seu circuli diversitatis esse completam, nosque nostra aetate a Timochare usque in secunda revolutione

  • Im Texte ist die Lesart der editio princeps wiedergegeben, welche

von den spätem Herausgebern ohne ausreichenden Grund verlassen ist. Mästlin und die Warschauer Ausgabe hat die Worte »ad observationes« in »observationibusn verändert; in der Thorner Ausgabe ist die Präposition »ad« weggelassen.

298 SCHBIFTKV VOM BHEnCTS,

eMe. Qaare medimii motom stellamm fixamm atque aeqiuUiaBes diveiti motiu geometriee constitait. Qiiia enim 'nmoeham observatio 8pieae anno 36 primae periodi Calippi eollata com ob•ervatione anni 48 einsdem periodi nos doeet/ stellaa illa aetate in 72 annu unnm gfadnm proceflsiflae, deinde ab Hippardio ad Menelanm semper in centnm annis unnm gradnm oonfedaae: constitnit apnd se, Timoeharis obserrationes in postremnm qnadrantem cireuli diveraitatis incidisse, in quo motns appamerit mediocrifl diminntns; in tempore autem intennedio inter Hipparehnm et Menelanm motnm diversitatis fnisBe in loco tardissimo. Siquidem Menelai obseryationeB et Ptolemaei coUatae oBtendont in 86 annifl per unnm gradnm Stellas tnnc motas, qnare Ptolemaei observationes factas motu anomaliae existente in primo qnadrante, stellasqne tunc motas motu tardo siye aucto. Porro quia a Ptolemaeo ad Albategnium uui gradui 66 anni respondent, atque nostrae observationes collatae cum Albategnii ostendant Stellas motu diverse iterum in 70 annis unum gradum conficere, sed ad alias suas in Italia habitas observatio ea, quam supra dixi, collata ostendit Stellas fixas motu diverse in 100 annis iterum per unum gradum progredi: sole quoque clarius est a tempore Ptolemaei ad Albategnium motum diversitatis terminum mediocrem primum praeteriisse, totumque quadrantem mediocris additi et circa Albategnii tempora fuisse in loco summae velocitatis. Ab Albategnio autem ad nos tertiam quadrantem motus diversi esse absolutum^ et Interim Stellas progressas motu veloci diminuto alterum limitem mediocris* motus praetergressum , et nostra aetate iterum in quartum quadrantem motus mediocris diminnti anomaliam pervenisse, proinde iam iterum motum diversum tardissimum limitem appetere. Haec autem D. Praeceptor ut ad certam rationem redigeret, quo ordine cum omnibus observationibus consentirent) constitnit motum diversum in 1717 annis Aegyptiis

  • Vgl. Ptolem. Almag. Vll, 3.

I. DIE NARRATIO PRIMA. 299

compleri, maximamque aeqnationem 70 fere minatomm motum antem medium stellaram in anno Aegyptio 50 Becandorum fere esse, atqae integram motus medii futuram revolntionem in 95816 annis Aegyptiis.*

De anno ab aeqninoctio generalis consideratio.

Hanc motuum in stellis fixis rationem comprobant etiam annnae qnantitates a punctis aequinoctialibus observatae, atqae certo constat, quare ab Hipparcho** ad Ptolemaeum dies integer minus ^ diei interciderit ; ab hoc autem ad Albategnium 7 dies fere, ab Albategnio ad snas observationes^ quas anno Domini 1515 habuit, dies 5 fere, neque haec omnino instrnmentorum vitio, ut hactenus creditum, sed certa et consentienti sibi ubique ratione fieri. Quare minime ab aequinoctiis aequalitatem motus sumendam, sed a stellis fixis, ut mirabili consensu omnium aetatum tarn de Solls et Lunae quam de reliquorum planetarum motibus observationes testantur.

Quia a Timochare ad Ptolemaeum stellae processernnt motu tardissimo j^ solum diei quartae super 365 dies, a Ptolemaeo autem ad Albategnium, quia veloces, ^^ ^^^^ V^' dranti decedere receptnm est: nostra aetate si conferantur

  • Vgl. Copern. de rey. orb. cael. III, 6; Albategnias de motu stellanim

cap. 27. 28; Ptolem. Almag. III, 2.

    • In der editio princeps liest man irrthttmlich »a Timochare«,

welchen Namen auch die Thorner Ausgabe aus Versehen beibehalten hat. (Zwischen Timochares und Ptolemaeus ist ein Zeitraum von mehr als 400 Jahren.) — Mästlin hat für Timochares richtig den Namen Hipparch's substituirt, wie derselbe sich auch in dem betr. Ajbschnitte des Werkes »de revolutionibus« (III, 13) vorfindet.

Dass die Warschauer Ausgabe den Namen Hipparch's von Mästlin übernommen hat, ist selbstverständlich. Dieselbe hat nämlich — was hier nachträglich ein für allemal hervorzuheben ist — sich ganz an Mästlin's Te^ttes-Recension angeschlossen,

300

SCHKE?TEN VON RHETICÜ8.

observationes ad Albategnii, patet deesse qoadranti j^ diei partem. Tardo igitnr motni maior aoni quantitas ab aequinoctm respondere videtar, veloci minor, decrescenti velocitati anni augmentnm , adeo nt , si accnrate anni quantitas ab aequinoctüs nostra aetate examinetnr, cum Ptolemaeo fere iternm consentiat. Proinde statnendum pnncta aeqninoctalia moveri in praecedentia, qnemadmodum in Lnna nodos, et neqnaquam Stellas secnndnm signornm consequentiam progredi.

Imaginandnm itaque fnit esse aeqninoctinm medinm, quod procedat a prima Stella Arietis orbis stellati aeqnali motu postponendo Stellas fixas, et utrinqne ab hoc aequinoctio medio ipsnm aeqninoctimn verum motu diverso et regulari discedere, cuius tarnen elongationis semidiameter 70 minuta non multum excedat. sicque certam et quantitatis anni ab aequinoctiis rationem singulis aetatibus exstitisse et adhuc hodie deprehendi posse ; praeterquam quod haec ratio exactissime, et quasi ad minutum, observationibus Stellarum fixarnm omnium artificum respondet.

Ut autem huius rei gustum aliquem tibi, doctissime D/Schonere, praebeam, en computavi tibi praecessiones aequinoctiorum Veras ad quaedam observationum tempora.

Anno Aegyptio

Praecessio vera

Gr. ' Min.

Ante nativitatem domini

r 293 ™1 127

Post nativitatem domini

138

880

1076

1525

2

4

24 3

Tempore

Timocharis Hipparchi

6

40

Ptolemaei ;

18

10

Albategnii '

19*

37

Arzahelis

27

21

nostro

  • Die £ditio princeps hat irrthttmlicb »12«. Schon Mästlin hat dafür

die richtige Zahl »19« substituirt.

I. DIE NARRATIO PRIMA. 301

Ptolemaei praecessio snbtracta a locis stellamm in Ptolemaeo positis relinquit, quantum a prima Stella Arietis distent. Albategnii deinde praecessio addita ostendit verum locum observationis. Hoc fit in Omnibus aliis similiter. Maxime autem haec ad amussim obseryationibus omnium artificum respondent, ubi etiam singula annotantur minuta, vel ex declinationibus positis habentur, aat ex Lonae motu ad maiorem praecisionem reducto, ut nostrae nos docent observationes cum Veterum coUatae. Nam neglectis, at yides, aliquot minutis, partem saltem gradus recitant ^ vel ^, vel \ etc. Haec autem motibus absidum planetarum non satisfaciunt, proinde peculiarem motum eis tribui oportuit, ut patebit ex Solis theoria.

Caeterum cum deprehendisset a stellis fixis aequalitatem motus sumendam, investigavit diligentissime annum sidereum, quem reperit CCCLXV dierum, XV minutorum, XXIV secundorum fere esse et perpetuo fuisse, a quo tempore factas observationes constat. Nam quod referente Albategnio Babylonii tria secunda plus ponunt, Thebit unum secundum minus, haec sine iniuria vel instrumentis et observationibus. quae, ut scis, neutiquam axpiß^ataxai esse possunt, vel diversitati motus Solis, vel etiam quod vetustissimi, non habita certa eclipsium ratione, diversitates aspectus Solis in observationibus neglexerunt, imputari potest. Nequaquam tamen comparandus hie error totius huius temporis a Babyloniis ad nos cum illo, qui est 22 secundorum diei inter Ptolemaeum et Albategnium. Quod autem necesse fuerit inter Hipparchum et Ptolemaeum diem minus ^ intercidere, inter hunc et Albategnium 7 fere deficere, non sine summa voluptate ex praedicta motuum Stellarum ratione et ipsius D. Praeceptoris de motu Solis tractatione tibi, Doctissime D. Schönere, coUegi, ut paulo post videbia.

302 SCHRIF1*EN VON BHETICUS.

De matatione obliqnitatis eclipticae.

Matationem maximae declinationis hanc rationem habere, D. Doctor Praeceptor mens reperit, ut, dam motns diversitatis stellar rum fixanun semel compleretur . dimidia obliquitatis contingeret. Quare et integram mntationis obliquitatis revolntionem in inMCCCGXXXnU annis Aegyptiis fieri constitnit.

Timocharis, Aristarchi et Ptolemaei temporibus matationem obliquitatis in tardissima variatione fuisse constat, adeo ut immntabilem maximam declinationem crederent semper |^ partes eireuli magni. Albategnius post hos 23 gradus 35 minuta fere sua aetate prodidit. Deinde Arzahel post eum CXC fere annis 23 gradus 34 minuta. Prophatius Indaeus ab hoc iterum CCXXX annis 23 gradus 32 minuta. Nostra autem aetate non maior 23 gradibus 28^ minutis apparet. Proinde cum darum sit, in CCCC annis ante Ptolemaeum motum mutationis obliquitatis tardissimum fuisse, ab hoc vero ad Albategnium, per DCGL annos fere, decreyisse per 17 minuta, et ab Albategnio ad nos in DGL annis saltem per 7 minuta: sequitur mutationem obliquitatis fieri, quemadmodum planetarum ab ecliptica discessus, motu quodam librationis seu in lineam rectam, cuius est in medio velocissimum esse, circa extrema tardissimum. Fuit igitur polus aequinoctialis seu eclipticae circa Albategnii tempora in medio fere huius librationis motu, hoc autem seculo circa alterum terminum tardissimum, quo in loco maxima unius poli ad alterum fit appropinqüatio. Sed supra posuimus per motum aequinoctialis salvari motus Stellarum fixarum et diversitatem annuae quantitatis ab aequinoctiis, et huius poli sunt vertices terrae, a quibus poli elevationes sumuntur. Vides igitur, ut te, doctissime D. Schönere, obiter moneam, quales hypotheses seu theorias motuum observationes exigant, yerum adhuc clariora testimonia audies.

Porro assumit D. Praeceptor minimam obliquitatem 23 gra

t. DIE NARRATIO PRIMA. 303

duB 28 minnta fntaram, cuius ad maximam sit diflferentia 24 mi> nntormn. Ex bis constituit geometrice tabulam minutorum proportionalinm, nt maxima eclipticae obliqnitas inde ad omnes aetates elici poBsit. Sic fuere minuta proportionalia , tempore Ptolemaei 58, Albategnii 24, ArzaheÜB 15, noBtra aetate 1 ; bis ad 24 minnta differentiae facta parte proportional! patet mutationis obliqnitatiB certam regulam eBse deprebenBam.

De eceentrieitate et motn apogii solis.

In Solls motn cnm circa anni flnxam instabilemqne qnantitatem omnis difficnltas verBctnr, prinB de apogii et eccentricitatlB mntatione dicendnm, nt omnes cansas inaeqnalitatis anni adstmamns, qnas tarnen regnlares et certas ostendit D. Praeceptor as~ snmptis theoriis ad hoc accommodatis. Cnm Ptolemaens statneret apoginm Solls fixum, malnit ynlgatam recipere opinionem quam snis credere obseryationibus, qnae parum fortassis a yulgata differebant, sed nt certa tamen coniectnra ex ipsius narratione eilcltur, constat eccentricitatem circa Hipparcbnm, nempe per CG ante ipsnm annos, talium partinm 417 fuisse, qualium quae ex centro eccentrici est 10,000. Ptolemaei antem aetate eamndem 414, Arzahelis (cni potiorem fidem etiam Regiomontanns noster tribnit) ex maxima aeqnatione 346 fere fuisse constat, sed nostro tempore 323, siquidem maximam aeqnationem non maiorem 1 gradu bi)\ minutis se deprebendere D. Praeceptor affirmat.

Deinde cnm diligentissime perpenderet motus absidum Solls et reliquorum planetarum, primnm invenit, nt etiam ex praedictis yides, peculiaribus motibus absidas snb spbaera stellarum fixarnm procedere, neque plus conyenire, ut uno motu apparentes motus Stellarum fixarnm et absidum nee non mutationis obliquitatis ab una causa dependere affirmemus, quam si quis yestrorum artificum, qui xou; <xuTO{j.aTou; planetarum motus referunt, una eadem

304 SCHRIFTEN VON RHETICUS.

qne machinatione singalorum planetarum motuB et apparentias effingere conetur, ant quis pedem, manam et lingnam ab eodem musculo et vi motrice eadem Buas omnes actiones perficere, defendendum praesumeret. Attribuit itaque D. Praeceptor apogio SoUb duos motus, medium scilicet et differentem, quibus sub octava sphaera moveatur. His accedit, quod, cum aequinoetium verum aequali et diverso motu in antecedentia signorum moveatur, Solis et reliquorum planetarum apogia, quemadmodum stellae fixae, postponantur. Quare ut omnium aetatum observationes eonsentienti sibi invicem lege responderent , tres istos motus a se invicem diBcemere coactus est.

Haec nt intelligas, assumas maximam eccentridtatem 417, minimam 321 futuram, et differentia sit 96 partium, diameter Bcilicet parvi circuli, in cuiuB eircumferentia ab ortu ad occasum centrum eccentrici moveatur, a centro igitur mundi ad centrum huiuB parvi circuli 369 partes erunt.* Omnes autem hae partes, ut mox dictum est, talium sunt, qualium quae ex centro eccentrici 10,000 partium. Habes machinationem, quam ex tribus supra recitatis eccentricitatibus investigavit, simili prorsus ratione, quemadmodum ex tribus Lunae eclipsibus aequales ipsius motus Divino certe invento corriguntur.

Porro statuit centrum eccentrici revolutionem conficere aequali velocitate, qua et omnis mutationis obliquitatis diversitas redit. Atque haec res digna profecto est summa admiratione, quod tanto et tam mirabili consensu perficiatur!

Ante nativitatem Domini LX fere annis erat maxima eccentricitas, atque eodem etiam tempore maxima Solis declinatio, et qua ratione una, simili et prorsus non alia reliqna quoqne decrevit, ut saepius maximam mihi in varia rerum mearum for

  • Der Druckfehler der editio princeps 269 statt 869, ist in der Thorner

Ausgabe stehen geblieben, trotzdem er bereits durch Mästlin verbessert war. Man vergleiche überdies de revol. erb. cael. 111, 21.

I. DIB NABRATIO PSIHA. 305

tona hie et item alibi id generis natnrae Insns mitigationem adferant aegramque animnm BuaviBsime leniant.

Ad motnm eecentriei monarehias mnndi mntari.

Addam et vatidninm aliquod.. OmneB monarehias ineepisBe vidernns, enm eentrum eceentriei in aliqno inBigni haiuB panri eirenli loco fuit. Sic enm SoUb esset maxima eccentricitas, Bomanum Imperium ad Monarchiam declinavit, et quemadmodum illa decreyit, ita et hoc tanquam conseneBcens defecit atqae adeo evannit. Cum perveniret ad qnadrantem terminumqne mediocrem, lata est lex Mahometica; incepit itaque aliud magnum imperium et yelocissime ad motus rationem crevit, dum in centam annis, cum minima futura est eccentricitas, hoc quoque imperium suam conficiet periodum, ut iam circa ista tempora in snmmo sit fastigio, a quo aeque yelociter, Deo Tolente, lapsu graviore ruet. Gentro autem eecentriei ad alterum terminum medioerem perveniente. speramus ad futurum Dominum nostrum Jesum Christum. Nam hoc in loco circa creationem mundi fuit; neque multnm discrepat haec eomputatio a dicto Eliae, qui Diyino instinctu mundum VIM tantum annos duraturum vatici*natus est, quo tempore duae fere revolutiones peraguntur. Ita apparet hunc parvum circulum verissime Rotam illam Fortunae esse, cuius circumactu Mundi monarchiae initia sumant atque mutentur. In hunc enim modum summae totius historiae Mundi mutationes tanquam hoc circuio inscriptae conspiciuntur. Porro qualia illa imperia esse debuerint, aequisne legibus an tyrannicis constituta, quomodo ex magnis coniunctionibus et aliis eruditis coniecturis deprehendatnr, a te breyi, Deo volente, coram audiam.

Porro dum eentrum eecentriei descendit versus eentrum universi, consentaneum est, eentrum parvi circuli secundum signornm consequentiam singulis annis Aegyptiis per 25 fere secunda pro cedere. Et quia eentrum eecentriei a summa distantia in anteee n. 20

306 SCHRIFTEN VON BHBTICU8.

dentia movetnr, aeqnatio respondens motoi anomaliae temporis propoBiti a medio motu subtrahitur, donec semicircnloB compleatur; in reliquo vero additur, ut yersns apogii motus habeatnr.

Maxima autem aeqnatio inter apoginm verum et medinm geometriee, nt convenit, ex praedictis dedneta est 7 gradnnm 24 minntornm; reliqnae, nt fieri solet, pro ratione centri eccentrici in hoc parvo circnlo snnt constitntae. Motnm diyersnm certnm habemns, qnia snnt tria loea data; de medio motn est aliqna dnbitatio, qnia non habemns ad illa tria loca veram apogii Solis snb ecliptiea positionem, idqne propter errorem, qni inter Albategninm et Arzahelem ineidit, nt refert Regiomontanns noster lib. III in propositione XIII Epitomes.

Albategnins nimis libere abntitnr mysteriis astronomiae, nt mnltis in locis videre est. Si hoc in constitutione apogii Solis qnoqne fecit, nt demns sane enm certnm tempns aeqninoctii habnisse, qnia tamen impossibile est, nt etiam Ptolemaens testator, solstitiomm tempora praecise instramentis constituere, siqnidem nnnm minutnm declinationis , qnod certe facile sensnm effngit, nos qnatuor fere gradibns hoc loco defrandare potest, qnibns qnatnor respondent dies: — qnomodo potnit locnm apogii solis constitnere? Si processit per loca edipticae intermedia, nt propositione XITTI einsdem tertii Regiomontanns tradit, pamm certiori argnmento usus est. Qnod ergo erraverit, sibi impntet, qni eolipses elegit non circa apogium, sed circa longitudines medias eooentrici Solis contingentes, ubi apoginm Solis per sex gradus a vero ipsins loco coUocatnm unllum notabilem in eclipsibns errorem indncere potnit.

Arzahel referente Begiomontano 402 obseryationes se har bnisse gloriatnr, et ex hoc apogii locnm constitnisse. Goncedimus ista diligentia veram qnidem eccentricitatem reperisse; sed cum non pateat, enm edipses Lnnae drca absidas Solis adhibnisse in consilium, nihil magis eis assentiendum apparet in snmmae absidis constitutione quam Albategnio. Hie vides, qnanto

I. DIE NARBATIO PRIMA. 307

cum labore D. Praeceptori enitendum fuerit, nt medium apogii motnm conBtitneret. Ipse per XL fere annos in Italia et hie Varmiae eelipses et motum Solis obseryarit, atqne elegit hane obseirationem , qua constitait anno Domini MDXV apogiom SoUs 6f Cancri gra* dnB obtinuisse. Deinde omnes eelipses in Ptolemaeo examinans et ad snas, qnas ipse diUgentissime obseryavit, eonferens medium apogii aimum motum, a Btellis quidem fixig 25 fere secundorum, ab aequinoetio autem medio 1 minuti 15 se* eundorum fere esse constituit. Atque hae ratione per utrumque motum medium et dirersum, vera praeeessione adhibita, eolligitor, quod versus apogii locus ab aequinoetio vero Hipparchi quidem tempore in 63 gradibus fuerit, Ptolemaei 64^, Albategnii 76^, Arzahelis 82, nostra autem aetate cum experientia omnia consentire. Haec profecto melius conveniunt quam Alfonsina, quibus apogium Solis in 12"^ Geminorum Ptolemaei tempore fdisse eonstituitnr , nostro in principio Cancri; ad Arzahelis sententiam nos duobuB gradibus propius accedimus. Albategnii loci apogii iuxta illos computatio 1 gradu superat, nos ab eo non immerito 6 gradibus defieimus. Nam D. Doctor Praeceptor mens minime a Ptolemaeo et suis observationibus discedere potest, tum quia suas oculis suis vidit et deprendit, tum etiam, quia cemit summa diligentia et per eelipses SoUs Lunaeque motus Rolemaeum ad amussim examinasse certos^ que, quoad eins fieri potuit, constituisse. Quod autem ab eo uno gradu fere differre cogimur, id nos motus apogii, quod ipse fixum putavit, edocuit, quare et minorem hoc in loco exa^ minandi curam adhibuit.

Habes, quae sit D. Praeceptoris mei de motu Solis sententia. Composuit itaque tabulas , quibus omni tempore proposito veram locum apogii Solis, veram eccentricitatem verasque aequationes,

  • MXstlin h&t für »Solis in 12« eingesetzt »Soüs in 18 cum dividio«.

20»

308 SOHBIFTEN VON BHBTICUS.

aequales Solls motas ad Stellas fixas et aequinoctla media, unde venun Solls locum correspondentem cum omnium aetatum obser* vationibüs coUigat. Hinc manifestam est, tabnlas Hipparchi, Pto* lemael, Theonis, Albategnii, Arzahelis, et ex bis aliqua ex parte Gonflatas Alfonsinas, temporaneas solummodo esse et ad summnin CG annos dnrare posse, donee videlicet notabilis diversitas qnantitatis aimi, eccentridtatis, aequationis, etc. contingat; id qaod simili certa ratione in motibus et apparentiis reliqnomm planetarnm accidit. Non immerito igitur D. Doctoris praeceptoris mei Astronomia perpetua vocari poterat, nt omnium aetatum observationes testantur, et procnl dubio posteritatis observationes confirmabunti Caeterum mo* tus suos et loca absidum a prima Stella Arietis computat, com a stellis fixis motuum sit aequalitas ; deinde praeeessione vera addita, quantum singulis aetatibus vera planetarum loca ab aeqninoctio yero distiterint, coUigit et constituit.

Quod si talis paulo ante nostram aetatem rerum ooelestium doctrina exstitisset, nullam Picus in octavo et nono libro oecasionem, non solum astrologiam, sed et astronomiam impugnandi habuisset."^ Ipsi enim in dies videmus, quemadmodum notabiliter a veritate communis calculus discrepet.

Qnantitatis anni ab aeqninoetils specialis consideraüo.

Plerique in emendatione Calendarii diversas etiam quantitates anni ab auctoribus constitutas, sed confuse enumerant neque quiequam determinant, quod certe mirum in tantis mathematicis.

  • Der bekannte Pico von Mirandola hatte seine Angriffe gegen

die Astrologie und Astronomie bereits ein halbes Jahrhundert vor dem Erscheinen der »Narratio prima« veröffentlicht; wir sehen ans dem Gitate des Kheticns jedoch, dass das Ansehen dieses gelehrten »monstrum sine vitio«, wie ihn Scaliger nannte, noch lange nach seinem Tode (f 1494) nachwirkte.

I. DIB NABRATIO PBIMA. 309

Vides autem, doetiesime D. Sehonere, quatuor ex praedictis eansaB inaeqnalis motas Solls ab aequinoetiis : inaeqnalitatem praecessionis aequinoctiorum, inaeqaalitatem motas Solls in eoUptioa, decrementnm eccentricitatis, deniqne apogii dnplici de oansa progressum, qnare et iisdem de cansis annum ab aequinootiis minime aeqnalem esse posse. Ptolemaeo quidem facile ignosci potest, qnod aequalitatem ab aequinoctiis smnendam posuit, enm Stellas fixas in conseqnentia* moveri, locnmqne apogii fixnm etataeret, neqne eccentricitatem Solls decrescere;**^ quomodo autem alii se excusare velint, ego non yideo. Etsi namqne conoederemus eis, Stellas et apogium Solls eodem motn in signoram oonseqnentlam ferri, nihilque propterea de tempore ab aeqninoctio yero in rei veritate mntaii, sed potiiis propter instrumentorum defeetnm, omnem (qnod tarnen dlcere nostra aetate foret absnrdissimum] diversitatem contingere, siquidem apogii Solls progressus parnm admodnm quantltatem anni mntat; tamen non Ideo seqnetar, Solem regnlariter ad aequlnoetium yeram semper aequall tempore redire, quemadmodum Lnnam dieimns regnlariter ab apogio medlo epicycli elongari, ad idemqne aequall tempore reverti, nt doctlsslmns Marcus Beneventanus ex Alphonsinorum sententia refert. Nam cum certe eccentricitatem Solls non possimus negare non mutarl, ipsi vlderint, quomodo affirment, propter mutatlonem angull diversitatls a motu medio anni quantltatem ab aeqninoctio observatam non mutarl. Ego profecto relpublicae et studlosis omnlbus, qulbus D. Doctorls Praeceptorls mel labor profuturus est^ plurlmum gratulor, quod nos certam diversitatls anni ratlonem habeamus!

  • MäsÜin hat noch hinter »consequentia^ zur Erläuterong »aequalitem

eingeschoben.

    • Auch hier hat Mästlin hinter »deorescere« , um den Satz klarer zu

machen, die Worte »deprehendere posset« hinzugefügt.

310 SCHRIFTEN VON RHBTIGUS.

Sed nt haec omnia fadlius animo perspidas, doctiBsime D. Schönere, en tibi ob oculos idem in numeris propono, nt hiB deniqne, qnae snpra promisi, respondeam.

Sit Sol in pnncto vernaliB aeqninoctii medii, qnod tempore obBervationiB aeqninoctii antnmnaliB ab Hipparcho factae, anno ante nativitatem Domini GXLYII, tribns gr&dibns 29 minntis primam Btellam Arietis praecedebat. Sol procedat ab eodem pnncto octavae sphaerae, nt in anno sidereo (scilicet 365 diebns, 15 minntis, 24 secnndis ferej ad idem pnnctnm revertatnr. Qoia antem aeqninoctinm medium in anno sidereo Soli procedit obviam per 50 fere secnnda, sit nt Sol prins ad pnnctnm vemale medinm perveniat, quam ad locnm, unde digressns fnit , nbi yidelicet Sol et aeqninoctinm medinm in eodem eclipticae pnncto coninncti erant. Minor igitnr annns ab aeqninoctio medio, qnam siderens, qni ex nostris hypothesibns 365 diemm, 14 minntomm 34 secnndomm fere esse colligitnr. Sed si inqniramns, qnot dies et partes diei respectn aeqninoctii medii, in GCLXXXV annis, qni snnt inter Hipparchnm et Rolemaenm, excrescant, inveniemns LXIX dies IX minnta fere ; deficerent itaque II dies Yl minnta, si singulis annis qnartam diei partem excrescere assnmamns. Perpendamus igitnr et reliqnas cansas, donec unum tantnm diem, minus ^ diei desiderari reperiamns. Tempore observationis Hipparchi aeqninoctinm verum praecedebat aeqninoctinm medinm secundum signorum antecedentiam 21 minutis eclipticae stellatae fere, in quo pnncto tunc Sol erat, sed tempore Rolemaei seqnebatur aeqninoctinm verum ipsum medium 47 fere minntis. Igitnr cum Sol tempore Ptolemaei pervenisset ad 21 minntum ante punctum aeqninoctii medii, nbi Hipparchi tempore aeqninoctinm* verum reliquerat, non"^"* erat aeqninoctinm, neqne cum pervenit

  • Die Editio princeps liest »aequinoctialem yeruma. In den Text ist

MäBtlin's VerbeBserang »aequinootium« aufgenommen, welclie sich in allen späteren Ausgaben gleichfalls findet.

    • Mästlin hat statt »non« das bezeichnendere mondom« gewählt.

I. DIB NAKRATIO PRPIA. 311

ad aeqninoctiuin medinm, sed postqnam illnd per 47 miiiiita tranBcendit in centmm terrae , nt PliniuB loquitnr,* incidit in locnm yidelicet ae^uinoctii veri. Fnenint Igitor Soli 1 gradns 8 minnta ascendenda, quem arenm motu vero 1 die 8 minutis confecit. Hoc servo ad latus et perpendo, qnantom angalus diversitatiB hoc in loco decreverit, et invenio Uli unnm fere minatiun diei correspondere. Patet itaque diebns ab aequinoctio medio computatis tempus 1 diei 9 minntomm accedere. quare et reete Ptolemaeum prodidisse inter snam et Hipparchi obseryationem a yero aequinoctio ad yemm CCLXXXV annos, LXX dies, XVin minuta esse; proinde et LVII diei minuta deficere, quod etiam ex substractione 1 diei, 9 minutorum de 2 diebus, 6 minutis, snpra respectn aequinoctii medii desideratis innotescit.

Yemm dicamns de defectu 7 dierum inter Ptolemaenm et Albategninm, quod ideo est illustre, quia malus est temporis intervallum , nempe DGGXLIII annorum , quare et omnes causae magis erunt conspicuae. Tempore Ftolemaei aequinoctium medium praecedebat ipsam primam stellam Arietis 7 gradibus 28 fere minutis in signorum antecedentiam. Aequinoctio autem medio subinde soll obviam eunte, ut dictum, factum est, ut in annis intermediis inter Ptolemaeum et Albategnium CLXXX dies, 14 minuta fere per additamenta respectu aequinoctii medii excrescerent. Deficient igitur V dies, 31 minuta, si tempus ad aequinoctium medium, ad id conferamus, quod exsultat, cum in quatuor annis unus dies coUigitur. Caeterum Sol tempore Ptolemaei aequinoctium verum in 47 minutis post aequinoctium medium in signorum consequentiam reliquerat; Albategnii autem aetate aequinoctium verum in 22 minutis ante aequinoctium medium in signorum antecedentiam erat. Prius igitur Sol ad aequinoctium verum quam ad

  • Plin. bist. nat. üb. U, cap. 19.

312 SCHIOPTEN VON BHETICUS.

medium, vel ubi aequinoctium* verom reliquerat, venit, qnod est oontrariam priori exemplo. Quantum itaque temporis uni gradui 9 minutis respondebit, tantum de diebus respectu aequinoctii medii decedet et residuo, nempe V diebus XXXI minutis, aeoedet, et quia eodem modo cum differentia anguli diversitatis propter eecentricitatis decrementum , cui 30 diei minuta respondent, agendum, unus dies XXX minuta propter mutationem anguli diversitatis et inaequalem praecessionis motum reliquis duabus inaequalis motus Solis causis admixtis tempore mediocri decedent, et additamentum verum a tempore Ptolemaei ad Albategnii observationis tempus GLXXVIII dierum XLini minutorum exibit. Sed idem decrementum adiunctum V diebus XXXI minutis monstrat VII dies et 1 minutum excidisse, quod ostendendum erat.**

Tantae molis erat tali ratione stellarum fixarum et Solls motus restituere, quo ex motuum eorum coUigantia vera annuae quantitatis ab aequinoctiis ratio coUigi posset. Begnum itaque in astronomia doctissimo Yiro D. Praeceptori meo Dens sine fine dedit, quod Dominus ad astronomicae veritatis restaurationem gubernare, tueri et augere dignetur! Amen!

Statui tibi breviter, doctissime D. Schönere, integram tractationem motus Lunae et reliquorum planetarum, quemadmodum Stellarum fixarum et Solis conscribere, ut, quae utilitates ex D. Praeceptoris libris ad studiosos mathematicae totamque posteritatem veluti ex uberrimo fönte promanaturae sint, intelligas. Verum cum viderem mihi opus in praesentiarum nimis excrescere.

  • Des leichteren VerBtftndnisseB wegen ist auch an dieser Stelle statt

»aequinoctialem« die Aenderung von Mästlin »aequinoctium« snbstituirt.

    • Mästlin fUgt an der bez. Stelle einen erläuternden Zusatz ein, fiberBchrieben: »Schema anomaliae praecessionis aequinoctiorum et inaequalis

magnitudinis anni tropici«.

I. DIE NABBATIO PBIMA. 313

peculiarem hac de re Narrationem institnendam diixi."^ Qnod igitnr bis tanquam praecurrere viamqüe praeparare necesaarinm putavero, hoc loeo expediam et hypotheBibos motug Lnnae et reliqnonun planetarnm generalia qnaedam inspergam, quo et de toto hoc opere maiorem spem concipias, et, quae enm co^erit neeessitas ad alias asBnmendaB hypotheses bou theorias, perspiciaB.

Cum in prindpio nostrae Narratioms praemiserim D. Praeeeptorem sniim opus ad Ptolemaei inütationem institaere, mihi amplins nihil quasi relictum esse yideo;, quod de ipsius emen* dandi motuB ratione apud te praedicem. Siquidem Ptolemaei indefatigabilem calculandi diligentiam, quasi Bupra yireB humanas obBervationum certitudinem et vere divinam rationem omnes motus et apparentias perscrutandi exequendique , ac postremo tam ubique ipsius inter se consentientem docendi et demonstrandi methodum nuUus, cui quidem Urania est propitia, satis admirari et praedicare potest.

In hoc autem eo D. Praeceptori meo maior quam Ptolemaeo labor incumbit, quod seriem et ordinem omnium motuum et apparentiarum, quem observationes IIM annorum tanquam praeBtantissimi duces in latissimo astronomiae campo explicant, in eerftam sibique mutuo consentientem rationem seu harmoniam coUigere cogitur, cum Ptolemaeus vix ad quartam tanti temporis partem Veterum observationes, quibus se tuto committeret, haberet. Et cum aico tou xf^^^^> ^^^^ ^^^ ^^ Praeceptore, legum politiae coelestis errores astronomiae nobis aperiantur, siquidem insensibilis vel etiam neglectus error in principio constitutionis hypothesium, praeceptorum et tabularum astronomiae procedente tempore sese aperit aut etiam in immensum propagatur, D. Doctori Praeceptori meo non tam instauranda est astronomia quam de integro exaedificanda. Ptolemaeus potuitplerasque

  • Vgl. oben S. 296 Anmerkung.

314 SCHRIFTEN VON SHETICUS.

Veteraiii) ut Timocharis, Hipparchi et alionun hypotheses ad seriem omnis diversitatis motaum, qnae Bibi ex tantillo obseryationum tempore elapso nota erat, satis concinne aecomodare ; ideo recte et pradenter, qnod et plausibilins erat, eas elegit hypotheses, quae et rationi nostrisque sensibus magis consonae esse videbantor, et qnibus summi ante eum artifices usi faenint. Cnm autem omnium artificum observationes et coelum ipsnm ac mathematiea ratio nos convincant, qnod Ptolemaeo et commnnes hypotheses neqnaqnam ad perpetnam sibiqne invicem consentientem colligantiam et harmoniam remm coelestinm demonstrandam et in tabnlas ac praecepta coUigendam snf&ciaht: necesse fnit, nt D. Praeceptor mens novas hypotheses excogitaret, qnibns videlicet positis tales motnnm rationes geometrice et arithmetice bona conseqnentia dednceret, qnales Veteres et Ftolemaens olim xdS deCo ^oxfi<; o{i.(xaTi in altnm elevati deprehendenmt, qnalesqne hodie Vetemm vestigia coUigentibns in coelo esse diligentes observationes edocent. Sic nempe in posterum videbnnt stndiosi, quem Ptolemaens et reliqni veteres auctores usnm habeant, quo eos hactenns tanqnam ex scholis exclusos revocent et in pristinnm honorem velnti postliminio reversos restitnant. . Po^ta inqnit: r>Ignoti ntäla cupidou, Ideo non mirum, qnare Ptolemaens hactenns cnm tota Vetnstate in tenebris neglectns iacnerit, quemadmodam procnl dubio et tu, optime D. Schönere, cum aUis item bonis doctisque viris saepius doluisti.

De Lnnae motibns considerationes generales cnm novis eins

hypotheslbns.

Ratio eclipsium vel unica astronomiae honorem apud impeiitum vulgus tueri videtur. Haec antem quam hodie a commnni calculo et in tempore et praedicenda quantitate discrepet, in dies videmus. Cum vero accuratissimas Ptolemaei et aliorum optimo

I. DIE NABBATIO PBIMA. 315

nun anctoram obseryationes minime in concrtituendis tabulis astronomieis, qnod quosdam facere yidemns, tanqnam falsas et reprobas Teiicere debeamns, nisi mamfestnm aliqnem argnente aetate errorem irrepsisse deprehendamus. Quid enim magis est humanuni quam falli nonnunquam et decipi vel etiam specie recti praesertim in difficillimis istis rebus abstrusissimis et nequaquam obvüs?

In Lunae motu demonstrando assumit D. Praeceptor mens huiusmodi theorias et motuum rationes, quibus veteres excellentissimos philosophos minime in observationibus suis caecos fuisse appareat. Quapropter, sicut supra anni ab aequinoctiis sumpti augmentum et decrementum reguläre esse ostendimus, ita ex diligenti quoque Solis et Lunae motuum examinatione deduci potent, quae singulis aetatibus verae Solis, Lunae et Terrae a se invicem distantiae, quave ratione diametri Solis, Lunae et umbrae diversis temporibus aliter atque aliter repertae fuerint, ut eerta insuper etiam diversitatis aspectuum Solis et Lunae ratio haberetur.

Segiomontanus noster libro V propositione 22 Epitomes inquit: liSed mirum est, quod in quadratura, Luna in periffio epicycli existente, nan tanta appareat, cum tarnen, si integra hiceret, quadruplam oporteret apparere ad magnitudinem, quae apparet in oppositione, cum fuerit in apogio epicyclia. Senserunt et idem Timochares et Menelaus, qui semper in observationibus stellarum eodem Lunae diametro utuntur. Sed et D. Praeceptorem meum experientia docuit, diyersitates aspectus et quantitates corporis Lunae in omni ipsius a Sole distantia parum vel nihil differre ab üs, quae in coniunctione et oppositione contingunt, ut manifestum Sit Lunae minime talem, ut receptum, eccentricum tribui posse. Ponit itaque, quod Lunae orbis terram adjacentibus elementis complectatur, cuius deferentis centrum sit centrum terrae, super quo aequaUter centnmi epicycli Lunae deferens feratur. lUam autem secundam diversitatem, quam a Sole Luna habere yidetur, ita salvat.

310 SCHRIFTEN VON BHBTICÜ8.

ÄBBumit Lunae corpus epicyclo epicycli homocentrici moveri, hoc est primo, qni fere in coninnctione et oppositione apparet^* epicyclo alium pamin Lunae corpus deferentem epicyclum affingit, proportionem autem diametri primi epicycli ad diametnun seeundi sicut 1097 ad 237 esse demonstrat. Caeterum talis est motuum ratio. Girculus deolivis suam, ut antehac, motus rationem obtinet, nisi quod eiusdem aequalitatem a stellis fixis habet. Deferens, qui et concentricus, movetur regulariter et aequaliter super suo centro (soilicet terrae) similiter, aequaliter et regulariter a linea medii motus Solls discedens. Epicyclus primus etiam super suo centro uniformiter parvi et secundi epicycli centrum in superiori parte in antecedentia, in inferiori in consequentia deferendo circumvolvitur. Ponit autem istum motum ab apogio vero, quod in superiori parte epicycli primi linea ex centro terrae per centrum eiusdem in cir^ cumferentiam eiecta ostendit aequalem et regulärem esse. Lnna autem in circumferentia parvi et secundi epicycli etiam regulariter et aequaliter movetur ab apogio vero parvi epicycli discedens^ quod videlicet a linea exeunte a centro primi epicycli per centrum secundi in ipsius circumferentia ostenditur. Atque huius motus haec est regula, ut ipsa Luna bis in suo parvo ** epicyclo in una deferentis periodo revolvatur , quo tarnen in omni coninnctione et oppositione Luna in perigio parvi epicycli, in quadraturis autem in apogio eiusdem reperiatur. Haec est machinatio, seu hypothesis, qua D. Praeceptor omnia praedicta inconvenientia excludit, et quam omnibus apparentiis satisfacere ad oculos ostendit, quemadmodum etiam ex tabulis ipsius est colligere.

  • Mästlin hat den Belativ-Satz ganz umgestaltet; bei ihm lautet derselbe: y*qui fere inter coniunctiones vel oppositiones et gtuidraturas medio tefnpore apparet».
    • Statt »parvon hat Mästlin die — nicht nöthige — Aenderung in »äoc

minoren vorgenommen.

I. DIB NABRATIO PBDfA. 317

Porro doetissime D. Schönere, quemadmodum nos hie in Lnna ab aeqnante liberatos esse vides et tali insaper theoria assumpta, qnae experientiae et omnibns observationibns correspondet, ita etiam in reliqms planetis aequantes toUit, tiibnens cnili-* bet trinni snperioniin unnm solummodo epicyclum et eccentricum, quomm nterque super suo centro aequaliter moveatnr, et pares planeta in epicyclo cum eccentrico revolutionefl faciat; Veneri autem et Mercurio eccentricum eocentrici."^ Quod enim planetae directi, stationarii, retrogradi, propinqui et remoti a terra et cum singulis annis conspiciuntur, per alium insuper, quam ex superioribus adstruitur, regulärem telluris globi motum fieri posse demon-* strat, qui est, ut Sol universi medium occupet, terra autem loco Solis in eccentrico, quem Orbem Magnum appellare placuit, circumferatur. Atque profecto divini quiddam est, quod ex unius terreni globi regularibus et aequalibus motibus certa rerum coelestium ratio dependere debeat!

Principales ratlones, quare a yeternm fustronomornm hypo thesibus recedendnm sit.

Primum autem, ut terrae mobilitate apparentias in coelo plerasque fieri posse aut certe commodisBime salvari assumeret, cum aequinoctiorum indubitata (sicut audivisti) praecessio et eclipticae obliquitatis mutatio induxit.

Deinde, quod illa eadem eccentricitatis Solis diminutio pari ratione et proportionabiliter in eccentricitatibus reliquorum planetarum animadyertitur.

  • An der bez. Stelle hat Mästlin eine grössere Textes-Aenderung vorgenommen; er hat einen ganzen Satz neu eingeschoben: »Docet tarnen, quod

illorum motus aimiliUr per eccentmm eecentrt et horum revolutiones per eccentrepicyelos tradi poestntn. Quod enim etc.

318 SCHBIFTEN VON BHETICUS.

Postea, qnod planetas saonim defeTentium eentra ciiea Solem, tanqnam medimn uniyend, habere appareat.

Sensiflse aatem et idem Vetastisaimos (PjrthagoricoB interim nt taeeam> yel hinc satis liquet, quod PlinioB ait,* Yenerem et Merenriam ideo non longius a Sole quam ad oertoB et praefinitofl tenninos discedere, optimoa haad dubie auctores seentiis, quia eirca Solem conyersas absidas habeant, imde et medium qaoque Solls motum eis accidere oportait.

Gnm vero Martis cursiim mobBerrabilem ait, atqae praeter reliquas in motus Martis emendatione dif&cultates dubium non sit, quin maiorem nomiimqüam quam ipse Sol dirersitatem aspectus admittat, impossibile esse videtur, terram mundi medium obtinere. Porro etsi ex Satumi et JoyIs in matutino yespertinoque ortu ad nos habitudine id ipsum hoc facile etiam eolligatur, in Martis tarnen diyersitate ortnum praecipue et maxime animadyertitur. Quia enim Martis sidus obtusum admodum lumen habet, non adeo sicut Venus aut Jupiter yisum decipit, sed pro ratione a terra distantiae magnitudinis mutationem refert. Proinde cum Mars in yespertino ortu Joyis sidus magnitudine aequare yideatur, ut non nisi igneo fulgore discematnr, in apparitione - autem et occultatione vix a secundae magnitudinis stellis discemi possit, sequitur ipsum proxime ad terram yespertino in ortu accedere, contra in matutino quam maxime procul abesse, quod certe ratione epicydi nuUo mSdo contingere potest. Terrae igitur ad Martis et aliorum planetarum motus restituendos , alium locum deputandum esse patet.

Quarto, hac unica ratione commode fieri posseD. Praeceptor yidebat, ut, quod maxime proprium circularis motus est, omnes reyolutiones circulorum in mundo aequaliter et regulariter super suis centris et non alienis moyerentur.

  • Plin. bist. nat. II, 17.

I. DIE NABKATIO PSIHA. 319

Quinto, cum non minus mathematiciB, quam medicis statuen* dum, quod passim Galenus"^ inculcat: »Mt^S^v eix^ tr^v (poaiv ip'faCeo&au, et iK)0Ta>c elvat tov 8ir]pLioupYov i^[jlcov aocpov^ o^ {ii^ fi{av fxaoTOV Tcuv U7C0 aoToo Ye'jfovoTcov Ij^eiv r^v /pe(av^ aXka xal 800^ xai Tpel^ xai irXeCouc icoXXeixic«. Quare, cum hoc unico terrae motu infinitis quasi apparentiis satisfieri videremus, Deo, naturae conditori, eam industriam non tribueremus, quam communes horologiorum artifices habere cernimus? qui studiosissime cavent, ne ullam instrumento rotulam inserant, quae aut supervacanea sit, aut cuius alia paululum mutato situ commodius yicem suppleat? Et quid D. Fraeceptorem moveret, ut tanquam mathematicus aptam motus terreni globi rationem non assumeret? cum videret talia assumpta hypothesi ad certam rerum coelestium doctrinam constituendam nobis unicam oetavam sphaeram eamque immotam, Sole in medio universi immoto, in motibus vero reliquorum planetarum eccentrepicyclos aut eccentrecentricos vel epicycli epicjclos snffieere?

His accedit, quod motus terrae in suo orbe omnium planetarum, excepta Luna, argumenta conficiat, quique unus solus causa omnis diversitatis motus esse videatur, quae videlicet in tribus quidem superioribus a Sole, in Venere autem et Mercurio circa Solem apparet, denique et hunc motum efficere, ut unica saltem in latitudinem deferentis planetae deviatione quüibet planetarum Sit contentus, sicque principaUter planetarum motus tales etiam hypoiheses exigere.

Sexto, et postremo, hoc maxime D. Doctorem Fraeceptorem meum movit, quod praecipuam omnis incertitudinis in astronomia causam esse yidebat, quod huius doctrinae artifices (quod venia divini Ptolemaei Astronomiae parentis dictum yolo) suas theorias

  • RheticQS hat hier die Sand-Bemerkung beigefügt: »Haec dicta sunt

in libio X de usu partium« (corporis humani).

320 SCHRIFTEN VON BHETICUS.

et rationeB motus corporum coelefitinm emendandi pamm severe ad illam regulam revocavenmt, quae ordinem et motas orbimn coelestium absolutissimo systemate confitare admonet. Ut enim ampliBsime säum honorem Ulis (quemadmodum par est) tribiuuniis, tamen optandum nae erat, ut in harmonia motuum constituenda musicos fuissent imitati, qui, chorda una vel extensa vel remissa, caeterarum omnium sonos tamdiu summa cura et diligentia adhibita formant et attemperant, donec omnes simul exoptatnm referant concentum, neque in uUa dissoni quicquam annotetur. Hoe, ut de Albategnio Interim dicam, si in suo opere secutus esset, haud dubie et hodie omnium motuum rationem certiorem haberemus. Est enim verisimile Alfonsinos plnrimum ex eo desumpBisse, atque hae unica re neglecta aliquando (si modo vera fateri animus est) totius astronomiae ruina metuenda fnisset. In communibus astronomiae principiis erat quidem videre, ad medium Solls motum omnes apparentias coelestes se dirigere, totamque motuum coelestium harmoniam pro ipsius moderamine constitui et conservari. Unde et a Veteribus Sol z®P^T^<> naturae gubernator et Bex dictus est. Sed quomodo hanc administrationem gereret, an quemadmodum Dens totum hoc Universum gubemat? (ut pulcherrime Aristotoles irspl xoapoo depingit) ; an vero ipse totum coelum toties peragrando, nulloque in loco quietuB, Dei in natura administratorem ageret — nondum videtur omnino explicatum absolutumque esse. Utrum autem herum potius assumendum sit, geometris et philosophis [qui mathematica quidem tincti sint) determinandum relinquo. Siquidem in huiusmodi aestimandis diiudicandisque controversiis, non ex plausibilibus opinionibus, sed legibus mathematicis (in quorum foro causa haec dicituri ferenda est sententia. Prior gubemationis modus est reiectus, posterior receptus. D. Doctor autem Praeceptor mens damnatam rationem gubemationis in rerum natura Solls revocandam statuit, ita tamen utreceptae etiam et approbatae suus locus relinquatur. Yidet namque neque in

I. DIE NARRATIO PRIMA. 321

hnmanis rebus esse opus, nt Imperator singulas nrbes ipse perearrat, quo suo denique mnnere a Deo sibi imposito defungatur, neque cor in capnt, aut pedes aliasqne corporis partes propter animantis conversationem transmigrare , sed per alia op^ava a Deo in hoc destinata officio suo praeesse.

Deinde, cum statueret medium motum Solis talem motum esse oportere, qui non tantum imaginatione constaret, ut in reliqüis quidem planetis, sed haberet causam per se, cum ipsum verissime ^ope^'^v ojioo xal xopos'caT7jv esse appareret, factum est, ut suam sententiam firmam nee a vero abhorrentem comprobaret. Nam per suas hypotheses causam efficientem aequalis motns Solis geometrice deduci posse sentiebat et demonstrari, quare iste medius Solis motus in omnibus reliquorum planetarum motibus et apparentiis certa ratione, ut in singulis apparet, necessario de~ prehenderetur, atque exinde posito telluris motu in eccentrico in promptu esse certam rerum coelestium doctrinam, in qua nihil mutandum, quin simul totum systema, ut consentaneum erat, de novo in debitas rationes restitueretur. Huiusmodi Solis in rerum natura gubemationem cum ex communibus nostris theoriis ne suspicari quidem poteramus, pleraque Veterum Solis l^x^jna tanquam poetica negligebamus. Vides itaque, quales ad salvandos motus hypotheses D. Praeceptorem his ita constitutis assumere oportuerit.

Transitio ad enumerationem noTaram hypothesium totlns

astronomiae.

Interrumpo cogitationes tuas, clarissime Vir; video enim te, dum causas renovandarum hypothesium astronomiae a D. Doctore meo excellenti doctrina summoque studio indagatas audis, animo tecum cogitare, quaenam tandem apta renascentis astronomiae hypothesium futura sit ratio. lUud autem hominnm n. 21

322 SCHRIFTEN VON RHETICÜS.

genuB,"^ quod omueB simul Stellas pro sno arbitratn, haud secns ac iniectis vincnlis, in aethere circomducere conatnr, commiseratione potios quam odio esse dignum, te inxta cum aliis veris mathematicis omnibusque yiris bonis iudicare. Gomque band ignores, quem locum bypotheses sen theoriae apud astronomos habeant, et in quantum mathematicus a physico differat, sentio te hoc qnoque statuere, quo observationes ipsiusque coeli testimonia trabunt retrahuntque, sequendum, omnemque difScultatem ferendo, Deo duce, mathematica et indefatigabili studio comitibus, superandam esse. Proinde si quispiam ad summum principalemque finem astronomiae sibi respiciendum statuerit, una nobiscum D. Doctori; Fraeeeptori meo, gratias habebit, cogitabitque et ad se Aristotelis illud pertinere, tac [liv oüv axpipearepac ava^xa«;, oxav Ti; iireTü)(7), TOTs x^P^"^ e/eiv Sei toTc eoptoxouot.** Et cum nos Aristoteles Calippi et suo exemplo confinnet*** ad causas rm ^aivopivwv assignandas, astronomiam, prout se diversi corporum coelestium motus obtulerint, instaurandam, neque AyerroSm, non

satis dementem Ptolemaei Aristarchum, si modo ad physiologiam aequis oculis respicere velit, acerbius D. Praeceptoris bypotheses excepturum speraverim. Tantum abest, ut Ptolemaeum adeo hypothesibus suis, si ei in vitam redire daretur, addictum et adiuratum putarim, ut ad certam remm coelestium doctrinam exaedificandam , ubi regiam viam tot seculorum ruinis impeditam et inviam factam deprehenderet; non aliud insuper iter per terras mariaque inquisiturus esset, cum per aera apertumque coelum ad optatam metam minus scandere liceret. Quid namque de isto aliud, cuius haec sunt verba, statuerem? »oots tä avaTToSetxTöx; üTtoTi&ep.£va, dav aTra? aujicpcDta xoT; cpaivopivot? xara

  • Die editio princeps hat an dieser Stelle die Rand-Bemerkung : »Intelligit epicyclos et eccentricos negantes«.
    • Lib. II de caelo (Randbemerkung von Rheticus).
      • Libro XII Metaphys. (Rhet.)

I. DIE NARBATIO PRlMA. 323

Xafi/^avTjtai, X^P^^ ^^^^ ttvo;, xal iTctoraaeoic eopYJaftai 8ov>)Tat, xäv Saaix&8T0( y^ o Tpoiroc aurcov tyjc xaToXri^ttü^. iizziZri xal xa&6Xot> Tcöv icpuiTCüv apx<öv, t) ooSev >) BoaepfiT^veoTov cpooei to aitiov.«*

Qnam verecunde autem et pmdenter Aristoteles de motnam coelestium doctrina loquatur, passim in eius libris videre est. Et ait alibi**: TreTraiBsufiivoo ^^p äänv iicl toooütov t axpiße? iici,CtjtsTv xaö' fxaoTov y^vo*;, i(f ooov t] tou icpaYP-ato? cpootc iTriSi^s'^Äi.

Cum autem tum in physicis, tum in astronomieis ab effectibus et observationibns nt plarimnm ad principia sit processus, ego qnidem statuo Aristotelem, auditis novarum hypothesium rationibus, ut dispntationes de gravi, levi, circnlari latione, motu et qniete terrae diligentissime excussit, ita dubio procul candide confessurum, quid a se in bis demonstratum sit, et quid tanquam principium sine demonstratione assumptum, quare et D. Doctori Praeceptori meo suffragaturum crediderim, utpote cum constet rectissime, ut fertur, a Piatone dictum, »tov 'AptoTotiXsa t^; aX>)bzla<; eivai (piXoaocpov«. Contra, si in dnrissima quaedam verba prorupturus esset, aliter vero mihi persuadere non possum, quin exclamans pulcherrimae huius philosophiae partis conditionem bis verbis deploraturus esset***: »icavo lp.fi8Xu>(; airo nXectcovoc XiXextai, YecofjL&Tpiav t8 xal ta? taütig iirojiiva? ovetpcorceiv [ilv i:epl to ov, oirep 8e aBovaiov aoTaij; ffisTv, Ico? av oTroftiosai, yjp<li\Lsvai taoTa? dxtvTjToo? iwai, jat^ Sovafisvai X070V 8t86vai aoraiv«, et adderet »iroXXtjv toTc aöavaxoK; 0£oT(; X^P^^ exeiv 8si, iicl x& tov oIov Xo^ov täv <paivo[iiva>v ei8iTai«.

Verum enimvero, cum haec non tam huius loci sint, quam alterius cuiusdam disputationis,t quae porro restant D.

  • Ausser den Citaten »Lib. IX Eth.« fUgt Rheticus noch die RandBemerkung hinzu: »Haec satis faciunt, quibus altius inque domos soperas

Bcandere cura fuit«.

    • »Lib. I Ethicorum« (Rhet.).
      • Lib. VII Poiiticorum.

•{• Vgl. oben S. 285 Anmerkung.

21»

324 SCHRIFTEN VON BHETICU8.

Doctoris Praeceptoris mei hypotheses, libere, et ut his, qnae supra diximus, aliquid lucis accedat, narrare ordine pergam.

UniTersi distributio.

Aristoteles inquit : » Verissimum est id , quod posterioribus^ ut Vera sintj causa est.a* Sic cum D. Praeceptor meus sibi tales hypotheses assumendas esse statueret, quae superiorum saeculorum observationes, ut verae esse confirmarentur, causas continerent et, quemadmodum sperandum, causae essent, ut in posterum omnes astronomicae täv (paivofiivwv praedictiones verae deprehenderentur : principio non mediocribus laboribus superatis per hypothesim constituit, orbem stellarum, quem octavum vulgo appellamus, ideo a Deo conditum, ut esset domicilium illud, quod suo complexu totam rerum naturam complecteretur , quare ut universi locum fixum immobilemque coudidisse. Et quoniam non percipitur motus, nisi per coUationem ad aliquod fixum, sicut navigantes in man, quibus nee amplius ullae apparent terrae, coelum undique et undique pontus, tranquillo a ventis man nuUum navis motum sentiunt, tametsi tanta ferantur celeritate, ut in hora etiam aliquot milliaria magna emetiantur: ideo Deum tot eum orbem, nostra quippe causa, insignivisse globulis stellantibus, ut penes eos, loco nimirum fixes, aliorum orbium et planetarnm contentorum animadverteremus positus ac motus. Deinde quod his quidem consentaneum est, Deum in huius theatri medium Solem, suum in natura administratorem , totiusque universi Kegem Di\ina maiestate conspicuum coUocasse.

Ad cuius numeros et DU moveanturf et orhis Accipiat leges, praesciptaque foedera servet.**

Reliquos autem orbes in hunc modum distributos esse. Primum locum infra firmamentum, seu orbem stellarum, Satumi

  • Metaphys. a t6 D.aTxoN (Rhet.)>

^"^ Rheticus giebt am Rande das Citat: »Pontanus I. Claria«.

DIE NAKRATIO PRIBIA.

325

orbem sortitnm, intra quem Jovib, deinde Martie contiueatur, äolem vero Mercurii, deinde Veneria orbe circamdari, quo orbium quinqae planetarnm centra circa Holem reperirentur.* Sed intra

concavam snperfieiem orbis Martis et couvexani Veneris, cum satiB amiilDm relictum sit Bpatiam, globum Telluri» cum adiacen

• Die Figur zur Copperntcani sehen AnordDung dur Weltklirper ist — wie oben S. 201 bereite erwähnt wurde — in der editio princeps nicht enthulten. Erat Mästlin — dem dann die späteren Berausgeber mit Recht gefolgt siod — hat dieselbe nach der von CoppeniicDs selbat dem 10, K»

326 SCHRIFTBN VON BHBTICUS.

tibu8 elementifl orbe Lanari circomdatum a magno qaodam orbe intra se Mercnrii et Veneris orbes item Solem complectente circnmferri, ut non aliter ac una ex stelÜB inter planetas saos motus habeat."^

Hanc totius universi distributionem ex D. Praeceptoris mei sententia mihi perpendenti diligentius praeclare simul ac recte Plinium** sensisse intelligo, cum inquit: i>Mundtj seu coeli^ cuius circumflexu tegantur cuncta, extera indagare^ nee interesse hommum^ nee eapere humanae eoniecturam mentisa. Et subdit: y^Sacer est, immensus, totus in toto, imo vero ipse totum, finitas et n^nito simüis etcAi Nam ubi D. Praeceptorem menm sequemur, nihil extra concaynm orbis Btellati, quod inquiramus, erit, nisi qnantnm nos sacrae literae de his Bcire voluerant, tum etiam qnicqnam extra hoc concavum constitnendi praeclnsa erit via. Qnare totam reliqnam hanc natnram, ceu sacrosanctam, a Deo coelo stellato inclnsam cum gratiamm actione admirabimur et contemplabimur, ad quam perscrntandam et cognoscendam multis modig, infinitis instrumentiB et donis nos locupletavit et idoneos effecit ; et qnidem eo usque progrediemur, quo ipBe voluit, neque ab ipBo constitutos limiteB transgredi tentabimus.

pitel des ersten Buches in dem Werke »de revolutionibus« beigegebenen Figur nachbilden und seiner Ausgabe der »Narratio prima« eindrucken lassen.

  • An dieser Stelle fügt Mästlin eine Anmerkung hinzu, in welcher er

darauf hinweist, dass das heliometrische System bereits von den Alten vorgebildet gewesen sei: »Testis est« — sagt er — »Archimedes libello de Arenae numero, quo de Aristarcho sie scribit: Haec in iis, quae ab astrologis scripta sunt, redarguens Aristarchus Samius positiones quasdam edidit, ex quibus sequitur, Mundum modo dicti Mundi multiplicem esse. Ponit enim Stellas inerrantes atque Solem immobiles mauere; terramvero circumferri circa Solem secundum circumferentiam circuli, qui est in medio cursu constitutus; sphaeram autem inerrantium stellarum circa idem centrum cum Sole sitam tantae esse magnitudinis, ut circulus, in quo ponit terram circumferri, eam habeat proportionem ad distantiam Stellarum inerrantium, quam centrum sphaerae habet ad eius superficiem«. Das Gitat PUn. Lib. 2 cap. 1 hat Mästlin seiner Ausgabe beigefügt.

I. DIE KABRATIO PBIMA. 327

Immenfinm praeterea mundam esse et vere infinito similem, qnantum etiam ad eiua concayum, ex eo quidem in confesso est, quod Stellas omnes scintillare videamus, planetis exceptis, etiam Saturno, qui eorum coelo citimus maximo fertar circalo. Sed idem longe manifestius ex D. Fraeceptoris hypothesibus per airoSeiSetc patet. Cum enim Orbis magnus terram deferens ad quinque planetarum orbes perceptibilem rationem habeat, unde videlicet omnem apparentiarum diversitatem in bis planetis per eorum ad Solem habitudines provenire demonstratnr , ac omnis in terra horizon orbem stellatum in aequalia, ut universi circulns magnus, interseeet, et orbes revolutionum suarum a stellis fixis aequalitartem habere comprobetur: satis darum est, orbem stellarnm maxime infinito similem esse, quoniam quidem Orbis Magnus ad eum coUatus evaneseat, omniaque xa <paiv6^va non aliter conspiciantur, ac si terra in medio universi consedisset.

Porro quanquam admiranda et band indigna tum opifice Deo tum quoque divinis his corporibus motuum et orbkm symmetria ac nexus, quae praedictis hypothesibus assumptis conservatur, animo eitius concipi (propter affinitatem, quam cum coelo habet] quam ulla voce humana eloqui posse affirmaverim, quemadmodum in demonstrationibus non tam verbis, quam perfectis et absolutis, ut ita dicam, ideis harum suavissimarum reram nostris animis imprimi solent: tamen et in generali hypothesium contemplatione est videre, quomodo inefifabilis quoque convenientia omniumque consensus sese offerat. Nam praeterquam quod nullus in vulgaribus hypothesibus finis effingendarum sphaerarum apparebat, orbes, quorum immensitas nuUo sensu aut ratione percipi poterat, tardissimis et velocissimis circumducebantur motibus, aliique a supremo mobili omnes inferiores sphaeras motu diumo rapi constituebant, cum tamen maxima turba disputationum hac de re concitata, qua ratione sphaera superior in inferiorem ins habeat, necdum constituere potuerint; alii, ut Eudoxus et qui eum sunt secuti, cuilibet proprium orbem tribuebant, cuius motu in die

328 SCHRIFTEN VON RHETIGUS.

natural! circa terram semel circumferretur. Praeterea, Dii immortales! quae digladiatio, quantalia usque adhuc fait de orbiam Veneria et Mercurii situ, et qnomodo sint ad Solem coUocandi. Verum adhuc Bub iudice lia est, quamque unquam posse componi vulgaribus istis hypothesibus constitutis in dif&cili admodum esse atque adeo imposibile, quis porro est, qui non videt? Quid enim obstiterit? et si quis Satumum infra Solem coUocet, orbiam et epicycli ad se invicem servata Interim ratione, cum in iisdem hypothesibus communis orbium planetarum inter se dimensio nondum Sit demonstrata, quo per eam quilibet orbis suo in loco geometrice circumscriberetur. Ut sane hie silentio praeteream, quantas tragoedias calumniatores pulcherrimae huius partis philosophiae et suavissimae commoverint propter epicycli Veneris magnitudinem , et quia assumptis aequantibus lationes orbiam coelestinm super propriis centris inaequales ponebantur.

In D. Praeceptoris autem hypothesibus orbe stellato, ut est dictum, termino constituto, quilibet planetae orbis suo a natura sibi attributo motu uniformiter incedens suam periodum conficit et nuUam a superiori orbe vim patitur, ut in diversum rapiatur. Adde, quod orbes maiores ambitus tardius, et propiores Soli, a quo quis principium motus et lucis esse dixerit, velocius, ut conveniebat, suos circuitus perficiunt. Quare Satumus sub ecliptica liber viam corripiens in XXX annis revolutionem complet, Jupiter in XII, Mars in duobus, centrum autem Terrae anni quantitatem ad Stellas fixas determinat. Venus in novem mensibus *" zodiacum permeat. Mercurius vero minimo orbe Solem circumdans LXXX diebus mundum perlustrat.

  • Mästlin hat hier ganz willkürlich die Angabe der editio princeps

verändert, in welcher der Umlauf der Venus auf neun Monate angegeben wird; er substituirt fUr »novem mensibus« die Worte »Septem mensibus cum dimidio«. £r thut damit dem Texte Gewalt an. Es liegt hier weder ein Druckfehler noch ein lapsus calami von Rheticus vor.

I- DIE NARBATIO PRIMA. 329

Suntque ita sex tantnm orbes mobiles Solem, universi medium^ circnmdantes , quoram Orbis Magnus terram deferens communis est mensura^ quemadmodum et orbium Lunae, item Solis a Luna distantiae etc. ea, quae ex centro globi terreni.

Et qnidem senario numero qnis commodiorem alterum et digniorem elegerit? quove totum hoc Universum suos in orbes a Deo Conditore mundique Opifice distinctum mortalibus facilius persuaserit? is namque cum in sacris Dei oraculis tum a Pythagoreis reliqnisque philosophis ut qui maxime celebratur. Quid autem huic Dei opificio convenientius , quam ut primum hoc et perfectissimum opus primo et eodem perfectissimo numero includatur?

Ad haec, ut ita a praedictis sex orbibus mobilibus harmonia coelestis perficiatur. ubi orbes omnes sibi eo pacto succedant, ut et nuUa ab altero ad alterum intervalli immensitas relinquatur, et quisque geometria septus suum locnm in hunc tueatur modum, ut, si quemcunque loco movere tentes, simul etiam totum systema dissolvas.

Sed generalibus bis praelibatis accedamus sane ad lationum circularium, quae competunt singulis orbibus et sibi adhaerentibus ac incumbentibus corporibus, enumerationem. Primo autem dicemus de hypothesibus motuum terreni globi, cui nos inhaeremus.

Qui orbi magno et ei adhaerenübus niotus compatant. Terrae motus tres, dinrnns, annuns, declinationls.

Cum D. praeceptor mens Platonem et Pythagoreos summos divini illius seculi mathematicos sequens sphaerico terrae corpori

Coppernicns selbst bezeichnet die Venus in dem Werke »de revolutionibus« als »nonimestris« und sagt von ihr ausdrücklich, sie umkreise die Sonne in nenn Monaten »Quinto loco Venus mono mense rcducitur«. (de rev. orb. cael. I, 10).

330 SCHBIPrEN VON BHETICÜS.

circulares lationes ad tcov <paivo(jLiv(i>v causas assignandas tribnendas cenBeret, yideretqne (quemadmodum AristoteleB quoque testaturj uno attributo terrae motu et alias item lationes ipsi ad stellanuii imitationem competere, tribns eam principio, ut maxime praeeipms, moveri motibus assumendum indicavit. Primo namque universali mundi distributione, ut mox dictum est, assumpta constitait teiram intra Lunae orbem suis verticibos inelusam, tanquam sphaerulam in tomo, Divino ita ordinante Numine, ipsius globi ab oecasu ad ortum motu diem noctemque atque aliam super aliam coeli faciem mortalibus, prout se Soli obvertat, producere. S e c u n d loeo centrum , terrae cum sibi incumbentibus elementis, scilicet et orbe lunari, ab Orbe Magno, de quo semel atque iterum iam meminimus, uniformiter in eclipticae piano secundum signorum consequentiam circumferri. Tertio aequinoctialem et axem terrae ad planum eclipticae convertibilem habere inclinationem et contra motum centri reflecti, ita ut, ubicunque sit centrnm terrae^ aequinoctialis et poli terrae propter talem axis terrae inclinationem et stellati orbis immensitatem ad easdem mundi partes semper forme respiciant. Quod fiet, si, quantum terrae centrum ab Orbe Magno in consequentia ducatur, tantum axis terrae extremitates , qui poli terrae siugulis diebus fere in antecedentia procedere intelligantur, circa axem et polos, axi et polis Orbis Magni aut eclipticae aequidistantes circulos parvos describendo. His autem motibus, ubi ex D. Praeceptoris mei sententia binas polorum terrae librationes, duos item motus, quibus centrum Orbis Magni aequali et differenti motu subecliptica incedit, adiecerimus, cum his, quae superius de Lunae motibus circa terrae centrum dicta sunt, habebimus, doctissime D. Schönere, quae sit vera hypothesium ratio, ad totam doctrinam, quam Primi Motus recentiores vocant, quamque de omnimodis stellatae sphaerae motibus habemus, deducendam et causas eorum assignandas, quae circa Solls Lunaeque motus et passiones in bis mille annis iam transactis diligentibus artificum observationibus

I. DIE NABRATIO PRIMA. 331

contigisse est animadverBuin, nt sane, quod postea uberius dicendum erit, sileutio praetereamus, quod nimirum OrbiB Magni motus apparentias in reliqnis quinqne plauetis ingerat. Tarn paucis, et ceu in uno orbe, tanta rernm doctrina eomprehenditur.

In primi motus doctrina nihil venit mutandum. Quae enim est proprietas eorum, quae sunt ad invicem maxima declinatione constituta, eadem ratione investigabuntur reliquarum etiam partium eelipticae declinationes, ascensiones rectae^ in toto terrarum orbe umbrarum et gnomonum ratio, dierum quantitates, ascensiones obliquae, stellarum ortas et occasus, etc. Hoc tarnen inter has et Yeteram hypotheses interest, quod in illis contra ac a Veteribus praeceptum est, stellato in orbe praeter eclipticam nullus circulus imaginatione proprio describatur. Reliqui vero, ut sunt aequinoctialis, duo tropici. arctici et antarctici, horizontes, meridiani omnesque alii ad doctrinam primi motus pertinentes circuli yerticales, altitudinum, paralleli, coluri, etc. in terrae globo proprio designantur et per relationem quandam in coelum referuntur.

Eorum autem, quae circa Solem apparent, praeter apparentiam diumae circa terram revolutionis, quam cum omnibus stellis et planetis reliquis communem habet, et quae Ptolemaeus ac recentiores propriis Solis motibus tribuerunt, accidunt ei et ea, quae circa mutationes pnnctorum solstitialium , aequinoctialium et stellarum ab iisdem elongationes atque apogii a ^stellis fixis variationes contingere deprehenduntur. Quae omnia se nostris oculis o£ferunt, haud secus, ac si Sol et stellarum orbis moverentur. Quomodo enim in Oriente emergere seu oriri et paulatim supra horizontem elevari, donec meridianum pertingant, a quo pari ratione descendere, deinde inferius hemisphaerium permeare, in diesque diumas suas revolutiones conficere vulgo credantur, ex primo motu, quem terrae D. Praeceptor iuxta Flatonem tribuit, satis evidentes causas habet.

Quod autem Sol nobis secundum signorum consequentiam

332 • SCHRITTEN VON RHETICUS.

progredi videatur, atque tali motu eclipticam describere et tempus annaum constituere nobis persnadeamuB, per alteriim motnm, quem D. Praeceptor terrae tribuit, fieri potest. Terra enim Orbe Magno lata et inter Stellas Librae et Solem morante nos, qui quidem terram quiescere putamus, Solem Arietem stellatum habere existimabimus, quippe ex terrae centro linea per Solem in orbem Stellarum eieeta, in Arietis astrum ineidet. Deinde terra progrediente ad Seorpionem, Sei Taurum petere videbitur, et hunc in modum totum Zodiacum permeare, cum tamen ipso quiescente hunc motum ei competere statuamus. Et annus sidereus erit tempus, quo centrum terrae seu Solis in apparentia ab eadem Stella ad eandem semel revolvitur.

Tertius terrae motus certas et ordinatas in toto terrarum orbe temporum vicissitudines produeit ; per hunc namque fit, ut Sol et reliqui planetae in circulo ad aequinoctialem oblique ferri videantur, eademque sit Solis ad singulos terrae tractus habitado, quae futura erat, terra medium universi per hypothesim occupante et planetis in circulo oblique motis. Quoniam namque aequinootialis planum propter polorum suorum, ut dictum, motum ab eclipticae piano in collatione ad Solem reflectitur et declinat, seu ut Graeci dicunt, XoEsoerat xai ä^xX^vet sub iisdem fere eclipticae locis eadem aequinoetialis ab ecliptica redit declinatio, ipsique poli diurnae revolutionis semper sub eodem quasi stellatae sphaerae situ versantur. Deinde in maximis declinationibus aequinoetialis ab eclipticae piano ad Solem linea ex centro Solis exiens ad terrae centrum sectione conica terrae globum diuma revolutione circumvolutum disseeat tropicosque describit. Praeterea, quando aequinoetialis planum ab eclipticae piano ad Solem maxime reflectitur, in universa terra aequinoctium contingit, quippe cum a praedicta linea globus terrae in aequinoctiali in duas semisphaeras abscindatur. Sed reliqui paralleli dierum in terra, prout reflectio et declinatio (sive, ut verbis utar Ptolemaei, Xo^coai? xat sYxXiai^ aequinoetialis ad Solem sese commiscent,

I. DIE NARRATIO PRIMA. . 333

notantur. Arctici vero et Antarctici a punctis contingentibus horizontes describnntur. Sed polares D. Praeeeptori poli eclipticae aequidistantes circa aequinoctialis poIos depingunt. Globi terrae autem circulas magnus transiens per aequinoctialis et dictos eclipticae aequidistantes polos colurns solstitiomm erit, et alias enndem in aequinoctialis polis ad angulos rectos sphaerales intersecans coluri aequinoctiorum vicem subibit. At(}ue in hunc modum vel cuiuslibet loci propra circuli vel alii quotcunque facile terrae inscribi et exinde ad superextensum coelum referri intelliguntur.

Porro cum propter observationum iinperium terrae globus in eccentrici circumferentiam evolaverit, Sol in medium universi subsederit, et sicut in yulgaribus hypothesibus centrum eccentrici inter centrum totius universi (quod in iisdem et terrae) ac Stellas Geminorum nostra aetate erat, ita contra in D. Praeceptoris hypothesibus centrum Orbis Magni, quod in principio nostrae Narrationis per centrum eccentrici intelleximus, inter Solem, D. Praeeeptori universi medium, et Stellas Sagittarii rei)eriatur, ac diameter orbis magni in centrum terrae incidens medii motus Solis lineam referat. Cumque linea ex centro terrae per Solis centrum in eclipticam eiecta verum locum Solis determinet, non est obscurum, quomodo Sol de Ptolemaei recentiorumque traditione inaequaliter snb ecliptica moveri aestimetur, atque angulus diversitatis a motu medio geometrice investigetur. Terra autem in summa abside Orbis Magni existente, Sol apogii locum in eccentrico occupare credatur, et contra, illa in ima abside morante, ipse in perigio conspiciatur.

Verum enimvero qua ratione stellae fixae a punctis aequinoctialibus et solstitialibus elongari videantur, et maxima Solis obliquitas variari, etc. (quod sub initium Narrationis ex D. Praecejjtoris lib. III deduxi) ex motu declinationis, quem generaliter proposiumus, et binis sibi invicem occurrentibus librationibus dependere D. Praeceptor collegit. A polis, eclipticae polis, ut non ita multo ante dictum^ aequidistantibus, utrinqne 23 gradus,

334 SCHRIFTEN VON BHEHCÜfi.

40 minuta circuli magni numerentar, ibique duo notentnr pancta, quae polos aequinoctialis medii referant, ac, ut convenit, dno coluri solstitia et aequinoctia media distingnentes designentar. Haec sane discendi gratia concipiantur et delineentar in orbicalo globnm terrae contiuente, cuius uniformi motu tertius, qni qnidem terrae tribuitur, motus contingat. Centro autem terrae inter Solem et Stellas Virginis commorante, reflectatur seu obliquetur aequinoctialis medius ad Solem, et linea veri loci Solis per commnnem sectionem plani eclipticae, aequinoctialis medii et coluri distinguentis aequinoctia media transeat, idque ita, ut sit aequinoctium vemale medium, et simul aequinoctium vemale verum, ubi idem, quemadmodum ex sequentibus liquido constabit, ratio motuum sie exiget. Ab hoc loco terrae centro aequali motu ad Stellas fixas singulis diebus 59 minuta 8 secunda 2 tertia procedente, punctum vemale medium tantundem in praecedentia super terrae centro conficiat, et paulo velociori gressn incedens 8 fere tertiis angulüm maiorem describat. Et haec est causa, quamobrem paulo ante declinationis motum aequalem ferme aequali motui centri terrae ad Stellas fixas diximus. Sed crescente subinde angulo, qui a puncto vemali aequinoctialis medii super terrae centro (iuxta iam positum canonem) designatur, priusquam centrum terrae ad locum eclipticae, unde digressum, revertatur, denique linea veri loci Solis in aequinoctium medium incidet, et stellae videbuntur nobis medio seu aequali aliquo motu in conseqnentia pro anticipationis ratione progredi. Quae anticipatio, ut principio dixi, in anno Aegyptio est 50 secund. fere, et in XXVMDCCCXVI annis Aegyptiis in integram revolutionem excrescit. Patet itaque, quid sit aequinoctium medium, quid aequalis praecessio, et quomodo haec ceu instrumentali fabrica oculis possint snbiici.

I. DtE KARRATIO PRIMA.

335

De Ubrationlbns.

«  Sid linea recta determinata a i,* ut exempli gratia 24 minutiB;

haec puncto d in duas aequales partes dividatur. Deinde altero

circini pede in d collocato, describatur circulus ce extensione de

yersus a 6 minutis (quarta parte scilicet) ; et einsdem magnitn dinis de alia ah hac materia duo circelli (ut sie Interim loqui

liceat) fabricentur et ita componantur, ut alter eorum circum ferentiae alterius applicetur, quo libere circa suum centrum moveri

possit. Qui autem alterum in circumferentia fert, primus vocetur, ac eentro lineae ah m puncto d affigatur; secundi circelli centro

  • Auch an dieser Stelle hat Bheticus der editio princeps keine Figur

beigegeben, obwohl er sie im Werke »de revolutionibus« bei Coppernicus vorgefunden hatte. Wunderlicher Weise hat er sogar einige Buchstaben der Coppernicanischen Figur geändert. Mästlin hat sich hier streng an die editio princeps angeschlossen, musste in Folge dessen auch die Buchstaben in der Coppernicanischen Figur ändern. In dem vorliegenden Abdrucke ist die Figur aus dem Werke »de revolutionibus« mit den dort von Coppernicus gewählten Buchstaben Übernommen.

336 SCHRIFTEN VON RHETICUS.

nota f^ et in circiimferentia eiusdem ad placitum puncto assampto, nota h adpingatar. Quod si nota h secundi circelli applicetnr a termino lineae assumptae, et/notae c eiusdem, ac aequali tempore h in unam partem super centro / angulum describat, duplnm angulo ab / super d in partem diversam descripto : patet in una primi circelli revolutione notam h lineam a h bis describendo perreptasse et secundum circellum bis revolutum. Quia autem tali descriptione lineae rectae per duos circulares motus compositos h punctum circa a et 6 terminos tardissime promovetur, in medio autem circa d concitatins, placuit D. Praeceptori talem notae h per ah lineam motum librationem vocare, cum talis motus ad similitudinem pendentium in aere fiat. Appellatur hie etiam motus motus in diametrum; nam imaginatione assumpto circulo, cuins ah centro d sit diameter, ex chordarum doctrina, quo in loco eiusdem diametri ah circellorum motu, quem dixi, composito h punctum sit, constituitur, tabulaque prosthaphaeresium fabricatur. Motum primi circelli super d Praeceptor anomaliam vocat ; eo namque motus prosthaphaeresis deprehenditur. Sic f centnim secundi circelli in circumferentia primi a d puncto in sinistrum discedens describat angulum, qui sub cdf sit graduum 30, et in circumferentiam circuli a 6 ex centro d eiecta dfg totidem graduum ag arcum continebit similem arcui cf primi circelli; et quia secundi circelli punctum A ab ^ ad dextram ratione dupla processit, a signo g in Signum h linea recta ducta patet eandem esse semissem dupli arcns ag ^i hd^ semissem dupli arcus residui ag arcus de quadrante. Quare et ah 1340 partium, quanim quae ex centro 1 000, quantum videlicet h distat ab a in diametro ah, Quod si vero ah praesupponatur 60, ah erit talium 4, et hb 56, unde facta parte proportionali ad 24 habebitur, in qua parte assumptae lineae recte determinatae h Signum substitat in tali casu.

His ita ira/ütipa sane jxooaT] perceptis, in facili fuerit intelligere, quomodo et maxima aequinoctialis ab eclipticae piano

I. DIE NARRATIO PRIMA. 337

obliquitas varietar, et vera aequinoctiomm praecesBio inaeqnalis fiat. Principio namque (cum breviores arcas a lineis rectis, quoad sensum quidem, nihil differantj aequinoctialis medii polo Beptentrionali punctum d imaginatione applicetur. Linea autem ab Bit arcus coluri distinguentis Bolstitia; media b inter polum aequinoctialis medii septentrionalem -et adiacentem polum eorum, qui eelipticae polis aequidistant. Quare b est terminus minimae poli diurnae revolutioniB bcu terrae ab eelipticae, ut dictum, polo distantiae/ a vero inter eundem borealem aequinoctialis medii polum et eelipticae planum, unde et maximae poli terrae a polo eelipticae remotionis. Praeterea duobuB circellis linea ab^ uti convenit, applicatis intelligatur , quantum ad praesens polns terrae borealis in h puncto et motu duorum circellorum composito lineam ab 1A minutis describet, simili nempe machinatione polo meridionali moto lege oppositionis servata, ceu pendente mundo maximam declinationem mutante.

Et asBumatur primum circellum in XXXmiMCCCCXXXIIII annis Aegyptiis"^* revolutionem complere, et terminum, a quo principium motus anomaliae, esse a punctum circumferentiae circuli, cuius diameter libratione prima describitur. Atque cuilibet statim patebit, si praeter hanc unicam poli terrae nullam haberent librationem, ipsique poli terrae a coluro distinguente solstitia media non abscederent, quomodo tali polorum terrae motu tantum angulus inclinationis plani aequinoctialis veri ad eelipticae planum propter polorum suorum progressum ab a versus d b,A. b decresceret, contra aliam circulationem complendo

  • Der obige Satz ist i^ach der Textes-Recension vod Mästlin gegeben.

In der editio princeps lautet die Stelle, jedenfalls verderbt: »quare et terminus minimae poli diurnae revolutionis, seu terrae, ab eelipticae, ut dictum, polo distantiae. A vero inter eundem borealem etc.« 

    • Die Zahl XXXIIIIMCCCCXXXIIII ist aus der editio princeps übernommen. Mästlin hat 3434 gesetzt, und ist diese Zahl auch in alle späteren

Ausgaben des Mysterium cosmographicum übergegangen.

II. 22

338 SCHRIFTEN VON BHETICC8.

a b siA d versag a cresceret, unllamqae propterea inaequalitatem in aequinoctioram praecessione apparere.

Porro autem, quoniam per observationes certo constat paneta aeqninoetialia vera a ponctis aequinoctialibos mediis hinc inde 70 minatis maxima prosthaphaeresi elong^ri, obliquitatisqae mutationem ad hanc daplam rationem habere: eonstitaendam D. Praeeeptor et alteram insuper illa inferiorem librationem * animum saam indnxit, qua yidelicet poli terrae a eoluro distingnente solstitia media in mundi latera excurrerent, idque ita, ut hains seenndae librationis adb arcus sen linea recta eum colnro distingnente solstitia media quatnor angnlos rectos constituat. At vero in septentrione a dextrnm mundi latus, b sinistrum occupet, in meridie autem a sinistrum, b dextrum, et d huius per notas h primae librationis utrinque adb lineas 24 minutis eiusdem describat, denique in huius h notas poli terrae revera affigantur, et hac se* cunda libratione utrinque a dicto eoluro in a vel b extremis terminis constitutis 28 tantummodo minutis defleetantur, cum polis in ta^ libus loeis eolurus distinguens solstitia yera cum distingnente solstitia media notabiliter maiorem angulum 70 minutis non contineat. Verum, quoniam prosthaphaereses praecessionis respectn ad punctum vemale medium sumendae, D. Praeeeptor secundam librationem, tanquam per punctum yemale verum ad medium contingeret, eandem perpendit, maxime cum hunc in modum prosthaphaeresium investigatio sit facilior. Quare et linea ab 140 minuta erit et sie disposita, ut respondeat lineae boreali librationis secundae, d autem in puncto vemali medio, puncto vemali vero h notam occupante, et ut quae ex centro alterutrius circellorum 35 minutorum sit. Praeterea autem terminus, a quo Initium motus , est punctum vemale medium , a quo punctum

  • Der Text ist nach der editio princeps gegeben. Mästlin hat ihn

wesentlich geändert; er liest: »ad constituendam D. Praeeeptor et alteram super illam inferendam librationem«.

I. DIE KABRATIO PRIMA. 339

vernale veram ad dextram a versus excarrit. Anomalia vero numeratar a puncto supremo circuli, cuius dimetientem punctum vernale verum describit, quod in eiusdem circuli circumferentia ad septentrionem a coluro aequinoctiorum medio determinatnr. Et cum in una obliquitatis restitutione praecessionis inaequalitas bis compleatur, huius secundae librationis anomalia in MDCCXVII annis Aegyptiis perficietur. Quare et obliquitatis anomalia ex tabulis desumpta duplicata praecessionis anomaliam reddit, et illi simplicis, huius vero duplicatae cognomen est.

Quod si secunda haec libratio tantum ponenda fuisset, angulus inclinationis plani aequinoctialis veri et eclipticae, quod quidem dignum animadversione esset, non variaretur, ut patet. Verum omnis apparentiarum diversitas propterea contingens in sola praecessionis aequinoctii veri inaequalitate deprehenderetur , utrisque autem librationibus coincidentibus, poli terrae sibi invicem occurrentibus, ut dictum, motibus circa polos aequinoctialis medii fignras coroUarum intortarum delineabunt.

Et cum poli terrae in colurum distinguentem solstitia media ineidunt; versus colurus cum medio in eodem iacebit piano, punctumque vernale verum cum medio coniungetur; cum tamen, nisi polis utriusque aequinoctialis coniunctis, plana aequinoctialium et colurorum distinguentium tam media quam vera solstitia et aequinoctia* omnino coniungentur. Polo autem septentrionali in parte a d secundae librationis versus a dextrum limitem morante, meridionali polo in puncto opposito constitnto aequinoctium verum sequitur medium, et Sol prius in medium quam verum aequinoctialem incidit. Sed polis terrae mundi latera permutantibus, ut nempe polus boreaUs a coluro solstitiorum mediornm sinistrnm, australis dextrum latus teneat, verum aequinoctium praecedit medium, citiusque Sol cum vero quam cum medio aequinoctiali congreditur.

'^ Mästlio hat auch hier eine wesentliche Aenderung vorgenommen, er schiebt nämlich vor »omnino« ein »non« ein.

22*

I

340 gCHRIFTEN VON RHETICÜS.

Caeternm ab a versus b polis terrae procarrentibas, quia aeqninoctiam verum Soli quasi obviam procedit, annus ad aequinoetia propter haue causam decreseit; a b vero versus a, cum Solem quasi fugiat, anuus ad aequinoetia crescit. Et polis terrae circa d haerentibus, breviori annorum [spatio notabile anm crementum aut decrementum percipitur.

Cnmque apparens stellarum fixarum processus annuae quantitati ad aequinoetia coUigatus sit, eadem prorsus ratione velocior et tardior punctorum solstitiorum et aequinoctiorum a stellis fixis elongatio in antecedentia animadvertitur.*

De Solis autem apogio, quae principio ex observationibus secundum D. Praeceptoris mei sententiam dednximus, quantum ab aequinoctii vemi ab eo elongationem attinet, ex mox dictis satis innotuit. Progressus vero ipsius apogii sub eeliptica a motu centri parvi circuli et Orbis Magni centri in parvi circuli circumferentia uniformi latione dependet. Diameter Orbis Magni aut eclipticae per Solis parvique circuli centra transiens est linea mediarum absidum Solis ; sed diameter per Solis Orbisque Magni centra est linea verarum absidum. Quemadmodum autem centrum Orbis Magni inter Solem et locum eclipticae, ubi Sol periginm teuere creditur, reperitur, ita similiter centrum parvi circuli inter locum perigii medii et Solem statuitur.

Tempore Ptolemaei linea verarum absidum a prima Stella Arietis in 57 gradibus 50 minutis loco apogii apparentis, et in 237 gradibus 50 minutis perigii utrinque terminabatur, mediarum autem absidum in 60 gradibus 16 minutis et puncto opposito 240 gradibus 16 minutis. Nam centrum Orbis Magni a summa parvi circuli a centro Solis distantia 2]| fere gradibus in ante

  • Mastlin schaltet hier eine längere Ausführung ein, (p. 129 ed. pr.)

in welcher er die beiden ersten von Coppernicus ungenommenen Librationen erläutert. Der mit einer Figur versehene Abschnitt ist überschrieben: »Schema utriusque librationis pro obliquitatis et verae aequinoctialis cum eclipticae sectionis mutatione monstranda».

I. DIE KABRATIO PBIMA. 341

cedentia processerat, tantandem nempe eodem tempore anomalia simplici; quae et obliquitatis, existente. Unifonuiter autem procedente centro parvi circuli super Solls centro et Orbis Magni centro in parvi circuli circumferentia visa est summa absis Solls tempore observationis , quam habuit D. Praeceptor, 69 gradibus 25 minutis a prima Stella Arietis teuere. At cum eodem tempore anomalia simplex 165 gradibus ferme esset, prosthaphaeresis 2 gradibuB 10 minutis ferme reperta est, centrumque parvi circuli inter Solem et 251 gradus 35 minuta locum perigii medii constituit. Praeterea eccentricitas Orbis Magni seu eccentrici Solls, si placet ita loqui, quae Ptolemaeo ^|^ eins quae ex centro Orbis Magni fuit, nostra aetate ^\ partem fere attingit, ut Observationen OBtendunt, et D. Praeceptoris bypothesibus constitutis mathema* tica adhibita facile deducitur.

Quomodo autem et propter centri Orbis Magni in parvo circulo motum eccentricitates quinque planetarum varientur, ut in causis renovandarum hypothesium proposuimus, haud magno cum labore intelligi potest. In contemplatione vero quinque planetarum cum duo potissimum consideranda veniant, quomodo et quantus eentri terrae ad deferentium planetas centra accessus vel recessus fiat, deinde quam illud augmentum vel decrementum rationem ad illam, quae ex centro deferentis cuiuslibet planetae habeat, non opus erit causas longius petere.

In Satumo cum vel tota dimetiens parvi circuli nuUum perceptibilem admodum respectum ad eam, quae ex centro deferentis eins habeat, propterea quod primus sub stellato orbe feratur, nuUam variationis eccentricitatis Satumi observationes ingerere poterunt.

Deinde quia Jovis apogium per quadrantem fere a Solis apogio constitit, hodie propter centri Orbis Magni processum nuUa sensibilis eccentricitatis eius deprehenditur mutatio, tametsi notabilis et perceptibilis ratio diametri parvi circuli ad eam, quae ex centro orbis sui esset. Atque haec est causa, quare in Mercurio

342 SCHRIFTEN VON RHETICÜS.

qnoque nuUa eccentricitatis sentiatnr matatio, cum similiter Solls apogii latus suo apogio claudat.

Martis apogium distat ab apogio Solls ad sinistram 50 fere gradibus, Veneris autem ad dextram 42 gradibus. Sunt itaqae centra horum defereutium in idoneis locis constituta ad perclpiendam variationem, et cum diameter pam circuli ad ntriusque orbem notabilem habitudinem habeat, observationibus de dnobns bis planetis per triangulorum doctrinam examinatis invenit D. Praeceptor Martis quidem eccentricitati -^^ Veneris vero ^ propter accessum centri Orbis Magni ad Solem decessisse.

Ne autem unus aliquis motus terrae attributus parum testimonii videretur habere, industria too ao<pou Sr^^iioupYoo factum est, ut quilibet motus pariter et in omnium planetarum apparentibns motibus notabiliter deprehenderetur, adeo paucis motibus TrXeioveat Tol^ (paivofjievot^ in natura necessariis satisfieri opportunum foit. Ideoque et centri Orbis Magni motus non tantum ad Solem et planetas eundem circumdantes, sed etiam ad Lunae passiones pertingit.

Quemadmodum namque Ptolemaeus distantiam Solis a terra maximam constituit esse 1210 partium, qualium est quae ex centro terrae una, et axem umbrae earundem 268, ita D. Praeceptor demonstrat nostra aetate eandem Solis a terra maximam elongationem esse 1179 partium, et axem coni umbrae 265. Caetera vero, quae bis cohaerent, ad utriusque luminaris motus et passiones propter mutatas hypotheses perpendendas Secundae Narrationi huic subsecuturae reseryanda putavi.*

♦ Vgl. oben S. 285 Anmerkung.

I. DIE NABRATIO PRIMA. 343

Altera pars hypothesium de motibns qninqne planetarnm.

Dum yere dignam admiratione hanc novamm hypothesium D. Praeceptoris mei fabricam animo mecnm reputo, saepius mihi, doctissime D. Schönere, Platoniei. illius in mentem venit, qui pofitqaam ostendit, quid in Astronomo requiratur, subiicit denique,

wi^ 00 XQfv |)qL6{a)? itoti rcaoa cpoaic IxavT^ ^ivoiTo &8u>pf^9ai jjltq &ao Cum autem apud te anno superiori essem atque in emendatione motuum Regiomontani noBtri, Peurbachii, praeceptoris eins, tuos et aliorum doctorum virornm labores viderem, intelligere primum incipiebam , quäle opus quantusque labor esset futums, hanc reginam mathematum astronomiam, ut digna erat, in regiam snam reducere formamque imperii ipsius restituere. Verum cum Deo ita volente spectator ac testis talium laborum, quos alacri sane animo et sustinet et magna ex parte superayit iam, D. Doctori, Praeceptori meo, sim factus, me nee umbram quidem tantae molis laborum somniasse video. Est autem tanta haec laborum moles, nt non cuiusvis sit herois eandem ferro posse et superare denique. Quibus de causis ego quidem Veteres memoriae prodidisse crediderim Herculem, Jove summo prognatum, coelum, postquam humeris suis amplius diffideret, Atlanti iterum imposuisse, qui aetate longa assuefactus magno animo infractisque viribus, ut semel coeperat, hoc onus usque perferret.' Ad haec Divinus Plato, sapientiae, ut inquit Plinius, antistes, haud obBcure in Epinomide pronunciat, Astronomiam Deo praeeunte inventam esse. Hanc Piatonis sententiam alii aliter fortasse interpretantur. Ego vero, cum videam D. Doctorem, Praeceptorem meum, observationes omnium aetatum cum suis ordine ceu in indices coUectas semper in conspectu habere; deinde cum aliquid vel constituendum, vel in artem et praecepta conferendum, a

344 SCHBIFTEN VOK RHETICUS.

primis illis observationibus ad suas usqne progredi, et qua inter se ratione omnia consentiant, perpendere; porro, quae inde bona consequentia Urania duce coUegit, ad Ptolemaei et Veterum hy^potheses revocare, et poBtquam easdem summa cura perponderans urgente astronomica avecYxiQ deserendas deprehendit, neque quidem sine afflatu Divino et numine Divum novas hypotheses assumere, et mathematica adhibita, quidnam ex talibus bona consequentia dedad possit, geometrice constituere; atque Veterum denique et suas obseryationes ad assumptas hypotheses accommodare et sie post istos labores omnes exantlatos leges astronomiae demum conscribere : hone in modum Platonem intelligendum esse puto, Mathematicum siderom motus perserutantem rectissime assimilari caeco, cui tantummodo baculo suo duce magnum, infinitum, lubricum, infinitisque deriis involutum iter sit conficiendum. Quid fiet'/ Aliquamdiu soUicite incedens, baculo suo yiam quaeritans et eidem quandoque despe^

4

I randus innixus coelum, terram, omnesque Deos inyocabit, misero

sibi auxilio ut yeniant. Hunc permittet quidem Dens aliquot annos suas experiri yires, ut intelligat denique, baculo suo minime ex instanti periculo se liberari posse. Porro iamiam animum despondenti ipsius misertus Dens manum porrigit manuque ad optatam metam perducit. Baculus Astronomi est ipsa Mathematica seu Geometria, qua yiam tentare et insistere primum audet. Quid etenim humani ingenii yires ad diyinas has res tamqne a nobis dissitas procul inyestigandas , quam caliginantes oculi? Proinde, nisi Dens illi pro sua benignitate motus heroicos indiderit et tanquam manu per incomprehensibile alias rationi humanae iter deduxerit, haad crediderim uUa in re astronomum eaeco illo praestantiorem et feliciorem esse, praeterquam quod

  • Im Texte ist die — allerdings nicht besonders glückliche — Formulirung des Gedankens beibehalten, wie sie die editio princeps aufweist.

Mästlin yerändert in: » . . . tamque a nobis dissitas procul inyestigandas? quid caliginantes oculi?

I. DIE NARRATIO PRIMA. 345

8110 ingenio aliquando fidens et suo illi baculo divinos exhibens honores ipsam Urauiam ab Inferis revocatam sibi congratulabitur. Ubi autem rem secnm recta repntavit via, se non beatiorem Orpheo esse sentiet, qni quidem aniino suam se Eurydicen sequi cemebat, cum ex Orco saltabundus ascenderet, post vero ut ad ora Averni fuit perventum, quam maxime habere se sperabat, ex oculis iterum ad inferos delapsa evanuit.

Perpendamus itaque, ut incepimus, et in reliquis planetis D. Doctoris, Praeceptoris mei, hypotheses, ut yideamus, an constanti animo et Deo praeeunte Uraniam ad Superos perduxerit suaeque dignitati restituerit. Posset quispiam fortasse ea, quae de motu terrae circa Solis Lunaeque apparentes motus dicuntur, eludere, quamquam non video, quomodo praecessionis rationem ad sphaeram Stellarum transtulerit ; reliquorum profecto planetarum apparentes motus, si aut ad principalem astronomiae finem et systematis orbium rationem ac consensum aut ad facilitatem suavitatemque, nndique eausis apparentium elucentibus, respicere quis velit, nulUs aUis assumptis hypothesibus commodius ac rectius demonstraverit, adeo omnia haec tanquam aurea eatena inter se pulcherrime eolligata esse apparent, et planetarum quilibet sua in positione suoque ordine et omni motus sui diversitate terram moveri testatur, et nos pro diverse globi terrae, cui adhaeremus, situ credere diversimodis eos motibus propriis divagari. Et quidem si usquam alibi est videre, quomodo Dens mundum nostris disputationibus reliquerit, hoc certe loco, ut quod maxime, est conspicuum. Neque vero quemquam movere hoc posse arbitror, quod Dens Ptolemaeum et alios item praestantes heroas hac in parte dissentire patiatur, cum non sit haec ex earum opinionum genere, quas Socrates in Gorgia hominibus perniciosas dicit. Neque uUam hinc aut ars ipsa aut divinatrix illa exinde promanans ruinam trahat.

Veteres omnem motus diversitatem, quam tres superiores per respectum ad Solem habere comperiebant , propriis ipsorum

346 SCHRIFTEN VON BHETICUS.

epicyclis tribnebant. Deinde cum in iisdem planeÜB reliqnam apparentem inaequalitatem minime sola eccentrici ratione fieri perspicerent, ac calculus in eoram motanm snpputatione ad imitationem hypotheBinm Veneris cum experientia et observationibus consentiret: talem quoque secundae apparentis inaequalitatis rationem aBSumendam putaverunt, qualem ex demonstrationibnB Venerem habere concludebant ; ut nempe, quemadmodum in Yenere, ita cuiuslibet planetae centrum epicycli aequidistanter quidem centro eccentrici moveretur, sed aequilitatem motus respectu Centn aequantis sortiretur. ad quod punctum ipse quoque planeta motu proprio in epicyclo aequaliter ab apogio medio discedens relationem haberet. Caeterum quemadmodum Venus proprio et peculiari in epicyclo motu suas revolutiones conficeret, ratione autem eccentrici medio Solis motu incederet, ita Uli contra in epicyclo Solem respicerent^ in eccentrico vero peculiaribus fei^ rentur motibus, ipsae observationeB, ut constituerent, exigebant, dum terram in universi medio retinere nituntur. At praeterquam ea^"^ quae ad Veneris apparentias salvandaB competere iudicav^ runt, in Mercurii theoria alium insuper aequantis locum, et quod ipsum centrum, a quo epicycli esset aequidistantia, in parvo circumvolveretur circulo, recipiendum duxernnt. Haec acute sane, ut Veterum pleraque omnia sunt inventa, satisque concinna motibus et apparentiis, si orbes coelestes inaequalitatem habere super propriis centris, a quo tamen natura abhorret, admittamus, primamque et maxime notabilem diversitatem apparentis motus quinque planetarum ipsis (cum eandem in eis per accidens apparere constet] tanquam propriam tribuamus."^

In latitudinibus autem planetarum et illud quoque aE(o>(ia Veteres negligere videntur, quod nempe omnes motus corporum coelestium aut circularessint, aut ex circula

  • Das »praeterquam» verändert Mästlin in »praeter« und ISsst

die Präposition »in« vor den Worten »Mercurii theoria« aus.

I. DIE KABBATIO PBIMA. 347

ribuB componaDtur, nisi fortasse quispiam Yeneris et Mercarii reflexiones declinationesque, quemadmodnm paulo ante de motu declinationis terrae est dictum, fieri intelligi velit et decliuationis epicycloram in tribus superioribus ae deviationes in inferioribus per librationum motus. Hoc nt sane concedatur in reflexionibas et declinationibns Yeneris et Mercarii; siqnidem eoram inclinationnm angnli, planorum eccentricornm et epicyclorum ubiqne iidem manent, declinationes tarnen epicycloram in tribus superioribus et deviationes Yeneris ac Mercarii per librationes fieri communis calculus refutat. Ut namque de deviationibus tantum dicam, quia minuta proportionalia, quibus deviationes pro locis centri epicycli extra nodos et absidas ratiocinamur, eadem ratione indagarunt et constituerunt, qua in primi motus doctrina partium eclipticae declinationes investigantur, fit, ut in sexagesimo gradu ab aliqua absidum eccentrici , centro quidem epicycli Yeneris existente, coUigamus deviationem quinque minutorum, Mercurii autem 22^. Qaod si deferens poneretnr per librationes deviare, in tali Yeneris epicycli situ vera ratio non ultra 2^ minuta deviationem, Mercurii vero 11| minuta exposceret. In illius enim centri epicycli situ anguIuB inclinationis plani eccentrici ad eclipticae non maior 5 minutis, in huius vero 22^ ex librationum proprietate motus reperirentur. Atque ideo fortasse Joannes de Regiomonte monendos stndiosos putavit, calculum in latitudinibus circa prope verum tantum versari.

Postremo cum homines, quod Aristoteles alibi pluribus ostendit, natura sua scire appetant, nae molestum est satis, quod nusquam aeque causae twv cpaivofievaiv sint abstrusae atque ceu Cimmeriis tenebris involutae, quod ipse etiam Ptolemaeus nobiscum testatur. Ut Interim plura de Yeterum in quinque planetis hypothesibus, quam forte ipsa novarum (ut sie dicam) hypothesium cum enumeratio tum ad Yeteres coUatio requirit, non adducam. Ptolemaeum equidem, et qui cum sequuntur, aeque atque D. Praeceptorem ex animo amo; siquidem vero sanctum illud Aristotelis

348 SCHRIFTEN VON BHETICÜS.

praeceptum semper in conspectu ac memoria habeo »fiXelv (isv a^icpoTipooC} ice{&e9&ai Se xoiq dxptßeoripoK; Seu, etsi neBcio, quomodo me tarnen magis ad D. Praeceptoris hypotheses inclinari sentio. Id quod fit fortaBse partim, qnia iam demum rectius me intelligere animum indnco, suaviBsimum illud^ quod Piatoni ob gravitatem ae veritatem tribnitur »rov deov asl ^ecüixsTpelv«, partim vero, quod in D. FraeceptoriB astronomiae instauratione ceu caligine discassa aperto nanc coelo et ambobas, ut diei solet, oculis yim BapientisBimi dicti illius Socratis in Phaedro intuear: »iav xi Ttva o/J.ov rf[r^(30\i,a\, SuvaTov eh Sv xat itd izoKki T^e^uxoTa opqLv: toutov fiiiuxco xaTairi9&8 [ist txviov, (Dore deoio.« *

Hypotheses motnum quinqne planetarnm seenndam

longitudinem.

HiB itaque, quae de terrae motu hactenns dieta sunt, a D. Praeeeptore meo confirmatis Bequitur (sicut in cauBiB renovandarnm hypotkesinm retalimuB) ut omniB diverBitas apparentiB motas planetarnm, quae in eiB icapa tou; irpo; tov ^A.iov aj^Tj^iatiofiou«; contingere videtur, propter annuum terrae motum in Orbe Magno fiat, utque planetae revera sola adhue altera inaequalitate, quae penes zodiaci partes obseryatur, incedant. Quamobrem eis eae hypotheseB tantum, quibuB duae diverBitateB motuB demonstrari poBSont, oompetunt. Quemadmodum autem in Luna D. Praeeeptor maluit epicyclo epicycli uti, ita in tribuB quidem BuperioribuB planetis ad ordinem et motns commensurationem commodiuB demonstrandam eccentrepicycloB elegit, in Venere yero et Mercurio eceentri eccentricoB.

Cum autem noB veluti ex terrae centro trium Buperiorum motuB BuspiciamuB, at inferiorum revolutiones tanquam infra nos intueamur, consentaneum erat, ut ad centrum OrbiB Magni orbiam planetarum centra referrentur, a quo deinde ad ipsum terrae centrum motuB omnesque apparentias quam rectiBBime transferarnns.

I. DIE NABSATIO PRIMA. 349

Qnare et in quinque planetis eccentricum illnm intelligi oportet, cnins centrum extra centram Orbis Magni est.

Verum ut rectias intelligatnr novarum hypothesinm constitneBdarum ratio, omnia deniqne perspiena magis magisqne in aperto sint, ponamns principio qoinque planetarnm plana eccentri^ corum esse in eclipticae piano, et centra deferentinm et aequantinm circa Orbis Magni centram, sicnt apnd Yeteres circa terrae centram. Deinde spatia, quae sant inter Orbis Magni centram et puneta seu centra aequantiam, in partes quataor aeqaales dividantar. Porro cniaslibet qaidem triam saperioram centram eccentrici in tertiam sectionem ab Orbis Magni centro apogiam yersas elevetur, ac extensione qaartae residaae in eecentrici circamferentia epicyclus describatar, et apparebit fabrica motas propra caiaslibet in longitadinem. Si itaqae ex D. Praeceptoris mei sententia planeta in haias epicycli circamcurrentis parte saperiori in conseqaentia, in inferiori in antecedentia ita procedat, at centro epicycli existente in apogio eecentrici ipse planeta in perigio sui epicycli reperiatar, et contra centro epicycli in eecentrici perigaeo morante planeta epicycli apogiam obtineat, atqae hac motaum similitadine planeta in epicyclo cam centro epicycli in eccentrico pari tempore saas periodos absolvat : claram est sablatis aequantibas saperioram planetarnm diversitatem motas respecta centri Orbis Magni regulärem esse et ex aequalibas componi. Epicyclas namque tali ratione assamptas in manas aeqaantis snccedit, et eccentricns saper saam centram, ac planeta in epicyclo ad centram epicycli, cai inhaeret, aeqaali tempore aeqaales designat angalos.

Veneris aatem motas sie constabit. Reiecto deferente, cnius yicem Orbis Magnus supplet, circa tertiam sectionem extensione quartae residuae describatar parvus circulus. Deinde centrum epicycli Veneris, qui hie eccentricns eecentrici, eccentricns secundns et mobilis vocabitur, in circumferentia dicti parvi circuli tali moyeatur lege, ut quoties terrae centrum in absidum lineam inciderit,

350 SCHBIFTEN VON SHETICUS.

ipsam centrum eccentrici in puncto pam circnli centro orbis magni proximo existat; terra antem media sno in orbe inter atramqne absida ipBum centram eccentrici Veneris in puncto parvi circuli a centro Orbig Magni remotissimo subsistat, atque ad easdem partes in signorum consequentiam, quemadmodum et terra moveatur, duas tarnen, ut ex bis Bequitur, revolutiones in una terrae circuitione peragens.

Sed Mercurii motuum ratio in genere quidem cum Veneris theoria convenit, recepto insuper epicyclo, cnius diametrum per librationem describat propter diversitatem reliquam. Caetemm ut Be ad terrae motum accomodet, recipit quantitatem eins, quae ex centro deferentis mobilia 3573, eccentricitatem autem deferentis primi 736 partium, quantitatem eins, quae ex centro parvi circuli, mobile deferentis centrum continens 211 partium, atque diametrum dicti epicycli 380 partium, qualium ea, quae ex centro Orbis Magni ad centrum terrae est, 10,000. In motu autem talem legem sortitur, ut centrum eccentrici mobilis contra ac in Venere contingebat, longissime ab Orbis Magni centro distet, terra in absidum linea planetae existente, et ad maximam propinquitaftem accedat, terra ab absidibus planetae per quadrantem remota. Epicyclum, ut patet, fixum habebit, cuius diametrum respicientem centrum deferentis mobilis ipse planeta motu librationis reptando in lineam rectam describit, hac lege servata, ut, cum centrum eccentrici mobilis in maxima a centro Orbis Magni distantia fuerii planeta perigium sui epicycli teneat, quod est inferior terminus diametri, quam describit. Vice versa reliquum terminum, qui apogium dici poterat, cum idem centrum eccentrici mobilis proximum centro orbis magni fuerit.

Motus autem absidum planetarum. quemadmodum et alia quaedam, alteri etiam reservantur Narrationi.*

  • Vgl. oben S. 285 Anmerkung.

I. DIE KARBATIO PRIMA. 351

Haec est tota fere hypothesium ratio ad omnem propriam diversitatem motns planetarum secundum longitndmem salyandain. Qnapropter, si oculas noster in centro Orbis Magni exi&teret, radii visnales ex eo per planetas, ceu lineae verorum motuam, in Stellaram sphaeram eiectae a planetis non aliter in eeliptica circamducerentur, quam dictornm circnloram et motuum . rationes exigerent, ut proprias eorum diversitates motuum in zodiaco ostenderent. Verum quia nos terrae incolae ex ea coelestium apparentes motus contemplamur, ad eius centrum tanquam ad basim intimumque domicilii nostri omnes motus apparentiasque referimus, «ductis ex eo per planetas lineis, veluti oculo ex Orbis Magni centro in terrae centrum translato; omnium inde, ut a nobis quidem videntur, tcov (paivofievcov diversitates ratiocinandas esse patet. Veras autem et proprias diversitates motus planetarum, si esset animus coUigere, id per lineas ex centro Orbis Magni, ut dictum, exeuntes efficiendum fore.

Verumtamen quo expeditius nos ex üb, quae porro restant enumeranda, dv tol^ cpaivoftivoi; planetarum explicemus, totaque tractatio facilior et suavior existat, concipiantur sane animo non tantum lineae verorum apparentium motuum ex centro terrae per planetas in eclipticam procedentes, sed etiam ex centro Orbis Magni, ideoque proprio diversitatis motus lineae dictae.

Incedente itaque terra motu Orbis Magni, ubi eo perventum fuerit, ut ipsa in eadem linea recta inter Solem et aliquem ex tribus superioribus planetis interponatur, planeta quidem vespertino ortu oriri videbitur; et quia terra sie sita ipsi quam proxima est, Veteres posuerunt planetam esse terrae proximum et circa epicycli sui perigium. Sole autem appropinquante ad lineam veri et apparentis loci planetae, quod fit terra perveniente ad oppositum iam dicti loci, planeta vespertino occasu disparere incipit maximeque a terra elongari, quoad linea veri loci planetae etiam per centrum Solls transeat, atque Sole inter planetam et terram interveniente planeta occultetur, a qua deinde occultatione

352 SCHRIFTEN VON RHETICUS.

propter perpetunm terrae motum, quia linea veri loci Solls a linea veri loci planetae discedit, planeta iteram matutino ortu, nbi, quantnm arcns vlsioniB reqnirit, instam a Sole distantiam nactns fnerit, oriri conspicietur.

Porro quoniam Orbis Magnus in hornm trinm planetarom hypothesibufi munere epicycli a Veteribus cnilibet planetaram attribnti fungitur, in diametro Orbis Magni ad planetam nsqne continnata apoginm perigiumqne planetae verum respectu Orbis Magni reperietur. Apogium autem et perigium medium in diametro Orbis Magni, qnae lineae ex centro eccentrici in centram epicycli protractae, aequidistanter moventur ; et cum terra in medietate versus planetam ipsi planetae appropinquet, in reliqua et opposita removeatur, illic quidem extremitates diametromm Orbis Magni perigia referent, hie vero apogia, cum illa medietas in locum inferioris epicycli partis succedat, haec autem superioris.

Fac esse haud longe a Solls et planetae coniunctione ; sit terrae centmm in planetae apogii loco vero, respectu scilicet Orbis Magni, ipsaque linea propriae diversitatis cum appartotis loci linea planetae coincidat. Ab hoc autem loco terra suo motu procedente, lineae propriae diversitatis et linea v^ri loci planetae sese in corpore planetae intersecare incipient; altera regulari suo motu diverso in signorum consequentiam perget, altera vero ab eadem sese reflectens referet nobis planetam velocius in ecliptica incedere, quam revera motu proprio procedat. Verum terra perveniente ad portionem Orbis Magni planetae propriorem, haec e vestigio in antecedentia sese convertit, ut apparens planetae progressus nobis subinde tardior videatur. Amplius, quia terra versus planetam ascendit, ipsa veri motus Solis linea a planeta promovebitur, ac planeta ad nos accedere veluti de parte superiori descendens aestimabitur. Tam diu autem planeta directus videbitur, quousque terrae centrum ad cum, Orbis Magni ad planetae situm pervenerit, ubi angulus diumus reflexionis lineae veri loci planetae in antecedentia aequalis existat angulo diumo propriae

I. DIE NARRATIO PRIMA. 353

diverfiitatis in consequentia. Ibi namque duobuB se perimentibus motibaB planeta statione prima per aliquot dies pro ratione Orbis Magni ad ecceutricum planetae propositi ipsiusqne planetae in Buo orbe situm propriaque motus sui velocitate Btare apparebit. Porro ab hoc item loco terra propiore facta planetae fit, ut planetam regredi et in antecedentia m.overi credamuB, ipsa quippe reflexione notabiliter proprium planetae motum superante, idque eo nsqne, quo terra perigium verum planetae respectu orbis magni contingat, ubi planeta in medio repedationiB loco oppositioni Solls terraeque proximus consistet. Quo in situ Mars repertus praeter communem ratione Orbis Magni reflexionem seu diversitatem aspectus et aliam insuper (pröpter perceptibilem quantitatem eins, quae ex centro terrae ad ipsius distantiam) aspectus diversitatem admittit, quemadmodum diligens testabitur observatio.*

  • Mästlin Hess in einer Anmerkung zu obiger Stelle des »Encomium«

ein Schreiben Tycho Brahe's an Peucer aus dem Jahre 1588 abdrucken, in dem er seiner Freude Ausdruck giebt, dass jener »excellentissimus nobilis MathematicuB« dem von Eheticus mitgetheilten Gedanken des Coppernicus seine Zustimmung ausspricht. »Constttui periculum facere — schreibt Tycho Brabe — qiuienam earum^ quae hactenus inventae erant, hypothesimn [Ptole^ maicarum vel a Copernico tradiiarum) veritati propius accederet. Idque per Martis potiasimum stellam me expiscari posse conßdebam, Si enim nohis propius accederet quam ipse Solj Copernicanam speculationem praevalere; sin

minus, cum Ptolemaica potius standutn arhitrahar Hahitis igitur tunc

pluribus accuratius ohservationibus tarn circa ortum quam occasum eiusque per vieridianum traneiiumf deprehendiy Mortem maiorem causari parallaxin quam ipaum Solem, ideoque etiam terris propinquiorem , cum acronychue est , ßeri, astipulante una motu ipsius diumo , cum Cojpernicanis potius numeris conseniiente, eo quod paulo celerius certo dierum intervallo in antecedentia repedaret quam Alphonsinorum concederet a Ptolemaeo deducta raiiocinatio , idque oh minorem a terris distantiam, quae motum paulo inteniiorem apparere efßciehat .... ita quod Ptolemaicis hypothesihus haec omnia minime congruerent, impellebar, ut postmodum magis magisque Copernicanae inventioni fidem attrihuerem,*!.

In der zweiten Ausgabe des »Mysterium cosmographicum« Kepler's (Frankfurt 1621] fügt Mästlin dem Abdrucke des Brahe'schen Briefes eine »Additio altera« hinzu, in welcher er erklärt, seine Freude über den Inhalt u. 23

354 SCH&IFT£N VON BHBTICUS.

Postremo, ut terra ab hac centrali cum planeta, ut ita dicam, coniünctione in consequentia removebitur, ipsa reflexio ia antecedentia eadem ratione, qua ante creverat, minnetur, donec facta denuo motnam compensatione planeta statione secunda stationarius fiat. Postea proprio planetae motu superante reflexionem terra procedente dirigatur, quo tandem in directionis loco medio planeta appareat, terra iterum apogium planetae verum, unde eam deduximus, obtineat omnesque iam dictas apparentias ordine in singulis planetis nobis introducat.

Atque haec est prima Orbis Magni in contemplatione motuum planetarum ntilitas, qua a tribus magnis epicyclis in Satumo, Jove et Marte liberamur. Quod autem Veteres argumentum planetae dixerunt, hoc D. Praeceptor motum commutationis planetae vocat, quia per eum apparentias ratione motus terrae in Orbe Magno eontingentes ratiocinamur, quas nihil aliud esse eonstat respectu Orbis Magni, quam parallaxes Lunae propter habitudinem eins, quae ex centro terrae ad eiusdem orbes. Cuiuslibet autem planetae centri epicyeli motus a terrae motu aequali, qui et Solis motus medius est, subtractus commutationis motum aequalem relinquit et numeratur ab apogio medio, a quo et terra aequaliter elongatur, unde et in promptu cuiuslibet verus et apparens planetae mötus in ecliptica ex D. Praeceptoris tabulis posthaphaeresium planetarum habetur.

Alteram porro Orbis Magni utilitatem partem , haud illa leviorem, in Veneris et Mercurii theoria nanciscemur. Cum nam

desselben theilweise zurücknehmen zu müssen. Kepler habe nach dem Tode Brabe B dessen Manuskripte eingesehen und gefunden, dass Brakes Schlüsse auf falschen Beobachtungen beruhten: »Vidit, quod Tychonis ministri, quorum opera in observationibus et ad calculum utebatur, nescio quo praeiudicio , et sese et Tychonem deceperint .... Quare et mihi ista mea gratulatio concidlt et haec de parallaxibus Martis opinio revocanda est. Interim tamen ipsi veritati primariaeque quaestioni, quod scilicet Mars Terrae aliquando propior fiat quam Sol, nihil de> trahitur«.

.1. DIB KARRATIO PRIMA. S55r

que HOS hos duos planetas ex terra tanquaia e specuia observemus, etsi ipsi non aliter atque Sol fixi manerent, tarnen nos, quia per Orbis Magni motum cirea eos circumdacimiir , nihilominus ipsoB planetas, nt Solem, suis motibus zodiacnm peragrare pntaremuB. Et quia observationes testantur Venerem et Mercurium in suis orbibus etiam propriis moveri motibus, praeter Solis motum medium, quo in succedentia feruntur, et aliae quoque in eis apparentiae per accidens ratione Orbis Magni conspicientur. Principio enim orbes eorum epicyeloB putabimus, qui tamquam propriis deferentibus cum Sole aequalibus passibus zodiacum conficiant. Sic terra existente ad perigium primorum deferentium, toti ipsorum orbes in eccentrici apogio existimabuntur, et contra ad apogium orbes .in perigio. Praeterea qnemadmodum planetis superioribus apogia et perigia per respectum ad planetas ipso in Orbe Magno determinantur, ita e converso in Veneris et Mercurii orbibus respectu centri terrae, ubicunque fuerit, signantur, et pro motu terrae annuo per omnia deferentium loca pertrahuntur. Termini diametri deferentis mobilis, quae lineae medii motus Solis^ scilicet quae ex centro Orbis Magni in terrae centrum, aequidistanter moventur, sunt absides mediae. Absides, quae in parte deferentis mobilis opposita terrae summae, quae in propiore infimae haud iniuria vocabuntur. Sic autem motus terrae annuus quiesceret, cum Venus in novem mensibus"^ suam revolutionem , ut supra dictum, peragat, et Mercurius quasi in tribus, quilibet in suo temporis spatio bis nobis e teiTa cum Sole coniungi, bis stationarius, bisque extremes limites in deferentium curraturis contingere, semel autem matutinas, vespertinus, retrogradus, directus, apogaeus et perigaeus

  • Hier hat Maatlin — während er an andern Stellen willkürliche

Textes-YerbeBserungen yorgenommen hat — ganz zweckgemass die Angabe von Rheticua stehen lassen, wonach die Venus die Sonne in neun Monaten umkreise. Coppernicus war wirklich der Meinung, dass der Umlauf der Venus neun Erden-Monate betrage: »Quinto luco Venus nono mense reducitur». (de rev. orb. cael. I, 10).

23*

356 SCHRIFTEN VON BH£TIGfUS.

appareret. Porro ocalo in Orbis Hagni centro proprii saltem motas diyersi Veneria et Mercorii, quemadmodum et reliquorum, sese Offerent, nempe totum zodiacum suis motibus peragrantes fierent ad Solem oppositi, reliqaisque cum intueri a}(rjp.aTiafj.oi(; eemerentor. Verum enimvero, eum neque ex centro Orbis Magni stellamm motus contemplemur, neque terra motu annuo quiescat, satis perspicuum erit, quare eaedem apparentiae nobis terram inhabitantibus tanta varietate appareant. Venus et Mercurius terrae praesaltant pro suorum orbium magnitudine motu velociore, ipsa terra motu suo annuo eos insequitur. Quare Venus ad terram in XVI fere mensibus. Mercurius in quatuor revertitur, atque in hoc temporis spatio omnßs apparentias, quas Dens ex terris conspici voluit, nobis ostendere repetunt. Lineae propriarum diversitatum motus regulariter incedant, super centro Orbis Magni suas revolutiones in tempore sibi a Deo praefinito conficientes. Lineae autem verorum locornm, quae et ex centro terrae per Venerem et Mercurium traiectae, longo aliter circumducuntur, tum quia a puncto extra illorum orbes educuntur, tum quia illud ipsnm punctum est mobile. Nos putamus Venerem et Mercurium in suis orbibus eo motu procedere, quo Veteres in epicyclo eos moveri statuerunt; cum tamen ille motus' superatio tantam Sit, qua velocior planeta terrae motum seu Solis medium excedit, hanc superationem vocat D. Praeceptor commutationis motum, iisdem plane de causis, quibus in tribus superioribus. Fit itaque ut omnes Veneris et Mercurii apparentiae, quae etiam ex terra fixa apparuissent, propter terrae motum tardius revertantur, ntque eaedem in omnibus suorum deferentium partibus et eclipticae locis contingant, quo omnimodo eorum motus deprehenderentor. Nequaquam enim terra sub Cancro fixa Ptolemaeus deprehendisset Mercurium brevissimas a Sole circa Libram evagationes et Venerem circa Taurum habere. Ubicunque autem terra suo in orbe magno fuerit, et Venus aut Mercurius in lateribus sui deferentis deprehensus maxime a Sole nobis distare videbitur. Eductis

I. DIE NARRATIO PRIMA. 357

vero ex centro terrae lineis contingentibus utrinque VeBeris et Mercurii deferentes in superiori portione ad terram relatione facta in ßignorum consequentiam ferentur, in inferiori et terrae proxima contra, ubi et ßtare retrocedereqne ad sensum videntur, cum nempe linea veri loci planetae aequalem angulnm diumum super terrae centro efficit in antecedentia angulo medii motns, qui et terrae, in consequentia vel maiorem etc. Ex bis itaque manifestum est, qnare Venus et Mercurius circa Solem involvi conspiciantur.

Caeterum Sole quoque clarius est, orbem terram deferentem vere Magnum appellari. Si enim Imperatores propter res felieiter bello gestas aut gentes devictas Magnorum accepere cognomenta, dignus certe et hie orbis erat, cui augustissimum attribueretur nomen, cum ipse quasi solus legum coelestis politiae participes nos faciat omnesque errores motuum emendet, cumque in gradum suum pulcherimam hanc philosophiae partem reponat. Idee autem est dictus Orbis Magnus, quia tam ad superiorum planetarum orbes, quam ad inferiorum magnitudinem notabilem habet, quae praecipuarum apparentiarum sit occasio.

Quomodo planetae ab ecliptica discedere appareant.

Porro in latitudinibus planetarum primum est videre, quam recte deferenti centrum terrae Magni nomen tribuatur, quod eo insuper maiorem admirationem meretur, quo Veterum hac de re praecepta perplexiora obscurioraque esse constat. Motus planetarum in longitudinem egregia quidem testimonia perhibent, quod terrae centrum orbem, quem dicimus Magnum, describat; in latitudinibus autem planetarum eins utilitates, ceu in illustri quodam loco positae, magis sunt conspicuae, cum ipse nusquam ab eclipticae piano discedens praecipua tamen causa omnis diversitatis apparentiarum in latitudinem existat. Tu vero, doctissime D. Schönere, ideo summo amore orbem hunc prosequendum et

1

358 SCnRIFTEN VON RHETICÜS.

amplectendiim vides, quod totam motus in latitadinem doctrinam tarn breviter tamque dilncide omnibus propogitis cansis ob oculos ponat.

Sint primo trium superiornm deferentes ex Ptolemaei sententia ad cclipticara inclinati, qnorum apogia septentrionem versus, perigia antem ad meridiem reperiantur, ntque sie ipsi planetae in suis orbibns, quemadmodum Luna in orbe declivi, extra cnius planum non egreditur, cirumferantur. Lineae propriae diversitatis, Dracones planetarum, ut vulgo vocant, deferentinm ad eclipticae ^planum^* habitudines et intersectiones ad planetarum motus designabunt, lineae autem verorum locorum, praedietas lineas in centris planetarum intersecantes , pro centro terrae in Orbe Magno situ ad planetam^ et ipsius planetae in suo orbe declivi vera planetarum loca propriora et remotiora ad lineam,** quae per signomm medium, referent pro angulorum habitudine, quos ad eclipticae planum constituunt, quemadmodum mathematica ratio exposcit. Quam ob causam planeta in quacunque sni deferentis et epicycli in circulo declivi portione morante, et centro terrae existente in remotiori a planeta Orbis Magni medietate, quam Veteres superiorem epicycli partem dixere, latitudines apparentes minores fieri 0{)ortere angulo inclinationis deferentis ad planum eclipticae darum est, quia in tali centri terrae situ ad planetam angulus apparentis latitudinis acutior est angulo inclinationis, interior videlicet exteriori et opposito. Porro centro terrae peiTcniente ad propiorem medietatem Orbis Magni ad planetam, contra latitudo apparens maior angulo inclinationis,

  • Der Text der editio princeps ist hier ganz verderbt : » . . •. deferentium ad eclipticae habitudines et intersectiones«. Mästlin hat zwischen die

Worte »eclipticae« und »habitudines« noch »planum« eingeschoben ; die Thorner Ausgabe verändert »eclipticae« in »eclipticam«.

    • Die Lesart der editio princeps »eam« hat Mästlin, um den Satz deutlicher zu machen, in »lineam« verändert; diese Aenderung ist in den Text

übernommen.

I. DIE NARRATIO PRIMA. 359

iisdem plane de causis, et contra conspicitur, qnippe qui ante exterior et oppositus, iam interior. Atque haec est cansa, qnamobrem Veteres putaverint, centro epicycli extra nodos consistente, superiorem epicycli partem semper inter deferentis et eclipticae planum existere, refiqnam autem medietatem ad eam partem vergere, ad quam medietas deferentis a centro epicycli occupata inclinaret, diametrum yero transeuntem per longitudines medias epicycli aequidistanter eclipticae piano incedere et epicyclo in nodis planetam latitndinem nullam habere in qnacnnque epicycli Bui parte, quod in his hypothesibus verificatur, planeta in aliquo nodornm morante, et terra qnacunqne in parte orbis magni reperta. Si angnlus snperficiei epicycli ad suum deferentem in Veterum hypothesibus aeqnalis perpetuo angulo inclinationis plani deferentis et eclipticae fnisset repertns, hoc est, si epicycli planum semper in aequidistantia eclipticae fuisset deprehensum, praedicta latitudinum ratio sufficeret. Verum cum huius diversum observationes geometrice examinatae inferant. ut est videre apud Ftolemaeum libro ultimo tt;^ jjieYaXT]^ oüvtaEsa)?, ponit D. Praeceptor per motum librationum angulum inclinationis deferentis ad eclipticam certa ratione augeri et minui, respectu nimirum motus planetae medii in circulo declivi et ipsius terrae in Orbe Magno. Quod fiet, si in una motus commutationis periodo diameter, per quam fit libratio, bis ab extremis limitibus circuli declivis describatur, idque tali conditione observata, ut planeta existente in ortu vespertino angulus inclinationis sit maximus, quare et latitudinis quoque apparentis"^ maior, in ortu vero matutino minimus, unde et ipsa apparens latitudo, ut conveniebat, minor existat.

Veneris autem et Mercurii apparentiae in latitudinem, unica deviatione excepta, speeulationis facilitate superioruih planetarum

"^ Die in den Text aufgenommene Lesart der editio princeps hat Mästlin in »latitudo maior« verändert.

360 SCHRIFTEN VON RHBTICÜ8.

theorias snperant. Sed Veneris latitudines primo perpendamuB. Intra Orbem Magnum primum Veneris sphaera occurrit. Ponit itaque D. Praeceptor planum, in quo Venus movetur, ab eclipticae seu Orbis Magni piano declinare super diametro per absidas proprias deferentis primi, ita ut orientalis medietas a plana eclipticae superficie in septentrionem elevetur ad inclinationifl angulum, quem in Ftolemaei hypothesibus epicycli planum cum deferentis piano contineret, occidentalis autem medietas ad meridiem. Per orientalem vero medietatem intelligenda ea, quae est a loco summae absidis in consequentia etc. Sola hac et simplici hypothesi omnes declinationum et reflexionum regulas cum cansis ex loci terrae ad planetae planum habitudine facile erit perfidere. Cum namque per terrae motum annuum ad oppositas partes summae absidis deferentis primi pervenerimus, ubi Veneris orbem tanquam epicyclum et in apogio sui deferentis existere putamns, tunc planum , in quo defertur Venus , nobis ab eclipticae piano reflexum videbitur, nam illud nos in tali situ per transversum aspicimus. Et quia idem planum ex inferiori loco intuemur. quae ad septentrionem prominet, pars nobis oculos meridiei obvertentibns erit sinistra, reliqua vero ad meridiem dextra. Procedente autem terra sursum versus planetae absidem summam, orbis Veneris a sui eccentrici apogio descendere creditur, ipsumque adeo planum deferentis Vevierem inclinatum tanquam ex loco altiore despicere incipimus. Quare reflexio successive in declinationem mutatur, ut per quadrantem a priori loco distante, ubicunque planeta in elevatis partibus conspiciatur , declinationem solum ab ecliptica faabeat. In tali situ, cum nos terrae adhaerentes simus, in opposito medietatis deferentis, quae est a summa abside in consequentia et ab eclipticae piano in septentrionem elevata, dixerunt Veteres epicyclum Veneris in descendente nodo esse, et apogium epicycli ad septentrionem maxime declinare, perigium vero ad meridiem. Porro evehente nos sublimes terra motu suo annuo versus locum summae absidis Veneris, orbis eins, ceu epicycluB,

I. DIE NARRATIO PRIMA. 361

infimam absidem sui deferentis appetere videbitnr, et planum epicycli (nobiB planum, in quo Veneris Stella] quod ante inclinatum nobis erat ad planum eclipticae, iterum sese ad nos reflectere apparebit, et septentrionalis medietas deferentis extra planum eclipticae prominens dextrum iSet, quia orbem Veneris desuper aspicimus. Ubi autem ad locum summae absidis Veneris eentrum terrae peryenerit, nuUa declinatio et sola reflexio conspicietur, atqui Veneris orbis in infima deferentis sui de Veterum sententia esse abside creditur. Atque hie est tcov cpaivo^vcDv ordo, dum eentrum terrae semicirculationem complet, a loeo infimae absidis Veneris in consequentiam signorum ad locum summae absidis Veneris ascendens. Eadem autem ratione descendente terra reflexio ad nostrum aspeetum paulatim in deelinationem mutabitur, et quia medietas plani deferentis a summa abside in antecedentia nobis tali ineessu terrae fit opposita, apogium deferentis Veneris in meridiem a piano eclipticae declinare incipit, donec terra in nonagesimo gradu a loeo absidis constituta utraque medietas ad eclipticae planum declinata conspiciatur, orbisque, ceu epicyclus, Veneris in nodo ascendente ad summam absidem putetur; a quo loeo terra recedente declinatio iterum in reflexionem commutetur, ac consecuta locum infimae absidis Veneris easdem apparentias latitudinum in Venere terra iterum producere incipiat. Ex quibus patet, terra ad lineam absidum Veneris posita, planum deferentis planetam reflexum apparere, in quadrantibus vero ab bis declinatum, in locis autem intermediis mixtas latitudines conspici.

Cum autem praeter has latitudines, quas Veteres epicyclo Veneris tribuerunt, et alia a Veteribus deviatio, a Rolemaeo tohv ixxivrpcov xuxXuiv t] l^xAioic dicta, se bis permisceat (ac eandem per deferentis eentrum epcycli Veneris, qui iam sublatus est, demonstrarunt) aliam et cum observationibus magis consonam D. Praeceptor rationem ineundam iudicavit. Haue autem rationem D. Doctoris, Praeceptoris mei, deviationem salvandi, ut facilius quoque haud secus ac reliqua usque proposita assequamur,

362 SCHRIFTEN VON RHETICÜS.

constituamuB planum, cuiiis mox meminimuB , esse medinm planum ac ideo fixum, a quo verum iam hnc iam illuc certa eva^ getnr ratione. At quia omnes motus polornm respectu minori labore ac dispendio percipiuntur , principio tenendnm, altemm polorum plani medii in septentrionem a piano eclipticae ad inclinationis anguli qnantitatem elevari. alternm autem ex oppoeito tantundem in meridiem deprimi^ et qnae de septentrionali polo ant iis, quae circa hunc iieri ostensnri snmus, simili ratione, (ratione nimirnm oppositionis habita) de meridionali intelligi opportere. Proinde circa septentrionalem plani medii polnm assamamiis esse circulum mobilem, cuias ea, quae ex centro, maximis obliquitatibus plani medii a piano vero correspondeat, ipse antem polus septentrionalis plani veri per librationis motum dicti circnli diametrum describat. Porro circulus mobilis insequatur planetae motum, ut Venus suo motu incedens relinquat duarum quamlibet se insequentium intersectionem , idque hac lege, ut anno exacto ad relictam denique revertatur. Ducto vero circulo magno per utriusque plani polos, ad huius communi cum piano vero intersectione utrinque 90 gradibus numeratis, cum poli plani, veri et medii scilicet diflferunt, nodi seu intersectiones dictae determinantur. Interim autem, dum Yeneris ad alterutrum nodorum I)eriodus completur, a polo plani veri per librationis motum dicti circuli mobilis diameter bis describatur. Haec autem ita fiant, quo planetam cum terrae centro tale pactum iniisse appareat, ut, quoties terra ad deferentis absidas fuerit, Venus ubieunque in deferente vero maxime in septentrionem a piano medio deviet, hoc est, maxime extra viam mediam consistat. Praeterea terra per quadrantem ab absidibus deferentis distante, ipse planeta cum toto suo piano vero in medii deferentis piano iaceat. Sed terra reliqua loca intermedia peragrante, ipse quoque in deviationibus intermediis suum cursum teneat. Hoc terrae et planetae pactum ut esset perpetuum, ordinavit Dens, ut primus librationis circellus, ut ita dicam, eodem tempore semel revolveretur, quo una

I. DIE NARRATIO PRIMA. 363

Veneris ad alterutrnin mobilium nodorum fieret reversio. Haec ut exemplo illustriora fiant, si in aliquo deyiationis motus principio polus septentrionalis plani veri a poIo plani medii adiacentis maxime meridionalis fuerit, ac Venns tantum in maximo deviationis limite, qni est septentrionalis, exstiterit, terrae quoqne centro in aliqua absidum Veneris commorante, in quarta anni parte terra motu annuo ad locum inter absidas medium veniet» et eodem tempore planeta ad suam intersectionem seu nodnm mobilem. Et qnia motus librationis commensuratur cum motu planetae ad nodos seu intersectiones, primus librationis circellns quadrantem quoque conficiet, et per reliquum circellum, qui altero est velocior duplo, polus plani veri sub polum plani medii constituetur, qnare et ambo plana eoniungentur. Recedente autem planeta ab hoc nodo, terra procedet ad alteram absida eccentrici primi, et polus plani veri per librationem a polo plani medii ad septen^ trionem promovebitur. Sic fiet, ut, etsi Venus meridiana sit, quemadmodum in nostro exemplo, tarnen latitudo meridiana minuatur; si septentrionalis, eadem crescat. Eo loci autem ubi perventum fuerit, polus plani veri librationis motu maximum ad septentrionalem limitem attinget, et planeta motu suo annuo ad nodos in medio inter utramque intersectionem maximam iterum in septentrionem deviationem habebit. Apparet itaque motum circuli assumpti hunc habere usum, ut in anno Veneris ad nodos fiat revolutio, semperque terra collocata in absidum linea, planeta nbicnnque in suo piano vero fuerit, maximam a piano medio deviationem habeat, et in medio inter utramque absida terra constituta Sit in nodis. Porro librationis motn fieri, nt Venere in aliquo nodorum existente ambo plana coniungantur , et illa pars plani veri, quam ingreditur, ad septentrionem semper a medio discedat, quo, prout convenit, latitudo haec perpetuo borealis maneat.

Quemadmodum autem Veneris planum, quod medium appellare placuit, in absidum eccentrici primi linea ab ecliptica intersecatur, et eius plani medietas a summa abside in consequentia

364 SCHRIFTEN VON RHETICÜS.

ad septentrionem prominet, reliqna oppositionis lege in meridiem vergente. Ita in Mercurio simili ratione est planum medium, quod super suarum absidum linea, ut par erat, ab eclipticae piano utrinqne inclinatur, ut viceversa medietas plani medii a summa abside in antecedentia septentrionalis sit. Quare in centri terrae annua revolutione declinationes et reflexiones in Mercurio permutatae ad Veneris scilicet deprehendentur. Verum haec varietas, ut eo conspicua magis foret, disposuit Dens et deviationem plani veri Mercurii a medio, ut ea medietas perpetuo, quam ingreditnr, a piano medio ad meridiem discederet, et terra ad absidas ipsas consistente cum suo piano vero in medio piano iaceret; quo fit denique, ut in latitudinem praeter dictas differentias a Venere nullas habeat, nisi quod haec quoque deviatio maior in Mercurio est quam in Venere, veluti etiam inclinationis angnlum maiorem habet. Caeterum reliquae latitudinum Mercurii varietates facillime non aliter atque in Venere coUigentur.

Ihra superat coeptij par» ettt exhausta iaboris, Hie teneat nostrtis ancora iaeta rotes;

ut primam haue Narrationem nostram poetae verbis finiam.

Alteram autem mei promissi partem, quamprimum iusto adhibito studio totum D. Praeceptoris mei Opus evolvero, colligere incipiam. Eo vero gratiorem tibi utramque fore spero, quo clarius artificum propositis Observation nibus ita D. Praeceptoris mei hypotheses toT? cpatvojiivoig consentire videbis, ut etiam inter se tanquam bona definitio cum definito converti possint.

Clarissime et doctissime D. Schönere ac tanquam pater mihi semper colende, reliquum nunc iam est, ut hanc meam operam qualemcunque aequi bonique consulas. Nam quamquam non nesciam, quid humeri me ferro possint, quidve ferro recusent, tarnen tuus in me singularis et, ut sie dicam, patemus amor fecit, ut omnino non formidarim hoc coelum subire, et quoad eins quidem fieri potuit, omnia ad te referre. Quod Deus Opt.

I. DIB NABRATIO PKIHA. 365

Max. bene vertere dignetur, depreeor, mihique aspiret, ut iusto tramite ad propositum finem, laborem coeptum perducere queam. Si quippiam antem ardore quodam iavenili (qui quidem semper, ut ille inquit, magno magis quam ntili spiritu sumuB praediti) dictum sit, ant per imprudentiam exciderit, quod liberias contra venerandam et sanctam vetastatem dictum videri possit, quam fortassis ipsa rerum magnitudo et gravitas postulabat, tu eerte, quodque apud me dubium non est, in meliorem accipies partem et potius animum in te meum, quam quid praestiterim, Bpectabis. Porro velim te de doctissimo Viro, D. Doctore, meo Praeceptore, hoc statuere, tibique persuasissimum habere, apud eum nihil prius, nee antiquius esse qnicquam, quam vestigiis Ptolemaei ut insistat, nee aliter, ac ipse Ptolemaeus fecit^ veteres^et se anti quiorea multo secutus. Dum autem xa <paivo|jLeva, quae astronomum regunt, et mathematica se cogere intelligeret, quae dam praeter voluntatem etiam ut assumeret, satis interim esse putavit, si eadem arte in eundem scopum cum Ptole maeo tela sua dirigeret, etiamsi arcum et tela ex longe alio materiae genere quam ille assumeret. Ac hoc loco illud arripiendum, i»8el S' eXeoUepiov tjj yvcu^l^ tov

(jLeXXovta (piXoaocpeiv«.'*' Caeterum, quod alienum est

  • Der bezeichnende Spruch, welchen Rheticus zum Motto für seine

»Narratio prima« gewählt hat, ist — wie bei dessen Wiederholung hier nachträglich bemerkt wird — aus des Alcinous »Isagoge in Piatonis dogmata«  entnommen.

Den Gedanken, welchem Rheticus durch das Wort des Alcinous Ausdruck gegeben, hat Kepler in lateinischer Formulirung ausgesprochen. (Kepleri ' opp. ed. Frisch VI, 669). Humboldt hat dies charakteristische Urtheil Kepler's über Coppernicus mit Recht in seinen Kosmos aufgenommen und demselben dadurch eine weitere Verbreitung verschafft. »Der Gründer unseres jetzigen Weltsystems«, sagt Humboldt (a. a. 0. II, 346), »war durch seinen Muth und die Zuversicht, mit welcher er auftrat, fast noch ausgezeichneter als durch sein Wissen. Er verdiente in hohem Grade das schöne Lob, das ihm Kepler giebt, wenn er ihn in der Einleitung zu den Rudol

366 SCHRIFTEN VON RHBTICU8.

ab ingenio boni cninslibet, maxime vero a natura philosophica, ab eo ut qni maxime abhorret D. Praeceptor meus, tantum abest, ut sibi a Veterum recte* philosophantium sententiis nisi magnis de cansis ae rebus ipsis efflagitantibus studio quodam novitatis temere discedendum putavit. Alia est aetas, alia morum gravitas doctrinaeque excellentia, alia denique ingenii celsitudo animique magnitudo, quam ut tale quid in eum cadere queat, quod quidem est vel aetatis iuvenilis, vel tcbv (le^a cppovouvtwv im *ÖecDp(<f |itxp^, ut Aristoteles utar verbis, vel ardentium ingeniorum, quae a quolibet vento suisque affectibus moventur ac reguntur, ut etiam, ceu xußepvT^T^ excusso, quodvis obvium sibi arripiaut et acerrime propugnent. «Verum vincat veritas, yincat virtus, suusque bonos perpetuo babeatur artibus, et quilibet bonus suae artis artifex in lucem, quod prosit, proferat, atque in hunc tueatur modum, ut veritatem quaesivisse videatur! Neque vero D. Praeeeptor bonorum et doctorum virorum iudicia unquam abhorrebit, quae subire nitro cogitat!

phinischen Tafeln »den Mann freien Geistes« nennt: »•Copernicus vir fuit maximo ingenio et, quod in hoc exercitio« (d. i. in der Bekämpfung der Vorurtheile) »magni momenti est, animo liber««.

"* Das in den Text aufgenommene »recte«, welches die Ekiitio princeps hat, ist von Mästlin und allen späteren Herausgebern weggelassen.

n. Borussiae Encomium.^ recensere

Pindaras in illa oda, quae literis aureis in teniplo Minervae consecrata fertur, celebranB Diagoram Rhodium pugilem, victorem Olynipicum, ait patriam eins Veneria esse filiam et Solis plurimiim adamatam coniugem. Deinde Jovem ibi multum pliiisse auri, idque propterea, quod suam Minervam colerent; quare et

  • Eine Ueberaetzung des »Encomium Borussiae« ist im ersten Bande

Tbl. 2, S. 448 ff. abgedruckt. Allein wegen der Bedeutung, welche diese »Lob<Bchrift auf Preussen« für die Biographie von Coppernicus hat, darf auch das lateinische Original in der vorliegenden Urkunden-Sammlung nicht fehlen. Die Schrift ist überdies sehr selten ; sie findet sich nur in den beiden ersten Ausgaben der »Narratio Prima« (1540 und 1541) und in dem Anhange zu Kepler's Mysterium cosmographicum. Deshalb hat Hipler — welcher von dem ersten Theile der »Narratio Prima« in seinem »Spicilegium Copernicanum«  nur einzelne Auszüge mittheilt, — Recht daran gethan, das »Encomium Borussiae« dort ganz abdrucken zu lassen. Leider hat er jedoch die wunderliche Interpunktion jener Zeit und ebenso die Orthographie der Editio princeps genau festgehalten. — (Der Abdruck, welchen der 2. Band der »Acta Borussica« im Jahre 1731 brachte, ist unvollständig. Es fehlt fast der vierte — und ein sehr wesentlicher — Theil, während die ganze Einleitung vollständig mitgetheilt ist, welche, wenn etwas unterdrückt werden sollte, unbeschadet hätte wegbleiben können.)

Erläuternde Zusätze werden dem nachfolgenden Abdrucke des »Encomium Borussiae« nur in geringer Zahl- beigegeben werden. Die noth wendigsten Anmerkungen sind bereits der Uebersetzung im ersten Theile angeschlossen; hier ist nur eine kleine Nachlese erforderlich.

368 SCHRIFTEN VON RHETICÜS.

ab ea ipsa sapientiae nomine et dYXüxXoirai3(a(;, quam impendio colebant, claram redditam.*

Hoc praeclarum Rhodionim e^xcofiiov an uUi praeterea regioni bac nostra aetate quam Prussiae (de qua pauca dicere in animo est, quod ea forte tu quoque audire volebas) quis aptius accomodaverit, ego quidem non video. Nee dubito, quin eadem numina gubemantia hanc regionem deprehenderentur, si peritus aliqnis astrologus diligenti cura pnlcherrimae huins, fertilissimae et felicissimae regionis praesidentes Stellas inquireret.** Quemadmodnm autem Pindarus ait:

OavTi 8' av&pti)i3ro>v iraXaial

Pf y or

T^OISC, OülCO) OTS

Xftova SaTSovTo Zeii«; t xat aöavarot, 4>avepav 4v ireXa^si P080V 8pL[jLev iroviffp, 'AXfiupoT; 8' iv ßevftsotv vaoov xsxpu^i^ai.

"* Neben den von Rheticus selbst hervorgehobenen Beziehungen, welche ihn veranlasst haben, in seinem »Encomium Bomssiae« von Rhodus den Ausgang zu nehmen, ist nicht zu vergessen, dass Rhodus damals in Aller Munde war. Nicht lange vorher hatten die Ungläubigen diese Insel den Christen entrissen, die letzte ihrer Besitzungen im Morgenlande.

    • Die astrologische Sprache von Rheticus hat Beckmann in seiner

Uebersetzung des »Encomium Bomssiae« (Erml. Zeitschr. III, 6) irrthttmlich als einen »Scherz« bezeichnet, weungleich er das Wort abschwächend hinzufügt, dass Rheticus allerdings mit den bedeutendsten Gelehrten seiner Zeit — Melanchthon der »praeceptor Grermaniae« und sein Lehrer Joh. Schoner voran — sich »zu astrologischen Deutungen hingeneigt habe«.

Dass Beckmann sich in dieser Auffassung vollständig geirrt, beweisen die Ausführungen, welche im ersten Bande Thl. 2, S. 430 ff. gegeben sind. Rheticus hat an verschiedenen Stellen seiner Schriften — so auffallend dies auch bei dem begeisterten Apostel der Lehre von der Erd-Bewegung erscheint — seine Anhänglichkeit an die Astrologie bekundet, welche er in dem Schreiben d. d. »im Augusto des MDXLI Jars« an Herzog Albrecht von Preussen gerichtet hat, als eine »hochlöbliche Kunst« bezeichnet (vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 401).

Die für das Verhältniss des Rheticus zur Astrologie bezeichnendste Stelle findet sich in der »Narratio Prima«; sie ist oben S. 305 mitgetheilt

II. BOBUSSIAE ENCOMIUM. 369

'Atc^ovto? S' OüTi; Iv —

Aei^sv Xa)(o? 'AsXtou •

Kai pa [iiv yjipoi^ axXapw —

Tov Xwrov, aYVov öeov.

Mvaa&ivxt 8e Zeo^ ap.icaXov jjlsX —

Aei d£p.sv' akka (xiv oux

Eiaaev eitel TcoXta? ^tirs Ttv aoTO? opav evöov üaAaaarj^

Au^opivav iceoo&ev

OoXüflooxov yotav av&p«) —

riotat, xat eucppova [it^Xoi;. Ita olim haud dubie Prussiam pontus habuit ; et quod certius qnis propriusque siguum capiat, quam quod hodie in continente longisBime a littore succinum reperiatur? quare et eadem lege, Deorum munere, ut e mari nata ApoUini cessit, quam tanquam coniugem suam Bhodum olim nunc adamat. Non potest Sol Prussiam perinde radiis rectis pertingere ac Rhodum? Fateor, sed hoc aliis multis compensat modis, et quod in Rhodo radiorum rectitudine praestat, hoc in Prussia mora sua supra horizontem efficit; deinde succinum Del peculiare esse donum, quo hanc imprimis regionem omare voluerit, neminem negaturum puto. Imo si succini nobilitatem et usum, quem in medicinis habet, quis perpenderit, non iniuria Apollini sacrum iudicabit eiusque adeo munus egregium, quo Prussiam coniugem suam tanquam pretiosissimo omamento magna in copia donet.

Cumque Apollo praeter artem medicinam et {lavTixxjV, quas invenit primus et coluit, studio etiam venandi teneatur, videtur hanc regionem prae caeteris omnibus elegisse, et cum longo tempore ante praevideret immanes Turcas Rhodon suam devastaturos, in has partes sedem suam transtulisse atque huc cum Diana sorore commigrasse vero non videtur absimile. In quascunque enim partes oculos vertas, si Silvas consideres, vivaria (quae Graecis uapaoeiaoi sunt) et apiaria ab Apolline consita dices; si

H. 24

370 SCHRIFTEN VON RHETICÜS.

arbusta et campos eorundemque leporaria et omithones, si lacos, stagna, fontes, Dianae Sacra dixeris Deorumque piscinas. Atqne adeo Priissiam prae aliis regionibus elegisse apparet, inquam, ceu suum paradisum. praeter cervos, damas, ursos, apros et id genus alias vulgo notas feras, uros etiam, alces, bisontes"^ etc., qaos alibi locorum vix reperire est, inveheret, ut Interim silentio praeteream plnrima et ea rara adiBodum avium nee non piscinm genera.

Proles autem, quam Apollo ex Prussia coniuge suscepit sunt: Regius mons, sedes lUustrissimi Principis, D. Domini Alberti, Ducis Prussiae, Marchionis Brandenburgensis etc., omnium doctorum ac clarorum virorum nostra aetate Maecenatis; Torunna, olim emporio, nunc vero alumno suo. D. Praeceptore meo satis clara; Gedanum, Prussiae metropolis, sapientia et senatus maiestate, opibus et renascentis rei literariae gloria conspicua; Yarmia, coUegium multorum doctorum et piorum virorum, clara reverendissimo D. Domino Joanne Dantisco, eloquentissimo et sapientissimo Praesule; Marienburg um, aerarium Serenissimi Kegis Poloniae; Eibinga, vetus Prussiae domicilium, quae sanctam quoque literarum curam suscipit ; Culma, clara literis, et unde ins Gulmense originem dnxit.

Aediiicia vero et munitiones ApoUinis regias et aedes diceres, hortos, agros, totamque regionem Veneris delicias, ut non immerito Po5o? dici possit. Porro Prussiam filiam esse Veneris

  • Die von Rheticus erwähnten Auerochsen, Elche und »bisontes«

(Buckelochsen?} lebten zahlreicher noch am Ende des 16. Jahrhunderts in Preussen, wie ein Schriftsteller jener Zeit, Henneberger, in seinem »Commentar. ad tabul. Geogr.« p. 251 berichtet. Vereinzelt fanden sich Auerochsen und Elche noch hundert Jahre später; von beiden giebt Henneberger in seinem »Alt- und Neuen Preusseno (1684) eine Abbildung, »bisontes« aber existirten zu seiner Zeit nicht mehr. — Gegenwärtig sind die Elenthiere bekanntlich in Europa sehr selten; Auerochsen aber finden sich nur noch im Walde von Bialowicza (in Litthauenj.

n. BORUSSIAE ENCOMIUM. 371

haud est in obscnro. si vel terrae fertilitatem quis perpenderit. vel yenustatem et amoenitatem totius regionis.

Venus fertur orta man, ita et Prnssia eius et Maris filia est; ideoque non tantum eam fertilitatem praebet, ut Holandia et Selandia annona ab ea alantur , sed et quasi horreum sit vicinis regnis, item Angliae et Portugaliae ; praeter haec optima quaeque piscium genera et alias res pretiosas, quibus ipsa eircumfluit, aliis affatim suppeditat. Gaetemm soUicita Venus de iis, quae ad cultum, splendorem, bene ac humaniter vivendum attinebant, neque negante soli natura in bis partibus nasci et haberi poterant, mari denique auxiliante efiPecit, ut commode in Prussiam aliunde invehi possent.

Verum cum haec tibi, doctissime D. Schönere, notiora sunt, quam ut a me prolixius referri debeant, atque ab aliis integris ea de re editis libellis tractentur, uberiore encomio supersedeo. Hoc tantum addam, ut est Prussica gens populosa praesidentis Numinis beneficio, ita quoque est singulari humanitate praedita; praeterea cum omni genere artium Minervam colant, et Jovis ob hoc benignitatem sentiunt. Nam ut non dicam de inferioribns artibus attributis Minervae, ut architectonica et huic cognatis, principio illustrissimus Princeps, deinde omnes praesules proceresque Prussiae, penes quos summa rerum est, ac rerum publicarum gubematores, ut Heroas decet, summo studio passim renascentes in orbe literas amplectuntur; adeoque et soli et communi consilio alere et propagare Student. Quare et Jupiter fulva contracta nebula multum auri pluit, hoc est, ut ego Interpreter, quia Jupiter praeesse dicitur imperiis et rebuspublicis, cum Magnates studiorum, sapicntiae et Musarum curam suscipiunt, tunc Dens subditorum nee non vicinorum regum, principum ac populorum animos ceu in auream nubem contrahit, ex qua pacem omniaque commoda pacis tanquam guttas aureas destillet, animos tranquillitatis et publicae pacis amantes, civitates bonis legibus constitutas, viros sapientes,

24*

372 SCHRIFTEN VON RHETICUS.

honestam et sanctam liberornm educationem , piam denique ac puram religionis propagationem etc.

Saepius eitatur naufragium Aristippi, qnod apnd Rhodum insulam fecisse eum perhibent, ubi eiectus cum quasdam geome^ tricas in littore figuras conspexisset, iussit socios suos bono esse animo, inclamitans se hominum vestigia videre. Neque enm sna opinio falsum habuit; nam et sibi et suis eruditione, qua pollebat, ab hominibns doctis et amantibus virtutem necessaria ad vitam tolerandam facile parabat.

Ita, ut Dii me ament, doctissime D. Schönere, cum Prutteni sint hospitalissimi. haud adhuc contigit mihi uUius bis in partibus magni viri adire aedes, quin aut statim in ipso limine geometricas figuras cernerem, aut illorum animis geometriam sedentem deprehenderem. Quare omnes fere, ut sunt boni viri, stndiosos harum artium quibus possnnt studiis et officiis prosequuntur, siquidem nunquam vera sapientia et eruditio a bonitate et beneficentia seiuncta est.

At praecipue duorum magnorum virorum erga me studia admirari soleo, cum facile agnoscam, quam mihi sit curta eruditionis supellex, meque meo pede metiar. Alter est autem amplissimus Praesul, cuius sub principium mentionem feci, reverendissimus D. Dominus Tidemannus Gysius, Episcopus Culmensis. Eius autem reverenda Pietas cum chorum virtutum et doctrinae, quemadmodum D. Paulus in Episcopo requirit, sanctissime absolvisset ac intellexisset, non parnm momenti ad gloriam Christi adferre, ut iusta temporum series in ecclesia et certa motuum ratio ac doctrina exstaret: D. Doctorem, Praeceptorem meum, cuius studia et doctrinam multis abhinc annis exploratam habebat, ante non destitit adhortari ad hanc proyinci^m suscipiendam, quam impulit.

D. Praeceptor autem cum natura esset xoivwvixo? et videret reipublicae quoque literariae motuum emendatione opus esse, facile reverendissimi Praesulis et amici precibus cessit et recepit

II. B0RU8SIAE ENCOMIÜM. 373

tabulas astronomicas cam novis canonibus se compositumm neque, si quis sai esset usus, rempublicam, quod cum alii tum Joannes Angelus fecit, laboribus suis defraudaturum. At quoniam iam olim sibi esset perspectum, observationes suo quodammodo iure tales hypotheses exigere, quae non tam eversurae essent baetenus de motuum et orbium ordine, recte, ut qnidem receptum creditumque vulgo, disputata et exenssa, quam etiam cum sensibus nostris pugnaturae : iudicabat Alfonsinos potius quam Ptolemaenm imitandum et tabulas cum diligentibus canonibus sine demonstrationibus proponendas. Sic futurum, ut nullam inter pbilo-. sophos moveret turbam, vulgares mathematici correctum baberent motuum ealculum; veros autem artifices, quos Bequioribus oculis respexisset Jupiter, ex numeris propositis facile perventuros ad principia et fontes, unde deducta essent omnla. Quemadmodum quoque usque adhuc doctis elaborandum fuit de vera hypothesi motus stellati orbis ex Alfonsinorum doctrina, sie fore ut doctis liquldo constarent omnia; neque tamen astronomorum vulgus fraudaretur usu, quem sine scientia solum curat et expetit, atque illud Pythagoreorum observaretur, ita philosophandum , ut doctis et mathematicae initiatis philosophiae penetralia reserantur etc."^ Ibi tum Beverendissimus ostendebat, imperfectum id munus reipublicae futurum, nisi et causas suarum tabularum proponeret, et imitatione Ptolomaei, quo consilio, quave ratione, quibusque nixus fundamentis ac demonstrationibus medios motus et prosthaphaereses inquisierit, radices ad temporum initia cönfirmaverit, insuper adderet. Ad haec addebat, quantum haec res incommodi

  • Hier beginnt in dem Abdrucke des »Encomium Borussiae«, welchen

die »Acta Borussica« (II, 413 fif ) bringen, die grosse Lücke, auf welche bereits oben S. 367 hingewiesen ist. Der Grund ist nicht zu errathen, wesh&lb dort nicht weniger als l'/2 Seite der Editio princeps weggelassen sind; es fehlt der ganze folgende Abschnitt bis zu den Worten: »Caeterum indoctorum, quos Graeci diftewpTjTou«;, dfioöaou«, d^tXoaöcpou; xal dYewtAexpTjTou; Yoeant«. (S. 375.)

374 SCHRIFl'BN VON KHETICÜS.

et quot errores in tabulis Alfonsinis attnlisset, cum cogeremur eorum placita assumere ac probare, non aliter quam, ut illi solebant »aoToc ecpa«, quod in Mathematis quidem nuUum prorsas locum habet.

Porro cum haec principia et hypotheses tanquam ex diametro cum Veteram hypothesibns pugnent, vix inter artifices aliquem futarum, qui olim tabnlarum principia perspectaniB esset eaque, postquam tabulae vires, ut cum veritate consentientes, acqnisivissent, in publicum proferret. Non hie locum habere, quod saepius in imperiis ac consiliis et publicis negotiis fit, ut allquamdiu consilia occultentur, donec subditi fructu percepto spem nequaquam dubiam faciant, fore ut ipsi consilia sint approbaturi.

Quantum autem ad philosophos attinet, prudentiores et doctiores diligentius seriem disputationis Aristotelicae examinataros et perpensuros, quomodo Aristoteles, postquam pluribus se argumentis immobilitatem terrae demonstrasse credidit, confugiat tandem ad illud argumentum : MaprupsL öe tootok; xal ta irapa täv jj^ttr,|xaTtxtt)V Xs^dji-sva irepl ttjv aarpoXoYtav, xa ^ip <paivd}ieva aup-ßatvet [xstaßaXXdvTcüv tü)V oj^TjfiaTCDV, oi? ü>pi(jrai täv aatpwv t] taSic, ü>; iizl Too [xeoou xstfisvr^? t^? y%- Porro hinc secum constituturos, si haec conclusio praemissis disputationibus non poterit subiiei, ne oleum et operam impensam perdamus, potius vera astronomiae ratio assummenda erit. Deinde reliquarum disputationum aptae solutiones indagandae, et recurrendo ad principia diligentia maiore parique studio excutiendum, an sit demonstratum, centrum terrae esse quoque centrum universi; et si terra in orbem Lunae elevaretur, quod terrae partes avulsae non sui globi centrum adpetiturae essent, sed universi, cum tamen omnes ad angulos rectos superficiei globi terrae incidant. Praeterea cum magnetem videamus naturalem motum habere versus septeutrionem, item diurnae revolutionis, an motus circulares terrae attributi necessario violenti sint.*

  • Die Lesart der editio princeps ist unverständlich und sicherlich ver^

derbt. Sie hat jedoch in den Text aufgenommen werden müssen, weil nur

II. ENCOMIUM BORUSSIAE. 375

Amplius tttrum posBint tres niotus, a medio, ad medium, et circa medium, actu separari, et alia, quibus ut fundamentis Timaei et Pythagoreorum placita refellit. Atque haec et huiusmodi secum perpendent, Bi ad principalem astronomiae finem et ad Dei et naturae potentiam ac industriam respicere voluerint.

Quodsi autem docti ubique acriu^ et pertinacius Buis prineipiis insistere in animo habuerint decreverintque , monebat D. Praeceptorem, Be fortunam meliorem expetere non debere, quam quae Ptolomaei buiuB diBciplinae monarchae fuiBBet. De quo Averroes, summus alias philosophus, postquam concluBisBet epicyclos et eccentricoB in rerum natura omnino eBse non poBse, et Ptolomaeum ignorasse, quare Veteres motus gyrationiB posuissent, tandem pronuneiat, »Astronomia Ptolomaei nihil est in esse, sed est conveniens computationi non esse«. Gaeterum indoctorum, quos Graeci ai>eci)pT^TOü<;, «[xoüaou;, acpiXooocpoo? xal aYSwfASTpr^TOü^ vocant, clamores.pro nihilo habendos, cum neque istorum gratia ullos viri boni labores suscipiant.

His et aliis multis, ut ex amicis rerum omnium consciis comperi, eruditissimus Praesul tandem apud D. Prae,ceptorem evicit, ut polliceretur se doctis et posteritati de laboribus suis iudicium permissurum. Quare merito boni viri et Studiosi mathematum reverendissimo Domino Culmensi magnas iuxta mecum habebunt gratias, quod hanc operam reipublicae praestiterit.

Quoniam autem munificentissimus Praesul haec studia impendio amat diligenterque colit, habet et armillam aeneam ad observanda

durch gewaltsame Aenderungen eine Verbesserung möglich erscheint. Mästlin lässt das »item« vor den Worten ^iurnae revöhttionisfi einfach wegfallen. Gassendi geht weiter (vita Copernici p. 33j ; er verändert »üenia in unum«, setzt ferner arevolutionesn statt »revolutionisn und wandelt »am in »aliiquea. Bei ihm lautet der Satz sonach: » . . . nwn diumae revolutiones aliique motus ctrculares attribuii necessario violenti stnia.

)

376 SCHRIFFEN VON RHETICÜS.

aeqninoctia, quales duas^ sed aliquanto maiores Ptolemaeus Älexandriae fuisse commemorat. ad quaB videndas passim ex tota Graecia confluebant eruditi. Curavit etiam sibi vere PriBcipe dignnm gnomonem ex Anglia adferri, quem summa aoimi voluptate vidi, siquidem ab optimo artifiee neque rudi mathematices fabricatus est.

Alter vero meorum Maecenatum est spectabilis ac strenuus D. Joannes a Werden, Burgrabius Novensis etc., Consul inclytae civitatis Gedanensis, qui ut ex amicis quibusdam de meis studiis audivit, non dedignatus est, me qualemcunque suis verbis salutare et petere, ut se ante convenirem, quam Prussia excederem. Quod cum D. Praeceptori meo indicarem, ipsi hoc meo nomine tum placuit et virum cum ita mihi depinxit, ut me tanquam ab Achille illo Homeri vocari intelligerem. Nam praeterquam quod in belli pacisque artibus excellit, etiam musicam Musis faventibus colit, qua suavissima harmonia spiritu» 8U08 recreet et excitet, ad reipublicae onera subeunda ac perferenda dignus, quem Dens Opt. Max. fecerit »7roip.eva Xattjv«. Et beata respublica, cui Dens tales praefecerit administratores.

Socrates in Phaedone damnat illorum sententiam, qui animam harmoniam dixere, et recte quidem, si nihil praeter elementorum in corpore crasim intellexere. Quodsi autem ideo animam harmoniam esse definierunt, quod et sola cum Diis mens humana intelligeret harmoniam, quemadmodum et sola haec numerat, quare et quidam numerum dicere non sunt veriti; deinde etiam quod cemerent gravissimis quandoque animae morbis concentibus Musicis mederi, nihil haec sententia, quod anima hominis praesertim Heroici harmonia dicatur, incommodi habere videbitur. Quapropter rectissime quis eas respublicas beatas dixerit, quarum gubematores animas harmoniacas, hoc est philosophicas naturas, habuerint. Qualem certe Scytha ille nequaquam habuit, qui equi hinnitum audire malebat, quam excellentissimum musicnm, quem alii ad stuporem usque audiebant. Utinam autem omnes reges.

II. BORUSSIAE ENCOMIÜM. 377

principes, praesules aliique regnornm proceres animag ex cratere harmoniacarnm animarum sortirentur, et non dubitarem, quin optimae hae disciplinae; quaeque propter se potissimum sunt expetendae, suam dignitatem sint obtenturae!

Haec habai clarissime vir, quae ad te in praesens de D. Doctoris mei hypothesibus, Prussia et maeeenatibus meis scribenda putavi. Bene vale vir doctissime, et studia mea tnis consiliis gubemare ne dedignere; scis enim nobis iiivenibus maxime senior um et prudentiorum consiliis opus esse. Nee te venusta illa Graecorum sententia fugit: FvÄp-at S' afistvoo; eiat twv •^Epavzipto'^.

Ex Musaeo nostro Varmiae IX. Calend. Octobris Anno Domini M. D. XXXIX.

m. Die Vorrede zu der Trigonometrie von Coppernicus. recensere

Wittenberg 1542,]

Doctrina et virtute praestanti

Georgio Hartmanno Noribergensi

Joachimus Rheticus S. D.

Cum rerum Iiamanarum inconstantiam, varios casas summerum virorum , regnorum mutationes considero , cum in caeteris rebus imbecillitatem humani generis deploro, tum vero maxime doleo etiam in ai^tes divinitus liumano generi traditas fata temporum saevire. Olim studia frequentissima mathematum fuerunt, tota ars ex fundamentis mira solertia, Deo monstrante initia et regente artificum mentes, exstrueta est, magna lux, magnus bonos huius doctrinae fuit. Postea multis saeculis iacuit obruta tenebris fortasse eo, quod in hac ultima mundi senecta orbis terrarum bar

  • Der Titel lautet: »De lateribus et angulis trianguloruni

tarn planorum rectilineorum, tum sphaericorum libellus ernditJBsimu^ et utilissimus cum ad plerasque Ptolemaei demonBtrationes intelligendas, tum vero ad alia multa scriptus a clarissimo etdoctissimoviroD. Nicoiao Copernico Toronensi«. Das Schriftchen ist bei Joh. Luft in Wittenberg gedruckt. Die näheren bibliographischen und anderweiten Notizen sind im ersten Bande (Thl. 2, S. 480 flf.) gegeben.

III. DIE VOBREDE Zu DER TRIGONOMETRIE VON COPPERNICUS. 379

barorum imperiis fato quodam oppressuB est. äed qoia artes vitae utiles praecipua Dei dona sunt, res ipsa ostendit, non humana ope, sed quodam singulari Dei beneficio uteunque eas conservari et interdum rursus ceu fiammam excitari, ne funditus intereant. Sed etiam cum restitutae sunt, prorsus accidit hominibus, quod aiunt Pythagoram dixisse de coelestium motuum harmonia, qua ille quidem dixit effiei dulcissimos sonos, sed non audiri eos, quia iam propter consuetudinem negligantur, ita surdi homines nee audiunt nee tueri Student artes divinitus nobis redditas. Et ut caetera praesentia bona fastidimus, ita et hanc doctrinam, cum fruimur quotidianis beneficiis, leviorem ducimus. Si deesset annorum enumeratio in historiis, in religionibus, in foro, quantae essent in vita tenebrae! Si numerorum doctrinam non haberemus, infinita esset legitimorum contractuum conturbatio. Architectonica tota ex geometria orta est^ et sunt aliae utilitates multae in metiendis corporibus. Haec beneficia cum sint in manibus, fontes tum negliguntur, tum vero a multis süperbe contemnuntur. Itaque magna gratia debetur bonis viris, qui in tanto doctrinae contemptu sponte laborem suscipiunt et somptus faciunt in bis divinis artibus excolendis et utilitatis publicae causa conservandis. Cum autem nobis monumenta utilia istic tum edantur, tum adomentur, duxi hoc te munere vicissim omandum esse, quod non dubito tibi gratissimum fore. Scis doctrinam triangulorum maximos usus habere, cum in aliis geometricis materiis, tum vero praecipue in astronomia, iileoque saepe in eam Ptolemaeus incurrit. Quare et hi, qui Ftolemaeum explicare conati sunt, multa de triangulis commentati sunt. Et optarim exstare veteres Menelaum et Theodosium. Nunc recens prodiit Incubratio Regiomontani ; sed multo ante quam hanc videre potuit vir clarissimus et doctissimus D. Nicolaus Copernicus, dum et in Ptolemaeo illustrando et in doctrina motuum tradenda elaborat, de triangulis eruditissime seripsit. Scio tibi admirationi fore hoc scriptum,

380 SCHRIPFEH VON RHETICU8.

cum videbis, quantas res qaam artificiose complexns sit. Ut aatem hoc tempore ederem, eo accidit, qnia in enarratione Ptolemaei nobis opas fnit triangaloram doetrina, tibiqae eo dedicavi, nt te provoearem ad edenda, si qua in hoc genere habe8, seu yetera seu recentia. Hac accedit, qnod audio amicitiam tibi Komae fuisse cum auctoris fratre. Sed tibi viro doctissimo non minor est causa quam haec ad amandum aaetorem, acerrimnm ipsius ingeninm, et cum in caeteris artibns, tum maxime in doctrina coelesti eruditio tanta, ut veteribus summis artificibus conferri possit. Ac gratulari huic aetati debemus, tantnm artificem reliqnum esse, qui studia aliquornm accendat et adinvet. Mihi quidem iudico rem nullam humanam contigisse meliorem quam talis viri et doctoris consuetudinem. Ac si quid unquam mea opera in hoc genere reipublicae profutura est, ad cuins utilitatem studia nostra referenda sunt, huic doctori acceptum referri volo. Itaque cum hanc lucubrationem et ingeniosissime scriptam esse sciam et ego eam propter auctoris memoriam magni faciam, velim te hoc munere magnopere delectari. Bene vale.

Has artes teneris annis studiosa iuventus

Discito, mensuras quae numerosque docent. Praemia namque feres suscepti magna laboris.

Ad coelum monstrant haec tibi scripta \iam Qua patet immensis spaciis pulcheriimus orbis.

Si metas horum cemere mente voles; Sidera vel quanam coeli regione vagentur,

Aetemi cursus quas habeantciue vices; Cur Luna involvat caeca caligine fratrem.

Cur Lunae usuram lucis et ille neget; Venturos etiam casus quae fata gubernent,

Quas populis clades astra inimica ferant.

in. DIE VOBREDE Zu DER TRIGONOMETRIE VON COPPERNICÜS. 381

Haec si nosse voles, prius est doctrina tenenda, Quam breviter tradunt haec elementa tibi.

Cumqae hominum mentes. quae coelo semina ducunt, Errent a patria sede domoque procul,

Haec doctrina ipsas terrena mole solutas Coelesti reduces rursus in arce locat."^

  • Das im Texte mitgetbeilte Gedicht findet sich auf p. 6 des Schriftchens zwischen der Vorrede und dem Abdrucke der Trigonometrie von Coppernieus. Es scheint jedoch kaum von Rheticus herzurühren. Hipler hat

mehrfach die — wohl nicht zutreffende — Vermuthung ausgesprochen (zuletzt im Spie. Cop. p. 103), dass der Bischof Dantiscus das Epigramm gedichtet habe. Vgl. Band I, Thl. 2, S. 369 u. 481.

rV. Die Vorrede zu den »Orationes de Astronomia, Geographia

et Physica«.*

[Nürnberg 1542.)

Ornatissimo et prudentissimo viro

Domino Heinrico Veidnower

Consuli Veldkirchensi

Joachimns Rheticus S. D.

Multa sunt argumenta,, liberales artes, quibus hanc vitam non solum ornavit Dens, sed etiam adiuvit varie divinitus ostensas

  • Der vollständige Titel der kleinen Schrift lautet: »Orationes

duae, prima de Astronomia et Geographia, altera de Physica, habitae Vuitembergae a Joachimo Rhetico, professore Mathematum Norimbergae apud Joann. Petreium (1542). — Die beiden Vorträge, welche Rheticus in Nürnberg dem Drucke übergab, waren nach seiner Rückkehr aus Preussen in Wittenberg gehalten.

Das Schriftchen, welches dem Bürgermeister von Feldkirch {dem Greburtsorte des Rheticns) Heinrich Veidnower, gewidmet ist, umfasst 24 Seiten in klein Oktav, von denen das Dedikations- Vorwort allein 5 Seiten einnimmt. Es erschien bei Petrejus, dem Rheticus den Druck des Coppernicanischen Werkes »de revolutionibus orbium caelestium« übertragen hatte, zu der Zeit, als letzteres sich unter der Presse befand. Nähere Mittheilungen über Petrejus und sein freundschaftliches Verhältniss zu Rheticus sind Band I. Thl. 2, S. 514 AT. gegeben.

IV. DIE VORREDE Z. D. ORAT. DE A8TR., GEOGR. ET PHYS. 383

et a sanctis hominibus inde usque ab original! mando ad posteritatem transmissas esse. Nam et usus in universa vita patet latissime et ipsa ordinis perpetua consensio, qua praeceptum an um ex alio quasi enascitur, veritatis non obscurum est indicium, quam solius Dei opera, tanquam propriam notam, divinae originis habent. Itaque meorum praeceptornm et consilium in observandis honestis artibus admiror, et diligentiam merito praedieo, qua eas primae aetati instillant. Nam, ut de me dicam, veniebam domo Vuittenbergam mediocriter institutus, illis primis non tam artibus, quam summarum artium instrumentis. Ad eam cognitionem accesserat parentis diligenti eura numerorum notitia. Nam haue etsi mercatores sui maxime commodi causa in pretio habendam censent, tamen profecto longe maiores usus in omni vita praestat. Sive autem praeeeptor mens, Philipp us Melanthon, nostri saeculi unicum omamentum, quod numerorum cognitione essem aliquo modo instruetus, sive aliam ob causam me mathematicis disciplinis adhibuerit, nescio. Hoc tamen summo studio perfeci, ne in eo genere literarum, quod mihi sequendum iudicarat, negligentem operam navarem. Ac postquam ex Joanne Volmaro, gentili nostro, viro doctissimo, geometrica et astronomica praecepta didicissem, evocavit me Noribergam insignis fama viri non solum in hoc genere disciplinarum clarissimi, sed etiam in omni vita optimi Joannis Schoneri. Ab eo Tubingam concessi. Nam istic vir omnium memoria dignissimus Joannes Stoflerus, non solum huius artis illustria monumenta, sed etiam discipulos eximios reliquisse ferebatur. Accidit autem, ut hac occasione etiam in clarissimi viri Joachimi Camerii notitiam venirem. qui et has artes facit maximi et in reliqua literatura ita excellit, ut singulare Germaniae oniaraentum esse merito praedicetur. Cum deniquein septentrionalibus partibus D. Nicolai Copernici famam tantam esse audirem, etsi tum Academia Vittebergensis me publicum professorem istarum artium constituisset, tamen non mihi putavi acquiescendum, donec etiam illius

384 SCHRIFTEN VON RHETICU8.

iüBtitntione addiscerem aliquid. Ac profecto neque sumptuum, nee itineris, nee aliarum molestiarnm me poenitet.* Ingens enim operae pretium in eo mihi feeisse videor, quod hominem aetate nune gravem iuvenili quadam audaeia perpuli ad rationes suas in hoe genere diseiplinae toto mundo maturius eommiinieandas. Ae iudieabunt idem meeum eruditi omnes, com libri, quos nune snb prelo Norebergae habemas, edentur. Sieut verum est, quod poeta inquit, »Ignoti nuUa cupido«. ita in illo usu artis deprehendi multipliees huius studii frnctus, quibus non omatur solum, sed adiuvatur praeelare tota haec vita. Itaque eum et dignitas proximi anni, qua me Aeademia Vuittebergensis ornavit,"^* et eonsuetudo flagitaret aliquas publieas et solennes oratio'neS; reetissime me facturum iudicavi, si has artes, physicam, astronomiam, et geographiam iuventuti eommendarem. Ac autores postea mihi fuerunt multi eruditi viri, ut hoc meum de his artibus iudicium etiam aliis ostenderem. Horum vel consilio vel autoritati cum refragari non liceret longius, et reipublicae quoque Interesse videretur, honestissimas de his artibus sententias exstare, utramque orationem publice a me Vuittebergae habitam edidi. Eas, vir omatissimC; ad te mittendas, imo etiam

  • Die obigen Angaben ergänzend, schreibt Bheticus in der Dedikations-Epistel seiner Ephemeriden für das Jahr 1551 an Georg Chumerstad:

»Quae quidem (itinera) meo, ut dicitur, Harte et longinqua et difficilia confeci, dum quaero, qui me accipiat coelique vias et sidera monstret. Septentriones subii, in Prussia ea didici atque percepi de praeclarissima arte astronomiae'; dum versor apud summum vinim Nicolaum Copernicum, quibus elaborandis vita suffiicere non possit etc.« 

    • Rheticus war nach seiner Rückkehr aus Frauenburg zum Dekan der

Artisten-Fakultät in Wittenberg erwählt worden. Wir erfahren dies durch Weidler aus den Akten der Universität: »Rheticum Yitebergam rediisse anno 1541 vel 1542 et officium suum denuo obiisse, ex matricula noBtra didici, siquidem anno 1542 Mensi Februario et sequentibus decanatum gessit et candidatis nonnullis magistri lauream impertiit«. (Hist. astron. p. 356).

IV. DIE VORREDE Z. D. ORAT. DE ASTR., GEOGR. ET PHYS. 385

nomini tno inscribendas indicavi; non solum quod in patria mea principem locum teneas, et sicut ex patrono meo, viro tum optimo tum doctissimo, D. Jacobe Milichio intellexi, primam aetatem in nostris studiis cum singulari eloquentiae laude contriveris, sed quod Video literas clarorum virorum tutela indigere. Multum enim prodest ad primam aetatem excitandam, si summorum hominum iudicio approbari hasce artes videant. Homerus principes numinum clypeis tegi fingit, et profecto manifesta argumenta sunt, quod rerumpublicarum gubernatores divinitus non regantur solum, sed tegantur etiam in tantis et tam variis periculis. Ad hunc modum ipsos gubematores decet, honesta studia sua auctoritate non solum commendare aliis, sed etiam defendere contra pravas vulgi opiniones. quod nihil admiratur praeter quaestum. Ego igitur cum et harum artium principia in patria perceperim et usu nunc discam, me a praeceptoribus fidelissimis non deceptum, inter quos non postremum locum tenet D. Achilles Gassar Physicus,* qui etiam caelestes significationes secutus me ad hoc stndiorum genus cohortatus est, existimavi etiam tuam auctoritatem mihi adiungendam, ut praestantissimae artes iuventuti et eins moderatoribus commendarentur. In hac re non solum patriae, sed et toti reipublicae plurimum profuerimus. Spero autem tibi et nostris literis non vulgariter instituto et primas tenenti in republica hoc de praeclarissimis artibus iudicium deinde et voluntatem erga te meam non ingratam futuram. Bene et feliciter vale.

  • Ueber Pirminius Gassarus sind bereits oben S. 2S7 einige biographiBche Notizen mitgetheilt. Dass er mit Rheticus in naher freundschaftlicher Beziehung gestanden, wissen wir aus den beiderseitigen Zeugnissen (vgl. S. 288}. Rheticus gedenkt seines Freundes auch in der »Chorographia«: » . . . . die Schriften des Petrus Peregrinus de Marecurt hab ich

bei den Achtbaren vnd hochgelarten Herren Acbilli Gassaro Lindoensi der Medicin Doctori vnd Mathematico gesehen«. (Hipler: Die Chorographie des Joachim Rheticus S. 25].

u. 25

386 SCHRIFTEN VON RHETICÜS.

Datae Noribergae* Idibus Augusti Anno Domini M. D. XLIL

  • Datirt hat Rheticus die Vorrede zu seinen »Orationes duae« etc. von

Nürnberg, wohin er sich um die Mitte des Mai 1542, mit EmpfeblungsBriefen von Melanchthon ausgertlstet , begeben hatte, um den Druck de«  grossen Werkes seines Meisters zu überwachen, wie er selbst in der Vorrede zu seinem Schriftchen angiebt: » . . . Cum libri (Copernici), quos nunc sub prelo habemus, edentur«.

Dass Rheticus in Nürnberg noch anderweite literarische und LebensPläne verfolgte und nicht mehr nach Wittenberg zurückzukehren gedachte, lehrt uns der Brief Melanchthon's an Joach. Camerarius vom 11. Mai 1542: » . . . Mathematicus noster Joachimus (Rheticus), cum me retineri intellexisset, litteras flagitavit«.

V. Die Vorrede zu den Ephemeriden auf das Jahr 1551.*

[Leipzig 1550.)

Autor lectori.

Quoniam eam viam secuti sumus, quam erudita antiquitas ingressa ad cognitionem pnlcherrimarum rerum pervenit quas

  • Der vollständige Titel lautet:

»Ephemerides novae seu expositio positus diurni siderum et auoy7)p.aTtap.a>v praecipuorum ad annum redemtoris nostri Jesu Christi filii Dei MDLI. Qui est primus annus Olympiados DLXXXII exquisita ratione et accurato studio elaborata a Georgio Joachimo Rhetico, secundum doctrinam Trepl TÄv diveXiTTouaciN D. Nicolai Copernici Toronensis praeceptoris sui.

Cum Privilegio Imperiali.

MoifjLif)oeTai tU ftäaoov ^^ [AipiifjaeTai.

Lipsiae ex officina Wolfgaugi Guuteri.

Anno MDL.

Das Schriftchen umfasst 40 Seiten in Quart, von denen Widmung und Vorrede die ersten sieben Seiten einnehmen. Die Widmung ist an Georg Chnmerstad gerichtet und von Leipzig datirt. (1. Oc tober 155 0.)

Rheticus war, als er alles Erforderliche für den Druck des Werkes »de revolutionibus« in Nürnberg eingeleitet hatte, nicht nach Wittenberg,

25*

388 SCHRIFTEN VON RHETICüS.

rationes et qaae scripta in scholas revocari in primis stndeo, et aliqnibus tarnen haec traetatio alienior videri posset (malt! enim

wie Melanchthon immer noch hoffte, zurückgekehrt. Er hatte vielmehr eine ähnliche Lebens-Stellung in Leipzig gesucht und gefunden. (Vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 519 ff.) Wie es scheint, war die Leipziger Professur von Rheticus bereits im Sommer-Semester 1542 wenigstens provisorisch angetreten. Es schreibt Melanchthon am 7. Juli dieses Jahres an den Nürnberger Rathsherm Erasmus Ebner: ». . . Nunc autem ut ad te scriberem, petiit Joachimus (Rheticus) , hospes vester, qui Lipsiae mathemata docet«. Melanchthon trug sich aber immer noch mit der Hoffnung, dass Rheticns von Wittenberg nicht definitiv fortgehen werde. Er schreibt am 25. Jali 1542 an Camerarius: » . . . Scripsi ad Rheticum, ut nobis et mihi plane de sua voluntate et de tempore reditus respondeat. . . . Est apud nos Erasmus Floccus; mediocriter instructus doctrina, quem surrogabimus Rhetico, si nos is reliquerit .... Sed expectemus litteras Rhetici«.

Im Winter 1542 wurden die Verhandlungen der Leipziger Universität mit Rheticus zum Abschlüsse geführt. Wir ergehen dies aus zwei Briefen Meianchthon's an Joach. Camerarius aus dem November jenes Jahres. In dem ersten, aus dem Anfange des Monats, schreibt er : » . . . Cum Rhetico proderit plane et explicate de stipendio et operis agi; l/ei fäp xonelvo; (iipooxoTtouvxa t6v al^^jxdlXoaTov toO ojtou xai toö IcpidtXTou«. — In dem zweiten »d. d. 18. November 1542« schreibt Melanchthon: ». . . . Joachimum Rheticum tibi commendo, quem quidem consiliis iuvabis tuis fidelissimia in illa vestra Philyra, quae, ut omnes ceterae respublicae, multa habet D.xii UTTOuXa«.

Im Mai 1550 hielt Rheticus sich noch in Leipzig auf, wie aus einem Briefe Meianchthon's an Camerarius vom 25. Mai desselben Jahres erhellt: »...Scripsi ad Stramburgum et eins coniugem, item ad Meurenim, et ad Rheticum; praeter hos neminem volui sumtu et labore itineris onerare«. Nicht lange nach der Herausgabe seiner Ephemeriden scheint Rfaeticas Leipzig verlassen zu haben. Im Jahre 1551 wurde Joh. Homel sein Nachfolger, wie uns bereits Joh. G. Boehm (»de literatura Lipsiensi« p. 79) berichtet: »Joh. Rheticus mathemata .... utiliter explanabat, cui . . . . Lipsia abeunti Joh. Homelius surrogatus fuit«.

Die spätem Lebens-Schicksale des ersten Apostels der Coppernicanischen Lehre dürfen hier kaum skizzinmd angedeutet werden. Rheticus wandte während der letzten Lebens-Jahre seine gelehrte Thätigkeit ausschliesslich der Berechnung grosser Sinus-Tangenten- und Sekanten-Tafeln zu. Obwohl er durch die Unterstützung des Kaisers Max II. und einiger ungarischen Grossen in den Stand gesetzt war, sich während eines ganzen Decenniams einige Hülfsrechner zu halten, so hatte er doch nicht die Freude, die Vollendung seines grossen Werkes zu erleben. Dasselbe erschien — Kästner (Gesch. d. Math. I, S. 621) weiss nicht anzugeben, wann? und wo? — unter

V. DIE VORREDE ZU DEN EPHEMERIDEN AUF DAS JAHR 1551. 389

ab illis yestigiis satis longe recesserunt] . Ideo visum fuit, quemadmodum geometrae faciont, ut vulgo ignota verba explicent et res dubias affirmando stabiliant, sie ostendere, et quid vocabula, quibus usi sumus, significare et res, quas tradimus, quo pacto intelligi yelimus. Cum autem necesse sit alios aliorum esse sermones de huinsmodi operibus, ideo quaedam hoe loco de toto genere taKum descriptionum dicenda esse duximus. Erit autem nobis res cum iis, qui neque prorsus ignari sunt disciplinarum mathematicarum et eognoscendi verum desiderio tenentur. Ad eaeteros enim alia oratione opus esset. Primum igitur iam manifestum est. Ea quae de siderum positu proferuntur ex tabellis, quibus omnes communiter utuntur. a veritate nunc admodum longe abesse. Qnod ut attentius notaretur, superiore anno loca stellarum errantium et luminum ad primos dies tantummodo singulorum mensium exquisita proposuimus. Nunc integri anni ephemerides, id est diariae indicationes siderum, a nobis eduntui^ quo certius errores vulgaris caiculi deprehendi possint. Ante Ptolemaeum quidem in Graecia ars haec perfecta nondum fuit, post hunc autem paucis saeculis inter clades bellorum, cum minus colerentur haec studia, evenit pariter atque ante, veritas ut amitteretur. Azophi, Mahumeta Aratensis, Thebith Saraceni, et mox Alphonsus rex Hispaniae fulcire ruinam conati fuerunt. Hie quidem divinitus ad hanc curam suscitatus, sed temporum vitio, quod antiquitatis doctrina non teneretur, labascere etiam opus quamvis praeclarum

dem Titel »Georgii Joachimi Rhaetici Magnus canon doctrinae triangiilorum ad decades secundorum scrupulorum et ad partes lOOOOOOOüOO«.

Rheticus starb zu Kaschau (in Ungarn) 1576 in den Armen Otho's, seines Schülers. Dieser gab auf Grundlage der reichen Vorarbeiten, welche ihm aus der Hinterlassenschaft von Rheticus zugekommen waren, sein grosses trigonometrisches Werk heraus, von welchem Kästner {a. a. 0. S. 590—612] eine eingehende Beschreibung geliefert hat. Es führt den Titel : »Opus Palatinum de triangulis a Georgio Joachimo coeptum L. Valentinus Otho Principis Palatini Friderici IV. Electoris Mathematicus consummavit«. (Ann. Sal. Hum. 1596.)

390 SCHRIFTEN VON RHETICÜS.

necesse fuit. Itaque post annos statim quadraginta Guilhelmas quidam de S. Glodialdo notas Alfonsinis quasi deciBionibus apponere ansus fuit de suis obseryationibas, qaod idem paulo jiost fecit et Prophatius Judaens. Hob secuti sunt Joannes Blanchinns, Georgius PurpaehiuS; Joannes Regiomontanus Francns, Bemardus Gualterus, Dominicus Maria. Qui omnes, quod intelligerent neglectione quadam in pulchemmam artem animadvertendos errores invasisse^ studio et labore suo annisi fuerunt, ut aliqnid illorum tollere et emendare possent. Ärzaelem quendam, autorem nt perhibent, tabularum Toletanarum, magnum yirum fuisse non est dubium, ante Alfonsum annis circiter 183. Quem aeeepimüs quadringentas duas observationes solares reliquisse de eonstituendo apogeo Solis. Ex quo manifestum fit, quanta illius contentio fuerit in hoc studio, cum, ut in nostris commentariis astronomicis docetur, alia etiam ac potius quidem in hac parte sint spectanda. Superiore autem aetate D. Nicolaus Gopernicus post omnes illos, quos nominavimus, et ipse veluti manus admovit huius mundi machinae. Et cum in Italia animum optimarum disciplinarum atque artium do~ ctrina instruxisset, otium tandem nactus rem totam divino ingenio complexus incredibili diligentia perfecit omnium admiratione, qui in bis studiis versarentur. Yixerat cum Dominico Maria Bononiensi, cuius rationes plane cognoverat et observationes adiuverat. Suas autem exquisitiones mediocres non nimias esse yoluit. Itaque consulto, non inertia ant taedio defatigationis, eäs comminutiones vitavit, quas nonnulli etiam affectarunt, et sunt qui exigant, qualis est Purpachii in Eclipsium tabulis subtilitas. Yideas autem quosdam in bis omnem curam ponere, ut plane scrupulose loca siderum scrutentur, qui dum secundariis et tertianis, quartanis, quintanis minutiis inhiant, integras interitn partes praetereunt neque respiciunt, et in monümentis tcüv cpaivo

V. DIE VORREDE ZU DEN EPHEMERIDEN AUF DAS JAHR 1551. 391

(jLsvcov saepe horis^ non etiam nunquam diebus totis, aberrant. Hoc nimimiD est, quod in fabulis Aesopicis fit ab eo, qui iussus bovem amissam reducere, dum aviculis quibusdam captandis studet, neque bis potitur, et bove etiam ipso privatur. Recordor, cum et ipse iuvenili cnriositate impellebar et quasi in penetralia siderum pervenire cupiebam. Itaque de hac exquisitione interdum etiam rixabar cum optimo et maximo viro Copernico. Sed ille cum quidem animi mei honesta cupiditate delectaretur, molli brachio obiugare me et hortari solebat, ut manum etiam de tabula tollere discerem. Ego, inq'uit, si ad sextantes, qnae sunt scrupula decem, veritatem adducere potero, non minus exsultabo animis, quam ratione normae reperta Pythagoram accepimus. Mirante me et annitendum esse ad certiora dicente, huc quidem cum difficultate etiam perventum iri demonstrabat, cum aliis tum tribus potissimum de causis. Hamm primam esse aiebat, quod animadverteret plerasque observationes veterum sinceras non esse, sed accommodatas ad eam doctrinam motuum, quam sibi ipsi unusquisque peculiariter constituisset. Itaque opus esse attentione et industria singulari, ut, quibus aut nihil aut parum admodum opinio observatoris addidisset detraxissetve, ea a corruptis secerenentur. Secundam causam esse dicebat, siderum inerrantium loca a veteribus non ulterius quam ad sextantes partium exquisita, et secundum haec tamen praecipue errantium positns capi oportere; pauca excipiebat, in quibus declinatio sideris ab aequinoctiali annotata rem adiuvaret, quod de hac locus ipse sideris certius constitui iam posset. Tertiam causam hanc memorabat, non habere nos tales autores, quales Ptolomaeus habuisset post Babylonios et Ghal

392 SCHRIFTEN VON RHETICÜ8.

daeos, illa Inmina artis Hipparchum, Timocharein, Menelaum et caeteros, quorum et nos observationibas ac praeceptis niti ac confidere possemus. Se quidem malle in üb acquiescere, quorum veritatem profiteri posset, quam in ambiguorum dubia subtilitate ostentare ingenii acrimoniam. Haud quidem longius certe, vel etiam propius omnino abfuturus Buas indicationes sextante aut quadrante partis uniuB a vero, cuius defectus tantum abesse ut se poeniteat, ut magnopere laetetur hueusque longo tempore, ingenti labore, maxima contentione, studio et industria singulari procedere potuisse. Mercurium quidem, quasi seeundum proverbium Graecorum relinquebat in medio communem, quod de illo neque suo studio observatum esse diceret neque ab aliis se accepisse, quo magnopere adiuvari aut quod omnino probare posset. Me quidem multa monens, subiiciens, praeeipiens imprimis hortabatur, ut stellarum inerrantium observationi operam darem, illarum poti&simum quae in signifero apparent, quod cum bis errantium congressus notari possent. Hoc cum doctissimus vir Gemma Phrysius et ipsum fieri oportere statuat, quasi alternm hac aetate Copernicum,* fundamenta huius artis firma eum iacere

  • Die Bedeutung von Gemma Frisius ist von Rheticus und seinen

Zeitgenossen überschätzt worden. Das hohe Lob, welches ihm Rheticus zuertheilt, wenn er ihn einen zweiten Cbppernicus nennt, hat die Geschichte der Wissenschaft nicht anerkannt.

Gemma Frisius beschäftigte sich neben seiner medicinischen Thätigkeit auf dem Lehrstuhl und in der Praxis eifrig mit Mathematik und Astronomie. Er unterhielt — durch den Bischof Dantiscus — mittelbare Verbindungen mit Coppernicus (vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 272 flf., 284). Auch die Beobachtung des grossen Kometen vom Jahre 1533 brachte ihn in Beziehungen zu Coppernicus (vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 270).

Mit grossem Interesse verfolgte Gemma die Berichte, welche über die

V. DIE VORREDE ZU DEN EPHEMERIDEN AUF DAS JAHR 1551. 393

intelligo, et, ut par est, veneror ammo meo. Kequo ego cum de Copernici operibus ita loquor, ut iudicio ipsius defendam in

Lehre von der Erd-Bewegung weungleich nur in fragmentarischer Form an ihn gekommen waren. Klar hatte er, wie viele seiner Zeitgenossen, die grossen Schwächen und Mängel des herrschenden Systems erkannt; in dem Briefe an Dantiscus d. d. Kai. Augusti 1541 preist -er mit begeisterten Worten die Gedanken-Arbeit von Coppernicus und seiner Schüler »qui novam nobis terram, novum Phoebum, nova astra, immo totum alium apportabunt orbem« .... »Quot enim erroribus« — fahrt Gemma fort — - »invoIncris labyrinthis, quot denique aenigmatibus, plus quam Sphingicis, involutam habuimus astrologiam ! Ego sane multa possem enumerare, quae nunquam mihi satisfacere potuerunt. Quale est, quod Martis motum saepe a calculo, vel exactissimo secundum tabulas, tribus signiferi partibus abesse observaverim . . . Nihil nunc dicam de motu firmamenti et apogiorum, qui, ut ne umbram quidem habuit veritatis, ita omnibus ridiculus approbatus; omitto etiam

plnra alia de omnium fere stellarum longitudine Haec si reddiderit

autor ille vester (Copernicus) sarcta et tecta (id quod maxime animus praesagit ex eo provemio, quod praemisit) nonne hoc est novum dare Phoebum, noyam terram, novum coelum ac novum mundum?« —

Mit dringlichen Bitten geht Gemma in demselben denkwürdigen Briefe den Bischof Dantiscus an, er möchte doch auf Coppernicus dahin einwirken, dass dieser sein Werk der Oeffentlichkeit übergebe. Die Mittheiiung der betr. Stelle ist im ersten Bande verabsäumt; sie wird deshalb hier nachgetragen: »Quapropter, omatissime Praesul, non parum mereberis gratiae, cum apud Infinitos haud infimae doctrinae vires, tum apud posteros omnes, si (quod tibi arbitror neque grave esse neque arduum) calcaribus tantum usus hoc opus (Copernici) promoveas). Non te latet enim, qua ratione saepe accidat a decessis auctoribus, ut libri, opera, supellex, denique tota diripiantur abeantque in oblivionem, quae alioqui multis ex usu essent futura«.

Trotz all dieser Bekundungen seines wissenschaftlichen Interesses für das neue Weltsystem müssen wir dennoch anstehen, Gemma zu den Gönnern der neuen Lehre zu rechnen, wie es Beckmann (Erml. Ztschr. III, 403) gethan hat. Gemma verwahrt sich bereits in dem mehrerwähnten Briefe vom 20. Juli 1541 gegen die Unterstellung, dass er die Coppernicanische Lehre für mehr als eine Hypothese erachte: »... Neque ego nunc dispute de hypothesibus , quibus (Copernicus) ille utitur pro sua demonstratione, quales sint aut quantum veritatis habeant. Mea enim non refert, terramne dicat circumvolvi an immotam consistere; modo siderum motus temporumque intervalla ha^ beamus ad amussim discreta et in exactissimum calculum redacta«.

Noch bestimmter spricht Gemma vierzehn Jahre später ganz im Sinne

394 SCHRIFTEN VON RHETICüS.

his imperfecta quaedam et aliorum affectatam et obscuram diligentiam reprehendam, videri velim hoc agere, nt illius Btudiam et industriam debilitem. Immo optarim et potentes ac opolentos impensis sumtibus, et doctos ac eruditos operis ac laboribus eommouicatis praeclarissimae rei curam Buscipere, ut his etiam temporibus haec ars absolveretur. Copernicus qnidem cum et iniqua iudicia aliorum reformidaret et in sua ipse inventa acerrime inquireret, impnlsus tarnen a Reverendissimo domino Tidemanno Gisio etc. opus sunm eomposuit et edi passus fuit. Non ut alii in istis inv^ntis ac traditis consisterent, sed potius nt excitati omni contentione longius progrediendum esse ducerent. Quod utinam nostra aetas fieri videat atque hnnc fructum bonarnm artinm liberalitatis principium et concordiae emditorum percipiat ! Non enim profecto haec elaboratio unius aut paucorum, sed et praesidio et coUatis operis opus est. In quam partem et polliceor me qnoque operam daturum, quae neque Copernici praestantia ac magnitüdine indigna neque praecipuae utilitatis expers, et mihi etiam ad bonos ac eruditos honorifica esse videatur. Nolim eqnidem in Copernici rationes vel a me vel ab alio quopiam inculcari extranea, ne non adiuvisse conatus praeclarissimos ipsius, neque explevisse deficientia, sed conturbasse negotium et opus aliquis depravasse videatur. Far autem est, ut is qui, sicut ait servulus Plantinas,

der untergeBchobenen Vorrede Osiander^s zu dem CoppernicaDifichen Werke. £b geschieht dies in der Vorrede zu den »Ephemerides noyae« etc. von Stadius, welche er im Jahre 1555 geschrieben hatte: »Restat iam ultimus noduB de terrae motu solisque in mundi centro quiescentis to ::apd^a^ov. Verum quum et philosophia et demonstrationis methodo careant, non intelligunt hypothesium causas et usum. Non enim illa statuuntur ab autoribus, tanquam necessario ita se habere debeant neque aliter constitui possent. Sed ut assumptis non prorsus absurdis sed naturae congruis exordiis habeamus certam ratione motuum correspondentem in coelo conspicuis stellarum locis tarn pro tempore futuro vel elapso quam pro praeseuti«.

V. DIE VORBEDE ZU DEN EPHEMERIDEN AUF DAS JAHR 1551. 395

sna fiducia opus condiixit, eventus simplicem fortunam experiatur, nt per se consideretar atque spectetnr elaboratio. Et nimis est otium hoe enriosam, quod in aliena inventa ac tradita eommentationes proprias ingerit et commiscendo diversa, sicut cum coci mnlta iura confundunt , corrumpit universa. Ego qaidem in harum ephemeridum designatione, ne latum quidem, ut dicitur, digitum a doctrina Copernici recedere volui, quammeet profiteor absque omni detrectatione secutum,* et Bcio penitUB assecutum esse, et gratnm coniido hnnc laborem meum fore tarn iis, qui in bis disciplinis cognoscendis studiosius versantur, quam illis qui content! indicationibug alienis ad TTpo^vcuaei; Btellarum positus et quasi faciem coeli assumere voluerint. Non enim certe hi secundum nostram demonstrationem procedentes, a vero semissibus saltem horarum aut bis etiam totis aberrabunt, id quod multis istas minutias exquisi

  • Das unumwundene BekenntnisB seines festen Glaubens an die Coppernicanische Lehre, welches Klieticus ablegt, bildet einen wohlthuenden

Gegensatz gegenüber der Aengstlichkeit , mit welcher damals ziemlich allgemein die Lehre von der Erd-Bewegung behandelt wurde. In der vorhergehenden Anmerkung ist die vorsichtig ängstliche Stellung eines hervorragenden Gelehrten aus dem katholischen Lager gekennzeichnet. Noch viel vorsichtiger mussten die Gelehrten der lutherischen Konfession auftreten, nachdem die Häupter der Reformation in Deutschland, Luther und Melanchthon, sich so entschieden gegen die Coppernicanische Anordnung der WeltkOrper erklärt hatten (vgl. Band I, Thl. 2, S. 231 ff.).

Noch bei Lebzeiten von Coppernicus hatte Luther sich in heftiger Weise über dessen Lehre ausgesprochen, und Melanchthon, der »praeceptor Germaniae«, sich sogar nicht gescheut, die Hülfe der weltlichen Macht gegen die durch jene Lehre bekundete Zügellosigkeit der Geister anzurufen.

Kurz vor der Veröffentlichung der Ephemeriden des Rheticus hatte Melanchthon (im Jahre 1549) sein Lehrbuch der Physik (»initia doctrinae pbysicae«) erscheinen lassen, in welchem er in scharfer Polemik gegen Coppernicus alle die landläufigen Einwürfe zusammenstellt, welche gegen seine Lehre von der Erd-Bewegung erhoben waren: den Sinnenschein, die zweitausendjährige üebereinstimmung der Männer der Wissenschaft, die Autorität der Bibel.

396 SCHRIFTEN VON RHETICUS.

tionum consectantibus usu venit. De quibus tarnen et ipsis nostrae rationes exponuntur alibi, ut in libris de eclipsibus et designationibus uito&eascDV icspl tojv avsXirtouaoiv,* et tabulae nostrae inequabilium motuum, si propediem, ut spero, prodierint, nihil etiam in hoc genere studiosos desideraturos esse spero. Praeterea necessario indicandum et hoc putavimus: Nos quemadmodum in tota ephemeridum expositione doctrinam Copernici secuti sumuS; ita etiam ad meridianum huins illarum descriptionem accommodasse , qui est ad Istalae ostia, cuins longitndinem ponit Ptolomaeus temporum 45. Ut antem ad has nostras regiones magis congruerent ephemerides istae, Lunae tantnmmodo loca et illius erga Solem et quinque Stellas positas reduxi ad meridianum longitudinis temp. 30. Cum Ptolomaeus Albis fiuminis ostia ab occasu recedere velit temp. 31. Hoc igitur erit unius horae spatium, quod tempus 3i>3/7j{xaTio{j.oT;, ut oportuit, ademtum et motus horarius locis Lunae adiectus fuit. Sed enim cum arcus circuli maxime inter Froueuperg et Lipsiam maior non sit part. 5. cum triente, et iSapjxa illius part. 5*4. cum triente, huius 51. cum triente fere, intervallum inter meridianos hos, secundum triangulorum in globo rationem, vix attinget part. 7. cum triente. De quo quidem nos id fecimus, quod potuimus, secundum vetus proverbium; principum autem officium erat, dare operam, ut superficies globi terreni exacte describeretur, et tarn nobis quam posteris hac cura consuleretur.

  • Den hier im Texte wiederholten Ausdruck irepi täv dveXittouoä)v hatte Rheticus bereits im Titel seiner »Ephemerideso angewandt:

» . . . . secundum doctrinam nepi tuv dv£XiTTouo6äv D. Nicolai Copernici«. Hipler verweist dabei auf Aristoteles Metaph. XI, 8; es ist möglich, dasB Coppernicus von dieser Stelle den Titel seines Werkes »de revolutionibus« entlehnt habe. Ein früherer Interpret hatte gemeint, es habe ihm vielleicht der Titel einer Schrift des Peripatetikers Sosigenes vorgeschwebt, welche von Proclus in seinen »hypotheses astronomicarnm positionum« erwähnt werde: »SwaiY^vtjc 6 TrepiiraTi^Tixo? Iv tou itepi t&v deveXiTTOüowv« (vgl. Band I, Thl. 2, S. 541).

Anhang. recensere

Den Schriften von Hheticus wird nachstehend ein Auszug ans einer Abhandlung seines Schülers Valentinus Otho angereiht, welcher das grosse trigonometrische Werk zu Ende führte, dessen grundlegende Vorarbeiten ihm von Rheticus überkommen waren. Dieser mittelbare Bericht über Coppernicus leidet zwar — wie bereits im ersten Bande (Tbl. 2, S. 422 und S. 490) hervorgehoben ist — an manchen Irrthümem, bringt jedoch, namentlich über Rheticus selbst und dessen Verhältniss zu Coppernicus dankenswerthe Mittheilungen; er darf deshalb hier nicht übergangen werden.

Otho*s Bericht findet sich in der Vorrede zu dem »Opus Palatinum de triangulis a Georgio Joachime Rhetico coeptum», S. XI, Xn und XVI.

» . . . . De triangulis etsi quidem multa in Enclidis elementis exstent, nihil tarnen habent, quod hie requiritur, quomodo ex lateribus anguli, et vicissim ex angulis latera cognosci possint . . . iPtolomaeum) Copernicus, nostri saeculi miraculum, imitatus est. Ut enim ex Menelao ad institutum suum concinnavit neeessaria Ptolemaeus, ita simili prorsns et artificio et brevitate Copernicus ex Ptolomaeo et Joanne Regiomontano collegit, quae ad intelligendura opus suum neeessaria existimavit«. ;p. XI.)

Tunc Georgius Joachimus Rheticus rationem inire coepit, qnon^odo hanc doctrinam locupletare et pleniorem efficere posset.

398 SCHRIFTÄN VON RHETICÜS.

Dum hoc mente et animo suo agitat, fama de Copernici admirandis hypothesibus percrebrescit. Rheticus, quarnquam tone professorem ageret mathematum in florentissima academia Yitebergensi, tarnen teneri non potuit, quin tantum virum primo quoque tempore adiret. Profectus igitur ad Copernicum, cum cor^m de hypothesibus cognovisset, renunciata professione apud eum mansit. Copernicus tunc in opere suo Revolutionum occupabatur iamque doctrinam Secundorum mobilium, ut vocant, absolverat, ut praeter Primi Mobilis doctrinam nihil restaret amplius."^

Hanc omnino quidem intactam relinquere constituerat Copernicus, sed instabat adßoque eum urgebat amicus, cui id honeste non poterat denegare. Quam ad rem cum ex libris, quos perpaucos habuit, ut ex Rhetico accepi, subsidium petere non posset,"*^* ipse se ad excogitandum demonstrationem rei exquirendae idoneam convertit. Cum autem diu multumque cogitasset, neque tamen voti compos fieri posset, desperata tandem tam necessariae de

  • Otho's Mittheilung widerstreitet hier — wie bereits im ersten Bande,

Till. 2, S. 490 hervorgehüben ist, — vollständig dem Berichte von liheticus, gleichwie den eigenen Angaben von Coppernicus in Betreff der Beendigimg des Werkes »de revolutionibus«.

    • Die Unrichtigkeit der Angaben Otho's über den eigenen BücherBesitz von Coppernicus, wie über die literarischen Hülfsmittel, welche ihm

in seiner nächsten Umgebung zu Gebote standen, ist bereits im ersten Bande Thl. 2, S. 422 ff. nachgewiesen.

Wir kennen einen Theil der Bücher, von denen durch die eigenhändige Einzeichnung des Besitzers bekundet ist, dass sie einst Coppernicus zugehört haben, wir kennen ebenso das Bücher-Verzeichniss der Frauenburger DomBibliothek aus jener Zeit. Allein wenn uns auch diese thatsächlichen Nachweise fehlten, würde schon aus Innern Gründen die Unrichtigkeit des Berichts von Otho folgen. Derselbe wird nur eine oberflächliche Kenntniss von dem Werke »de revolutionibus« besessen haben, wenn er nicht einmal wusste, dass Coppernicus die grundlegenden Schriften der alten Philosophen und Astronomen genau kannte. Schon aus der Widmungs- Vorrede an den Papst musste es Otho wissen, dass Coppernicus die zerstreuten kosmischen Gedanken der Alten eifrig gesammelt hatte, in denen Anklänge von der Erd-Bewegung enthalten waren.

ANHlNG. 399

monstrationis inventione, opus suum supprimere decrevit. Veritus tarnen amici, cains in primis habenda ei erat ratio, quas abiecerat cogitationes repetiit, ac rem, quam tantopere desideravit, tandem invenit. Sed Georgio Joachimo Rhetico hac occasione non tantum de globi sectoribus et triquetris pyramidum basibus in meutern venit, sed idem deprehendit etiam triquetrum cum recto totius matheseos magistrum omnium rectissime rationem condendi cauonis perfectam suppeditare {)osse. Haue igitur occasionem amplificandi doetrinam triangulorum nactus, magno animo magnoque conatu rem agrressus est«, (p. XII.)

» . . . . Cum in Academia Vitebergensi , in qua semper maxime floruerunt studia mathematica, versarer, satis mature animadverti, quod ad ea, de quibus in principio dictum est, sine cognitione doctrinae triangulorum nuUus pateret aditus. Quare rationem inire coepi, unde eam quam commodissime possem haurire. Erant in promptu Rolemaica, erant etiam Copernicea . . . cum forte fortuna in dialogum Rhetici, quem canoni adiunxit, inciderem. Ego bis ita excitor et incendor, ut temperare mihi non possim, quin primo quoque tempore ipsum autorem adeam et coram de singulis cognoscam. Profectus itaque in Uugariam. ubi tum agebat Rheticus, humanissime ab eo sum exceptus. Vix autem pauco sermone nitro citroque habito, cum meae ad se profectionis causam accepisset, in has voces erupit : »profecto«, inquit, »in eadem aetate ad me venis, qua ego ad Copernicum veni. Kisi ego illum adiissem, opus ipsius omnino lucem non vidisset«"^ .... Mihi haec accidebant

  • Die Mittheilang dieses Wortes von Rheticus hat fiir uns ein gewisses Interesse, weil derselbe in den eigenen Schriften seine Verdienste

in Betreff der endlichen Veröffentlichung des Coppernicanischen Werkes stets bescheiden zurückstellt. Er preist dort nur das hohe Verdienst Giese's, des altbewährten Freundes von Coppernicus. Mit vollem Rechte hebt Giese freilich seinerseits hervor, dass Rheticus, der gelehrte Fachmann, dem

400 SCHRIFTEN VON BHETICÜS.

gratissima, neque in minima felicitatis meae parte ponebam, qnod tanti viri consuetndine et familiaritate mihi eontingeret nti ac frui«. (p. XVI.)

Meister »als Theseus rüstig zur Seite gestanden«, und dass er als »Chorführer bei der Durchfühmng des Stückes« gewirkt habe. Der alternde, von den damaligen Centren des literarischen Lebens entfernt wohnende Giese würde bei der grössten Bereitwilligkeit kanm wirksam helfend einzutreten vermocht haben.

B. Briefe befreundeter Zeitgenossen. recensere

Von Coppernicus selbst sind erst in neuester Zeit einige wenige Briefe aufgefunden worden.* Daher darf es uns kaum Wunder nehmen, dass bisher nicht mehr als fünf der an Coppernicus gerichteten Briefe — deren Inhalt noch dazu verhältnissmässig unbedeutend ist — aus dem Staube der Archive an das Licht gezogen worden sind.

Nach den eifrigen Forschungen der drei letzten Decennien scheint auch die Hoffnung ganz ausgeschlossen , dass überhaupt noch erhebliche Schriftstücke von oder über Coppernicus aufgefunden werden dürften. Die bisher entdeckten Coppernicanischen Reliquien entstammen sämmtlich — die Korrespondenz mit Herzog Albrecht von Preussen allein ausgenommen — unmittelbar oder mittelbar den Frauenburger Archiven. Diese sind nun in neuerer Zeit wiederholt sorgfältigster Sichtung unterzogen, und es ist wohl kaum ein Schriftstück undurchforscht geblieben. Vereinzelte Bruchstücke der Korrespondenz von Coppernicus könnten allenfalls noch in den Sammlungen versteckt sein, welche die im 17. und 18. Jahrhunderte aus Frauenburg entwendeten Archivalien zuletzt aufgenommen hatten. Unter den einst im Sybellen-Tempel zu Pulawy auf

  • Ausser den Denkschriften über die Verbesserung^ der Preussischen

Münze und der Klageschrift gegen den Hochmeister Albrecht von Brandenburg sind bis jetzt nur sechszehn Briefe von Coppernicus aufgefunden. Diese Schriftstücke haben in der ersten Abtheilung des vorliegenden Bandes (S. 15 — 44 u. S. 138 — 168) Abdruck gefunden; dort sind auch die Sammlungen angegeben, in welchen sie gegenwärtig aufbewahrt werden.

n. 26

402 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.

bewahrten literarischen Schätzen könnte ein kundiges Auge sie vielleicht noch entdecken — in der Czartoryskischen Bibliothek zu Paris oder in der Kaiserlichen Bibliothek zu Petersburg.

Der grösste Theil des Briefwechsels aber, welchen Coppernicus mit seinen gelehrten Freunden geführt hat , ist unzweifelhaft als verloren zu bezeichnen — wie es bei derartiger Privat-Korrespondenz kaum anders zu erwarten war. Die Briefe, welche Coppernicus mit Osiander gewechselt hatte, sind noch zwei Menschenalter nach dem Tode beider Männer erhalten gewesen.* Kepler hatte sie noch eingesehen. Da jedoch seit dem Hinweise Keplers auf diesen Briefwechsel bereits zwei Jahrhunderte vergangen sind, so ist kaum zu hoffen, dass auch nur Bruchstücke dieser Korrespondenz irgendwo gefunden werden dürften. Eher könnte noch ein Schimmer von Hoffnung für Auffindung des literarischen Nachlasses von Rheticus bleiben. Wenn dessen hinterlassene Schriften in eine grössere Privat-Bibliothek oder in eine öffentliche Sammlung Ungarns oder Polens gekommen sein sollten, dann dürfte es vielleicht der Special-Forschung gelingen, Briefe von Coppernicus oder anderweite Denkmale der Pietät des dankbaren Schülers von Coppernicus wieder aufzufinden.**

Von den Briefen, welche einst an Coppernicus geschrieben waren, haben sich ausser den im ersten Bande (Thl. 2, S! 469 ff.j abgedruckten

  • Vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 522 ff.
    • lieber die Schicksale des literarischen Nachlasses von Rheticus waren

wir bisher nur in Betreff der trigonometrischen Vorarbeiten zu dem grossen Thesaurus unterrichtet, welcher nach seinem Tode veröffentlicht wurde. Diese Schriften waren an seinen Schüler Valentinus Otho gekommen, welcher auf Grund derselben später das »Opus Palatinum de triangulis«  herausgegeben hat. (Vgl. oben S. 389.)

Letzterer scheint aber auch die anderweite literarische Hinterlassenschaft von Rheticus überkommen zu haben. Wenigstens hatte er die kostbarste Reliquie von Coppernicus geerbt, das lange verschollene Original-Manuskript des Werkes »de revolutionibus orbium caelestium«. (Vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 503 ff.] Während zweier Jahrhunderte der gelehrten Welt ganz unbekannt, ward das werthvoUe Schriftstück durch einen Zufall vor einigen Decennien wieder aufgefunden, und so scheint die Möglichkeit nicht ganz ausgeschlossen, dass auch noch andere von den einst im Besitze von Rheticus befindlichen Manuskripten sich in einer grösseren Bibliothek noch erhalten haben könnten.

I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCÜLTETI. 403

drei Schreiben* des Herzogs Albrecht von Preussen nur zwei Briefe des Domherrn Joh. Sculteti erhalten; der Inhalt ist bereits Bd. I, Thl. 2, 8. 120 flf. skizzirt angegeben.

Auch von den Briefen der Freunde und näherstehenden Zeitgenossen, welche auf das Leben und die Lehre von Coppernicus Bezug haben, sind nur wenige vom Untergange gerettet. Es werden nachstehend vor allem die beiden hochwerthvoUen Briefe des Bischofs Tiedemann Oiese an den Domherrn Georg Donner und an Joach. Rheticus, welche bereits im ersten Bande des vorliegenden Buches verwerthet und theilweise in deutscher Uebersetzung wiedergegeben sind^ zum Abdruck kommen. —

Diesen beiden wichtigen Briefen sollen dann schliesslich noch zwei Schreiben von und an den Herzog Albrecht von Preussen angereiht werden, welche sich auf die Versendung des Werkes »de revolutionibus«  beziehen.

  • Die im Texte erwähnten Schreiben sind die 3riefe, welche der Herzog

Albrecht von Preussen wegen der ärztlichen Behandlung eines seiner Getreuen, des Amtshauptmann Greorg von Kunheim, im Jahre 1541 an Coppernicus entsandte. Sie haben sich abscbriftlich im Staats- Archive zu Königsberg erhalten, in dem officiellen Kopie-Buche Fol. Königsteil Preussen. Von dem ersten dieser Schreiben des Herzogs bewahrt da^ Königsberger Archiv jedoch auch das Original , wie bereits im ersten Bande mitgetheilt worden; es ist mit mehreren andern im 17. Jahrhunderte aus Schweden weggeführten Archivalien im Jahre 1798 nach Preussen zurückgesandt. Vgl. oben S. 141.

2t>*

L Zwei Briefe des Domherrn Job. Sculteti aus dem Jahre 1521.* recensere

a. Der Brief vom 15. Februar 1521.

Venerabili ac praestantissimo Domino

N. Coppernieck Administratori Canonico Warmiensi etc. in Alienstein,

Domino et confratri carissimo.

Venerabilis praestantissime Domine Administrator. Sicut scribit Venerabilis Dominatio Vestra, quod velit adhuc bene sperare, modo ego fideliter cooperer, per salutem meam sperandnm utique est Dominationi Vestrae, cui ad ultimum vitae spiritum

  • Scultetrs Briefe haben sich im Kapitular-Archive zu Frauenburg im

Originale vorgefunden. Wegen ihres unscheinbaren Aeussern — sie sind in grosser Eile geschrieben, theilweis ganz unleserlich — scheinen sie den literarischen Dieben, welche die Frauenburger Archive geplündert haben, entgangen zu sein.

Hipler hat die Briefe Sculteti's in seinem Spicilegium Copernicanum S. 334 ff. diplomatisch getreu abdrucken lassen. Dies ist in dem nachfolgenden Abdrucke nicht geschehen; Orthographie und Interpunktion sind vielmehr nach unserm gegenwärtigen Gebrauche umgeändert, um die Schwierigkeiten für das Verständniss der an sich ziemlich unerheblichen Schriftstücke nicht noch zu vermehren»

IjQber den Inhalt der Briefe Sculteti's sind Bd. I, Thl. 2, S. 120 die nöthigsten erläuternden Bemerkungen beigegeben.

I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 405

adero quam fidelissime. Ex mea paupertate contribuam, etsi duas tunicas habuero, alteram pro conservatione AUenstein et D. y. daturns »um quam lubentissime. Habet me spes bona, quod non habebitis utique hactenus timere impetum hostis. At I"^ habet hodie omnem exercitum congregatum in Heiligenbeil et circa Begiomontum ac Braunsberg, impetiturus mea opinione Elbingum. Et sie actum erit omnino cum Tolkmieth, ubi iam est hominum de villis multitudo magna valde. Est enim locus plenus et stipatus, ex quo utique vel exiguum quid essemus habituri.

Nescio quid rerum agitur in Thoronia. Bex cum suis cum magno apparatu et fastu pro munificentia regia humanissime tractat oratores Gaesaris ac regis Ungariae. Et eiusdem regis subditi undequaque a bello quiescunt. Interea I quaerit profectum 8uum nuUo prohibente. Hoc tamen in aurem communicatum iri yelim, quod Begia Maiestas non vult oratoribus responsum dare nee in tractatus descendere, donec Beverendissimus Dominus noster erit praesens. Quaerit modos et vias, quomodo adesse poterit, quos ego non invenio nisi per inducias, quas I non quaerit et in quas Begia Maiestas non facile consentiet. Gomplurimum Beverendissimus Dominus noster est in magna aestimatione apud Begiam Maiestatem et totum consilium. Unde nobis maxime gperandum est. Nee credendum, quod rex et regnum sit evacuatum viribus. Sunt qui credunt intensius futurum esse bellum; sunt qui de futura in brevi pace sunt omnino certi. Ecce hie est Status rerum. Unde consulo, habeat D. Y. manus contractas et non porrectas ad extradendum, donec videritis quae, qualis, quanta. De quo satis.

Equestres, qui in AUenstein, procul dubio avocantur omni hora. Et dum tempus distributionis advenerit stipendiorum , in

  • Mit der Chiffre I bezeichnet Sculteti hier, wie in dem nachfolgenden

Briefe, den Hochmeister Albrecht von Brandenburg.

406 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.

primis satisfiet civibns, qnibus illi milites sunt aberrati. Maior ea in re diligentia fieri nequit quam facta est, sibi D. V. persnadeat. Nos dei nomine invocato faciemus pro yiribas, quod in nobis est, reliquum deo committentes. Obsecro propter deam, sitis boni animi. ®g tt)il itjunt nit anbcrÄ gctl^an fcljn. Scf| ttJtl 6. tt). nit laffen, bic rottet x6) mag. @o id^ ftbrjc, fo l^clffc ön« ®ot. De qno satis.

Venerabilis et praestantissime domine administrator ! Id qnod mihi D. Vra ininnxit, exequntus snm amore et debito, qno Venerabili Capitulo, qnod me tot annis honorifice foverit et aluit, obstrictns et coactns. Qnam primnm Jacobnm andivissem, feci haee secnndnm ordinem. Primnm accersivi Mathaenm Ebert plebannm in Tolkmiet et Georgium Storm, creatnras venerabilis domini defnncti Balthasaris. Coassnmpto Jacobo ingressns domnm vidnae Wartenberg reqnirens ladulam, in qna res Venerabilis Gapitnli in sacco conditam et religatam, qnam illico ad cubile meum depor* tari inssi. Ad qnod vidna qnasi stnpore percnlsa dixit: ego sola qunm sim, D. V. ladnlam abdncit, qnam debebat hie coram me aperire etc. Hie consideret D. Vra, quod pericnlum magnnm valde imminebit exequutoribns has res omnes rectificare, quando qnidem praetendunt se esse heredes et hereditario iure omnia debere et velle possidere. @S tt)irb nod^ t)il !etjd^cnS itcmen, jo nit werben Icuttie fc^n, bic ba toijfcn ju rcbtjn, ju t^uen onb laffcn.

Nos quatuor ladnlam aperiendo reperimns in ladnla testamentum, quod fecimus rescribi, cuius copiam mittimus. In ladnla reperimns calicem cum patena et ampuUis pertinentem ad areem, item sigillum Venerabilis Capituli et duo sigilla cnprea Venerabilis Gapitnli. Item sacculum cum denariis ex luminibns capellae sancti Oeorgii, item sacculum rubeum singulis dominis de Capitulo notissimum, in quo nobilos anglicanos II et ungaricales XXXXV de nullo pondere. Item comiculares LXX. Ubi autem remanserint XXVII aut plures Rhenenses non boni, deus seit,

I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 407

ego nesciO; id quod Venerabiles Domini scient. Item sacculnm cum aliquot marcis in sc. antiquis sine scaedula. Item YII coclearia argentea, quae pertinebant alias Venerabili Domino Enoch praeposito. Item unum coclear fractum et II ferculas argenteas parvas. Item unum crinile cum fibulis, quod pertinebat antiquae Margaretae, quod ad se recepit dominus Georgius Storm dandum Margaretae. Has res omnes imposuimus ladulae, et clavem tradidi domino Georgio Storm.

Quod autem D. Vra. mihi, qui non sum exequutor neque substitutus, ut omnia deposita revideam et conscribi faciam, obsequerer votis, modo id ipsum absque indignatione et amaritudine magna in me fieri posset et sine maledictione exequutorum; ego tulissem labores, qui multi et magni erunt, illi fructus et laudem. Praeterea si deberem hoc secretum, quod Jacobo constat, inquirere aut inventum recipere: @o mcl)ncr fc!^on XX wcr^n, mufte ii) meinen t)al^ toagcn. Intelligenti satis. Quoniam postea est me illa tentare, quae non habeo Interesse.

Verumtamen propter Deum et ex caritate Dei permotus scripsi ad Regiam Maiestatem, ut demandet Gapitulo in Frauenburg sub poena capitis, ut permittant me abducere, quicquid voluero etc. Denique sine periculo rem aggredi neque tentare ausim; expectandum forte est, donec omnes Poloni abscesserint. Ideo Visum est mihi, ut pro sabbato, ubi convenerimus. Domini Canonici ex Gedano, qui se Capitulum scribunt et mihi diem comparitionis in Marienburgo statuunt ; intelligam ex eis, qui designati sunt exequutores, an velint acceptare officium exequutionis testamenti necne, et quicquid accepero, D. Y. indicabo quantocius. Credo, quod propter mortalitatem, quae hie est, nemo comparebit. Tunc consulo, quod D. V. in solidum cum potestate substituendi electa a defuncto assumat officium exequutionis et substituat dominum Matheum Ebert (et; Georgium Storm, ut omnia deposita hie revideant, signent et faciant, quicquid D. V. decreverit et mandaverit eis. Erunt labores, credat D. Vra, multi et magni,

408 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.

quibus ego velim nuUatenus onerari. Nolo labores, et alter fructtts et laudem; intelligenti satis.

RegiBtra Venerabilis Capituli in magna mnltitndine ad me recepi. Item D. V. maxime sit cauta, nt sie agat, quomodo res omnes depositas recipiat et extradantnr. Nolnimns in verbo pnblicare nos invenisse testamentum; vnlt enim hereditario iure omnia retinere. Eapropter D. Vestra depatet et snbstitnat exequutoreß, quoscunque voluerit qnantocius, qui cauti sint in agendo. Si filii viduae intelligerint solum x marcas leves eis deberi, credat D. Vra et firmiter credat, ipsi forent sibi prius satisfacturi, maxime ut res in eorum domo sint repositae, qnandoquidem noUent occupare domum tot cistis et lectis ac tam multis rebns pro x marcis etc. Besponsnm habet D. V., de quo satis. Literas ad Dominum nostrum qnantocius mittere veiitis ac canonicatum racantem Domino Achatio Canonico favere obsecro.

Si volueritis victualia hinC; mittatis currus cum potenti salvo conductu, qui afferant, quae hie in pretio sunt res: ut linum, le^ntoant, ceram et, si placet, mel, cuius hodie tonna Caschubina empta est Marcis xvii. Cooperabor pro viribus, ut curms cum victualibuB secure ad vos perveniant. Nihil, quod in me est, praetermittam. Quicquid ex me desideraveritis, quod in mea fuerit potestate, nihil D. V. denegabitur. Responsum habet D. V., cui me recommendo.

Ex Eibingo XV. februarii, anno MDXXI. E. D. V.

Jo. Sculteti Archidiaconus Warmiensis.*

  • üeber die Lebens- Verhältnisse von Joh. Sculteti ist das Nothwendigste im ersten Bande Tbl. 2, S. 119 ff. beigebracht. Sein Geburtsjahr

kennen wir nicht; er war aber bedeutend älter als Coppernicus. Im J. 1487, als Coppernicus noch die Stadtschule zu Thorn besuchte, fungirte Sculteti bereits als Rektor der Universität zu Heidelberg. Ob und in welchen nähern Beziehungen er zu Coppernicus gestanden, ist uns gänzlich un

I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCÜLTETI. 409

Ordinavit de mortuis noster exequiaB in Frauenburg, Melsag, Gutstat^ AUenstein, Wartenberg. At ubi nunc Franenburg? etc. nisi in Eibingo, ubi sunt fere [omnes yicarrii Frauenburgenses, quos omnes oneravi: tempore confratemitatis domini Balthasaris

instituimus (?) Et quam salutares (?) defuncto pariter et

decens, ut hie soUemniter peragentur;. intelligenti satis. Et credat Dom. Vestra, quod nemo vices illorum exequutorum acceptabit, nisi precibus D. Yestrae vietus et in coexequutorem deputatus. Sciat etiam et quam diligenter pendeat, quod cum filii hi Wartenberg, qui capitosi sunt et audent, quae velint, si intelligerent, se praeter x leves marcas habituros nihil, quod non nihil sunt secuin cogitaturi, id quod nos quatuor maxime attendimus, et omni modo attendendum est exequutoribus. Intelligenti utique satis. @d tDirb Sanier t)nb nott) l^abcn. Nam ecce interrogatus sum ego his verbis: Wer bel^elt l^ern 85alt]^afart8 gut? »er billid^er bau tDtr? SBir wollen ^nen anfeilen, ber eS ün« entfuren Wirt; wir werben auc^ barumb tl)uen. D. V. consulat R. d. n. et etiam Snellenberg. Sunt adhuc multae res capituli, ut registra et literae yicariarum; quis velit tantum laborem impendere et omnia revolvere, ut sunt res multae valde. Non erit labor, credat mihi, duorum aut trium dierum. Etsi voluerit D. V. rem crastinare, id quod non consulo, cogitare habet, quid poterit nunc fieri, ut constat de morte? Existimo, quod intelligor a Dom. Vestra. Ideo me iudice agat quantocius. Mittat D. Vestra quantocius huc plebanum aut capellanum ex AUenstein et adiungat eidem, quem aut quos volueritis.

bekannt. Fast zu gleicher Zeit sind beide Männer in das Frauenburger Domstift aufgenommen. Sculteti hat demselben fast 30 Jahre hindurch angehört: von 1497 bis zu seinem im Jahre 1526 erfolgten Tode; seit 1507 war er auch Archidiakonus von Ermland.

b. Der Brief vom Ende Februar 1521.*

Venerabili et praestantissimo Domino

Nicoiao Coppernigk,

Decretorum Doctori, Canonico Warmiensi,

Administratori in Allenstein,

Domino et fratri carissimo.

Yenerabilis et praestantissime Domine Administrator! Dao isti currus, qui uncales addnxerant^ redeiindo qainta feria ante Reminiscere in Holland detenti sunt in tertium diem, et usque hodie equum unam, quem hie emi ab Alberto Wartenberg marcis VI, nsque hodie detinent tanquam furatum cuidam civi HoUandensi; eiaseemodi adversitatibus ego hie obruor. complnrimis. Quod D. V. de somnio Vestro scribit, expergefacta nihil reperit in manibus ^etc., inter duo mala D. Y. posuerim etc., ant careat defendiculis castnim, aut habeat cum B. D. contendere etc.

  • Der zweite der Briefe Scnlteti's an CoppernicaB trägt keinerlei Bezeichnung weder des Ortes noch der Zeit. Dass er gleichfalls, wie der

erste, zu Elbing geschrieben ist, unterliegt keinem Zweifel. Dagegen ist über die Zeit der Abfassung dieses Briefes Hipler im entschiedenen Irrthum (Spie. Cop. S. 334), wenn er ihn in den Anfang November des Jahres 1520 setzt. Er ist vielmehr um dieselbe Zeit, wie der vom 15. Februar geschrieben, allein nicht früher, sondern einige Tage später. Die Gründe sind im ersten Bande Thl. 2, S. 122 zusammengestellt.

I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCÜLTETI. 411

Tanto gaudio, Domine mi, perfnndebar andiens uncales illos cum rebns salvos in Alienstein pervenisse, nt in ntramqne anrem dorniirem quietior, saepiusque mecnm dixi: nunc per Dei gratiam salvae factae sunt reliquae Y. Capituli Warmiensis. Ego etenim ante qnindenam I molhniha percallens, quae iam contendit dedueere ad effectum de intereeptione Alienstein, quam maxime timere coepi et anxius esse; scripsit etiam R. D. adhortans me, ut uncales mitterem, ne antemurale hoc totius Episcopatus perdamus Allenstein.

Seit D. H. S.,* quam anxius fuerim; noctes et dies non quievi : Visus sum supra vires adhibuisse operam lamentando coram senatu hie, capitularibns, civibus et monachis; tandem ex commiseratione 11 currus cum vectoribus, VII equos et iuga hinc inde mendicando coegi, de indemnitate promisi etc., quatenus votis R. D. et D. Vetrae responderem, in summis necessitatibus ; scripsi dixique ad D. H. S., quod debent mauere omnes uncales in Allenstein, si et nunquam immineret periculum obsidionis, ut vel sie usque ad dies induciarum, de quibus omnis homo nugatur : ©0 ^a6c i^ bie büd^fcn gcfd^idet jut notl), tüo \\t am no* tf)ttgften fe^n iDetben. Sciebant , constabatque quod uncales pertinent D. V. XVII. Sciebam non esse nee fore contra R. D. praesertim usque ad tempus induciarum, quod erat in spe.

Praestantissime Domine! Intentio hominis respicienda est; quoniamque homo facit, quod in se est, laudandus me iudiee foret, non arguendus. Dicat, quaeso, D. V., si hae bombardae non advenissent, an castrum absque defendiculis fuisset? Quis unquam mentionem fecit, nt bombardae per me coemerentur. Scio, ut adhuc literae sunt, quod D. V. pro plumbo, papyro et sale scripsit; nunquam iniunxit mihi, ut aliquot bombardas

  • Mit den Buchstaben D. H. S. wird hier, wie an andern Stellen

des Briefes, der Domherr Heinrich Snellenberg bezeichnet, über welchen einige Notizen Bd. I, Thl. 2, S. 216 mitgetheilt sind. Vgl. auch a. a. 0. S. 326.

412 BBIEFE B£FBEUND£T£R ZEITGENOSSEN.

emerem, ant si scripsit, literae ad me non pervenerant. Hestema die reddebantur mihi literae ex Morung Venerabilis D. Baltha. Et D. Vestrae de manu vestrae datae statim post festa natalie Domini.

Venerabilis domine ! haec mea sententia : prout iam nunc D. Vestra seribit, ut emam bombardas aut disponam, ut illae permaneant in arce etc. haec mea sententia et consilium, ut emantur quantocius pro arce Alienstein xx novae uncales et totidem pro oppido aut, si fieri posset, xxx pro oppido; xx emantur pro mr. lev. centum, xx per mr. VI vel forte minus. Hie e^et in omnem eventum thesaurus arcis et oppidi, nunc temporis praecipue, sire fiant induciae sive non, sive pax sive non. Sed emere non ausim nee velim sine expresso mandato. Et sentiet D. V., quod si emerimus, a Venerabilibus Dominis in Gedano cavillabimur. qui esuriunt distributiones. Et nunc Venerabiles Domini T, de, leo"^ vadunt Thoruniam; causam mihi non significant, coniicio, quod propter adducere clenodia. Ecce quasi certi de induciis scribunt, ut ego cum R. D. sequar. Dicturi sunt: nunc emitis bombardas, ut non est opus eisdem, ut nos privetis distributionibus etc.; intelligenti satis. Si D. V. mihi mandayerit eoemere uncaleS; emam, quotquot D. V. yoluerit, si modo habere potero hie aut in Gedano. Utinam ante duos annos accepissem omnes oUas aereas, quae pendent perpetuo sine usu, ex toto nostro domino pro serpentariis quattuor ad minus etc. Habet praestantissima D. Vra meam sententiam atque consilium, quod, si placet, resciam quantocius. Et si emero transumseroque, quod serret me D. Vra in omnem eventum indemnem, accuratissimam adhibebo diligentiam, ut cum potenti salvo conductu vadant. @o fie

  • Mit dem Buchstaben T ist sicherlich der Domherr Johann Tymmermann bezeichnet, mit »leo« der Domherr Leonhard Niederhoff; die zwischen

stehenden Buchstaben »de« deutet Hipler (Spie. Oop. S. 335) auf »Tie;de mann Giese«(?). — Die kurz vorhergehende Abkürzung »baltha« bezeichnet den Domherrn Balthasar Stockfisch.

I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 413

aber genommen werben, nit mir, sed toti communitati Y. Capitnli.

Responsum habet D. V. Ungerman et pictor nudius tertius ex Gedano redierunt, primnm hi ultra xxx curmB condnxemnt in insnla. Sed propter insnltnin I, qui prae furibas est, mandatum est insulanis, ut manerent domini. Quod si non, f)etten fe bad gancj btfc^offt!)uem gefpe^fet. I cum omni gente sna et omnibns viribus in Wormdieth est insultum facturus, uti est coniectnra, aut in Holland et consequenter in districtum Kristburg, Sthum, Insulam, Fischau omnia incineratnrus usque Marienbnrgum aut ad Morung; quis novit praecise mentem eins, qui prudenter condit et celat? Ecce nostri de induciis deque pace soUiciti, I vero soUicitus, quo consequitur, quid velit.

Mitto literas d. Pauli Plotowski, praepositi Warmiensis, et copiam literarum Magnifici palatini Cracoviensis etc., quibus partebit ad oculum diligentia mea. Nudius tertius nuncius oratorum Gaesareae et Ungariae Maiestatis ad I rediit dicens I consensisse in inducias; at de loco sibi assignato ad tractandas, videlicet Riesenburg, non est contentus, eo quod terra sit ibi, ut dicit, desolata. Vult, ut alius locus designetur, Marienburgum aut Elbing; mysterium hoc quis non intelligit? Scribit in fine literarum, quod mittitis II currus cum meis duobus curribus, qui nusquam comparuerunt ; quam vellem eosdem advenisse! Nunc nescio, si quempiam currum missurus sum rebus stantibus ut nunc. —

Mandavit mihi D. V., ut inter res Venerabilis Domini Balthasaris quaererem registrum sive testamentum etc.; feci opus, in defunctum pietas et D. V. obsequium. Quod ubi Venerabilis Domini Crapitz et Leonhard intelligerent, miserunt mandatum huc sub poena excommunicationis, ut nemo res illas contingeret sine consensu eorum. Ecce id ipsum serviciis meis mihi mercatus sum! Unde non iniungat mihi decretum quicquam tale, obsecro.

Quia non sunt mihi currus et item, quia non est hie pannus

414 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.

ad vota reperibilis, non valeo strenuo D. h. petiti8(?) obseqoi. Etsi possem habere pannum et eurrus, mihique per hostes reciperentur, emta quis satisfaceret? Unde nullatenus occupabo me rebus Ulis, id quod plane D. V. poterit D. H. dieere. Consulo, quod D. V. se plaeide absolvat ab eodem.

De alio capitaneo cogitandum est nobis, in qua re navabo operam. Nullum Polonum assumendum censeo neqne intromittendum in areem! Nee uUum linum reponendam in areem. Cum Cleisz Wegener sie egi usque ad placitam et ratificationem D. V. Si mandaverit D. V., ut emam uncales, pulveres et plumbum pro remissiori pretio , quo poterit mihi comparet(?) in Gedano. Omne linum Yenerabilis Capituli Symon debet a D. Yestra emere, lapidem per eornicularem unum. äed in viliori velit et poterit D. V. pro remissiori pretio condescendere, id quod totum stabit in arbitrio D. V. Item rogat Cleisz, ut D. V. eoncedere dignetur Symoni peeunias Ic IIc aut etiam IIIc mr., quas vult hie reddere in optimo auro moneta, exhibetque sua peeunia Venerabili Capitulo rebus et corpore se serviturum. Nunc in arbitrio D. V. est hoc et illud. Si D. V. vellet liniun alteri vendere et non Cleysz, faciet me fabulam illi. Si vero alteri carius, quam per fl. III sive eornicularem unum, lapidem hoc omnino licebit et placeret. Si autem in dicto pretio, videretur, ut iuxta commissionem mihi factam ratificare debeat coutractum meum et ad me scribere, quot lastas vendiderit et quanti. Ceram accepi pendentem hie, praecise €1 L, extremitates fractae erant. Quamvis & I. per institores hie vendatur iam post purificationem sc. IX, antea X, ego tamen non valeo in massa vendere pro sc. YUI. Demum ego (gratias) ago praestantissimae D. Vestrae pro tantis euris angustiis periculis, quae D. V. ibi perfert in extrema necessitate, et obsecro, non desinat bene sperare et magnanimiter perseverare. EritD. Vestrae apud Deum meritorium et apud homines gloriosum. Habet me spes bona quod Yenerabilis D. h. fideliter sit cooperaturus,

I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 415

et ego adero, nsque dum spiritns et halitus mihi fuerit in corpore.

Yenerabiles Domini in Gedano volunt distributiones et Corpora praebendae. Pkcet, quod detur unieaique, quod ei debetur, sie tarnen nt ratio arcis habeatur; haec mea sententia. Ego pro persona mea yideor mihi contribuendum esse magis quam distributiones accipere. Item ex D. Yestris certior fieri desidero. an Uli extra dioecesin commorantes canonici debeant censeri residentes. An debeat eorundem in omnibas requiri consilium et consensus vel non. Postulant ex me instantissime sigillum maius et minus; dicnnt D. Y. mihi transsumsisse sigillum minus. Ego faic in ladula Domini Biii^th. reperi sigillum maius Yenerabilis Capituli et duo cuprea sigilla mihi ignota, prius non visa. Ecce quid sibi vult, ut sigilla postulent? Yelint scribere^ quid facere debeam? Scribo ad R. D., ut uncales XYII permittat in Allenstein, donec de aliis providere potuimus. Ideo sine mora dignetur D. Y. scribere et demandare, quid me facere volueritis per hunc nuncium, et duplicatis literis mentes vestras scribere velit, ut si unae non pervenerint vel alterae reddantur. Responsum habent D. Y., quibus me in omni caritate reddo quam commendatissimum. Yaleant D. Yestrae incolumes, id quod summopere desidero, testis est Dens; e^ ift aud) tpol t)on nötl)en.

Yenerabilis D. H. dignetur cogitare, quod hie receperit de proventibus Tolkmiet supra debitum et ultra partem se contingentem, ut me servet indemnem. D. Y. etiam dignentur cogitare, cui redditurus sum rationem, an D. Yestris aut illis in Gedano, et quomodo vel quibus debeantur haec, quae Yenerabilis D. H. Snellenberg recepit, ac ego etiam post eundem, inter quos sint haec distribuenda. Y. Domini in Gedano faciunt se participes, contra canonem et decretum R. D. E. Quod si placuerit Dominis Yestris et R. D., libenter conformabo me eisdem. Testis est Dens, quod, quantum in me fuit, est et erit, vollem, ut ante omnia et maxime in bis turbatissimis temporibus esset inter

416 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.

Venerabiles Dominos capitnli Caritas et amor fraterans, qui esse non potest sine aequitate. Unde ut aeqnitas servetur, maxime eupio, et Caritas, etiamsi pretio comparanda mihi foret. Si nostra discretione et iudicio ad eam pervenire nequimos, standam est nobis indicio D. R. E. Res demiranda ! ut y. d. Leo, Crapitz, Timm ermann volebant extra diocesin non esse locnm residentiae, dum erant in AUenstein, et iam nunc scribunt se Capitulum Warmiense requimntque sigilla pro Duo. GanceUario, do. Leo., ut scilicet cancellario extradam. Mains sigillum nunquam consuevit esse apud Gancellarium, quo iuxta statutum non erat utendum, nisi ad pulsum campanae Gapitularis. Et sigillum minus debebat esse in loco Gapitulari iuxta consuetudinem captatam, et non apud cancellarium : perfecte memini hoc quandoque fuisse conclusum, quamvis cancellarius prout in plurimum in aedibus suis habeat. Sed quid ad me de eiusmodi contractionibus ? Faciam ego, quicquid D. Vestrae mihi mandaverint.

n. Briefe von Tiedemann Giese. recensere

Mehrfach ist bereits der schweren Einbnsse gedacht worden , welche die Coppernicanische Forschung durch den Untergang des Briefwechsels von Tiedemann Oiese erfahren hat, des Bluts- Verwandten und engbefreundeten Amtsgenossen von Coppernicus, welcher ihm in der zweiten H&lfte seines Lebens unter allen am nächsten gestanden. (Vgl. besonders I, 1, S. 97 ; I, 2, 8. 536 und 8. 140).*

Schon um die Wende des 16. Jahrhunderts ist die reiche Korrespondenz Giese's aus Frauenburg entwendet und vorzugsweise nach Krakau entführt worden. Die Briefe desselben, welche Broscius um 1600 zu Krakau gesehen, bezogen sich namentlich auch auf die Veröffentlichung des Werkes »de revolutionibusa ; sie enthielten wohl die Mahnungen , durch welche schliesslich die Bedenken von Coppernicus besiegt wurden. Viele dieser Briefe waren an Coppernicus selbst gerichtet. »Dominus Job. Rybkowicza — so schreibt Job. Broscius — »Collega maior in Academia Cracoviensi, pro sua in me artesque mathematicas amore, dedit mihi perlegendas Reverendissimi Domini Tidemanni Oisii, Episcopi Varmiensis epistolas, quarum plnrimae ad Coperni

  • Ausser den nachstehend abgedruckten Briefen Giese's an Donner

und Rbeticus nehmen noch zwei andere in den Archiven zu Frauenburg und Königsberg uns erhaltene Briefe desselben auf Coppernicus Bezug; sie sind bereits im ersten Bande 'abgedruckt worden.

Der eine (aus dem Jahre 1539) ist an Joh. Dantiscus gerichtet und bezieht sich auf das Verhältniss des Coppernicus zu Anna Schiiiing's; er ist Bd. I, Thl. 2, S. 366 mitgetheilt. — Mit dem andem Briefe {d. d. 23. Apr. 1540) übersandte Giese dem Herzoge Albrecht von Preussen ein Exemplar der Narratio prima von Rheticus; auch dieser Brief ist bereits im ersten Bande Thl. 2, S. 396, 397 vollständig mitgetheilt worden.

n. 27

418 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.

cnm, absolutae snbtilitatis mathematicnm, sunt exaratae«. (Vgl. oben 8. 139.)

lieber die weitem Schicksale dieser werthvoUen Schriftstflcke ist bisher keine Nachricht aufgefanden ; sie scheinen für immer verloren zu sein. Aus dem beklagenswerthen Schiffbrüche sind jedoch zwei werthvolle Briefe, welche sich auf Coppernicus beziehen, für uns gerettet. Broscins, welcher — wie bereits oben S. 140 erwähnt ist — die Absicht hatte, alle Briefe TOn und an Coppernicus, welche in seinen Besitz gekommen waren , zu veröffentlichen , hat sein Vorhaben leider nicht ansgefahrt. Zum Glücke hat er jedoch wenigstens zwei — vielleicht die wichtigsten — Briefe Oiese's in einer kleinen Schrift abdmcken lassen, welche er im Jahre 1615 unter dem Titel »Epistolae ad naturam ordinaturam figurarum plenius intelligendarum pertinentes« zu Krakau erscheinen liess.

Der erste dieser Briefe ist an den Domherrn Georg Donner zu Frauenbürg gerichtet und im December 1 542 geschrieben, als Coppernicus bereits dem Tode entgegensiechte. (Vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 548 ff.)

Durch den zweiten Brief — Ende Juli 1 542 an Rhetious geschrieben — erhalten wir das gewichtige Zeugniss des Freundes , dass die dem Werke »de revolutionibus orbium caelestium« vorangestellte erste Vorrede »Ad lectorem de hypothesibus huius operis« nicht von Coppernicus herrührt, dass derselbe von der wissenschaftlichen Wahrheit seines Systems fest überzeugt und weit davon entfernt gewesen ist , dasselbe in h3rpothetischer Umhüllung der Welt zu übergeben. (Vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 537 ff i

a. Tiedemann Giese an Georg Donner.

Georgio Donnero.

Conturbavit me, quod de afflieta valetudine Venerabilis seniSj noBtri Copernici, seripsisti. Haie, ut vita incolumi solitndinem amavit, ita nunc aegroto paacos exstare familiäres arbitror, qui casibus ipsiuB afficiantur,

U. BRIEFE VON TIEDEMANK GUSSE. ^^^

cum omnes simus illi propter integritatem et exeellentem doctrinam debitores. Scio autem eum semper in fidissimis habuisse te. Oro igitur, si ita fert natura illius , velis tutoris ei esse loco et curam viri, quem mecum semper amavisti, suscipere, ne in hac necessitate destituatur fraterna ope, et nos ingrati erga hunc merentem habeamur. Vale.

Labaviae die 8. Decembris Anno 1542.

b. Tiedemann Giese an Joachim Rheticus.

Joachimo Bhetico.'^

Ex nuptiis Regiis Cracovia rediens reperi Lubaviae geminum a te missum exemplum recens excusi operis nostri Coperniei, quem e vi vis excessisse non ante acceperam, quam Prussiam attigissem. Erepti fratris, viri summi, dolorem lectione libri, qui illum redhibere mihi vivum videbatur, pensare potuissem, verum in primo limine sensi malam fidem, ae ut ut vere ap^ellas, impietatem Petreji, quae indignationem mihi priore moestitia atrociorem refudit. Quis enim non discrucietur ad tantum sub bonae fidei seeuritate admissum flagitium? Qaod tamen haud scio, an non tam

  • Wie am Schlüsse der Vorbemerkung bereits hervorgehoben ist, sind

die Briefe Giese's an Donner und Rheticus uns nur durch das dort erwähnte Schriftchen von Broscius »Epistolae etc.« bekannt, von dem ein Exemplar den Warschauer Herausgebern des Werkes »de revolutionibus« zugänglich gewesen ist. Wahrscheinlich hat Broscius bereits in seinem Abdrucke die übliche Anrede-Formel, wie sie das Original sicherlich enthalten haben wird, hier, wie in dem vorhergehenden Briefe, weggelassen und dafUr die blosse Ueberschrift eingesetzt.

27»

420 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEy.

hnic excusori ex aliormn industria pendenti sit tribnendnm quam invido cnipiam, qni dolens descendendnm sibi esse a pristina professione , si hie liber famam sit consecntns, illius simplicitate in deroganda operi fide forsitan est abusns. Ne tarnen impnne ferret, qui se concessit alienae frandi corrumpendum , scripsi ad senatum Noribergensem docens, quid ad integrandam auetori fidem necessarinm mihi videretur. Epistolam ad te mitto cum ipsius exemplo, nt pro re nata diindicare queas, quem in modam sit institnendom negotium ; nam hoc qni apnd senatum illum agat, te neminem video aecomodiorem aut etiam volentiorem, qui choragum egisti peractae fabulae, ut iam non magis auctoris interesse yideatur quam tua restitui, quae a recto dilapsa sunt. Si quid tamen refert te, ut id quam diligentissime efficias, vehementer rogo. Si recudendae venient priores ehartae, affigenda videtur a te praefatiuncula, qua etiam ea, quae iam emissa sunt exemplaria, a calumniae vitio repurgentur. Quin optem etiam praemitti vitam auctoris, quam a te eleganter scriptam olim legi, nee deesse historiae aliud puto. nisi exitum vitae, quem ex sanguinis profluvio et subsecuta dextri lateris paralysi nono Kalendas Junii accepit multis ante diebus memoria et vigore mentis destitntus, nee opus suum integrum nisi ior extremo spiritu vidit, eo quo decessit die. Id ante mortem excusum exiisse nihil obstabit, nam annus consentit, et diem finiti operis non adscripsit excusor. Vollem adnecti quoque opusculum tuum, quo a Sacrarum Scripturarum dissidentia aptissime yindicasti telluris motum. Ita explebis iusti voluminis magnitudinem et compensabis id quoque incommodi, quo in praefatione operis praeceptor tuus tui mentionem omisit. Quod ego non tui neglectu, sed lentitudine et incuria quadam (ut erat ad omnia, quae philosophica non essent, minus attentus] , praesertim iam languescenti evenisse interpretor, non ignarus, quanti facere solitus fuerit tuam in se adiuvando operam et facilitatem. Quod ad me

II. BRIEFE VON TIEDEMANN GIESE. 421

misisti operis exemplaria, magnam habeo donatori gratiam ; erunt haec mihi monomenti perpetni loco ad tuendam memoriam, non solum auctoris, quem ego charum semper habni, sed etiam tui, qui ut te illi laboranti Thesenm strenue praestiteras , ita nunc nobis, ne confecti operis fructu careremus, cura et solicitudine tua contuliflti. Pro quo studio tuo quantum tibi debeamus omnes, non est obscurum. Cupio me facias certiorenij sitne Summo Pontifici über missas ; nam si factum non est. vellem ego id officium praestare defuncto. Vale.

Dritte Abtheilung. recensere

Urkunden zur Familien-Geschichte

von Coppernicus.

ni. URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE

VON COPPERNICUS.

Nachstehend sollen in Ergänzung der archivalischen Mittheilangen, welche im ersten Bande Thl. 1, 8. 44 ff. und S. 59 ff. veröffentlicht sind, weitere Dokumente über die nächsten Bluts-Verwandten von Coppernicus zum Abdi'uck kommen: über den mütterlichen Grossvater Lucas WatzelrodO; den gleichnamigen Oheim Bischof Lucas von Ermland, den Vater Niklas Koppernigk und deuBrnder Andreas. Die Beschränkung auf die allernächsten Anverwandten, welche für den Lebensgang von Coppernicus unmittelbar von Einfluss gewesen sind, musste. eingehalten werden, um den archivalischen Stoff nicht zu sehr anschwellen zu lassen. Aus gleichem Grunde wird auch nur ein Theil der Dokumente vollständig mitgetheilt werden. — Nicht wenige derselben dürfen übrigens, ganz abgesehen von der Beziehung auf den grossen Namen des Coppernicus, eine gewisse Bedeutung für die allgemeine Kultur- und die preussische Landes-Geschichte beanspruchen.

I. Der Grossvater Lucas Watzelrode. recensere

Ueber die Lebens-Verhältnisse des mütterlichen Grossvaters von Coppernicus Lucas Watzelrode, müssen an diesem Orte eingehendere Mittheilungen gegeben werden, weil in neuester Zeit eine tendenziöse Verdunkelung derselben erstrebt ist. Im einseitigen Interesse des Nationalitäts-Streits ist nämlich der wunderliche Versuch gemacht worden, seiner Tochter, der Mutter von Coppernicus, einen polnischen Ursprung aufzudrängen. Die Anwaltschaft über diesen schwachen Punkt des heiklen Processes ward einem Gelehrten übertragen, welcher sicherlich nur durch das Andrängen nationaler Eiferer sich hat bestimmen lassen, diese verlorene Position zu vertheidigen.

Der Vorstand der Bibliothek des OssoliAskischen Instituts in Lemberg, Dr. W. E^trzy^ski, veröffentlichte im Anfange des Jahres 1880 in verschiedenen polnischen Zeitschriften einen Aufsatz, in welchem er die Behauptung aufstellte, dass der Bischof Lucas Watzelrode, der Bruder der Mutter von Coppernicus, »ein Pole gewesen .... im Königreiche Polen geboren und erst als Knabe nach Thorn gekommen ist«. »Wenn aber« — so folgert K^trzy£ski weiter — »der Bischof Lucas Watzelrode ein Pole gewesen, so unterliegt es wohl ebenfalls keinem Zweifel, dass auch seine Schwester Frau Barbara Kopernik, die Mutter des grossen Astronomen, eine Polin gewesen ist«!^

  • KQtrzynski's Aufstellung , dass der Bischof Lucas Watzelrode , der

Oheim von Coppernicus, ein Pole gewesen sei , stützt sich auf eine Beme^ kung , welche der polnische Geschichtschreiber und Bischof von Ermland, Martin Cromer, (f 1589) in einer Rede vor dem polnischen Senate verlautbart hat.

DEB GROSSVATER LUCAS WATZELRODE. 427

Die Resultate dieser von E^trzyAski im Interesse der polnischen Ansprüche anf Coppernicns veröffentlichten Ansftthrungen sind von

Cromer, ein geborener Pole, war auf dem Wege der Coadjatorie auf den Ermländischen Bischofstuhl gelangt. Der Kardinal Hosius hatte ihm 1569, als er nach Rom reiste, die Verwaltung des Bisthums übertragen, in der Hoffnung, auf diese Weise den Weg zur Eathedra zu sichern. Das Kapitel leistete zwar Widerstand, musste sich aber schliesslich dem Befehle der römischen Kurie fügen, da Cromer durch ein besonderes Breve von Papst Plus V. zum Coadjutor von Hosius ernannt wurde.

Als Letzterer 1579 starb, erneuten sich die Streitigkeiten. Die preussischen Stände legten gegen seine Nachfolge Protest ein, weil Cromer Pole sei und nach dem Privilegium von 1454 nur Landeskinder (»indigenae«) geistliche oder weltliche Würden bekleiden dürften. Als die preussischen Landesräthe diesen Protest im Reichstage zu Warschau wiederholten, stellte Cromer ihrer Auffassung des Indigenats eine andere Interpretation in einer Rede entgegen, welche er am 15. December 1579 im Senate hielt (abgedruckt bei Lengnich , Gesch. d. preuss. Lande , Bd. III. Doc. S. 97 ff.) ; in einer besonderen Denkschrift führte er dann seine Motivirung noch weiter aus.

Um die Rechtmässigkeit seiner Wahl zum Ermländischen Bischöfe zu begründen, sucht Cromer sich u. a. ein Präjudiz zu schaffen. Er behauptet, dass auch schon vor ihm geborene Polen höhere geistliche und weltliche Aemter in Preussen bekleidet hätten; zu diesen Würdenträgern zähle auch einer seiner Vorgänger, der Bischof Lucas Watzelrode. »Praefecturas et dignitates nonnulli Poloni in Prussia obtinuerunt ; exempla non commemoro ; imo et episcopatum hunc Varmiensem Lucas quidem Conini in maiore Polonia natus, quemadmodum accepi, et parvulus a patre Toruniam importatus e sententia istorum indigena non fuit.« [Lengnich a. a. 0. III. S. 97.) Aehnlich, wie in der Warschauer Rede, sagt Cromer in der erw. Denkschrift: »Nam et alii praelati, utpote praepositi, decani etc. ecclesiae Varmiensis Poloni fuere. Et ut Cardinalem Hosium praeteream, Vincentius Kielbassa, nobilis Polonus, et Lucas Conini, ni fallor, natus et puer Hiatus Toruniam, episcopi fuere in Prussia«.

Woher Cromer seine Mittheilung über den angeblichen Geburtsort des Bischofs Lucas Watzelrode entlehnt hat, führt er nicht an. Durch den vorsichtigen Zusatz »nl fallor« und das ganz allgemein gehaltene »qnemadmodnm aecenl« deutet er jedoch selbst an, dass er nur einer unsichem Tradition gefolgt ist. In der richtigen Erkenntniss von der Haltlosigkeit einer solchen Schein-Autorität sucht K^trzynski sich und Andere zu überreden, dass die Tradition auf Coppernicus zurückzuführen sei. Belege hat er für diese Annahme selbstverständlich nicht beibringen können. Denn die einzige Aeusserung, die wir von Coppernicus über seinen Oheim besitzen, beweist geradezu für dessen Thorner Abstammung; er sagt in dem S. 163 angeführten Briefe, der Bischof Lucas sei der letzte Spross des alten Thorner

428 CBKUNDEX ZUB FAMIUEN-OESCHICHTE VON COPPERSICUS.

deatachen and französischen Blättern ttbernommen worden. Ausserdem öffnete sogar eine deutsche Zeitschrift auf Ansuchen E^trzy^ski seiner vollständigen (in das Deutsche übertragenen Abhandlung ihre Spalten. ""

Bei der weiten Verbreitung, welche die Behauptungen K^tTZT^ski's. auch im Auslande, gefunden haben, ist es erforderlich, im Interesse der geschichtlichen Wahrheit die irrigen 8chlfisse desselben nachzuweisen.** Es soll dies jedoch nicht durch eingehende Polemik geschehen. Fflr die Kreise, denen das vorliegende Buch bestimmt ist. genügt die Mittheilung der archivalischen Zeugnisse, um ein selbstständiges Urtheil über die angeregte Frage zu gewinnen.

Geschlechtes der Watzelrode gewesen : » . . . Lucas a Waczelrodt . . . avuuculuB maus .... in quo illa generatio finem accepit, cuius insignia in antiquis moDumentis et nultis operibus exstant Torunii.« (Vgl. oben S. 163.,

  • Die Altpreussische Monatsschrift in dem Jahrgange 1S80. S. 343 — 352.
    • Die in der vorstehenden Anmerkung erwähnte Altpreuss. Monatsschrift hat den Aufsatz K^trzynski s ohne irgend eine Gegenbemerkung abdrucken lassen und die Widerlegung, welche die Ausführungen des polonisirten deutschen Gelehrten in dem 3. Hefte der »Mittheilungen des Coppera.

Vereins (1S81 S. 111—115; durch Bürgerm. Bender gefunden haben, sind von den deutschen Zeitschriften seither unbeachtet geblieben. Es kann deshalb an diesem Orte von dem möglichst vollständigen Abdrucke der Dokumente, welche über die geschäftlichen und Familien-Beziehungen von Lucas Watzelrode Aufschluss geben, nicht Abstand genommen werden. Zugleich wird dadurch der Aufforderung K^trzynski's genügt »dass Hr. Prof. Prowe der Behauptung Cromer's gegenüber Stellung nehmen und seine ;in frühem Schriften' gegebenen Nachrichten (über den Grossvater von Coppernicus) ausführlich begründen möge« (Altpr. Monatsschr. a. a. 0. S. 347. Durch die mitgetheilten urkundlichen Zeugnisse wird sicher erhärtet, dass Lucas Watzelrode einer alteingesessenen Thorner Familie angehört hat, und seine Kinder in Thorn, nicht in Eonin heimatsbehörig gewesen sind.

Der Verf. des vorliegenden Werkes muss der Versuchung widerstehen, auf die Übrigen Ausführungen des Aufsatzes von K^trzynski einzugehen; dieser sucht nämlich nebenbei nachzuweisen, dass der Bischof Lucas, abgesehen von seiner vermeintlich polnischen Herkunft, auch eine nationalpolnische Gesinnung bethätigt habe. Zur Richtigstellung dieser Ansicht würde es eines besondern Exkurses bedürfen ; eine kurze, gelegentliche Beleuchtung wird sich freilich in den spätem Abschnitten nicht ganz umgehen lassen.

DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE. 429

Lucas Watzelrode,* der Grossvater von Coppernicus, entstammte einer alteingesessenen Thorner Familie. Er hat seinen Wohnsitz stetig in Thorn gehabt; es lebten ihm daselbst — neben einer weitverzweigten Sippe — Brüder und Schwestern. Das Wichtigste über die Lebens- Verhältnisse des einflussreichen Mannes ist bereits im ersten Bande, Thl. I, S.59 — 73 mitgetheilt; nachstehend folgen weitere urkundliche Belege.

Während eines ganzen Menschenalters, in den Jahren 1432—1463 (also auch in der Zeit, in welcher ihm nach CromerK^trzynski seine Kinder zu Konin geboren sein sollen) war Lucas Watzelrode Mitglied des Altstädtischen Gerichts zu Thorn;** seit 1439 bis zu seinem Tode bekleidete

  • Im ersten Bande (Thl. 1, S. 56} ist bereits bemerkt, dass die Entscheidung über die Schreibung des Namens der Familie, welcher die Mutter

von Coppernicus angehört, nur zwischen den Formen »Watzelrode« oder »Watzenrode« schwanken kann. Es ist ebenso darauf hingewiesen, dass in einem eigenhändigen Briefe, welcher neuerdings von dem mütterlichen Grossvater des Nicolaus Coppernicus aufgefunden ist, der Name freilich mit einem »n« geschrieben erscheint. Demohngeachtet ist auch bei diesem hervor* ragenden Träger der Familie die im ersten Bande durchgeführte Schreibung »Watzelrode« beibehalten, weil, wenn man diese eine bis jetzt bekannte Namen-Unterschrift als massgebend betrachten wollte, die ganze Umgestaltung in »Watsenrode« angenommen werden mttsste, wie sie nur sehr vereinzelt in den Urkunden angetroffen wird.

    • Neben der 1231 gegründeten Stadt war im Jahre 1263 die Neustadt

Thorn zu gleichem Rechte mit der Altstadt von dem deutschen Orden angelegt worden. Die beiden nebeneinanderliegenden Städte waren durch Mauern und Gräben geschieden und hatten eine ganz gesonderte Verwaltung. Selbstverständlich waren auch die Gerichte geschieden ; sie blieben es auch nach der Vereinigung der beiden Städte im Jahre 1454.

Jedes dieser Schöffengerichte bestand aus zwölf Mitgliedern, welche sich durch Kooptation auf Lebenszeit ergänzten, »ünde dy scheppfin — so besagt das Magdeburger Wistum für Kulm vom Jahre 1338 — sullen andir scheppfin kysen, vnd dy sie gekysin, dysullenscheppfinbliben, dy wyle sy lebin, vnd dy rotmanne haben keyne macht, daz sy scheppfin kysin mögen«.

Als Vorsitzender des Schöffengerichts wurde alljährlich ein Rathmann deputirt: der »Richter« oder »Scholz« (»scultetus«) . Zur Erledigung grösserer

430 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.

er das Amt eines Schoppen-Meisters. Eine länger dauernde Abwesenheit Ton Thom, wenn sie vielleicht dem einfachen Schoppen gestattet gewesen wäre, war mit der Stellung des Obmannes im Gerichte schlechterdings unvereinbar.

Ueberdies würden, selbst wenn die amtliche Thätigkeit des Grossvaters von Coppernicus nicht urkundlich belegt wäre, schoo die nachstehend mitgetheilten Dokumente ausreichend bezeugen, dass Lucas Watzelrode dauernd seinen Wohnsitz in Thorn gehabt hat. Er erscheint — wie bereits Band I, 1, S. 61 erwähnt ist — während jener Reihe von Jahren vor Gericht als Käufer von städtischen und ländlichen Grundstücken, empfängt Anerkenntnisse von Schulden, kauft Hypotheken an u. dgl. Ausserdem kommt Lucas Watzelrode »vor gehegt ding« als Vormund von Wittwen und unmündigen Kindern, als Schiedsmann, als Bürge, als Bevollmächtigter von Auswärtigen — dies sind alle«  Funktionen, welche einem Polen, einem Bürger des Städtchens Konin nimmermehr würden übertragen worden sein!

Die Dokumente, welche aus den erwähnten Gründen zum Theil in grösserer Ausführlichkeit mitgetheilt werden müsseu. verbreiten nicht nur ein reiches Licht über die Vermögens- und sonstigen Lebens-Verhältnisse von Lucas Watzelrode, wir gewinnen durch sie auch einen Einblick in die nahen verwandtschaftlichen Beziehungen, welche den vermeintlichen Polen und Bürger von Konin mit zahlreichen Thorner Geschlechtern verbanden.

Sachen versammelte sich das Gericht alle vierzehn Tage zu einer ordentlichen Sitzung, dem »gehegten Dinge«; nur ausnahmsweise wurde bei dringender Veranlassung ein »verbottet ding« oder »Botdingc« einberufen.

Die Berufung gegen ein Urtheil der Schöffen-Gerichte ging bis 1457 an den Schüffenstuhl zu Kulm, welcher durch die Eulmer Handfeste als Oberhof für die preussischen Städte eingesetzt war; trat der Schöffenstuhl der Altstadt Thorn an die Stelle von Kulm. — Die Berufung in dritter Instanz ging bis 1457 an den Magdeburger Schöffenstuhl, seitdem jedoch an den Thorner Rath und schliesslich an den preussischen Landes-Rath.

A. Dokumente aus den Thorner Schöppen-Büchern.^ recensere

1427.

Die ersten Verhandlungen, in welchen Lucas Watzelrode Erwähnung findet, enthält das (gegenwärtig in der Kaiserl. Bibliothek zu St. Petersburg — vgl. Bd. I, Thl. I, S. 34 — aufbewahrte] älteste Schöppenbuch der Altstadt Thorn:

1. Vor gehegt ding sint komen Olbrecht, Tilman ynd Lucas gebrudere Wetczelrode genante vnd haben bekant das Olbrecht

  • Die Hauptquelle für die Familien-Verhältnisse der mütterlichen

Grosseltern von Coppernicus bilden die Schoppen- Bücher der Altstadt Thorn. Diese haben sich seit der Mitte des 14. Jahrhunderts, in Vollständigkeit bis zur Mitte des 17. Jahrhunderts, erhalten (von 1363—1641] ; die fünf ersten Volumina (1363 — 1529) sind auf Pergament, die späteren auf Papier geschrieben. Nur die drei ältesten Schöppenbücher (die Jahre 1363 — 1479 umfassend) kommen bei den nachstehenden Veröffentlichungen in Betracht; sie werden mit I, II, III. citirt.

Aus den neustädtischen Schoppen-Büchern ist nur eine Verhandlung abgedruckt (aus dem Jahre 1446 , den Verkauf eines Hauses betreffend] ; sie ist dem ältesten Gerichtsbuche entnommen, welches die Jahre 1387 — 1450 umfasst. Die beiden folgenden Bände sind verloren; aus der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts hat sich nur das Schöppenbuch aus den Jahren 1513 bis 1531 erhalten, dann aber die ununterbrochene Folge von 1545—1713. —

Die Schöppen-Bücher enthalten grösstentheils Akte der freiwilligen Gerichtsbarkeit — meistens Verträge, welche vor »gehegtem Dinge« yerlautbart worden. £s geschah dies namentlich bei dem Kaufe bez. Verpfandungen von Grundstücken. Nur ganz ausnahmsweise wurden bemerkenswerthe Process-Fälle in das Schöppenbuch eingetragen, namentlich wenn ein Spruch des Oberhofs ergangen war. Auch grössere »Besatzungen« (Arrestlegungen) und Eonkurse wurden im SchOppenbuche eingezeichnet.

432 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.

Watzelrode vorgenanter gegeben hat den Erbern jungfrawen eyner Nonnen Hedwig genant durch iren Vormunden Lowrich iren Bruder eyne niuwe mark czu erem leben in all sin gut vnd nämlich off die czwiu buden in sente Annen gasse gelegen« (I, Bl. 153).

2. Vorgehegt ding ist komen frauwe Elizabeth hitfeldynne vnd hat vorreicht vnd uffge tragen durch iren Vormunden Lucas Watzelrode eyn frey erbe gelegen vff der grossen gassen und douon bleibet der vorgenante lucas watczelrode andirhalb hnndirt mark guts geldis

der vorgedachtin frauwen Elizabet So ist borge worden

her Girke ffryse vnd lucas watczelrode vorgenanter, seyn Swoger etc. {I, Bl. 154.)

Während eines vollen Decenniums (1427 — 1437) erscheint der Name von Lucas Watzelrode in keiner Gerichts-Verhandlung. Wir begegnen ihm erst wieder im Jahre 1437." Die zahlreichen Verhandlungen, welche seit diesem Jahre bis zu dem Erbvergleiche seiner Wittwe in den Thorner Schöppenbüchem verzeichnet sind, werden nachstehend in chronologischer Folge mitgetheilt :

1437.

i. Her lucas watczenrode ist komen vor eyn gehegit ding In vormundeschaft Symon Valbrechts vnd hat vorreicht vnd

ofgetragen . . . eyn erbe gelegen in sunthe Annen gassen dis

czewgit Richter, Scheppen vnd eyn gehegt ding. (IL S. 127.)

1437.

Die frauwe Weleweckynne ist komen vor eyn gehegt ding vnd hot doselbinst durch iren vorm und hern Lucas Watczenroden vnbetwungen mit reyfem mute bekant irer elichen tochter Katherinen Westerodynne rechter schuld kostgeld als fierczig mark gerings geldis etc das czewgit Richter Scheppen etc. (IL S. 134.)

1437.

Ich Thomke bekenne das ich schuldig bin mit meynen erben Lucas Watczenrode vnd heinrich Weissehensel funfczig mark gerings geldis das czewgt Richter etc. (IL S. 140.)

1438.

Margrete Wernerynne ist komen vor eyn gehegit ding vnd hat durch iren Vormunden her Lucas Watczenroden vorreicht vnd ofgetragen hans forstenaw eyn halb erbe gelegen an der ecke do her ynne wonit .... dis czugit Richter etc. (IL S. 147.)

1439.

her Johan Tewdinkus ist komen vorgehegit ding vnd hat doselbinst

DSB GBOSSVATEB LUCAS WATZELBODE. 433

queit vnd ledig gelassen her Lucas Watczelroden vnd seyne stiefkindir der drittehalbhnndirt mark wegen, die sie Cuntczen Lewdescheiden schuldig woren, vnd her Johan Toydenkus off die selbigen iii<^ mark oben weysete mit mechtigen brifen, die yan gerichte mechtig geteilt wurden, welche iii<: mark her Lucas Watczelrode dem vorgenanten hem her Johan wol beczalt mit gelde vnd auch mit eynem hawse gelegen in der Aldthomischen gassen. das Im her Lucas Watczilrode vorgenant vor gerichte vfgetragen vnd vorreicht hat gelosen. (IL S. 171.)

1443.

Michil der Scholcze van Conradswalde ist komen vor gehegt ding vnd hat doselbinst bekant, das her in eynem Rechten vnd redlichem kowffe vorkoufft hat Lucas Watczilrode seinen rechten erben vnd nachkomlingen funff firdunge gntis geldis czins vff seine iiii freye hüben vnd vff eynen Gretschin mit eynem Grarthen czu Conradswalde gelegen, douor Im Lucas Watczilrode gegeben hot funffczen gute marc vff abeczulosen etc. (11. S. 233.)

1443.

Wir sechs personen her Gk)t8chalk Hitfeld, Tilman vom Wege, Niclos Bamslow, alse von her Johan Sweidniczers wegen, vnd Philip vom Loe, Lucas Watczilrode, Paul Ruprecht von Jeronimo Bekaw von Ilkus wegen haben in foUir macht vor gehegtem dinge Ire sache,

die sie mitteinander zu thun haben gehat, zu uns genome [es

folgt nun der Beschluss der Schiedsrichter]. (II. S. 234.)

1444.

Lucas Watczilrode mit seiner elichen swester barbara frysinne sein komen vor gehegt ding vnd haben becant, das sie sich gutlich vnd frundlich endscheiden haben vmme das andlrstorbene gut, das en von irem ohemen Lucas Bewssen, dem got genode, andirstorben was, das en beiden genügt etc. (II. S. 246.)

1446.

Schelunge ist gewest czwischen Albrecht Beber vnd Conrad

Palsats kindern also das sie ere zachen gesagt hatten czu fier

erbaren mannen, her Johann Sweidnitzer, her philipp von Loe, her Gert von der Linden, her Lucas Watczilrode, die haben es also gemacht. ...... .Dis czugt Bichter vnd Schoppen. (II. S« 267.)

1446.

Her Lucas Watczilrode ist komen vor gehegit ding vnd hat Johann! Titcze dem cromer eyn frei erbe ken vnserer lieben frauwen gelegen vorreicht vnd vfgetragen etc. (IL S. 279.)

1446.

Lucas Watzilrode hat peter Krampken vorkouft vnd ofgeII. 28

434 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.

geben ein Erbe am Binge gelegen vor V firdung csine gutiB geldifi etc. (Neustadt. Schöppenbuch S. 177.)

1447.

Vor gehegt ding ist komen her Lucas Wate zilrode an eynem teile vnd her Girke von der Linde als eyn machtsman* synes omen Bertram Palsad vnd Cuncze vnd Hans Palsad gebrudere an dem andern teile, so das die vorgesagten drey personen bekant haben durch eynen ossproch, den Johann von der Linde vnd Philipp vom Lohe getan haben, das sie her Lucas Watczilroden schuldig sein L mrk geringes geldis etc. (II. S. 292.)

1447.

Schelunge ist gewest czwischen Philipp vom Lohe vnd seinen brudem Johan vnd Jocob vom Loe van den guttem, die sie nach Ir vatirs tode in ungeschichten guttim gehandelt vnd gesessen haben

dese schelunge haben sie von beidin teilen mechtiglich

gesaczt czu fier erbar mannen, als zu her Tilman vom Wege, her Johaivvon der Linden, Johan von der Leipen, Lucas Watczilrode, die fier erbar mannen haben zu sich genomen zu eynem obirmanne her herman Rusop etc. (II. S. 304.)

1447.

Jocusch von der frobele hat bekant vor vnserm gehegten dinge, das her empfangen hat von lucas watczilrode funfczig gute mark of beczalunge des forwerkis czu fredaw** das em

  • »Machtsmanne« oder »Berichts manne« Messen die Schiedsrichter,

welche von den beiden streitenden Parteien vor Gericht erwählt wurden; ihr Urtheil Hessen sie in das Schöffenbuch eintragen.

    • Zwei ländliche Besitzungen in der Umgegend von Thorn führten den

Namen »Fredaw«, vielleicht durch Theilung aus einem grösseren Gute entstanden: das »Borckfrede« und das »Forwerck« (oder der »Hof«) zu Fredaw. In dem Bandl, Thl. I, S. 62 bereits erwähnten »Machtbriefe der erbam Manne des Thornischen vnd Birgelawischen gebietes« sind unter den Vollmachtgebern »lucas Watczelrode von fredaw« und »Jocusch von fredaw« aufgeführt.

Schon seit längerer Zeit war die Familie Watzelrode im Besitze eines Landgutes »Fredaw«. Im Anfange des 15. Jahrhunderts besass dasselbe — was Bender (Mitth. des Copp. V. in, S. 66) irrthümlich bezweifelt — ein »Meister Cesarius Watczelrode«. Die Belege finden sich in mehreren £inzeichnungen des Altstädtischen Schöppenbuchs, von denen an dieser Stelle jedoch kaum eine vollständig mitgethellt werden darf. Die wichtigste ist die Verhandlung aus dem Jahre 1418:

»Ich Albrecht Bothe Burger czu Thorun Bekenne vnd thu kund offenbar mit dessem Briefe vor allen den, die in sehen adir hören lesen,

DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE. 435

jocusch verkoufft hat off tage alse in den scheppenbnche czu Leysaw gescreben steet. Actnm am neesten frei tage noch Epiph. Domini.* (II. S. 306.)

1447.

Unss gehegt ding czugit, das hans Czeginhals verkoufft hot Jocusch von fredaw seynen hoff czu der frobe vor 350 gute mark. Das hat

im Jocusch bereit beczalt 75 gute mrk des kouff istgescheen im

Jar etc das hat her Lucas Watczilrode von seyner wegen hans

das ich mit mynen erben mitgesamptir band vngesundirt dem kunstreichen vnd ersamen manne Meister Cesario watozenrode my. nem lieben frunde vnd mage der vmb frundschaft vnd sunderlicher gnnst willen mit vorbedachtem mute vnd von freyen willen syne guttir, als das vorwerk czu Fredow, dorynne eyn Borgfrid steet, von der wir de Achthundert marke Pruscher Muntczen vnd den wyngarthen gelegen vor der stat Thorun also gut als fierhundirt marke Pruscher Muntczen, mit allen czubehorungen deyne vnd grosse Eeyns vsgenomen mir vnd mynen erben czu der band offgetragen vnd ofgegeben hot, erblich czu besitczen mit allen rechten als sie Meister Gesarius vorgesagter hot selbir besessen, recht vnd redelich schuldig seyn von wegen der oftgenanten gutir vfreichunge vnd vftragunge Acht vnd achtczig vngarischer gülden gutis geldis vnd rechtis gewichtis alle jar jerlich czu seynem leibe czu entrichten« etc. Die — noch die Angabe der Zahlungs-Termine u. a. enthaltende — £in zeichnung schliesst mit den Worten » vnd desse vorschreibunge ist eyn trechtiglich czwischen vns gescheen vnd gemachet in den jaren des herren Thttsend fierhundirt vnd fünften iaren«.

Das Sch($ppenbuch enthält noch einß Reihe anderer Verhandlungen, welche sich an die vorstehende anschliessen. Die geschäftliche Abwickelung wurde in dem vorliegenden Falle schwieriger, da Albrecht Bothe nicht lange nach dem Abschlüsse des Vertrages starb, und die Auseinandersetzung nunmehr mit den Erben erfolgen musste. Es würde jedoch ungehörig sein, diese Dokumente hier auch nur in einer kurzen Uebersioht vorzuführen.

Dagegen dürfte wohl flüchtig mitzutheilen sein, dass das älteste Thorner gohtfppenbuch noch mehrere Verhandlungen aufbewahrt, aus denen Aufschluss über die Familien-Beziehungen von Meister Gesarius Watzelrode und den übrigen bisher bekannten Mitgliedern der Familie gewonnen werden kann.

  • Wie und seit wann Lucas Watzelrode in den Besitz der zweiten

Hälfte von Fredaw, des »Burekfrede«, gekommen ist, wissen wir nicht. Dass er dies Gut schon vor dem Jahre 1440 besessen, geht aus dem vorerwähnten »Machtbriefe der erbam Manne des Thomisohen vnd Birgelawischen gebietes« (S. 434) hervor. Das »Vorwerk Fredaw« kaufte er, wie die im Texte

28»

436 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.

czeginhalse gegeben L gute mark, vort alle jor sal her Lncas Watczilrode geben bans Czeginhalse XXX gute marc von Jocubs wegen von der Frobe von des hofes wegen Ton Fredaw, den her von im gekoafft hot. (II. S. 306.)

Kethe Wjrttynne durch eren elichen son Hynrich Witten in vormundeschaft hot bekant, das sie in eynem rechtin konffe Torkoufft hot Lucas Watczilrode VIII mrc niuwes geldis czinss abczulosen off VIII hübe czu kirchtauver off eyne gebauwer Clost genant noch innehaldunge des briffs aws dem landgehegtin dinge czu leysaw, dem si Lucas Watczilrode geantwort hot vnd ir Lucas Watczilrode die vorgesagte czinse czugenuge beczalt hot mit I<^ vnd LXXX marken ald geldis. Vort hot die vorgenante frauwe gloubit, das sie Lucas Watczilrode desselbigen kouffes bekennen wil czu leysaw in dem landgehegtin dinge, wenn er das nicht empören wil.* (II. S. 310.}

abgedruckte Verhandlung darthut, im Jahre 1447. Nach seinem Tode ward die Besitzung wieder getheilt, wie wir durch deuErbrecess vom Jahre 1464 erfahren (vgl. Bd. I. Thl. I. S. 66 ff.). Der ältere Schwiegersohn Tilman von Allen erbte »czu fredaw IX hüben, das dor ist genant das Burckfrede«, und dem Sohne (dem nachmaligen Bischöfe von Ermland) Lucas wurden gleich, falls »newn hüben czu fredaw« zugewiesen. Der Letztere verkaufte seine Besitzung jedoch schon nach wenigen Jahren (im Jahre 1469). Der Kaufvertrag findet sich in dem AI tstäd tischen SchOppenbuche : »Magister Lucas Watzelrode hot bekant vor gehegtem dinge das her vorkoft hot dem Ersamen hem Tilman von allen IX hüben czu ffrede gelegen, dy etwan seynes vatirs hem Lucas watzelrode zeligen gedechtniss gewest seyn. Des Eouffs vnde der beczalunge seyn sie wol eyns.

  • Lei sau (das heutige Lissewo) im Kreise Calm ist in weiteren Kreisen

als Versammlungsort der Eidechsen-Gesellschaft bekannt. Dort wurde unter dem Vorsitze des Vogtes zur Leipe alljährlich dreimal das Calmer Landgericht abgehalten, vor welchem alle diejenigen Recht nahmen, welche nicht einem Stadt- oder Dorfgerichte unterstellt waren.

Bei dem Landgericht zu Leisau musste jeder Vertrag über ein gerichtsfreies Gnuidsttlck verlautbart werden, um gültig zu sein :

alze denne ein Becht ist, das man in keynem andern gerichte gutter vorreichen und vorpfenden sal, denn in den gerichten, do sy ynne gelegen sein (Altst. Sch.-Buch II, S. 294).

Doch war es üblich, die betreffenden Verträge, — bis zur demnächstigen Verlautbarung bei dem Landgericht, in das Stadt-Schöffenbuch eintragen zu lassen. (Vgl. Bender, Mitth. des Copp. V. III, S. 109.)

Lucas Watzelrode war übrigens selbst längere Zeit Mitglied des Lissauer Landgerichts. Es wird dies durch zwei Urkunden aus dem Jahre 1453 und 1460 belegt. In dem ersten Dokumente bezeugt »bruder olbrecht

DER GROSSVATEB LUCAS WATZELBODE. 437

1448.

frauwe Elze van Allen in vormnndeBchaft Hinrich Weisenhensels. . . sein komen vor gehegt ding vnd haben bekant das sie recht vnd redlich vorkonfft haben Lucas Watczilrode eynem rechten vormnnd synes omen Symon Falbrechtis eyn halbhaws in sinte Annengassen gelegen, do dy Hannynne innegewont hat, das der vorgenante Lucas Watczilrode dem vorgesagten Symon Falbrecht czur band gekoufft bot (H. S. 310.)

1448.

Gehegtem dinge ist wissentlich, das das halbe haws in sente Annen gassen gelegen, do dy Hannyne inne gewonet hat, beczalt ist

off XXX geringe mrk die sal Lucas Watczilrode beczalen

in vormundschafft Simon Falbrechts etc. (11. S. 326 vgl. oben.)

1448.

Gehegit ding czeugit, das her Hans Jelin van siner elichen hawsfrawen wegen vnd HansPeckaw der Junge van synes selbinst wegen vnd in Vormundschaft synes brudirs Balthazar Peckaw, sie haben gereicht vnd offgetragen Lucas Watczelrode das halbe haws durchgende mit dem halben hindirhawse in der czegelergassen gelegen, do her itzund Inne wonet* vnd der beczalunge sein sie wol eins. (IL S. 323.)

Kalb kompthor czu Thom, des vogtes czur leipen Stadthaider« »das

vor uns in lautgehegtem dinge czu Lissow komen ist Jocusch von der frobe

vnde bot bekant, das her recht vnd redlich vorkoft bot der erbaren

frauen dorothean armknechtynen borgerynen czu thom czwo mark

czinses guttis geldis in seyn gut czur frobe vor vierundczwentzig gute mark pr, czwelft mark vor eine nach des landis gewonheit etc.« Unter den zwölf »Lantscheppin«, welche bei der Anerkenntniss dieser Hypotheken-Schuld »gesessin haben« wird an drittletzter Stelle »Lucas Watczelrode« aufgeführt. Das zweite Beleg-Dokument ist in dem Schöppenbuche der Altstadt Thom (III. S. 52) erhalten. In einer Verhandlung vom Jahre 1460 bekennen dort ftinf Gutsbesitzer, »das sie rechter vnd redlicher schuld schuldig sein dem ersamen Andreas Rackendorff burger czu Thorim Yl^ mark preuss.

geringen geldis Dobey sint gewest czwene landtscheppen

alse mit namen Lucas Watczenrode vnd Jacob Lange« (vgl. unten S. 442).

  • Das Haus, welches Lucas Watzelrode im Jahre 1448 von den Geschwistern Peckaw (seinen Stiefkindern) kaufte, hat er seitdem bis zu seinem Tode bewohnt; bei der Erbtheilung erhielt es Tilman von Allen. Es

lag in der — gegenwärtig noch denselben Namen führenden — Seglergasse und war eins der grössten Patrizier-Häuser der Stadt Nach dem im 4. Hefte der »Mittheilungen des Coppern. Vereins (S. 25—47) abgedruckten

438 URKUNDEN ZUE FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICÜS.

1448.

Lucas Watczilrode ist komen vor gehegt ding vnd hat Hans van Breien das halbe haws, dodie Frysinne inne wonet, in der zegelergassen an der ecken by dem kirchowe gelegen vorreicht vnd offgetragen czu solchem rechte alse das Lucas Watczilrode gehat hot vnd besessen, vort so hat Hans von Breien Lucas Watczilroden die ander helfte von Cordula wegen von demselben hwse vorreicht vnd ofgetragen czu sulchim rechte, alse das Cordula gehat hot vnd besessen. (IL S. 324.)

1449.

Schelunge ist gewest czwischen her Matis Weisen vnd seynem stiefsone her Hans Peckaw. . ..selbige schelunge haben sie von beiden teilen mechtiglich vor gehegtim dinge aus der band gegeben vnd gekoren fier erbare manne her Butchir von Birken, her Simon Belkaw, her Lucas Watczelrode etc. (IL S. 342.)

1449.

Gehegtim dinge wissentlich , das her Johan Jelin komen ist mit

Jodoco Johannis dem Aldenstatschreiber vnd her Johan Jelin

o£fenberlich bekant hot vnd gelautbart wie her demselben Jodoco

vorkoufft hot sein erbe in sente Annen gassen gelegen

Bey dem kouffe sind gewest her Butcher von Birken, her

Mattis Weize, her Symon belkaw, her Lucas Watczenrode etc. (IL S. 351.)

1450.

Jorge fewkinkus sal beczalen Daniel Eonitz XI mrk So ist

geschel gewest an Y mrc den aussprach thun von in macht

von ir beidir wegen alse herman vasan ...Lucas Watczilrode etc. (II. S. 367.)

1451.

Symon Falbrecht hat gedancket Lucas Watczilroden syne voi^ mundeschaft, die her von syn wegen gehaldin hat, vnd sagit en van der wegen allis geschehenen queit, ledig vnd los. Vort bekennet Symon Falbrecht, das her schuldig ist Lucas Watczilroden LXHI mark

alden geldis Vordan macht Symon Falbrecht mechtig her Lacas

Watczilroden dieselbige erbe adir eyns alleine czu vorkooffen vnd czu reichen vnd gewere czu sein wenn her wil, darczu aller »yn schulde binnen vnd bawssen lande, eide czu empfan vnd czu dlrlosen

»Spanndiens^-Begister« aus dem Jahre 1449 hatte Lucas Watzelrode 2 Wagen einen Tag zu stellen; nur drei andere Besitzer (Jorge Sweidnitzer, Ozegenhals und Peter von Nichte) waren in gleicher Höhe eingeschätzt ; ein einziger, Gotke Becker, stellte zwei Wagen zwei Tage.

DBB OROS8VATBB LUCAS WATZELBODB. 439

vnd dobey czu thun vnd czu| lossen, als ab Symon selbist kegenwertig were vnd vort eynen andern ozumechtigen als is not thun wirt. (II. S. 379.)

1451.

Vor gehegt ding sint komen Jorge Swidniczer (czu Crokow) vnd Janke Polak mit eren berichtsluten Alse Gotschalk Hitfeld, Lucas Watczilrode, Petir Banwenacker, Philipp vom Lohe, ere fülle macht habende sie czu entscheiden alle erer schelunge, die sie miteinander gehat haben etc. [IL S. 479.)

1452.

Her Lucas Watczilrode ist komen vor geheget ding vnd hot bekant, das her seyn erbe kegen Pauel Strosberg obir gelegen vorpfendit hat dem Ersamen Rathe alze vor nochmanunge vor dy Sigmundynne etc. (II. S. 392.)

1453.

Conrad Knoff hot bekant, das her schuldig ist gelegen geld seynem

elichen Sone Girken Knoflf darczu hot Girke Knoff gemechtiget

Lucas Watczilroden das vorgescrebene hws inreichunge czu empfoen vnd den halben weyngarten mit der weze vnd schewne etc. (II. S. 399.)

1453.

Michel Jungehans vnd anders kemmer der sneider vnd Jorge hertel vnd haben bekant vor gehegtem dinge, das sie recht vnd redlich vorkoufft haben her Lucas Wastenrode XV scot gutte geld erbe czins off her Habundius Winter weingarte, vnd frauw träuden von Pötten Weingarten vnd euch off orthei netczen Weingarten vnd ouch off her Lucas Wastenroden Weingarten X pfennig czins die vor doruff gewest sein in dem Glostirchen gelegen, vnd des koufßs sind sie wol eyns, vnd her Lucas Wastenrode hot sie wolbeczalet, vnd die vorgenanten personen glouben vor dy andern, die hie nicht kegenwertig sein, ouch glouben sie die vorgenanten cziuse dem vorgenanten Lucas Wastenrode czu reichen in dem Glosterchen in dem gerichte, do die czinse innegelegen sein. (11. S. 405.)

1456.

Her Lucas Watczenrode hat UP mrck geringe off dem dorfe kirchdorff, das niu der Stat Thorun zcugehoret, die sal Habundius Winther der Stat freyen vnd ouch die czinser dovon beczalen. Dovor hat her dem Ersamen Bothe vorsatczt sein huss in der zegeler gasse, dorinne her wonet, gleich dirfolgetem pfände, vnd hat geloubet die Stat schadelos zcuhalden von der II<: marcke vnd der czinser wegen bey demselbigen hwse vnd allen seinen guttem. (III. S. 9.)

440 URKUNDEN ZUB FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICÜS.

1456.

Her Bertram von Allen ynd Götze Bnbith sint komen vor geh^t ding ynd han beide offenbar bekant mit vier ersamen mannen alae her Johan Rennenberg, her Lucas Watczenroden, HermanPapen vnd Heinrich Molnem, die die Sachen alczumole czwischen en zcnthnnde endscheiden haben gancz vnd gar etc. (III. S. 13.)

1457.

Her Lncas Watczenrode ist komen vor gehegt ding und bot bekant, das her vorkoufft hot Alexio Binkheym ein Erbe am Hinge gelegen, das etczwan zcugehort hot JohanRewsopp, das hot em Alexins obgenanter zcu foUer gnuge beczalet, vnd Her Lucas als ein rechter Vormund der ffrawen Jutten Rewsoppynne vnd mechtiger hot es Alexio dirreicht etc. (III. S. 15.)

1457.

Her Lucas Watczenrode, Niclas zateler, Barbara Netczynne

sint komen allsampt vor gehe^ ding vnd han bekant, das sie

schichtunge vnd Teylunge empfangen haben von Ursula Ludillynne von Jurge Lodill eres elichen mannes wegen foller gutter gnuge vnd haben alle disse obgenante Ursula queit ledig vnd notlos gesaget .... vnd den schichteyd dirlossen. (m. S. 27.)

1458.

Her Lucas Watczenrode in follmacht Trawde Jelynne ist komen vor gehegt ding vnd hot bekant, das her Niclos Fredewalden vorkoufft hat ein erbe uffir Rabiansgasse gelegen etc. (III. S. 35.)

1458.

Schelunge ist gewest czwischen Johan von der Linde Kindern vnd seyner elichen husfrauwen an eyn seite vnd Johan Peckaws stiffkindem am andern teile, dy selbigen schelunge haben sie von beyden teilen gegeben zcu dirkennen VI personen: Johan vom Loe, her Dominick Becker, her Lucas Watczenrode von Johan von der Linden kinder wegen etc. (HI. S. 39.)

1459.

Vor gehegt ding ist komen her Lucas Watczenrode yn vormundschafft Weisshensels vnd hot dirreicht Hans von der Thauwer eyn haws gelegen yn der feregassen etc. <III. S. 48.)

1459.

Gehegt ding czewgt, das Symon Falbrecht bekant hot, das her schuldig sey Lucas Watczenrode C vnd XLVII mrk geringen geldis czu den LXIII marken, die vor yn der Seheppenbnche geschreben steen, das macht niu czusamene II<^ mrk geringen geldis, dovor tritt her ym abe vnd gibt ym vor beczalunge der II«^ marken

DEB GBOSSYATEB LUCAS WATZELBODE. 441

seyn haws in Sente Annegassen gelegen ynd seynen garten bey dem KottelhofQ vor der Newenstat vnd eyn geringe werder bey dem Glostirclien gelegen etc. (III. S. 49.)

1459.

Eyne vorricbtunge ist gescheen czwiscben Hans Koppen vnd Herman seynem sweger an eyne teile vnd her Niclas von der Linde vnd Barbara Rewsopinne seyne swester am andern teile. Diese sche lunge haben sie gesatczt von beyden teilen czu sechss erbam personen, Am ersten teile hem Bertram von Allen, hem Johann Benneberg vnd hem Hans Peckow, vom andern teile hem Johan vom Loe, hem Dominick Becker vnd hem Lucas Watczenrode etc. (III. 8. 53.)

1459.

Schelunge ist gewest czwischen Jorge Sweidnitezem vnd Hans Wintern als von Gompanie vnd rechnunge von her Johan Sweidnitczers wegen, dem got gnode. Dieselbe schelunge haben sie von beyden teilen mechtiglich aws der hant gegeben vir personen als hem AbundiusWynthem, Jacob Langen von Colmen, Johan Toydenkos, Lucas Watczenrode, die haben is also gemacht etc. (III. S. 55.)

1460.

Niclas Knorre vnd Barbara Grynweldynne mit crem zone Erasmus Gmnwald haben bekant vor gehegt dinge, das sie entscheiden vnd bericht sein durch czwene erbare manne als her Dominigk Becker vnd Lucas Watczenrode etc. (III. S. 56.)

1460.

Wir hemochgeschrebene personen alse mit namen Hans Zebenwirt, Mattis von der Ditlow, Hans Ealksteyn, Symon Schaupke vnd Hans Rone sint komen vor gehegt ding vnd haben bekant, das sie mitsampt irer elichen hawsfrawen vnd erben vnd nachkemelinge rechter vnd redlicher schuld schuldig sein dem ersamen Andres Rackendorff bur*

ger czu Thorun yi<^ mrk preuss. gering geld Also lawt der

bri£f, den die obgenanten personen obir sich vnd ire elichen husfrawen vnd erben vnd nachkomelinge dem genanten Andris Rackendorff vnd seynen erben vnd nachkomelingen gegeben haben. Dobey sint gewest czwene landtscheppen Alse mit namen her Lucas Watczenrode vnd Jacob Lange. (III. S. 52.)

1460.

Jacob Kangisser vnd Peter Bewtler sint komen vor gehegt ding vnd haben her Lucas Watczenrode ledig vnd loss gesaget der Vormund seh äfft von irer beyden husfrawen wegen etc. (III. S. 67.)

1460.

Vor gehegt ding ist komen her Lucas Watczenrode yn foUir macht hem Tilman von Allen, vnd her Joachim Czirenberg von seynes

442 URKUNDEN ZUR FAMILIEN- GESCHICHTE VON COPPERNICUS.

eliohen weibis Girburg wegin, vnd her Niclas von der Linde ouch in

follir macht Girke von der Linden kinder ynd haben bekant, wie

das sie sich fgeeynt vnd vorgetragen haben mit Beynke Bnbith alze

von der schichtenteilunge wegen vnd nachgelassene gatter die

her Habundius Wynter vnd Girburg seyn hwsfrawe nach irem tode gelassen hat etc. (lU. S. 80.)*

  • Dass der Tod von Lucas Watzelrode im Jahre 1462 erfolgte,

ist bereits Bd. I, Thl. 1, S. 60 bemerkt. Ausser den dort hervorgehobenen Momenten für die Bestimmung des Todesjahres ist gegenwärtig noch ein neuer Beleg in einer Verhandlung des Schöppenbuches d. d. fer. VI post Barthol. apost. des Jahres 1463 aufgefunden, in welcher »Eethe Watczelrodynne« bereits als Wittwe erscheint. Die Urkunde lautet:

»Her Johan Peckow hot besatczunge gethon vndir fr au wen

Eethen Watczelrodyne vff etczlich gelt alse nemlich Vlll ung. gülden vnd V2 marc gering, das sy noch schuldig was frauwen Jotten Rew8opp3nie alse von der batstoben wegen hinder unser lyben frawen gelegen, dy ir her Lucas Watczelrode, dem got gnade, abegekoufft hatte; das gelt hat her Joh. Peckow mit rechte dirfordert vnd frawe Kethe Watczelrodynne hat is her Johan Peckow gegeben etc.« (III. S. 103.)

B. Aus den Akten des preussischen Bundes. recensere

Lucas Watzelrode hatte sich bereits bei der Stiftung des preussischen Bundes betheiligt, in welchem die Stadtherren und der Landadel im Jahre 1440 gegen den deutschen Orden in Marienwerder zusammentraten. Der »Houptbrieff«, welchen die »erbarn Manne des Thornischen vnd Birgelawischen gebietes« ihren Abgeordneten zum Marienwerder Bundestage »czu Thorun am nehsten Donnerstage noch letare in der fasten« im Jahre 1440 als Vollmacht ausstellten, wird im Thorner Archive aufbewahrt; erträgt auch den Namen »Lucas Watczelrode van fredow« und sein angehängtes Siegel.

Als späterhin die aufständischen Land- und Stadtherren den offenen Kampf gegen ihre Landes-Obrigkeit unternahmen, hat Lucas Watzelrode sich seinen Mitverbttndeten und dem neuen Schutzherrn mit ganzem Eifer angeschlossen; er hat sich — so rühmen die preussischen Landesräthe von ihm — »mit treue vnd vulkumenheit gehalden vnd vffrichtigk beweyset mit seynem gemutte, leib vnd gutte«.

Im Anfange des Krieges ward Lucas Watzelrode zu Verhandlungen mit dem Rathe nach Danzig entsandt. Einer der Briefe, welche er ttber die Erfolge seiner Thätigkeit von Danzig an den Thorner Rath überschickte, hat sich erhalten.^ Derselbe

  • Der in festen Zügen geschriebene Brief trägt ein grünes Wachssiegel.

Von dem Wappenbilde sind nur einige Arabesken übrig; dagegen ist die Umschrift »Sigilium Lucae Watczenrode« klar ausgeprägt erbalten.

444 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS ist von Bender im 3. Hefte der Mitth. des Copp. V. S. 74 abgedruckt; er lautet:

»Den Ersamen vnd Wolweisen Herren Bürgermeistern vnd Rotmannen der Stat Thoren mit Ersamkeit.

Meinen willigen dinst noch alle meinem vermögen. Ersamen liben herren, als ich euch vor gescreben habe So wisset, wir haben uns alhie mit denen von Stargart und newborg vortragen, also das man aws dem Colmisclien Lande von dem houptgeschosse XIIHc gülden czu Grawdenez awsrichten sal bynnen XIIH tagen, der gleichen man ouch oif der pomerischen Seiten tbun sal. vnd haben gescreben in alle gebitte vnd dorffer off dess zeiten, das sie is geben sullen, vnd wer sich des weret, dem sal man das seine abebomen vnd halden als einen fint. Wissit lieben heren, ich hatte euch gescrebin, ir suldit den von Colmen und mir geleite haben geschaffit, das wir heim betten mögen komen; do vomeme wir keins von. Ich lege hie off grosse kost, vnd das geschefte, 'dorume ir mich awsgesantt habit off dese czeit, ist geendit, dovon euch her Stibor und die heren von Danczk und andir wol]awsrichtunge gesagit haben. Item von alle den dingen, die gelt antreffen, als ir mir gescribin habt von den heren von Danczk, do wellen sie sich nicht in geben vnd meinen, sie haben genug gethon.

Item wisset hie geet Rede, das feste von Marienburg vnd von dirsaw und andern Steten der finde sein czum Reden vort den eren czu hülfe. Item wisset am Sonobende vor Oculi weren die Danczker awsgejagit in das werder und kregen do bei XL drabanten vnd Reisige bei XXX sleten, die sie mit hew und anderen dingen geladen hatten kegen Dirsaw. Wisset als ir mir gescreben habit von Raken czerunge czu leien, her hot mir keins czu leien, als her spricht. Ich hette euch gerne vil vnd gesachen gescrebin, ich konde nicht, ich habe krank gelegen vnd bin noch nicht gar stark.

DER GBOSSVATEB LUCAS WATZELSODE. 445

Wisset ich wil von hynnen des ersten, das ich kaa, do mete bevele ich euch dem almechtigen gote. Datum Danczk am montage noch Oculi.*

Lucas Watsenrode der ewir alleczeit.

Ausser seiner diplomatischen Thätigkeit hat Lucas Watzelrode auch gleich den andern waffengettbten Stadtherren, persönlich Kriegsdienste geleistet. Wir wissen dies durch das Zeugniss, welches die preussischen Landesräthe im Jahre 1 489 dem Bischöfe Lucas ausstellten, in welchem sie von dem Vater rühmten, dass er mit »Leib ynd gutte« für die Sache des Königs eingetreten sei »wen er hot S. K. M. gedynet vor dem Lessen vnd vor Marienburgk«. (VgL Band I, Thl. I, S. 64.)

Vomämlich aber hat Lucas Watzelrode, gleich seinen begüterten Partei-Genossen, die Sache des preussischen Bundes mit seinem Vermögen unterstützt, indem er ausser der zwangsweisen KriegB-Anlage , dem »Schoss«, welchen die Verbündeten zu entrichten hatten, theils baares Geld lieh, theils Korn lieferte.

Einige Belege giebt uns das Bechnungsbuch, welches der Thomer Rathmann Conrad Toydenkuss über Einnahme und Ausgabe des preussischen Bundes in den Jahren 1450 bis 1465 gefUhrt hat."^"^ S. 20 werden daselbst die Darlehen aufgeführt, welche Lucas Watzelrode den Verbündeten vorgeschossen hatte:

  • Die Jahres-BezeichnuDg fehlt; aus dem Inhalte ergiebt sich jedoch

deutlich, dass der Brief in den ersten Jahren des 13jährigen Krieges geschrieben ist, wahrscheinlich 1455.

    • Die auf Lucas Watzelrode bezüglichen Auszüge aus dem Bechnungsbuche von Conrad Toydenkuss und dem »Liber copiarum« etc. sind zuerst

von Bender im 3. Hefte der Mitth, des Copp. V. S. 75—83 veröffentlicht worden. Derselbe hat dort auch einige Notizen mitgetheilt, welche von allgemeinerem Interesse sind.

446 URKUNDEN ZUR PAltflLIEN-OBSCHICHTB VON OOPPERNICÜS.

Item man ist schuldig her lucas waczczelrode 64 leete kom, dy sal man am weder geben, kom ader gelt, was her wyl, item das kom habe ich verkofft kaczenreder dy last vor 7 marc. Snmma 398 marc.

Item noch ist man her lucas waczczelrode von alexander wegen (schuldig) HO gülden. Summa 176 marc.

Wichtiger noch ist ein anderes Bechnungsbuch, welches auf dem Archive zu Thorn aufbewahrt wird, mit der alten Aufschrift :

»Liber copiarum de debitis olim contractis in antiquo hello Prutenico.*

Die in dem »liber copiaruma enthaltenen Verrechnungen des Thorner Rathes mit Lucas Watzelrode in Betreff seiner KriegsAnleihe gewinnen dadurch ein besonderes Interesse, dass letz

Die beiden Reisen, welche der preussische Bund in den Jahren 1452 und 1453 zum Kaiser abordnete, waren mit einem Qesammt- Aufwände von nicht weniger als 16 000 Mark verbunden. £s werden u. A. an ,den bekannten Bundes-Oesandten , den Thorner Bürgermeister Tilman von Wege, »gesant ken Wyne in 3 oeltonnen, das her tilman empfung dominica oculi anno LIII 3997 ungar. gülden vnd lOÖO reinische gülden.« Der Kaiser selbst wird geehrt mit einem »silberin vollen vergoldeten kopp... kostet in all 194 marc 54 Schilling«.

Der König von Polen erhält »1000 Marc czu zerungen von bevel der lande vnd stete off der grossen tagefort czu Graudencz«, ausserdem in Thoro selbst ein silbernes Bora »wert 80 marc vnd 1 bran lundisch laken>; die Summa der Ausgaben fttr ihn betrag 2904 Mark. Ausserdem werden natürlich viele polnische Grosse , der Kardinal , Kanzler u. a. »geehrt« , ebenso die alte und die junge »Konigynne«.

Die Gesammt-Einnahme bis zum Jahre 1456 wird auf 66835 Mark berechnet, die Ausgabe ist beträchtlich grösser.

  • Der »liber copiamm« ist ein starker Folio-Band. Er enthält die mit

den Bauptgläubigem des Bundes abgeschlossenen Schuldverträge, dann die Verrechnungen der Gläubiger mit dem Thorner Bathe und endlich eine Baupt-Abrechnung. Bei letzterer müssen die Gläubiger meistentheils auf bedeutende Theile ihrer Forderungen Verzicht leisten. So heisst es z. B. von dem Bathsherrn Marcus König »her Marcus König hat angesehen vnsir

stat vorterbnis vnd armut vnd hot vnsir stat dirlossen alle des obge schrebene summa geldes bis vff 400 marc«.

Fttr den Best lassen sich die Gläubiger vom Bathe feste Abschlagszahlungen versprechen, oder bestimmte städtische Einnahmen zur Nutzung

DER GBOSSVATER LUCAS WATZELBODE. 447

terer vor der Berichtigang seiner Ansprüche starb und die Abschlags-Zahlungen alsdann an die stets namentlich aufgeführten Erben erfolgen; es fällt dadurch manch ein Streiflicht namentlich auf die Verhältnisse seines Sohnes, des nachmaligen £rmländischen Bischofs Lucas.

a. Schuld-Urkunde des Raths zu Thorn über die von Konrad Toydenkuss registrirten Forderungen des Lucas Watzelrode.

(Bl. 17t) :

Lucas Watczinroden.

Wir Bürgermeister vnd Rothmanne der Stat Thonin Bekennen, das wir dorch vnsem burgermeister hem Tilman von wege vnd hem Coi^ rad Toydenkuss empfangen haben von vnserem meteburger Incas watczenrode LXIIII leste komis off land und stete behaff die Soldener domete abeezurichten; die selbigen LXIIII leste kornis haben wir geloubt von Lafaden und Steten wegen dem vorgenannten lucas w. adir seynen erbnamen wolczubeczalen widder mit gutem kome adir mit bereitem gelde bynnen eynem Jore vnd das sal steen czu des vorgenan. 1. w. adir seiner erbnamen willen. Noch bekennen wir, das her uns gelegen hat off landen und stete, do mete wir die Seidener abegerichtt haben» C vnd X ungerische gülden. Des czu merer Sicherheit haben wir unser Stat Secrett hiruff lassen drucken. Qegeben czu Thorun am Sonnobende noch visitationis marie (2 Juli) im XUI^ und LIUI'« jore. Item noch sein wir dem obgenanten hem lucas w. schuldig noch 20 marc vor ein geczelt, das unser burgemeister obgenant hem Scharleyszken hat gelegen, euch bynnen eyme jore czubeczalen.

Nachträglicher Vermerk: der Briff ist tot, her hat einen andern a.^ LX? denn hat her den versigilten brieff behalten.

b. Der vorerwähnte »andere« Brief findet sich Bl. 77^ des Über copiarum:

Hern Lucas Watczinroden verschreibunge uff IIcLXIX vng. glden und HXXII mr vnd II scot preusz.

geringen geldes.

Wir Burgermeister und Rathmannen der Stat Thorun Bekennen mit das em vnserem briefe vor allen die en zeen adir hören lesen, das wir von unser Stat wegen schuldig sein dem vorsichtigen manne

verpfänden, z. B. die städtischen Mtthlen, die Badestuben, die Zeise, den Bierkeller u. a.

Die Rückzahlung der Darlehen war erst nach langer Zeit beende , die letzten Kriegsschulden sind im Jahre 1520 bezahlt.

448 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.

lucas watczinrode unszenn methebarger dese nochgeschrebene Sammen gülden und geldis, die her uns gelegen hat und geborget und wir von em czu gutter gnuge empfangen und alles widder yn unser Stat und dyss landes notcz und notdorfft czu beczalunge der Soldener, abelozunge der Slosser und wo das denne von noten gewest ist, asgewand und aussgegeben haben.

Czum ersten sein wir em schuldig JI^ ynd LXIX gülden ungrisch, iczlichen gülden vor II marc vnd VI Schilling preusch geringen geldis czu beczalen, alze wir sie empfangen und wedder awszgegeben haben.

Dorczu sein wir em noch schuldig vor kome, Silber, gelegit gelt vnd ander dinge noch dem wir mit em abgerechent haben Iß data diss briefes ynd abgekorczet die helffte aller Czinser, die her der Stat schuldig und vorsessen was* bes uff Sente Mertin tag Im LIX*«>^ jore nehstuorgangen noch ynnehaltdunge unser Stat Toffeln vsd Registern und noch e3mtracht des Rathes, so das die bleibende Summe der Schulde MXXII marc und II scot ger. geld ane die golden obgescbreben.

Dese beide summen glouben wir Burgermeister und Rothmanne obgeschreben dem yorgenanten Lucas Watczenroden seinen rechten erben und nochkomelingen wol ezu beczalen und czu vornugen mit alzovil geldis genger ynd geber preuscher montcze yn noch folgenden czeiten mit etc. mit solchem bescheide, was der yilgedochte Lucas Watczelrode der Stat schuldig wirt werden von Czinzen adir woyon daa denne were, das sal an den summen deser obgeschrebenen Schulde die helfte abegekorczet werden, und die ander helffte sal her bereith beczalen noch eyntracht des Rathes, die weil man em dese obgeschrebene schulde nicht yolkomelich beczalt hat und yomuget. Das alle dese yorgeschrebene stucke und artikele von uns und unssem nachkommelingen stete und feste sullen gehalden werden Glouben wir Burgermeister ynd Rathmanne der Stat Thorun offtgeschreben ane alle argelist ynd in crafft deses brieffs. Des czu merer Sicherheit haben wir ynser secret hiran lassen hangen. Gescheen ynd gegeben uff unsserm Rathhwze am freitage nehst noch purificationis Marie Noch Crists gebort Im yierczehenhundertsten und sechczigsten Jore. **

  • Lucas Watzelrode hatte yon einzelnen städtischen und ländlichen

Grundstücken an die Stadtkasse Zins zu zahlen. Davon musste die Hälfte baar entrichtet werden ; nur die zweite Hälfte wurde auf die Gegenforderung verrechnet. Bender a. a. 0. S. 35.

    • Für die kaufmännische Sinnesart des Grossvaters von Coppernicus ist

bezeichnend ein dem »über copiarum« eingehefteter Brief vom 27. Januar 1460. Lucas Watzelrode hatte sein der Stadt im Jahre 1454 geliehenes Getreide nicht, wie es vertragsmässig bestimmt gewesen war, im folgenden Jahre zurückerhalten. Erst im Jahre 1460 wollte sich der Rath seiner Ver

DER GROSSVATEB LUCAS WATZELBODE. 449

3. Demnächst folgen anf Bl. 80 spätere Verrechnungen und

Abzahlungen :

Abgerechnet mit hem Lucas Watczenroden von allen czinsem die her der Stat schuldig was besz uff martini nehstvergangen versessen, und von allen andern Schulden die her der Stat was bes uff deze czeit, und ouch was em dy Stat widder schuldig was , alle ding dar und siecht kegen enander abgeslagen, So das dy Summa bleybend was GLXIII marc XVII scot. Do von ist die helffte, alze LXXXI m> XXI scot gering uff deze obgeschreben scliulde abgeslagen and dy ander helffte ouch alsovil sal her lucas bereit beczalen noch lawte

pflichtong entledigen. Watzelrode aber weigerte sich, nun das Korn in natura ohne Zuzahlung der Preis-Differenz anzunehmen ; er drohte mit der Berufung an den höchsten deutschen Gerichtshof in Magdeburg. Die Parteien einigten sich schliesslich, wie die im Texte abgedruckte »Verschreibung«  lehrt, in gütlicher Weise.

Der Brief Watzelrode's lautet :

Ersamen liben herren, ich habe euch meyn Korn williglich gelegen und habe nicht dovon gesucht meynen eygen notcz; und als denne enwer briff ynnehelt, das ir mir meyn kom widder geben sullt bynnen eyme jore adir geld dovor, das sulde steen czu meinem willen, und des keins noch gescheen ist ; So dunckt mich das noch meinem guten gewissen, als ich euch Kom gelegen habe und nicht geld und etwas czweifels doran were an der vorbindunge, mir kom adir geld czugeben, als ir euch vorbunden hat; so seyt ir mir noch yo schuld kom widder czugeben, und dorczu das obrige geld, das von czufelligen dingen und von gottes vorhengniss gescheen ist, als is geguldin hat off dy czeit das ir mich beczalen sullt, das macht uff dy last XIIII marc, und ab ich doran feite, als ir dirkennen moget, — das den lewten umb geldes und gutten willen der .sin vorkart wirti und dy gewissen gerne wellen off dy czeyte, do dy tassche henget, — und mich ouch irte has und unwille, der den lewten den sinvorkert, dassiedyworheit ader dy gerechtikeit nicht dirkennen mögen und ouch dy ungedold, dy do allewege dy Rechnunge sucht, uff das ich in sulchen dingen nicht vormerkt adir dirkant werde eygenwillig czusein; So dirbyte ich mich mit euwerm willen dy sache durch eyne froge, czu komen an dy von Meydeburg, czu dirkeni^en und czu undirweisen; was uns dy undirweisen und sprechen vor ein Recht, do sal mir an genügen.

Vermerk: Her Lucas watczinroden hat sulche schrifft seiner weisunge heruff geandwert. dominica priusquam purificationis marie anno LX.

u. 29

450 URKUNDEN ZUR FAMlLIBN-GEßCHICHTE VON COPPERNICÜS.

dys obgeschreben briefes. actum fer. iiij*^ ante festnm kathedre petri anno sc. LXII, dobey gewest sint herren Mathes Teschner Bargemeister, her Conrad Toydenkos und Johann Scherer Oamerer etc.

Item noch VIII m. gering ist her Lucas Watczenrode schuldig in dy Czeize, davon sint em IUI m. abgekorczt uff seine Schulden und IUI m. sal her euch bereit beczalen czu der obgeschrebenen summen. Actum die et anno ut supra.

Item noch ist her Lucas Watczenrode schuldig III m. XXI scot Czins off ostem anno etc. LXII^ , do von dy helffte alze 1 m. 22V3 scot abgeslagen an der schuld, und dy ander helffte ouch alsovil hat her bereyt beczalt noch lawte des briefes. So das |doroff itczund abgekorczt ist und beczalet Summa LXXXYII marc und XlX^'i scot gering, alle ding dar gerechent.

Item abir abgekorczt an der obgeschreben schold 12 m. 9 soot 2 den. gering von czinsen und andern schulden gerechent bes uff ostem anno etc. 63<>.

Item abgerechent mit fraw katherina watczinrodynne anno etc. 6So in adventu von allen czinsem vorsessen bess uff martini im selben jore inclusive. So daz sie schuldig bieben ist 81 m, dy sulde sy die helffte mit bereytem gelde beczalen. die ander helffte sulde man anschreiben uff Ire schulde noch lawte des briefes, sunder sy hatte gar ynne behalden und nichten beczalt.

Czu wissen : Der Rath und die eldesten heren haben sich vortragen mit meister luca watczenroden, zo das man em uff sein teil der schuld obgeschreben des Jar uszrichten und geben sal 25 ungerische gülden , die helffte czu halben jaren , alze nemlich dy erste gulde uff Ostern nehstczukomenden 121/2 gülden und domoch uff martini Im etc. 72t«n jore ouch 12V2 gülden und also vordan alle halbe jore czu 1272 gülden, die weile her im studio sein wirt, und solch gelt und gülden sal man antworten hem Tylman von allen uff alle Termine und tage czu halben joren, alze hie oben ist geschreben. Actum im vollen Rathe fer. secunda postquam omnium sanctorum anno Domini etc. II^t^o.

Hiruff beczalt 20 m. gering und gegeben seynermutter, frawen katharinen watczerodinne per dominum Camerarium Johannem de ponte Sabbato ante Valentini anno etc. LXX secundo.

Item 20 m. gegeben seyner muter, frawen katherinen watczerodynne, dy em uff ostem vorgangen geborten, feria secunda vigilia Scti Bartholomei anno etc. 73 per dominum Marcum Konig LXX tertio.

Item 10 m. frowen katherinen seyner mnter gesand durch Heinrich Witten sabbato postquam XI^ virginum anno eodem.

Item 10 m frowen katherinen seyner mnter gegeben per dominum proconsulem Sabbato post Martini anno eodem.

DEB 0BOSSVATEB LUCAS WATZELBODE. 451

Item 10 m. der frowen sejner mater per dominum Marcum konig f. U yigilia Scti Andreae anno 73o.

Item 100 m. hat her Tilman von Allen uff seyn anteil der schulde empfangen uff penthecosten ao etc. 10^<>.

Item abgerechent mit frawen katherinen watczerodinne anno etc. 73 im advent von allen czinsen vorsesBon bis uff martini im seibin iore miteyngeslossen. So das man ir abgekorczt hat an denselben schulden 81 m. 1 firdung gering, geldis ; actum sabato ptqu. Conception. Marie anno etc« 74o praesentibus domino proconsule Tilmanno de Allen Gonsorteque ipsius domina Oristina et ipsa domina katherina watczerodinne.

Item 10 m. doctori lucas gegeben uff dy schult noch eyntracht des rathis feria tertia post martini a? etc 74t<>.

Item 20 m. doctori lucas gegeben uff dy schult feria quinta post festum sancti Thome apostoli anno eodem.

Item 14 m. dem doctori luce uff dy schult gegeben feria sexta ante dominicam reminiscere anno 75tp.

Item 10 m. dem hern doctori luce uff dy schult gegeben Sabto ante dominicam Jubilate anno 75o,

Item 11 firdung an eynem fasse danczker hier kem Colmen uff seyner tachter Insegnunge Sabato Egidii.

Item 4 marc 8 scot an 4 tonnen brombergsch bier eodem die; . item 8 scot an 4 ledigen tonnen aussem keller genomen praemisso die.

Item 10 m. dem hern doctori gegeben per dominum marcum konig die praemisso.

Item 10 m. hat her Tyleman Burgermeister gegeben hern doctori luce f. n ante purificat. Marie 75^.

Item 30 m. hat her Tyleman von Allen burgerineister Innebehalden uff seyne Schulde, dy em der Bath hat czugesaget feria secunda praemissa, do her sich der swecze underwandt. *

Item 10 m. hat her marcus konig domino doctori gegeben ex cellario anno 75^«.

Item 1 m. hern Tyleman von Allen per dominum Marcum Konig mit ledige tonnen vomuget f. II postquam Reminiscere 76.

Item abgerechent mit hern Tyleman von Allen burgermeister anno 77» f. y ante Thome Apostoli von allen czinsem versessen 4 jore bess uff Martini, imselbin Jore mite eyngeslossen ; So das man abgekorczt hat 72 m. 8 scot geringes praesentibus dominis doctore luca, Johan peckaw, Nicias Koppernigk et Johanne Seh er er. Actum die ut supra.

  • Die Burg Schwetz an der Weichsel war 1460 durch den lliomer

Bürgermeister Johann von Loe', welcher selbst dabei fiel, erstürmt worden, und blieb zwei Menschenalter hindurch im Besitze der Stadt; 1520 tauschte sie König Sigismund gegen die Burg Birglan ein.

29*

452 URKUNDEN tVU FAMILIEN-GEBCHICHTE YQN COPPEBNICUS.

Item der Ersame ratb ist schuldig bieben und gewessen herr Incas watczenroden seliger 1450 mai^k geringer prewsscher mnntze noch lante des hawptbriefes, den her Tilman von Allen Bürgermeister dem Rathe bot obirantwort. An welcher Summe bey her Lucas Watczelrode und frauwen katberinan seyner elichen hawsfrauwen leben und ouch noch irer beider tode biss uff diesse czeit abgerechent yon allen versessen mocker czinsen und was sie dem Rathe sunst schuldig gewesen sein 413V2 m. firdung abgekortczt. So das die Summe bleibende ist lOSeVaO) m. gering; In welchen 1036V2 m. Her Tilman von allen, Doctor Lucas Wate zelr od e und her Niclas Co£p*nick noch eintracht und vortragunge mit her Job an peckaw gemacht, dem die tode haut seyn Muterlich anteil In der obgeschreben Summe bot erlanget, Vor ir veterlich anteyl 574 m behalden. Die selbigen 574 haben sie under sich also geteilet, das her Tilman sali haben 187V2 m. Doctor Lucas 175 m. Niclas Co^nick 211 V2 marc.

Item Von muterlichem anteil So beheldet her Tilman von Allen 1121/2 m- Doctor lucas II2V2 m. Johan Peckaw II2V2 m. Niclas Co£pnick II2V2 marc.

Was Iczlicher personen bey perciin(?) In alle die Summe obgeschreben und uff ir anteyl beczalt ist, findet man In dem schultbuche.

Anhang. recensere

Ueber die Gattin von Lucas Watzelrode sind im ersten Bande [Tbl. I, S. 68 ff.] die urkundlichen Nachrichten zusammengestellt, welche wir noch besitzen. Weiteres ist seitdem nicht aufgefunden.

Die Eltern von Katharina Watzelrode sind uns zur Zeit unbekannt; unzweifelhaft aber gehört die Grossmutter von Coppernicus einem Thorner, deutschen Geschlechte an. Die Angabe eines Anonymus, welcher die Gattin von Lucas Watzelrode als »Catharina Rüdigerin gente Modlibog« bezeichnet (vgl. Band I, 1, S. 68) wird durch keine urkundlichen Belege unterstützt. Die vermeintliche Abstammung derselben aus dem Gesehlechte der Modlibog ist von den polnischen Schriftstellern auch nur aus

ANHANG. 453

national-politischen Gründen bisher festgehalten und Übereifrig yertheidigt worden. Erst in neuester Zeit hat einer der Polonisten, die Unhaltbarkeit jener Angabe anerkennend, sie gänzlich fallen lassen und in patriotischem Interesse eine andere wunderliche Anfstellung zu begründen gesneht.

Dr. K^trzynski, in seinem mehrfach erwähnten Aufsätze (Altpreuss. Monatsschrift 1880 S. 343—352) behauptet nämlich, dass Katharina Watzelrode gar nicht die Mutter, sondern die Stiefmutter des Bischofs Lucas Watzelrode und seiner Schwestern Barbara Koppernigk und Christina von Allen gewesen sei, und dass die letzteren ihr durch ihren Ehemann Lucas Watzelrode aus einer ersten Ehe mit einer Polin zugeführt worden wären. E^tTzynski folgert dies aus dem ganz missverstandenen Eingange des Erb-Recesses von 1464, wonach »Frau Eethe Watzelrodyne

bot schichtenteUunge geton von ires elichen mannes her

lucas watzelrode nochgelassen gutter seynen Ein dem kyrstynen vnd barbam vnd Lucas«. (Vgl. Bd. I, Thl. 1, S. 66.)

Bei seiner irrigen Interpretation der yorstehenden Worte hat E^trzynski gänzlich übersehen, dass die dem Lucas Watzelrode von seiner Oattin aus ihrer ersten Ehe mit Heinrich Peckaw zugebrachten Einder bei der Erb-Theilung nach ihres Stiefvaters Tode selbstverständlich unberücksichtigt bleiben mussten, und dass der Ausdruck »seynen Eindem« im Gegensatze zu den Eindem von Heinrich Peckaw gebraucht ist.

Nach der ungerechtfertigten Degradation der Katharina Watzelrode zur Stiefmutter der Barbara Koppernigk hätte E^trzynski die Pflicht gehabt, wenigstens eine Andeutung über die echte Grossmutter von Coppernicus zu machen. Er erklärt jedoch offen, dass er dies zu thun nicht im Stande sei; er giebt sich lediglich' der Hoffnung hin, es würde den polnischen Gelehrten gelingen, aus den reichen Akten des Landgerichts zu Eonin, oder aus den dortigen Grod-Büchem den erwünschten

454 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.

Aufschluss zu geben. Diese Hoffnung ist jedoch nicht in Erfüllung gegangen, trotzdem seit der Veröffentlichung seines Aufsatzes schon vier Jahre vergangen sind. Dagegen hat die Durchforschung der Thorner Archivalien die — kaum erforderlichen — weiteren Beweise dafür geliefert, dass der Bischof Lucas Watzelrode und seine Schwestern Barbara (die Mutter von Coppernicus) und Christina (die Gattin des Tilmann von Allen) die rechten Kinder der Katharina (verwittweten Peckaw) aus ihrer zweiten Ehe mit Lucas Watzelrode gewesen sind.

II. Niklas Koppernigk. recensere

Nachstehend werden zunächst die Dokumente mitgetheilt, welche über Niklas Koppernigk in dem Schöppenbuche der Altstadt Thorn enthalten sind. Das wichtigste derselben ist der bereits im ersten Bande (Thl. I, S. 66, 67] mitgetheilte Erbrecess vom Jahre 1464. Der auf den Vater von Coppernicus bezügliche Abschnitt wird hier wiederholt:

»Item dyss noch geschreben hat Niclos koppernick empfangen zum ersten das hawss yn sente Annagassen do her ynne wonet vnd dy Ecke do Walther ynne wonet* mit czwey baden vnd XVIII mr. czins vor der Stat vnd yn der Mocker vnd den weyngarten yn dem Clostirchen** vnd drey morgen wesen yn der Rore wese vnd XIX mr. czins czu Gonradswalde vff IX hüben vnd I firtel vnd an Silber und an golde vnd an varender habe das em genüget vnd lassen fraw kethen schichtenteil qweit vnd ledig*.

  • Das Haus, welches in dem Erbrecesse von 1464 als »dy Ecke do

Walther ynne wonet« bezeichnet wird, ist nicht etwa das durch die Tradition als Geburtshaus von Coppernicus bezeichnete Eckhaus. Nach dem Spanndienst-Register vom Jahre 1449 lag jenes Gebäude vielmehr an der entgegengesetzten Ecke der St. Annenstrasse; im Register wird es in der Butter- (damaligen Hüner-) Strasse aufgeführt. (Die Eckhäuser wurden in jener Zeit bald zu der einen, bald zu der andern Strasse gerechnet.)

    • Als Besitzer des Gartens »yn dem Closterchin der Niclass Koppernick

höret vnnd etzwan her Lucas Watzelrode gehört hat« wird der Vater von Coppernicus erwähnt in einer Einzeichnung des Altstädtischen Schöppenbuches vom Jahre 1468.

456 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.

Ausser den in der vorstehenden Verhandlung aufgeführten Grundstücken hat Niklas Koppernigk noch ein drittes Haus in der Annenstrasse besessen. Wir ersehen dies aus einer Verhandlung des Jahres 1474, laut welcher

»Voytke der olsleger vorkoufft hot Stephan Olsleger seynem elichen zone ... eyn haws off Sente annengasse czwischen her Niklas Koppernigk's vnd der wittwe haws gelegen.« 

Eine Gerichts-Verhandlung aus dem Jahre 1480 betrifft den Verkauf eines der Häuser in der St. Annengasse:

Her Niclas koppernigk ist komen vor gehegt ding vnnd hot bekant das her polnische greger dem Korssner vorkoufft hot ejn hawss vff Sente Annengassen czwischen Grawdenz des Botteners hausse vnd Stepfan olslegers hausse gelegen, dasselbige haws hot polnische greger hern Niclas koppernig beczalt vnd vomuget biss vff LX mrg geringe, dovon die beczalunge sal seyn vff Michaelis nestkommede acht ader drey wochen domach vngeferlich vnnd der beczalunge eyme frey queit vnnd ledig czasagen denne vor gehegtem dinge domit ist das hawss polnische greger derreicht vnnd derlanget czubesitzen mit sulchem Rechte alsse es gehalden ist vnnd besessen, (III. S. 12.)

Die Zahlung leistete »Greger« binnen Jahresfrist, wie ein dem vorstehenden Dokumente später beigefügter Zusatz beweist:

Vor gehegt ding ist komen her Niclas Koppernig vnnd hot bekant, das em der genante polnische greger die obgesagten LX marg geringe beczalt hot czu voller genüge vnd hot en derhalben frey, queit vnd los gesaget czu ewigen tagen dorumb nymer anczulangen. Actum feria VI post dionysii Im etc. LXX primo.

Zu den Häusern in der St. Annengasse hatte der Vater von Coppernicus sich bereits in früherer Zeit, im Jahre 1468, ein Haus an der Ostseite des Marktes erworben. Dies wird belegt durch eine Verhandlung des Altstadt. Sehöppenbuches vom Jahre 1468 »feria VI post visitationem Mariae«:

Vor gehegt ding ist komen Jacob Michaelis vnd hot bekant das her verkoufft hot hem Niclass Koppernick eyn halb Erbe gelegen am Ringe erst bey Winters zelig. Der beczalunge seyn sy wol eyns; vort so hat lorencz Scholz vff demselben halben Erbe hundert marg geringen geldis. dieselbe C marg sal her Niclas Koppernik Lorenz Scholczen beczalen vff mitfast nestikomende etc.

NIKLAS KOPPERNIGK. 457

Laut den Bestimmungen des vorstehenden Kaufvertrags sollte Niklas Koppernigk die auf dem Grundstücke für Lorenz Scholz eingetragenen 100 Mark binnen Jahresfrist bezahlen. Die Bescheinigung über die geleistete Zahlung findet sich zum Jahre 1469:

»Vor gehegt ding ist komen Lorencz Scholcz ynd hot bekant das her entpfangen hot von Hern Niclas copernik wegen hundert marg dy her em schuldig ist gewezenn czu vollir genüge domit let her en ledig vnd los. Actum feria VI in vigilia annunciationis marie«.

Ausser dem im Jahre 1468 erworbenen »halben Erbe« hat der Vater von Coppernicus noch mindestens ein Grundstück am Ringe besessen. Es erhellt dies aus einer Verhandlung vom Jahre 1489, in welcher bekundet wird, dass

»Gorge Jordann vorkouft hot Ludewig Grubenn seyn hawss mit. sampt dem hinderhowsse vnde buden czunest seyner durchfart in der Schildergassen, welches hawss am Ringe czwischen herren Johann Scherer vnnde Koppernigks hewsser am Ringe gelegen ist«, (III. S. 92.)

Wann und wie Niklas Koppernigk in den Besitz dieser ferneren «Hewsser am Ringe« gekommen ist, geht aus den Grundbuch-Akten des Schöppenbuches nicht hervor.

Den bei weitem häufigsten Anlass zur Erwähnung des Niklas Koppernigk in den Gerichtsbüchern geben seine ausgebreiteten Geschäfts-Beziehungen.

In einer Reihe von Verhandlungen erscheint der Vater von Coppernicus vor Gericht in Vertretung eigener Interessen oder als Bürge und Vertrauens-Mann auswärtiger Geschäftsfreunde; mitunter fungirt er auch als Sachverständiger in Streitfällen.

Zum Jahre 1470 bewahrt das Schöppenbuch eine Verhandlung, in welcher »Niklas Koppernig« als geschworner Sachverständiger in einem Processe wegen mangelhafter Lieferung von Oel mitwirkt:

458 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICÜS.

»Am tage Borkordi ist bezehen mit gerichte vnd mit den gesworenen mekeler czu her heinrich Kruger vnder dezem gemercke XIIII tonnen oles etc. ... Die herren, die ess bezehen haben: her Johann Peckaw Scholcz, her heinrich vom Felde, her caspar grotzener vnnd Niclas Koppernig etc.« (II. S. 272.)

Zum Jahre 1476 ist eine Verhandlung eingetragen, in welcher

»Hans Holczhwsen von danczke ... bekent, das her hans Kreier vorkoufft hot vor fastnacht nestuorgangene seyne anteile an der schuld, die Nickel Scholcze von Wyrbitcz statschreyber dyner csu Crokaw an beyden schuldig ist gewezen vnd noch schuldig ist in der geselschaft an den Uli fassen Kopperwasser, die N. Scholcze czu her N. Koppernigk burger czu Thorun Ingeleget hot, die dem haos Holczhwsen durch den genanten Niclas Scholcze vor dem Ersamen Bathe der Stadt Breslaw vffgetragen vnd obirgeben sint«. (II. S. 326.)

In einer Verhandlung des Jahres 1478 wird Niklas Koppernigk von »Peter von Crokaw« als Bevollmächtigter eingesetzt in dessen Processe gegen »eynen furmann Andris Spot genant von Jungeleslaw«, welchen er beschuldigte

»das her em seyn gut vorfurt hot so sal Her Niclas Koppernig eyn mechtiger peters von Crokaw eynen forder tag vffnehmen mit Andres spot obgenanten vnd peter von Crokaw hat volmechtig gemacht her Niklas Koppernig bey den Sachen czuthun vnd czu lassen volkomeliche gleichen her selber thun vnd lassen mochte, so her kegen wertig wem«.

Im Jahre 1480 wird Niklas Koppernigk von zwei Geschäftsfreunden in Polen, welche eine Streitsache wider »Lorenz Patczorek«  (gleichfalls aus Polen) vor dem Thorner Gerichte anhängig gemacht hatten, als Bürge für die entstehenden Kosten eingesetzt:

»... Peter Woijczigk vnd Sampson in der macht seynier elichen mutter haben dingstellig gemacht Lorencz Patczorek vnd haben sich verborget die sache bisz czum nyrne denn an desem gerichte czufordern vnd awsczusteen vnd ire bürge sint die ersamen hero Niclas Koppernigk vnd Johann Lysemann«. (III. S. 11.)

Eine ähnliche Bürgschaft übernimmt Niklas Koppernigk in demselben Jahre für Balthasar Bottener aus Krakau:

NIELAS KOPPERNIGK. 459

Hans Kreier bot zcugerichte geladenn Balthasar Bottener von Krokaw vimd bot en bescbuldiget umb etlicb ungelt, So bat sieb Baltezar Bottener mit der sacben beruffen ken Crocaw bans Kreier gerecht cza werden ynnd baben sieb von beyden teilen voranemost vnd yorbobrt czu gesteen czu Crokow yff fastnacbt nestkomende bey vorlost der sacben, vnnd der beruff ist en von beyden teylen geteylet, vnd ber Niclas Koppernigk ist albie zcu Tborun bürge worden vor balczar Bottener der sacben balben. (in. S. 12.) *

In Vertretung eigener Interessen wird Kiklas Koppernigk zum ersten Male in dem Altstädtischen Schöppenbuche in einer Einzeichnung ans dem Jahre 1461 aufgeftlhrt. Sie betrifft ein einfaches Schnld-Anerkeimtniss des Rathmanns Johann Toydenknss:

leb Joban toydenkus Bekenne mit meynen recbten erben, das icb recbter und redlicber scbuld scbuldig bin Niclas koppernig vnd seynen recbten erben XL vngriscbe gülden die icb czufoUir gnUge von seynen wegen voll babe empfangen, die gloube icb em vnd seynen erben wol czubeczalen niv nebstzukomende vff ostem X gülden vnd domocb obir eyn ior vff ostem XII vngriscbe gülden vnd obir domocb obir das ior vff Ostem XII vngriscbe gülden vnd abir domocb vff Micbaelis vff die letzste gulde VI gülden vngriscb alzo dass die XL vngriscbe gülden beczalt vnd vomuget werden vnd das gloube icb stete vnd feste czubalden bey alle meynen guttern farende adir vnfarende wo die seyn gleich eyme frey dirfolgten pfände vnd das czewgen Richter vnd Scbeppen mit gebegtem Dinge. Act. f. VI. post festum Conceptionis marie.

Eine Gerichts- Verhandlaug aus dem Jahre 1466 bezieht sich gleichfalls auf eine Schnld-Fordemng des Niclas Koppernigk :

Tidemann czirenberg ist komen vor gebegt ding vnd bot bekant dy Summa geldis dy ein der Ersame Ratb zcu Danczke scbuldig ist das

  • Aus den beiden letzten Lebens-Jabren von Niklas Koppernigk entbält

das ScbOppenbuob keine Einzeichnung, in welcber sein Name erwäbnt wird. Dass sein Tod im Laufe des Jabres 1483 erfolgte, ist bereits Band I, Tbl. 1, S. 53 mitgetbeilt. Mit Sicberbeit kann durcb eine Yerbandlung aus dem Jabre 1485 belegt werden, dass der Vater von Coppernicus scbon vor diesem Jabre gestorben war. Es wird in dem bez. Jabre »fer. VI post assumpt. marie« ein Haus verkauft »vff der Scbildergasse czwiscben Scbönfaltens durobfart vnde ber Niclas Koppernigk's, dem got genode, nacbgelassenen kindern buden gelegen«. (III. S. 58.)

460 URKUNDEN ZUB FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.

denen an en gestorben ist von Bernd czirenberg dem got gnade, von demselben gelde geboret Niclas koppernig czu XL mr. geringes geldes. (Actum am nehsten Mittwoch vor der heiligen XI™ Ritter tag.)

Zwei in dem Gerichtsbnche enthaltene Dokumente aus dem

Jahre 1467 betreffen eine Process-Angelegenheit des Niklas Kop pernigk gegen einen Danziger Kaufmann Hans Bemmer. Das

erste ist die Kopie eines Schreibens des Danziger Bathes an den

Bath zu Thom. Dasselbe lautet:

Ynsem frundlichen grus mit vermögen alles gntten stets suvor Ersame vorsichtige vnnd Wolweyse bisunder gutte frunde alse ir vnns schreybbt wy Niclas koppernigk ewir metebarger besatzunge getan hot in etzliche nochgelassenen gattem bey em selbst steende hanns Bemmers seligen zubehorende, welchir gatter wir vnns Salden haben vndirwnnden gebrichens halben seyner elichen erbnamen, begemde ab wir ymands von vnns gemechtiget zu euch senden wolden, nach dem wir vnns desselben hanns Bemmers seliges nochgelassenen guttem suUen haben vndirwnnden dy zu vortreten vnnd zuuorand Worten adyr dy vor XL mr. weiden obirgeben etc. woruff tun wir Evir Ersamen weysheit zuwissen das dy sache nicht vnns sunder peter windsteyn vnsem burger ist antretende. Jedoch vermeinet derselbe Niclos koppernickvff vnns etczwis haben zu Sachen, wil her seibist her komen adir ymands gemechtiget von seyner wegen zu vnns deshalben senden, wir wolln em andworten vnnd allis rechtes pflegen noch awsweysunge desir landlouffigen rechten. Qeben zu danczk am abende Trinitatis Im etc. LXYII. Jore.

Ratmanne Danczk.

Den Ersamen vorsichtigen vnnd wolweysen Herren Bürgermeister vnnd Ratmannen der Stadt Thornn vnsem bisundem gntten f runden.

Das zweite Dokument ist aus demselben Jahre, aber einige Monate später. Es ist:

Das orteil von der stat Danczk vnd niclas cöpp ernick.

Sint der Zeit das meyn hoptmann besatzunge gethan hat vnd sich seihest vff XL marg uff den Roth zcu danczke off hans bemmers naohgelossene gutter dem got genode dy sich niw der Roth scu danczke vnderwunden hot Alze Erbnamen zeugezogen haben vnnd meyn hoptman dy gutter derfolget hot mit allem rechte von dinge zcu dinge vnnd och meyn hoptman den Roth von danczke dor zcu vorbot hat Ab sy dy gutter weiden vorandworten addir vortreten,

NIKLAS KOPPERNIGK. 461

hyniff der Roth von danczke eyn wederbot geschrebin bot, dos sie dy Sache nicht ist antretende, zunderlpetir weynsteyn, mit dem si sich dorvmb vortragen vnnde geeynet haben, So steth hir meyn hobtman vnnd bewth och se3m stark recht dorzcu wy ym das geteylet Wirt von der banck, das meyn hobtman besatzunge gethon hat vnnd dy derfolget mit allem rechte von der zceyt, Ee wen das petir weynsteyn dy gutter zcu sich gekoufft hot von dem Rothe zcu danczke, Ouch stunde hyr petir weynsteyn vorgehegtem dinge vnnd her och gefroget wart durch den richter, ab her och dy gutter wolde vorendworten adder vortreten, do sprach petir weynsteyn, das her hier dorumb nicht wer her komen das her tedingen wolde, sunder her fordert dy gutter siecht, ab man sy ym wolde lossen folgen vnnd sprach dy gutter weren seyn, Ersame liben hern, alze her spricht, das dy gutter seyn weren, So sprechen wyr liben hern wyr hoffen das wir dy gutter besatzet haben, ee wen das petir weynsteyn dy gutter von dem Bothe zcu danczke gekouft hot, vnde sie der Roth von danczke von meynem hoptmann nye gefreyet hat alze recht ist, Do sprach och petir weynsteyn liben hern froget yn, ab her mir dy gutter will lossen folgen, do sprach meyn hoptmann, do sal her vnns nisnicht abefrogen, zunder meyn hoptman der hot yn her lassen vorbotten, Ab her wil dy gutter vorandworten adder vortreten, adder mit vnns rechten wil, do sprach her das her nicht dorumb were herkomen das her mit vnns rechten wollte , Ersame liben hern synt der Zceyt, das das widerbot ist komen von dem Rothe von danczke vnnd sy dy gutter nicht wellen vorendworten vnnd vortreten vnnd och petir weynsteyn hier gestanden hot vor gehegtem dinge vnd her ouch nicht wil dy gutter vorendworten vnnd vortreten, zo sal sich meyn hoptmann der guttir vnderwinden vnnd sich do von bezalen seyn vnvorgolden schult, off das orteyl teylte der scheppe das sich koppernig der gutter magk vndirwinden vnd dy vorkouffen sich dorfon beczalen seyn vnuorgulden schult. Actum f. VI post anne.

Ein auf dieselbe Angelegenheit bezügliches Schreiben des Thomer an den Danziger Bath findet sich in dem städtischen Archive zu Danzig (Schbl. XXXVIII Nr. 1199). Dasselbe lautet:

Vnsem frundlichen grus vnnd was wir guttis vermögen stetis czuvor Erssame wolweyse lybenn herm bisunders gutten frunde Vnsers Ratis Sendboten am nehstenn vffer Tagefart zcum Eibinge gewezen habenn vns vnder andern inbrocht vnnd alsse ewer Ersamheit vnns hot geschribenn betende alse von Peter wyndstein ewirs burgers an den die gutter vnnd schulde nach von zeligen hans bemmers sint gekomen vnd gefallen welche Niclos koppernik vnser burger mit etlichem machtbrieffe gemanet hot etc. wir ewer weysheit eyn transsumpt ader abeschrifft senden sulden. Ersame lybenn herren vmb ewer beger senden wir desselbenn brieffs eyne abeschrifft hirynne

462 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICÜS.

YorBloBsen was wir euch zuwolgefallen ynnd frundschafft sullen erzeygenn thun wir mit willen gerne. Grebenn zcu Thorun Am freytage vor Inuocauit Im etc. LXXIII. Jor.

Rathmanne zu Thorun.

Eine Reihe von Dokumenten endlich bezieht sich auf die Konkurs-Angelegenheit des Thorner Kaoftnanns Berthold Becker. Die Gläubiger desselben — wenigstens die einheimischen und ein Theil der auswärtigen — erschienen 1477 (»feria VI. ante Lucie«) vor Gericht und legten Beschlag auf dessen bewegliche und unbewegliche Güter. Der erste unter ihnen ist Niclas Koppernigk; die ihn betreffende Verhandlung theile ich vollständig mit:

her Niklas Koppe rnigk iBt komen vor gehegt ding vnnd hot besatczunge getan vff Bertolds becker all seyne gutter nemlichen yff zeyn haws am Ringe dorinne her wonet vnnd vff das hawB in der Schildergasse vnnd yff das haws in der schulgassen vnnd vff das haws in der Zegelergasse vnnd vff das hawB in der heyligen geist gasse vnnd vff eyn haws in der becker gassen vnd dorczu vff alle seyne farende habe vnnd Silberwerg alze Silberne gortel Crone Silberne koppe leffel knoffel perlen bortchen vff schussel kannen vnnd kessel vff all bettedeyder vnnd leynene cleyder vff decken kolthenn vnnd dorczu vff alle seyne farende habe bewegelich vnnd vnbewegelich nichts vssgeslossen vff ILl^ mr. ane X mr. III ader IV mr. niy ader niche allewege czu gutter Rechenschafft vnnd ist der erste besetzer vnnd hot es vffgebotenn vff den ersten dingtag alze Recht ist Actum f. VI. ante lucie.

An einem der nächsten Gerichtstage erkennt Berthold Becker die Forderung des Koppernigk in ihrem vollen Betrage an und setzt sich bestimmte Zahlungs-Termine.

Vor gehegt ding ist komen Bertolt Becker vnnd hot bekant wie das herNiclas koppernick rechter vnnd redlicher schult schuldig ist II<^ LXXXVII mr. vnnd V scot vor kopper Semlich seine schult globt der genante Bertolt Becker vor sich seyne rechten erben vnnd erbnamen zcu beczalen vff diesse naohgeschrebene termyn vnnd tagezceit Also mit namen Ins erste 11^ mr. vff die nehstkomenden Ostim obir ein Jar das wirt sein Im etc. LXXIX. Jahr vnnd dornoch vff Michaelis nehst dornoch folgende LX mr. vnnd das hinderstellige vff

NIKLAS KOPPERNIGK. 463

Ostirn dornoch Im etc. LXXX. Jare vierzehn tage adder drey wochen alczeit vngeuerlich dornach, Douor vorpfendet der genante Bertolt Becker Niclas Koppernick sein erbe an dem Binge gelegen do her Itzt inne wonet frey ynnd vnbeswert. Ap 8ulche termyn der beczalange das got verbiete wie obgeschreben nicht gehalden wurden Alse denn sali der genannte her Niclas koppernick sich des Erbis gleich eynem frey erfolgetem Pfände vnderwinden das verkouffen vnnd sich seyner vnuorgulden schult doran erholen ane alle Inspruch vnnd sulche schult all addir einsteyls nynder anders denn vor gerichte qweit vnnd ledig zcu scheiden. Actum f. VI. ante dominicam Judica.

Auch im Jahre 1478 wird Koppernigk in dieser Angelegenheit zweimal erwähnt. Am Gerichtstage ^»Sabato post Bonifacii«  des Jahres 1478 erkennt Berthold Becker die Schulden von einigen andern Glänbigem »czu danczke« an, jedoch »ynschedelich her Niclas koppernigks vorschreybunge«.

Femer erscheint »feria VI ante Dominicam Cantate« in derselben Process-Sache Niclas Koppernigk nebst seinem Schwager Tilmann von Allen vor Gericht, um die Auseinandersetzung des Berthold Becker mit einem seiner auswärtigen Gläubiger zu betreiben :

Schelunge ist gewest czwischen bertold becker an eyme teyle vnnd Gregor strosberg Burger von possnaw am andern teylc. So das sich vortragen haben durch gutte frunde alze von Bertolt beckers wegen her Tylman von allen vnnd her Niclas koppernig vnnd von Gregor strosbergs wegen etc.

Die letzte Verhandlung in dieser Angelegenheit, — soweit Niclas Koppernigk dabei betheiligt ist — habe ich im Jahre 1480 vorgefunden; es überträgt dieser seine Schuld an Niclas Fredewalt :

Vor gehegt dingk istkomen her Niclas Koppe rnigk vnnd hot Niclas Fredewalt dem Jungen vffgetragen vnnd obirgeben alle vorschrebene schult die em Bertolt Becker schuldig ist nach laute vnd Inhalt des scheppenbuchs Im LXXVII Jor nahe am ende vorschrebene Nemlichen U^ LXXXYII marg vnd V scot geringen geldis vor seyne vnuorguldene schult mit allem Rechte vnnd alze sie her Niclas koppernig hot Bertolt beckem derselbigen schult queit gesaget etc.

Actum feria VI in vigilia sancti Johannis baptiste.

464 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON C0PPBRNICU8.

Zum letzten Male erscheint Niclas Koppernigk wegen einer

Schuld-Forderung vor Gericht im Jahre 1483:

her Niclas koppernigk iit komen vor gehegt ding vnnd bot mit allem Rechte derfordert vnnd gewonen vff Nicias hanemami I^ ynde XC mr. geringen geldis die her em schuldig ist nemlich I^ Tnnde XX mr. von bnrgeschafft seynis bruders hans hanemann dem got genade vnde her selber LXX mr. vnnd her Niclas koppernigk von der bangk geteylt ist, das em das gerichte behnlffen sal seyn czn der beczalunge. — Actum feria VI post divisionem Apostolomm.

Im Jahre 1482 wird Niclas Koppernigk in einer Verhandlung des Schöppenbuches als Schiedsmann erwähnt:

Eyne volkomene berathange ist gemacht durch die Ersamen vnde vorsichtigen herren Johan von der brücke Rathman, Hattis Richter, Niclas koppernigk scheppen vnde Lyborium Jode burger czu Thomn Czwischen Niclas dem Reichen Korssner an eyme vnde philippo czan seynem swoger vnde frawen barbaren czanyne am andern teyle etc. Actum f. VI post conversionem S. Pauli.

Dreimal geschieht noch ausserdem des Niclas Koppernigk Erwähnung in den Gerichtsbttchem, aber nicht in seinen eigenen Angelegenheiten, sondern als »Vormund« von Frauen, die nach Bestimmung des Kulmischen Rechtes nur in Begleitung eines dem Gerichten bekannten Mannes Akte freiwilliger Gerichtsbarkeit vornehmen konnten.

Das erstemal erscheint Niclas Koppernigk vor Gericht in Angelegenheiten der »Fraw Elizabet henrich voykers nachgelassene hawsfraw«; sodaim im Jahre 1474 als Vormund der »fraw barbara tepperynne«; und endlich im Jahre 1478 als Beistand der »fraw katharine Thomas Zeypnitz eliche hawsfraw«, welche in Abwesenheit ihres Mannes

»ist komen vor gehegt ding vnd bot durch eren vormundt her Niclas koppernigk sich czoges geozogen czu geswome Richter das ir elicher man besatzunge getan hat vff George watzelrode gutter die em ansterblich sint nach tode seyner Mutter etc. Actum f. VI. post Barnabe.

NIKLAS KOPPERNIGK. 465

Ausser den Schöppenbttchem erwähnen noch zwei andere Thomer Manuskripte den Namen von 'Niklas Koppernigk. Das eine ist ein Heft, in welches Marcus König "^ als »Scholz der Altstadt Thom« sorgfältige Aufzeichnungen über richterliche Geschäfte eingetragen hat, die er ohne Zuziehung der Schöffen erledigt hatte« Dort findet sich nun (BL 10^) der Vermerk:

»Hans WochsB von Danczik hot besaczunge geton vnder her Nicloa Koppernik vff eczlich gelt, das Coppernik bey sich hat hans

paske von Crocaw ozu behorende uff 21 ungeriBche gülden.

Actum am tage francisci 1466«.

Ganz unwesentlich sind die Vermerke, welche sich in zwei Rechnungs-Büchern vorgefimden haben. Der eine (in der Rathskeller-Rechnung vom Jahre 1469) lautet: »Coppernik hot 2 leste Danczker blr«.

Die zweite Einzeichnung findet sich in der Weinkeller-Rechnung von 1473 :

»Item empfangen von h. N. Koppernik V2 ti^^to vor 2 halbe Kuffin Ungar. Win«.

Auch in Krakauer Dokumenten wird Niklas Koppernigk einigemal erwähnt. Zuerst findet sich sein Name zum Jahre 1470

  • Der Name des Thorner Bürgermeisters Marcus König ist durch Gust.

Freytag's Dichtung den weitesten Kreisen bekannt geworden. Im ersten Bande Thl. I, S. 62 ist jedoch bereits hervorgehoben, dass der Dichter nur den Namen den Thorner Chronisten entlehnt hat« Der Marcus König der Geschichte lebte mehr denn zwei Menschenalter vor dem letzten Hochmeister Albrecht von Brandenburg und war kein Freund, [sondern ein erbitterter Gegner des Ordens. Den a. a. 0. mitgetheilten Notizen ist hier noch anzufügen, dass Marcus König der Nachfolger des Grossvaters von Coppernicus Lucas Watzelrode als Schöppenmeister der Altstadt (1463) und der Nachfolger seines Oheims Tilmann von Allen als regierender Bürgermeister von Thom (1474) gewesen ist. Marcus König leitete längere Zeit mehrere städtische Verwaltungen ; deshalb sind noch viele Aufzeichnungen von seiner Hand im städtischen Archive erhalten.

n. 30

466 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPEENICUS.

in dem »liber testamentomm« etc. (die Jahre 1427 — 1622 enthaltend Nr. \m)' Seite 96 Bteht daselbst das »Testamentum , margarethe

myotkyn conditnm in praesentia domini panU newburgir

anno 70«. Es beginnt mit der Aufzählung der Passiva: »primo recognovit qnia tenetnr infrascriptis hominibus«. Diesen Worten folgen die Namen von mehr als zwanzig Glänbigem; damnter befindet sich als letzter: »Niclas koppirnick von ThornXn gülden«. — Diese Schuld der Miotka wird an Niclas Koppernigk bezahlt durch eine gewisse Katharina Kuczkynn. Das Anerkenntniss der geleisteten Zahlung findet sich in dem zweiten Bande der Krakauer Acta consularia (A. 2, 1450 — 1485):

ff. II poBt oculi. Niolos koppernik de Thorn recognoTit, quod katharina kuczkynn Solvit sibi XX florenos ungarioos pro margaretha myotky defuncti (sie) qaae sibi tenebatar, de quibus eam pronuntiat liberam et quittat in evurn.

Ausser diesen beiden Stellen ist mir in den Krakauer Manuskripten der Name des Niklas Koppernigk nur noch einmal aufgestossen. Ich fand ihn nämlich noch erwähnt in demselben Buche zum Jahre 1476. Das betreffende Document lautet:

Actum f. f. VI post BeminiBcere. Michel fischer hat gelobet alhir vor vns nedirczulegen vnd czu beczaln nicios koppirnick XVIII vngar. gülden schult, dy her schuldig ist nicios Reich korssner czu Thorn, vnd nicios koppirnik hat gelobet im awsczorichten vor gehegtir bang czu thorn von demselben Reich korssner eyn quittam (ouff phinsten sol das gelegit werden) vnd zo michil sulchen queitbrieff haben wirt, so sal her martin Beize von niclas koppernieks wegen sulche XYIII gülden entphangen, vnd michil sal fort an sulch gelt gutten frlden haben, darume yn nicios koppernick hat gelobet czu vortreten vnd schadelos czu halten.

Eine dritte aus Krakauer Manuskripten entnommene Urkunde über Niklas Koppernigk ist von Polkowski (Zywot Mik. Kopernika p. 65) veröffentlicht und bereits im ersten Bande Thl. 1, S. 52 vollständig abgedruckt worden.

ANHANG. 467

Die beiden im Danziger Archive aufgefundenen Dokumente über Niklas Koppernigk finden sich Bd. I, Thl. 1, S. 49 und 50 abgedruckt.

Anhang. recensere

I. Den vorstehend abgedruckten Urkunden, welche über die Familien- und Vermögens-Verhältnisse des Vaters von Coppernicus Auskunft geben, ist noch eine Urkunde anzureihen, welche über seine und seiner Familie Aufnahme in den dritten Orden des heil. Dominicus von dem i^Prinvincialis Poloniae ordinis praedicatorum« im Jahre 1469 zu Krakau ausgestellt ist."^

  • Die Urkunde über die Aufnahme des Niklas Koppernigk als

»frater tertiarius« in den Dominikaner-Orden ist zuerst in dem «Pami^tnik Warszawski« (1819 S. 372) veröffentlicht worden. Danach ist der Abdruck von R*** in den »Beiträgen zur Beantwortung der Frage nach der Nationalität von Copernicus« S. 124 und im »Spicilegium Copernicanum« von Hipler erfolgt. Die Original-Urkunde war früher im Besitze der Warschauer Gresellschaft der Freunde der Wissenschaften, befindet sich zur Zeit wahrscheinlich in St. Petersburg.

Der gegenwärtige Abdruck ist nicht wegen der Wichtigkeit des Dokumentes erfolgt, sondern weil von polnischer Seite (R*** Beiträge u. s. w. S. 124) dem Verf. daraus ein Vorwurf gemacht ist, dass er in früheren Schriften dasselbe nicht mitgetheilt hat. Auch dieses Aktenstück ist nämlich in tendenziöser Weise benutzt worden. Einer der neuem polnischen Biographen von Coppernicus, der massvolle Szulc (^ycie Mikoh Kopernika S. 23) erblickte darin einen Akt patriotischer Gesinnung, dass der Vater von Coppernicus sich in Erakau, und nicht von dem Prior der 'Thorner Dominikaner, jene Urkunde ausstellen liess, weil die letzteren auf der Seite des Ordens gestanden hätten I Szulc stellt dabei die Conjunctur auf, es habe »der patriotische Niclas Kopernik mit Frau und Eind die mühsame Reise nach Erakau unternommen, um persönlich sich jenes Attestat zu holen« — eine Eonjektur, welche sogar der fanatische Verfasser der Beiträge R*** (S. 125) »weit hergeholt und geradezu lächerlich« zu nennen sich nicht scheut !

30»

468 UBKÜNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON C0PPERNICU8.

Dieselbe lautet:

Proyido NicolaoKopernik* elvi Thorunensi et devotae Barbane consorti ipsias, cum liberis eorum, CulmenBis dioecesis frater Jacobns de Bidgostia (Zar^ba), Provincialis Poloniae ordinis praedicatoram, salutem in Domino Jesu et spiritualem consolationem ! Exigente vestrae deyotionis affectu, quem ad nostrom geritis ordinem, vobis omnium missarum, orationum, praedicationum, jejuniorum, Tigiliamm, abstinentiarum, disciplinarnm , studiorum, laborum ceterorumque bonorum operum, quae dominus noster Jesus Christus propter fratres et sorores provinciae nostrae fieri dederit, universorum participationem teuere praesentium in vita pariter et in morte concedo specialem, nt multiplici suffragiorum praesidio hie augmentum gratiae et in futuro mereamini praemium vitae aeternae beatifice adipisci. Yolens insnper ex speciali gratia et dono singulari, ut, cum obitus yester, quem Dens felicem faciat, nostro in provinciali Capitulo fuerit nunciatus, pro vobis, sicut pro ceteris nostri ordinis defunctis fratribus fieri consuevit, orationum suffragia deyotius peragantur. In quorum testimonium sigillum officii mei provincialatus praesentibus duxi appendendum. Datum in conventu Cracoviensi deeima die Mensis Martii. Anno Domini Millesimo quadringentesimo sexagesimo nono.

II. Als Portrait des Vaters von Coppernicus wird ein Bild ausgegeben, welches im Jahre 1614 der Universitäts^Bibliothek zu Erakau von dem mehrfach erwähnten Professor Joh. Broscius überwiesen worden ist. Derselbe hatte das Bild auf der Entdeckungs-Reise, welche er nach Preussen unternommen, um Coppernicanische Reliquien aufzusuchen, zu Thorn aufgefunden und eine Kopie davon fertigen lassen. Bei wem Broscius das Bild dort gefunden, darüber hat er nichts hinterlassen. In Thorn selbst hat sich auch nicht die geringste Ueberlieferung über Coppernicanische Familien-Bilder erhalten. Leicht möglich ist es

  • Der mehrgenannte Verfasser der »Beiträge« etc. B,*** macht bei

seinem Abdrucke die Anmerkung, er wolle sich nicht yerbürgen, dass die Schreibart »Kopernik« die des Originals sei; das letztere ist nämlich, wie in der vorstehenden Anmerkung mitgetheilt ist, verschollen.

ANHANG. 469

wohl, dass es dem gläubig vertrauenden Broscius mit dem Bilde von Niklas Koppernigk ähnlich ergangen ist, wie mit den vermeintlichen Gedichten von Coppernicus (vergL oben S. 265 ff. und I, 2, S. 372 ff.) ; er fand — weil er eben finden wollte !

Trotz aller schwerwiegenden Bedenken, welche gegen die Echtheit des Bildes von Niklas Koppernigk erhoben werden können, darf hier eine Besprechung nicht unterlassen werden. Das Bild ist nämlich in weiteren Kreisen durch die schöne photolithographische Kopie bekannt geworden, welche in dem 1873 von der Gesellschaft der Freunde der Wissenschaften zu Posen veröffentlichten Säkular-Fest-Album publicirt wurde. (Die erste Nachbildung des Portraits findet sich im 1. Bande des »Pami^tnik Krakowski« vom Jahre 1830.) Eine eingehende Besprechung hat Hipler im Spicilegium Copern. (S. 301 ff.) gegeben.

. Das Bild zeigt einen Mann in mittleren Lebensjahren ; er kniet, mit gefalteten Händen betend. Das unbedeckte Haupt trägt langes volles Haar. Mancherlei Anderes, namentlich der Schnitt des Schnurrbartes zeigt unverkennbar einen polnischen Typus ; das lange mit reichem Pelzwerk verbrämte Gewand dürfte auch kaum an einen Thorner Handelsherrn jener Zeit erinnern. Den Hintergrund bildet eine mit tempelartigen Gebäuden geschmückte Berg-Landschaft, aus welcher die gekrönte Himmels-Königin hervortritt, mit der Linken das Jesus-Kind haltend, die Rechte zum Segen erhebend.

In der Mitte des obem Rahmens findet sich (in kunstlosen lateinischen Charakteren) die Aufschrift: »nicolaus copebnicus

PATER NICOLAI COPERNICI ASTROLOGIAE VNIÜS MIBACÜLI NATI 1473

19. FEBRUARn«. Am Fuss-Ende des Bildes ist in sehr wenig gefälligen deutschen Lettern die Unterschrift gezeichnet: „SeS $crcn 3)octot SRicoIac Koppcrnid, XI)utn^cr t3nb Slftro* nim9, jur grauenbutg ©cincg jcligcn SBatcrS Sluc^ 911^» colaug doppttuid genant, feine geftalt".

470 URKUNDEN Z\JR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPEENICÜS.

Unter der letztern Schrift stehen noch die Worte : »Johannes

BEOSCIÜS CÜBZELOVIENS(lS) DEPINGI CÜBAVIT TOEÜNn ATQ(üE) HIC

BEPOSurr«;

Die vorstehend aufgeführten Inschriften sind dem Bilde sicherlich erst später eingefügt ; einen recht späten Ursprung verräth die erste Inschrift (am obem Rande) schon durch die dem Kiklas Koppernigk beigelegte latinisirte Namensform »Copernicus«, welche ausser dem grossen Träger derselben kein Mitglied der Familie gebraucht hat; selbst sein Bruder Andreas hat in seinen lateinischen Brief-Unterschriften die alte Schreibung des FamilienNamens »Coppernigk« beibehalten.

In gleicher Weise sind unzweifelhaft die Wappen, welche sich in den Ecken des Bildes finden, erst später eingezeichnet. Deshalb haben Hipler, E^trzynski u. A. eine vergebliche Htthe aufgewandt, da sie die Wappen zu deuten und mit dem auf dem Bilde angeblich Dargestellten in Verbindung zu bringen suchten.

Keines der vier Wappen hat zu Niklas Koppernigk eine unmittelbare Beziehung; seine Familie gehörte überhaupt nicht zu den wappenberechtigten Geschlechtem. Er selbst gebrauchte eine Hausmarke (vgl. Bd. I, Thl. 1, S. 48); Nicolaus Coppernicus hatte sich zur Siegel-Gemme den Apollo mit der Lyra gewählt (I, 2, S. 378); sein Binder Andreas siegelte mit einem Wappenschilde, welches er an das Wappen der Familie seines Oheims von Allen anlehnte.

Drei der auf dem Krakauer Bilde eingemalten Wappen gehören Thorner Geschlechtern an; das Wappen links oben zeigt das Wappen der Watzelrode, dem seine Gattin entstammt war (im obern Felde einen nach rechts gewandten Adlerkopf, im untern Felde zwei Reiterbeine mit Beinschienen, Stiefeln und Sporen bedeckt). Rechts oben ist das Wappen des Thorner Geschlechtes Rüdiger, (der von einem Schwerte durchbohrte schwarze Büffelkopf, dessen Nase von einem Ringe durchzogen

ANHANG. 471

ist). Das dritte Wappen, links unten, hat im dunkeln Felde links drei Arme mit geballten Händen, rechts im hellen Felde drei übereinander stehende Rosen; es gehört dem Thorner Geschlechte Rodde (Rothe), das mit den Watzelrode's vielfach verschwägert war. Das vierte der Wappen, welches rechts unten steht, hat sich bis jetzt einer Deutung auf Thorner Familien entzogen (es zeigt ein helles einfaches Schwert mit einem Kreuz-Griff auf einem schräge rechts gehenden dunkeln Quer-Balken.)

III. Andreas Koppernigk. recensere

Andreas Koppernigk, der Bruder von Coppernicus, war bald nach seiner Rückkehr aus Italien von der schweren Krankheit befallen, über welche im ersten Bande Thl. 2, S. 21 ff. berichtet ist. Um bei den Aerzten des Südens Heilung zu suchen, erbat und erhielt er im Jahre 1508 die Erlaubniss, sich von der Kathedrale entfernen zu dürfen. Näheres ergaben die Frauenburger Akten nicht. Man wusste nicht einmal anzugeben, woselbst er sich während der nächsten vier Jahre aufgehalten hätte. "^

Durch fünf eigenhändige Briefe (aus den Jahren 1510 — 1512), welche vor kurzem in dem Thorner Archive aufgefunden sind, erfahren wir, dass Andreas Koppernigk damals seinen Aufenthalt zu Rom genommen hatte. Seine Krankheit muss dort milder aufgetreten sein; er übernahm sogar im Interesse seiner Vaterstadt die Führung eines Processes bei der Kurie gegen den Bischof von Plock.

  • Andreas Koppernigk erhielt den erbetenen Urlaub auf ein Jahr

bereits im Januar 1508. Derselbe ward ihm in der Kapitel-Sitzung vom 19. August nochmals zugesichert; dagegen wurde seine Bitte, ihn in dem vollen Genüsse der Einkünfte seines Kanonikats zu belassen, abgeschlagen. Ob seinem Ansuchen später nachgegeben ist, wissen wir nicht; ebensowenig enthalten die Kapitel-Akten eine Andeutung über die Verlängerung seines Urlaubs. Derselbe wird ihm wohl stillschweigend zugestanden sein, da man die Gefahr der Ansteckung so sehr fürchtete.

ANDREAS KOPPERNIGK. 473

Von der Korrespondenz des Andreas Koppernigk mit seinen Vollmachtgebern haben sieh vier Briefe ans dem Jahre 1510 und einer ans dem Jahre 1512 erhalten; der letztere, in welchem er sein Mandat zurückgiebt, ist datirt Rom 14. Mai 1512.

Die Namens-Unterschrift ist in sämmtlichen Briefen dieselbe ; sie lautet »Andreas Coppernigk«. Wir erhalten hier also von einem zweiten Gliede der Familie den Nachweis, dass, um die Herleitung von dem deutschen Stammworte (»Kopper«) und die scharfe Accentuirung der ersten Silbe anzudeuten, die Verdoppelung des »p« festgehalten worden ist. Ein ferneres Interesse gewähren uns die Briefe durch das angehängte Siegel. Dieses zeigt unter den Initialen »A. K.«* den von zwei Blattzweigen gehaltenen Wappenschild; das Wappen selbst ist in seiner Grundform dem der Familie Allen entlehnt.** Letzteres ist sehr einfach; es enthält nur zwei unter einem rechten Winkel geneigte Balken, welche in der Mitte des Wappenschildes zusammentreffen. Andreas Koppernigk hat dem Wappen seines Oheims noch drei fünfblätterige Rosen beigefügt.

Die Briefe des Andreas Koppernigk sind in dem 4. Hefte

  • Andreas Koppernigk hat in allen Briefen seinen Namen mit der

Initiale »C« geschrieben, während das Verschluss-Siegel, welches auf einigen Briefen ganz deutlich erhalten ist, die Gutturale »K« aufweist — ein neuer Beleg dafür, dass die Orthographie der Eigennamen damals mit grosser Gleichgültigkeit behandelt wurde.

    • Es ist wiederholt hervorgehoben worden, dass Niklas Koppernigk

der Vater von Coppernicus kein Wappen geführt, sondern sich an einer Kaufmanns-Marke hat genügen lassen. Vgl. oben S. 470 und Band I, Thl. 1, S. 48; dort ist gleichfalls mitgetheilt, dass Nicolaus Coppernicus sich für das Verschluss-Siegel den Gott Apollo gewählt hat. Diese Wahl ist leicht erklärlich. Dagegen ist nicht recht ersichtlich, weshalb Andreas sich bei der Wahl seines Siegels an das Wappen seines Oheims Tilman von Allen angelehnt und nicht das Familien-Wappen der Mutter bez. seines rechten Oheims, des Bischofs Lucas Watzelrode, zu Grunde gelegt hat. Vielleicht haben dieselben Gründe dabei mitgewirkt, welche letzteren bestimmten, seinem Vaters-Namen noch den der Familie von Allen beizufügen. Vgl. Bd. I, Thl. 1, S. 74.

474 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.

der Mittheilungen des Copp. Vereins (S. 56—98) von Bender vollständig abgedruckt. Nachstehend sollen nur einige Stellen auszüglich mitgetheilt werden, welche ein allgemeineres Interesse beanspruchen können.

Der Gang des Processes war, wie stets bei der Kurie, ein schleppender; daher ist die Bitte um Geldsendung eine stets wiederkehrende, »damit nicht durch den Mangel an Geld Recht und Gerechtigkeit unterdrückt werde« (»ne pecuniarum defectus iustitiam opprimat«). — Wir erfahren ferner, dass die Process-Gebühren nach der Zahl der Akten-Blätter — für je 100 Blätter sieben Dukaten — berechnet wurden : »Mihi pecuniis opus est«. — schreibt Andreas Koppernigk am 26. Oktbr. 1510 — »Nam de quinquaginta illis ducatis parum mihi vel prope nihil superest, vix ut notario causae pro registro solvatur. Sunt pro parte nostra folia registri mille ducenti — centum folia pro Septem ducatis auri sc. — prout latius in computo apparebit«.*

Für die Lebens-Verhältnisse von Andreas Koppernigk gewährt nur der letzte Brief, d. v. 14. Mai 1512, einigen Anhalt. Wir ersehen aus demselben, dass seine Krankheit damals wieder einen schlimmeren Charakter angenommen , und Andreas Koppernigk in Folge dessen beschlossen hatte, seinen bis jetzt erfolglosen Aufenthalt in Italien aufzugeben; er beabsichtigte im Frühjahre mit einem Thorner Landsmann, Lucas Krüger, in die Heimat zurückzukehren. Allein der plötzliche Tod seines Oheims liess ihn die Rückreise wieder aufschieben.**

  • Von Interesse ist nach jener Richtung für das damalige Gerichtswesen

noch eine andere Stelle (aus dem Briefe vom 12. Oktober 1510): »Remanserant mihi de 50 illis ducatis 18, quos iam fere exposui; quanto magis aliqua causa diffinitioni approximat, tanto maiorem et diligentiam et pecuniam exigit«.

    • »Quod rarius ad dominationes vestra smeas dederim litteras« — schreibt

Andreas Koppernigk d. d. 14. Mai 1512 an den Thorner Rath — »aegritudo, qua correptus decumbebam, causa fuit literarum mearum raritatis et vestrae causae dilationis. Nunc etiam cumulo tribulationis meae mors Reverendissimi

ANDREAS KOPPERNIGK. 475

Wann Andreas Koppernigk nach Preussen zurückgekommen ist, erhellt ans der Korrespondenz nicht; ans seinem letzten Briefe und dem mit demselben gleichzeitig abgesandten Schreiben seines Nachfolgers Matthaeus Lamprecht ersehen wir nur, dass er die Weiterführung des Processes damals definitiv aufgegeben hatte.*

Durch die Ermländischen Kapitels-Akten erfahren wir, dass Andreas Koppernigk im Herbste 1512 am Sitze des Domstifts anwesend war; am 4. September wurde der Beschluss gefasst, jede kollegialische Gemeinschaft mit dem Kranken aufzuheben, weil man die Gefahr der Ansteckung fürchtete. Trotzdem verliess derselbe Frauenburg nicht; ja er ist sogar noch zweimal in einer Kapitel-Sitzung erschienen, im September 1512 und im April 1513. Sein Tod erfolgte erst zwischen 1516 und 1519 (vielleicht in Rom).**

Bimi avuncali mei acessit, de cuius obitu usque adeo afficior, ut vitam deinceps ducere taedeat. Verum cum in humanis nihil sit firmum, nihil stabile, aequo animo ferenda sunt ... Nisi haec vestra causa esset ac inopinata mors domini mei Warmiensis intervenisset, patriam repetiissem cum praesentium latore Luca Cruger, qui meam operam in vestra causa vidit« ...

  • »Si haec causa« — schreibt Andreas Koppernigk — »ante proximas

ferias seu vacantias non decidetur, relinquam porrius pro hac causa defendenda dominos Mathias Lambricht, olim Thesaurium in Castro Marienburg, et nonnullos alios, quibus et residuum, quod apud me est pecuniae, relinquam et me penitus negotiis absolvam et abdicabo deo amplius militando et serviendo«.

    • Die Dokumente, aus denen wir über die letzten Lebens-Jahre von

Andreas Koppernigk einige Auskunft erhalten, sind im ersten Bande Thl. 2, S. 27 ff. mitgetheilt.

IV. Der Oheim Lucas Watzelrode. recensere

Ueber das Leben und die Wirksamkeit des Bischofs Lucas Watzelrode besitzen wir eine grosse Zahl archivalischer Zeugnisse. Die wichtigsten Urkunden, soweit sie für die Biographie von Coppernicus Interesse haben, sind bereits im ersten Bande mitgetheilt worden. In dem vorliegenden zweiten Bande finden sich gleichfalls in den Abschnitten , welche von dem Grossvater Lucas Watzelrode handeln, einige Notizen, welche für die Jugendzeit seines gleichnamigen Bohnes nicht unwichtig sind.

Ein weiteres Material hier beizubringen scheint ungehörig ; dagegen dürfte es wohl gestattet sein , nach dem Vorgange Hipler's im »Spicilegium Copernicanum« (8. 316 — 319) den Bericht mitzutheilen, welchen sein Kanzler Paul Deusterwald über die letzten Lebenstage des Bischofs Lucas niedergeschrieben hat. * Von Wichtigkeit zur richtigen Würdigung der Schwierigkeiten, welche Coppernicus bei dem täglichen Umgänge mit dem Oheime zu überwinden hatte, ist namentlich die Charakteristik, welche Deusterwald am Schlüsse seines Berichtes von dem Bischöfe Lucas entwirft.

  • Der Bericht von Deusterwald findet sich handschriftlich im bischöf.

liehen Archive zu Frauenburg und ist von Hipler a. a. 0. zuerst veröffentlicht worden.

DER OHEIM LUCAS WATZELBODE. 477

Paulus Deusterwald: De obitu domini Lucae Watzelrode Episcopi Warmiensis.

Anno M<> CCCCCXII decima quinta Januarii exivit Reveren* dissimus dominus Lucas Episcopus Warmiensis arcem Heilsberg versus Cracoviam ad nuptias Serenissimi principis domini Sigismundi Begis Poloniae, quae fuerunt die dominica octaya Februarii, magno quidem splendore et munificentissimis impensis celebratae, quibus peractis habita est ibidem generalis eonventio. Fuit hie transitus ad nuptias in principio suo iucundus et gaudio plenus, sed in reditu propter calamitatem inopinatam luctuosus. Eidem enim domino Episeopo Lucae Cracoviae primum et postea in reditu coeperunt nauseosi esse pisces in quadragesima praeter suam consuetudinem. Et coepit nausea extendi cum tempore latins, ita quod animadverteretur plane a nobis, qui cum eo cibum quotidie ad tabulam sumpsimus; per singulos enim dies coepit ei cibus et potus magis esse insipidus, observatumque est ipsum fieri in dies minus quam antea yigorosum. Et id ipsum quidem animadyersum est plus solito in Lancicia 23. die Martii magis autem die sequente in oppido Mosebrocke , ubi sumptum cibum stomachus retinere non potuit, sed e vestigio reddidit. Ac subinde coepit augmentari morbus et vires depascere exitialis aegritudo, adeo quidem, ut virtute propria neque gradi bene poterat, neque pedibus consistere. Accessit huic malo sitis inexstinguibilis et febricula, uti asserebat^ continua, quibus cruciabatur vehementer sine intercapedine.

In hac tanta valetudine et morte deductus est in Thoroniam vicesima sexta Martii, quae erat dies Yeneris post dominicam Judica, homini defancto haud dissimilis, ul^i die sequenti viribus vehementer destitutus et usu linguae magna ex parte privatus (impeditum etenim sermonem edidit propter difficultatem Spiritus, quem imo ex pectore magno reddebat labore) repositus fuit in

478 URKUNDEN ZUR FAMILIBN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.

aegritndinis lectnm. PoBtero die inyaleBcente morbo confessionem fecit et corpus dominicum snmma devotione accepit. Et qnainquam trepidante et confusa lingua eructaret verba, conabatnr tarnen eis, quibus erat familiaris, mnlta loqui, qui intelligebant, quandoqne quid yellet, magis ex signis et gestibus sibi notis quam ex yerbomm prolatione. Quandoque etiam absolatam et perfectam, quam vis magno labore, sententiam edidit; ex peetore enim m^ iudicio laborabat et eiici fiegmata viae praeelnsae non sinebant.

Neque aderat mediens peritus, qui natnrae laboranti suppetias contnlisset. Accersiti tarnen fuere ex alinnde medici; sed dum venirent, mortaum ipsum invenerunt; die enim lonae, quae fiiit yieesima nona Martii, audito missae officio et unctione extrema snscepta, inter manns Reyerendissimi in Christo patris, domini Johannis Episcopi Gnlmensis et amicorum snoram fenrenti deyotione ad denm, quod ex signis compluribns yidebatnr, et ratione usqne ad exhalationem animae integra decessit in domino. Funns ipsins ad Ecclesiam Warmiensem debito snorum moerore et luctn dednctam; sepnltum fuit die Veneris secnnda Aprilis.

Varia fuit statim de eins morte, nti fieri assolet, opinio. Quidam snspicati sunt cum hausto yeneno, dubium quo auctore, cecidisse : quorum sententiam fulcire yidentur maculae fuscae, quae corpus post exitum animae statim occupabant, item stnpenda in initio morbi natnrae prostratio, cum esset alias ex natura yigorosus et fortis. Alii putabant Senium fuisse mortis causam ; quatuor enim et sexaginta annos iam excesserat. Nonnulli existimayere cum decessisse ex moerore et yehementi animi anxietate, quia complures habebat sibi adyersantes.

Frimores enim Prussiae magna ei ex parte contrarii fuernnt. Nobilitas propter districtus Tolkemith et Scharffaw, quos pro ecclesiae donatione perpetua a Begia Maiestate impetrayit, item propter exemptionem districtuum Stuhm et Djrsaw, quibus ipsi alias posse solebant. Giyitates yero — El

DEB OHEIH LUCAS WATZELBODB. 479

bingum propter iudicium, qnod in piseatores, qai in brachio marifl »habe vocato piscantnr, ex consnetadine exercnernnt in oppido Tolkemith, et qnasdam posseBsiones , qnas Gintates suae esse praetendebant, episcopns autem e diverso competere sibi ins in bis omnibns occasione districtns Tolkemith omni inre sibi donati, in quo consistnnt praedicta, asserebat. At vero Gedannm propter Neriam ecelesiae, qnam ab eis repetebat, et praeterea propter possessiones qnasdam per eandem civitatem a districtn Scharffaw alienatas.

Crnciferi etiam capitalem esse inimicnm ordini sno episcopnm rati, in dissensione semper cnm eo vivebant. Wilhelmns praeterea de Eysenberg ordinis Marscalcns impndentissimnm famosnm libellnm panlo ante mortem Episcopi de eo edidit. Parco de praedonibns, qnibns tnnc scatebat Prassia. qni mnlta mala ex snggestione qnornndam hominnm episcopo, nti ipse snspicabatnr, incendio intnlerunt et moliri mala in ipsins capnt non cessaverunt.

Longnm foret omnia perseqni, vemm hoc sine contradictione constat, adversarios praedictos omnem snam navasse operam pro virili parte, et id ipsnm longo tempore, nt stomachnm Regis et indignationem in dominum episcopnm concitarent, Regi alioqnin semper acceptissimnm. Et nt hoc ipsnm perficerent, nsi sunt varia arte, calliditate et ingenio; sed episcopns yitae snae snffnltns integritate omnia illoram conamina flocci faciebat.

Ego yero, qnam opinionum praedictamm de ipsins morte seqnar, non video, rem tamen gestam circa eins mortem hiece meis ocnlis visam praesentibns annotavi. Liberum modo est cnilibet indicare de ipsins morte et yita pro sna libidine. Qni vero conyersationem et mores ipsins nornnt, fateantnr necessarinm est, si modo fallax iudicinm ferre embescant, enm fnisse praelatnm grayem, omni yirtute et integritate praeditnm, prudentem, sobrium, castum, instnm, conscientiosum, religiosum, doctum, admirandae constantiae yimm, magnanimnm, consnltissimnm, et ideo tribus

480 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.

Regibus Poloniae successive: Alberto, Alexandro et SigiBmundo, totique regno Poloniae acceptiBsimum ; solebant enim stapere ipsins ingenium in consiliis et conBultationibns rerum magnarnm. Tota etiam Prnssia, quae regno obedit, band Becus ipBum ac parentem yenerabatur, antequam ex cauBis praedictis in diBsenBionem cnm eo devenisset. Alii effntiant paBBim eins vitia, ut Übet ; ego in tantiB, ut praedictnm est, virtutibuB, hoc praecipnnm in eo OBBe Vitium animadverti, quod sententiae Buae nimis perseveranter inhaerebat, ex qua yix potnit fortisBimiB etiam argumentiB expugnari. Audivit tarnen libenter aliorum consilia , non tarnen paBBim omnium , Bed paucorum admodum, et eorum praeBertim, qui ingenii claritate conspicui eBsent. DefectuB etiam in eo admodum magnus fuit, quod conciliare Bibi amorem et benevolentiam hominum non potuit. Et Bi in ea re gratiam habuiBBet, fuisBet mirabilium operum effector; Bed non omnia poBBumus omnes. RequicBcat anima ipsiuB in Bancta pace.

Vierte Abtheilung. recensere

Ermland und das Frauenburger Domstift

zur Zeit von Coppernicus.

11. 31

IV.

ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT

ZUR ZEIT VON COPPERNICUS.

Im ersten Bande (Thl. I, Abschn. 2, 8. 178—211) sind — unter Beifügung urkundlicher Belege — einige Ausführungen über das Bisthum und Domstift Ermland gegeben. Nachstehend werden, in Ergänzung jener gedrängten Darstellung, zwei grössere archivalische Schriftstücke mitgetheilt, welche der Zeit unmittelbar vor und nach Coppernicus entstammen und über manche auf dessen Leben bezügliche Verhältnisse wünschenswerthe Auskunft; geben. Die beiden, auch für weitere Zwecke wichtigen Schriftstücke werden — das erstere in dem bischöflichen, das zweite in dem Kapitels-Archive — zu Frauenburg aufbewahrt und sind erst vor kurzem von Hipler in dem »Spicilegium Copernicanum«  (8. 236—265) veröffentlicht worden.

3r

A. Die Beschreibung des Bisthums Ermland von Martin Cromer. recensere

Wir besitzen von sehr kundiger Feder eine Beschreibung von Land und Leuten in Ermland aus dem Ende des 16. Jahrhunderts. Diese treffliche Schilderung des geistlichen Fürstenthums und der eigenartigen Verhältnisse, unter welchen Coppernicus während eines Zeitraums von fast vier Decennien gelebt hat, verdanken wir einem jungem Zeitgenossen desselben 7 dem zweiten polnischen Bischöfe Ermlands (1579 — 1589), dem gelehrten Geschichtschreiber seines Vaterlands, Martin Cromer.* Derselbe hatte das grosse Sammelwerk »de episcopatn Varmiensi« im Jahre 1572, bald nach seiner Einsetzung als Coadiutor des Kardinals Stanislaus Hosius begonnen und vier Jahre nach seiner Inthronisation im Jahre 1583 vollendet.**

Die nachstehend mitgetheilte Einleitung dieses Werkes enthalt ausser einer allgemeinen Beschreibung des Landes eine Zusammenstellung der Rechte und Pflichten des Domstifts.

  • Ausser seinem Hauptwerke »de origine et rebus gestis Polonorum«

hat Cromer später, als er schon in Ermland lebte (als Coadiutor des Bischofs Stanisl. Hosius) sein oftmals aufgelegtes Werk »Polonia sive de situ Poloniae et gente Polona« im Jahre 1575 veröffentlicht.

    • Cromer's grosses Sammelwerk »de episcopatu Varmiensi« enthält eine

Beschreibung der Rechte und Pflichten, Einkünfte und Lasten der geistlichen Pfründen Ermlands und ist für die Geschichte der Diöcese wichtig durch die grosse Zahl der darin aufgenommenen Urkunden.

Die beiden ersten Bände, welche ausser der im Texte mitgetheilten Einleitung die Beschreibung von zehn ermländischen Dekanaten enthalten, werden im bischöflichen Archive zu Frauenburg aufbewahrt ; der dritte Band, welcher die Geschichte der übrigen vier Dekanate nmfasste, ist bis jetz nicht aufgefunden.

Yarmlensis Episeopi Marttni Oromerl

Prooemium operis de episcopata Yarmiensis.

Ex quo divinitus unllis nostris meritis in hac Bpecula VarmienBis episcopae primum ut coadiutor lUustrissimi et Reverendissimi olim D. Stanlslai Hosii S. R. E. CardinaÜB presbyteri, deinde ut successor et episcopus coUocati sumus^ studuimus pro yirili nostra , conditionem eiuB ipBiuB epiBCopae atqne dioeceBeoB non modo in BpiritnalibuB, verani etiam in temporalibuB meliorem reddere. Quod quidem nemini obBCurum est, niBi Bi quiB forte malignitate excaecatuB eBt. Cum autem antiqnituB nullae exBtarent parochiaram et aliorum Bacerdotiorum cum BuiB rationibuB, oneribus et proventibus deBcriptionoB, quae EpiBCopo cognitu necoBfiariae sunt, operae pretium OBBe iudicavimuB, curare, ut eae undique conquirerentur , in ordinem redigerentur et conscriberentur.

Unde tria haec volumina eonfecta Bunt. Ea igitur buccobboribuB noBtriB et Bupra memoratae VarmieuBi Ecclesiae relinquimuB et donamuB. Sperantes id non modo ipsiB SucceBBoribuB et EcclcBiae gratum, Bed etiam apud Deum Opt. Max. nobiB meritorium fore. Datum HeÜBbergae meuBe Aprili Anno Domini 15S3.

486 EBMLAND UND DAS FRAUENBURGEB DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.

Tarmieiisis Episeopatus et Epigcopns.

Varmiensis Episeopatus a regione Yarmia, qnae est praecipua pars dioeeeseos ac ditioBis episcopalis, nomen habet. Germani »Hermelandt« appellant. Appellatus est etiam BnmsbergeBsis ab oppido, iB quo primuBi matrix ecclesia et sedes episcopalis erecta fnit.

CoBditns autem is est ab iBBOceBtio eius BomiBis qnarto PoBt. Max. per legatnm Wilhelmnm MutiBeBsem Episcopum (qui postea fuit SabiBensis) aBBO a Christo Bato 1243. Quo tempore etiam SambioBsis et PomesaBieBsis Episeopatus foudati et erecti suut, terris, quae de Prussis pagaiüs a TeutoBibus Cmcigeris et cruce siguata promiscua complurium natioBum multitudiBe multis aBBis subactae eraut atque etiam tuuc subigebautur, iuter Episcopos et ordiBem Crucigerorum autoritate Apostolica (cui terrae illae per saeratos milites aequisitae et subiectae eraut) divisis ac distributis, ita ut Crueigeris propter ouera bellorum atque defeusioBis duae partes, Episeopis vero tertia cum ornuibus emolumeutis et iurisdictioBC obveBiret, et nihilo miBUS obtiBorcBt Episcopi autoritatem et ius episcopale etiam in duabus Crucigerorum partibus, suae quisque dioeeeseos.

His autem limitibus YarmicBsis dioecesis tuBc teruiiBata est: Mari receBti sive Habo et Druzuo sive Drauseuo lacubus, PassalieoBC et Praegola flumiuibus usque ad termiuos Lituauorum. Ita quidem habet diploma poutificium. Sed qui sit Passalico fluvius, BOB coBStat. Kisi forte est Passaria, qui et Seria per apocopeu dicitur et aliqua ex parte etiam bubc ducalem ditieuem ab episcopali distermiBat, ducta ad eum a medio Druzuo liuea per traBSversum, sive per rivum Elster iu eum ipsum Drusuum iBflueutem. Mulhäuseu quidem et Marieufeldt parochiae eis eum rivum iu ElbiBgCBsi Archypresbyteratu, ad Varmieusem Episcopatum pertiueute, sitae suut aBtiquitus. A foBte vero Passariae usque ad Praegolam [quae permagua est regioBum iBtercapedoj

A. DIE BESCHREIBUNG DES BISTHUMS ERMLAND. 487

nuUuB tone certus constitntus est limes, propterea quod Crncigeri bella cum Lituanis infidelibus gerentes in dies magis ac magis in ditionem eomm fines snos proferebant; atque id qnicquid subegissent, Yarmiensi dioecesi, ditioni vero Episeopi tertia pars eins ex praescripto pontificio cedere debnit.

Snbieetns est antem Varmiensis Episcopns cum sna dioecesi inre metropolitico Bigensi Archiepiscopo, (ab 80 prope annis desiit ei snbesse, nt patet ex literis Archiepiscopi Michaelis in archivo Heilsbergensi exstantibus de anno 1501) et in ea subiectione permansit propernodum, donec metropolis illa labe haeretica infecta est. Nunc nullnm agnoscit Archiepiscopnm, immediate subiecta sedi apostolicae, ' eni, sicnt dudum dictum est, ab initio in temporalibus fuit subiecta, a Crucigerorum atque adeo ab imperatorum etiam Romanorum dominatu et iurisdictione prorsus immunis. Quanquam quodam tempore imperatores in Episcopos itidem atque in ordinem Crucigerorum nescio quam iurisdictionem ultro ab eis susceptam usurparunt, et Episcopus Varmiensis princeps imperii dicebatur et habebatur.

Episeopi creatio initio penes Pontificem Max. fuit. Deinde Collegium canonicorum sive Capitulum electionem liberam obtinuit, nuUo generis, ortus de nationum discrimine, Pontificis tamen Max. (ultra ius confirmandi) etiam absolutae potestati obnoxiam, donec belle adversus Crucigeros a Rege Poloniae Cazimiro eins nominis tertio conflato Nicolaus Tungenns Episcopus una cum Capitulo (Grucigeris et Mathiae regi Ungariae foederati) in angustum redacti, novo foedere et iureiurando Regi et Regno Poloniae sese addixere. Ibi tunc adstricta nonnihil electione in pactis convenit, ut non nisi gratus Regi Episcopus eligeretur et, ut iuraret is in verba Regis. Postea regnante Sigismundi seniore ea quoque ratio eligendi Episeopi mutata est, convenitque, ut Rex quatuor indigenas de Capitulo edat et nominet, de quibus Capitulum unum eligat

488 EEMLAND UND DAS FBAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.

eleetumque cum Rege Pontifici Maximo confirmandum commendet.

In senatu Frassicio prineipem locum VarmienBis Episcopus obtinet, et praerogatiyam eius convocandi; proponendi in consultationem qnae opus Bunt, diem dicendi reis qnlbnsvis in conventu indicandiB, et conclndendi promnlgandiqae eonstitutiones publicas atque decreta.

Primus autem Episcopus autoritate pontificia factus est Anseimus unus e Crucigero'rum ordine, euius eleetione (Crucigeris quam Episcopo et ecclesiae commodiore) tertia pars dioeceseos. dudum memoratis finibus needum ad amuBsim cireumscriptae, Episcopi ditioni certis limitibus segregata est et Cruciferica ditione ferme undique circumsepta. Nee tarnen ea divisio rata mansit, accisa postea quoquoversum maiorem in modum dirione Episcopi et Capituli vi dolisque cupidorum Grucigeromm.

Erat sub illud ipsum tempus Brunsberga oppidum conditum a Brunone Olomucensi vel, ut nonnulli volunt, PrageiiBi Episcopo, cum is cruce signatam militiam cum Ottocaro Rege Bohemiae contra Prussos suscepisset. In ea igitur Anselmus (cum iam antea parochias quasdam constituisset) sedem ac domicilium suum, uti dudum memoratum est, collocavit: templum sive matricem ecclesiam titulo S. Andreae apostoli exili Btructura condidit, anno post Christum natum 1260 et in ea XVI Canonicos cum lY Praelatis instituit.

Aliquante autem post secundi Episcopi Henrici tempore Basilica sive matrix ecclesia una cum sacro coUegio et cathedra Episcopi Fraumburgum, seu verius in collem Fraumburgo oppido posterius condito et Habe impendentem translata est. Manetque colli simul et oppido nomen, ex eo quod Basilica virginis matris (quam dominam vocare germanis non inusitatum est) nomine dedicata est, vel, ut alii volunt, a matrona sive domina donatrice.

Habitata est autem et culta episcopalis ditio, quemadmodum

A. DIE BESCHBBIBUNG DES BI8THUM8 EBMLAND. 489

et ea quam Craeigeri obtinnerant , partim a reliqniis subactorimi PmsBonim, partim a deductis in vacaoB agros et pagos, vastasque et Bilvestres solitndines e Germania colonÜB. Atque inde est, qnod permagnus est et fere popalaris in maxima parte Episcopatus Germa'nicae linguae, partim maritimae, partim superioris et mediterraneae usns, et Germanica sunt pleraqne omnia pagorum oppidorum et arcium nomina, qnibus ädvenae contra barbarorum indigenaram impetnm fraudesqne successn tempomm sese mnnienmt. Cum Saxonicae autem tum Lubecenses leges a Germanis in totam dioecesim invectae sunt; verum Lubecenses in duo tantum oppida, Bruns* bergam et Fraumburgum , Saxonicae Culmensis iuris nomine cenBentur mutatis aliquot earum articulis. Priscum vero Prussicum ins iam propernodum exolevit. Quae yero loca vergunt ad Austrum et Euronotum, aPolonis fere Polonica lingua utentibus coluntur, pagi praesertim. Gondita sunt autem secundum Bupra memoratam Brunsbergam oppida: Wormita sive Wormdita, Melsacum, Gutstadia, Heilsberga, Seeburgum, Reselia. Vartemberga et AUensteinum cum adiunctis arcibus et domibus sive curiis dominicis; sine arcibus vero Fraumburgum, Bisteinum et Bisburgum. TametBi Bisburgum quoque, quod Biskupiec a Polonis dicitur, olim arcem habuit, cuius adhuc apparent vestigia in coUe oppido imminenti, Bisteinum vero curiam; Fraumburgi basilica moenibus cincta pro arce est. Accessit bis postea Tolkemita donatione Begifi Alexandri et Sigismundi in compensationem damnorum belle superiori acceptorum, sed regnante Sigismundo Angusto rursus detracta est, praetextu interdicti seu legis cuiusdam, et a rege vindicata. Scbarpam quoque sive Scharfam territorium insulae maioris cum officio piscaturae, et iure LX navium anguillarium, quae Eeitelae vulgo vocantur, idem Alexander Lucae Episeopo donavit, ea conditione, ut ea sibi redimeret a quodam bypothecario possessore. Et redemit is quidem; sed Mauricius Gedanensis sucoesaor eins vendidit Scbarpam Gedanensi civitati; ius

490 BEMLAND UND DAS FBAUENBUBOEB DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP tamen Keitelarnm retinuit et cum Capitnlo pro rata portione partitus est.

Praedia unlla Episcopus initio habnit. Postea condita snnt exstirpatis silvis et in culturam redactis agris: sed pleraque a posterioribus Episcopis rursns vendita. NonnuUa nunc denao excitantur.

Lacus non paucos et piscosos habet Episcopatus et melMcia lucnlenta. Ferarnm quoqne olim permagna fait copia, prinsqnam excinderentur et exstirparentnr silvae ; sunt et moletrinae non infmctuosae. Inde et e subditorum pensitationibus sustentabat se Episcopus cum suis.

Ordines hominum in Episcopatu commorantium et bona possidentium duo snnt: ecclesiasticus et profanns, sive spiritualis et saecularis. In ecclesiastico censentur praelati, canonici, parochi et caeteri sacerdotes et clerici. Atqne hi omnes in tota dioecesi Episcopi potestati et iurisdictioni subiecti sunt. Profanus tria genera hominum continet: nobilitatem sive equestrem ordinem, oppidanos et rusticos. Sunt et liberi nonnulli medii quodammodo inter equites et rusticos et iis fere pares conditione sculteti^, patroni et adyocati pagorum. Qui utrique aeque ac nobilitas equestri militiae ad imperium Episcopi obnoxii sunt, (nam oppidani et rustici, cum opus est, pedestres militant) et insuper arcium muniendarum et reficiendarum onus ferunt. Ab aliis operis ordinariis, itemque a censibus immunes, cum emptitios agros habeant, itidem ac nobilitas. Pensitant tarnen liberi itidem atque nobiles de praediis suis aratralem annonam, pro locorum ratione et ex praescripto privilegiorum suorum. Kempe siiiginem et avenam, vel triticum vel hordeum. Itemque certum pondus cerae et senos nummos sive obolos in professionem subiectionis. Pendit etiam ex agris adscriptitiorum suorum annonam aratralem nobilitas; habet enim ea quoque subiectos sibi pagos rusticos.

Oppidani colendis agris, re pecuaria, cerevisia coquenda et

A. DIE BESCHREIBUNO DES BISTHUHS ERMLAND. 491

▼endenda et opificiis yictnm qnaeritaBt. £ domibns et agris censum Episcopo pensitant; operas vero ad manitionem et utilitatem oppidi sui quisque publicam praestant. , Rustici vero glebae adseriptitii et minuB liberae conditionis agrieolae sunt et ipsi et peeuarii (quod omnibus statibus commane est) et nonnnlli mellificiornm cnratores. Hi et censum de singulis mansis, et gallos, gallinasve, vel anseres pensitant, et ligna convehunt, et operas gratuitas praestant Episcopo, vel suo quisque hero; nee licet eis liberisve eorum maribns ex Episcopatu migrare, nisi se redimant, exceptis iis, qui sacris initiantur, aut literarum studiis sese addixere.

Ab initio fundati Episcopatus exigui census et modicae operae impositae sunt advenis iuxta ac indigenis, propter continentia bella et incultos agros. Quin cum Episcopi praediis earentes operis non indigerent, passi sunt, ut rustici plerique eas parvo redimerent, quod etiamnunc ita durat, vocanturque liberi pagi.

Decimas etiam ex agris omnes ordines profani pensitabant Episcopo et Capitulo antiquitus; verum eae deinde ad parochos translatae sunt.

Jurant antem omnes Status, praeter sacerdotes, fidelitatem et obedientiam novo Episcopo. Porro ex pacto supramemorati Nicolai Episcopi, etiam in novi Regis Poloniae, tanquam domini et protectoris ecclesiae, verba iurant tam Capitulares, quam Episcopales snbditi, quin et praelati, canonici et caeteri beneficiati.

Tributa extraordinaria nuUa imperat subditis suis Episcopus neque Gapitulum. Sed si quid opus est, sacerdotum quidem synodus, profanorum vero ordinum, nempe nobilitatis, ciyitatum, liberorum et scultetorum conventus ab utrisqueHeilsbergam plerumque cogitur. Eins consensu tributum seiscitur, constitutiones novae conduntur, et si quid in conventu Regiarum terrarum Prussiae decretum est, ad suos et Capitulares subditos refert Episcopus, ut eorum assensu approbetnr et suscipiatur. Keque enim ii obnixii sunt communibus illis caeterarum

492 EBMLAND UND DAS FBAUENBUBGEB DOMSTIFT Z. ZEIT V. GOPP.

illaram Prussiae conventibns^ ac neque Capitulum. Solu«  eis interest et praeest Episcopus. Atque hae sunt rationes subditorum Episcopalium. Praeficiantur autem iis per arces et territoria praefecti singuli. Qui iidem sunt curatores rei familiaris Episcopalis, quorum plerique germanice Burgrabii appellantur, nonnalli Gapitanei, addito arcis nomine. Civitatibus vero pecnliariter praesunt magistratus ab ipsis civibus delecti, qui consules yocantur. Ex iis magistri ciyium Brunsbergae tres sunt, in aliis vero oppidis bini, Bisburgi unus.

Est autem totius Episcopalis ditionis unus iudex (Advocatum terrestrem vocant) qui eausas criminales, rixarum, et Yulnerum, itemque fundorum et haereditatum iudicat, eamqne ob rem bis quotannis oppida Episcopo subiecta obit. Alia rero iudicia in oppidis quidem magistratus civiles, in pagis autem sculteti et praefecti exercent. Ab omnibus porro ordine proYOcatar ad Episcopum, exeeptis eriminalibus causis. In civilibus nobilitas non temere se ab alio quoquam, quam ab ipso Episcopo, vel pecnliariter delegatis ab eo iudicibus sive commissariis iudicari sustinet. Sed ad advocatum revertamur. Fenes eum solet esse etiam cura rei bellicae et praefectnra copiarum.

Est et OeconomuS; qui universae rei familiaris EpiscopaUs euram gerit, census et alios proventus coUigit et rationes aecepti et expensi a praefectis exigit, penum et cellam curat, contractus subditorum inter ipsos de fundis admittit et annotat.

Habet etiam Episcopus iudiciorum ecclesiasticorum administrnm, scripturarumque et scribarum magistrum, Cancellarium, et alterum itidem spiritualium iudiciorum vicarium, qui Officialis generalis appellatur. Atque is solet esse unus de sacro eoUegio sive Capitulo, Cancellarius etiam plemmque.

Sed iam perstricto obiter Episcopatu et Episcopo, ad ecdesias ipsi subiectas transeundum est, ordiendumque a matrice sive basilica.

A. DIE BESCHREIBÜKG DES BISTHÜM8 EBMLAND. 493

Cathedralls eeclesia siye Basilica Framnbargensis.

Est ea satis decora et magnifica in coUe , nt iam dictum est, exaedificata et moenibus cincta, intra quae sunt etiam Episcopalis et aliquot canonieorum aliorumque ministrorum ecclesiae domus; caeterae foris sunt in patentibus campis et curiae vocantur, propterea quod habent adiunetos hortos et praedia fere cum re pecuaria.

Praelati.

Ecclesiae secundum Episcopum praesunt praelati et canonici. Snnt autem praelati quatuor. Nimirum Praepositus, Decanus, Cttstos, et Cantor^ iam inde ab initio ab Anselmo primo Episcopo, quemadmodum superius dictum est, constituti (Cantor tamen in eins diplomate Gustodi praeponitur] . Haec sunt autem praelatorum mimia.

Praepositus praesidet Capitulo idque convocat, negotia tractanda ei proponit, suffragii potestatem cuique facit, et secundum ea plura decemit. Ipso absente aut nolente, ut quisque ei loco proximus est, haec peragit.

Decani nlunus est vicariis et choralibus praeesse et cantui ritibusque ecclesiasticis in templo moderari.

Gustos thesauri et suppellectilis ecclesiasticae sacrariique cnram habet; panem, yinum, thus, ceram, ignem et alia necessaria usibus templi et cultui divino suppeditat. Ea per vicarium etiam diaconum administrat.

Gantoris officium est, festis totis duplicibus praecinere choro, siye inchoare yel intonare cantum choralium cum uno de yicariis, cuius yices sunt hebdomadariae. Quod ipse quoque per conductum aliquem de yicariis praestare solet.

Horum nuUus in Gapitulo locum habet, neque emolumentorum uUorum capitularium particeps est. Reditus modo certi anniyersarii penduntur eis a capitulo; praeposito quidem marcae leyes

494 ERMLAND UND DAS FBAUENBURGEB DOH8TIFT Z. ZEIT V. COFP.

sive communes XL, Decano XXVIII, Custodi XX, Cantori XVI. Praeter, qni Ganonicatum simnl obtinent, qnod fit pleromqne. Tunc enim omninm emolamentorum fiunt participes, quemadmodnm alii canonici, et praerogativurn loci et suffragii habent. Caeteraiu in templo divinisque ministeriis (sive sit canonici, sive non, et sive in sacris ordinibus, sive non) prima loca tenent eo, quo dudum enumerati sunt ordine.

Reservarat Anselmns initio sibi et successoribus suis Episcopis etiam Archidiaconi institutionem, et fandavit enm Lncas EpiscopuB (at patet ex eins literis in archivo Heilsbergensi episcopali exBtantibas de anno D. 1503); sed unicuB is fuit. Fnit et SehelaBticus aliqnamdia. Institutus fuit aliqnando etiam Saffraganens, Eivitensi parochia ipsi attributa; sed unicus is quoque fuit.

Totis duplicibus festis si non canat Episcopns, canit praelatos aliquis summum sacrum et vesperas.

Canonici.

Canonici fnerunt quodam tempore XXTTII, novis praebendis octo a posterioribus Episcopis post Anselmnm institntis. Praebendae partim maiores, partim minores, partim mediae vocabantur. Verum eae omnes in sexdecim Pontificis Max. autoritate redactae sunt, ut Anseimus instituerat. Adiuncta est quodam tempore communi Episcopi et Capituli decreto decima septima praebenda S. Andreae nomine, cuius corpus quotannis ad utilitatem et necessitatem urgentem Ecclesiae et Capituli asservatur.

Ordo in templo et processionibus inter canonicos hie seryatuf, ut prima loca teneant presbyteri, deinde diaconi, mox subdiaconi, extrema ii, qui in minoribus ordinibus sunt, etiamsi priores cooptati sive recepti fuerint.

Collegium canonicorum, quod Capitulum vulgo vocatur, est consilium Episcopi, custodes iuris Episcopalis, protectores

A. DIE BESCHBBIBUNG DES BISTHUMS EBHLAND. 495

ecclesiae et subditorum eias, et in basilica adminiBtri Baororam cnltusqae diviBi. Quem partim universi adminlBtrant, partim aliquot simul, partim sisgoli per certas yices hebdomadarias.

Tum demnm autem canonici finnt capitulares, qnando sunt in sacris ordinibus, hoc est, presbyteri, diaconi, vel subdiaconi, et cooptati in coUeginm, mensem unopi circa basilicam in cultu diyino exegerint.

Convenit CoUeginm sive Capitnlum e praescripto statuti quolibet mense eemel. Extra ordinem vero^ quoties opus est, contoeatum a praesidente.

Electio praelatorum et canonicorum communis est Capitulo cum Episcopo, Anselmi Episcopi constitutione. Alternos tamen menses Pontifex Max. usurpat, sive adeo ipsis reliquit vigore pacti, sive ut vocant, compactatorum cum ecclesiis Germaniae, quae hunc etiam Episcopatum complectuntur. Ac priores quoque menses (nempe Januarius, Martins etc.) Pontifici debentur, posteriores ordinariis.

Proventus praelatis et canonicis universe initio ab eodem Anselmo in ditione Episcopali segregati sunt: quaedam terrae cum decimis suis, et iurisdictione et aliis utilitatibus (bis enim verbis iile utitur in suo diplomate). Sed posteriori tempore Episcopus partitus est Episcopatus totius bona cum Capitulo, ita ut duas eins partes sibi retineret, tertiam concederet Capitulo certis limitibus distinctam. Cesserunt autem per sortem Capitulo Allensteinense, Melsacense, et Fraumburgense territoria. una cum iurisdictione, qualem habuit Episcopus, et mero mixtoque imperio.

Inde proveniunt Capitulo emolumenta e moletrinis, praediis, lacubus, silvis, frugibus, censibus, anserum, gallorum, lignorum et aliis pensionibus subditorum. Habet id etiam ins rusticarum operarum, itidem atque Episcopus. Quae partim praestantur, partim redimuntur.

His accesserat paulo ante nostra tempora Tolkemitense terri

496 EBMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOHSTIFT Z. ZEIT V. COFP.

torium cum oppido, a Luca Episcopo et snccessore eius donatam, de quo Buperins mentio facta est.

Acquisivit postea Gapltulum donationibus et emptionibus, Tel aliquo alio pacto nonnulla alia bona et census in ditione Episcopali, partim ab ipsis Episcopis, partim a vasallis eius. Sed in bis iurisdictio summa manet penes Episcopum. Ex bis aatem Omnibus bonis emolumenta quotannis ad basilicam comportantar, et in vicariorum reditus, choralium salaria, fabricam, annirersaria defunctorum of&cia aliaque eultus divini et basilicae onera (quae sustinet antiquitus Capitulum) impenduntur, praelatis et canonicis praebendae, sive corpora earum anniversaria certa ratione distribuuntnr. Praelatis quidem in quovis ordine ecciesiastico, absentibus iuxta ac praesentibus, pro rata portione, quemadmodom dudum notatum est, integra; Canonicis vero aequaliter residentibus quidem sexagenae marcae communes, quod est integrum corpus; non residentibus vero dimidium eius, nempe tricenae marcae, etiamsi non sint in sacris ordinibus. Is tarnen qui est in comitatu et ministerio Episcopi, et nonnuUi alii certis de causis statuto perscriptis absentes residentibus in hoc exaequantur. S. Andreae nomine duplum integri corporis in arcem Aliensteinensem reconditur. Neque enim habent Canonici distinctas et inaequales praebendas, sive ut vocant fundos. Reliqua vero pecunia (exceptis quibusdam rationibus) inter residentes pro portione diligentiae in cultu divino certo anni tempore dividitur. Et antiquitus quidem aequaliter; iam vero nova Cardinalis Hosii constitutione diacono dimidium, subdiacono autem tertia pars eius, quod accipit presbyter. Nuper adeo ad praescriptum consilii Tridentini distributiones quotidianae institutae sunt, et ex ea summa reliqui de sententia nostra in dies certa ratione distribuuntur iis modo, qui missae et minimum duabus horis canonicis interfuerint.

Distribuuntur praeterea certis anni temporibus siligo, avena, foenum, pisces, puUi gallorum, ligna, asseres et alia eiusmodi ad sustinendam remfamiliarem pertinentia. Eorum autem parti

A. DIE BESCHREIBUNG DES BISTHUMS ERMLAND. 497

cipes finnt ii demum, qai iis ipsis diebus, quibns ea distribui oportet, in templo sacris intersant; idqne partim aequaliter Omnibus, partim pro supra memorata portione sacromm ordinnm.

Sunt etiam peculiaria praedia (allodia vulgo vocantur) non procul a basilica, quae cum vacuerint, singula singulis Canonicis petentibuB, secundum Senium, hoc est; pro eo ac prior quisque canonicatum adeptus est, sive sit in sacro ordine sive non, absenti iuxta ac praesenti (dum modo intra praestitutum tempus per procuratorem petat et intra praeteritam biennium vel semel basilicam viserit) a Capitulo gratis conferuntnr.

Domus autem et curiae emptitiae sunt; sed ad eundem modum ut allodia a Capitulo conferuntur. Pretium secundum aestimationem Capitali priori possessori vel haeredibus eins interpolatis pensionibus exsolvitur.

Ordines subditorum profanomm et magistratus ad eundem modum sunt in Capitulari ac in Episcopali ditione, praeter quod Capitulum ultra Bargrabios etiam singnlos Aratres de coUegio suo arcibus et territoriis suis quotannis praeficit, qui administratores vocantur, Fraumburgi vero iudex civitatis.

Luculentior cognitio rerum Capitularium e statutis et rationibus ipsius Capituli petatur. ,

n- 32

B. Die Statuten des Ermländischen Domstifts zur Zeit von Coppernicus. recensere

Die zur Zeit von Coppernicns für das Frauenbnrger Domstift geltenden Statuten waren unter dem Bischöfe Nicolaus von Tüngen gegen Ende des 15. Jahrhunderts (zwischen 1485 und 1489) abgefasst;^ sie sind nach der im Kapitels- Archive aufbewahrten Abschrift von Hipler im ))3picilegium Copernicanum(( 8. 246 — 265 abgedruckt. — Die nächste Redaktion der Kapitels-Statuten fand erst ein Decennium vor dem Tode von Coppernicus statt (unter dem Bischöfe Mauritius Ferber im Jahre 1532).

^ Die Zeit der Promulgation der unter Bischof Nicolaus von Tüngen (1467 — 1489] neu redigirten Statuten des Ermländischen Domstifts lässt sich ausreichend bestimmen; sie muss innerhalb der Jahre 1485 bis 1489 erfolgt sein. Die letztere Grenze ist durch das Todesjahr des Bischofs Nicolaus von TUngen gegeben (er starb am 14. Februar 1489). Andererseits kann die Redaktion aber frühestens in der zweiten Hälfte des Jahres 1485 erfolgt sein, da der an letzter Stelle aufgeführte Domherr Andreas Tostier de Cleetz erst am 4. Juni 1485 in das Kapitel aufgenommen wurde.

Das Ermländische Domstift war von dem ersten Bischöfe Anselm im Jahre 1260 fundirt und durch ein zweites Dokument d. d. 27. Jan. 1264 bestätigt worden (Cod. Diplom.-Warm. I, 85).

Die ältesten von (Anselm us selbst entworfenen Kapitel-Statuten waren bald als unzulänglich erkannt. Aber erst der Bischof Job. Stryprock (1355 — 1373) beantragte eine durchgreifende Umgestaltung bei der päpstlichen Kurie; seinem Nachfolger Heinrich Soerbom war es vorbehalten, die neuen Statuten im Jahre 1384 zu veröffentlichen. (Voigt Cod. diplom. Pruss. y, 27.) Fernere Abänderungen werden uns aus dem Jahre 1393 und dann weiterhin bis zum Jahre 1423 vereinzelt gemeldet. (Cod. diplom. Warm. III, 119. 251. 323. 344.)

(1) In nomine Domini Amen. Nos Hicolaus Dei et apostolicae sedis gratia EpiscopnB, Enoch praepositus, Ghristianns Decanus, Thomas Werner Gustos, Thomas Kynast Cantor, Werneras Hederich, Hieronymns Waldow, Johannes Czannaw, Leonardus de Loyden, Caspar Velkener, Zacharias Tapiaw, Martinas Achtisnieht, Mathias de Lannaw, Lucas Watczelrode, Helias de Darethen, Andreas Tostier de Gletz — Gapitulum ecclesiae Warmiensis capitulariter congregatum — : Attentis yariis additionibus et declarationibus circa antiqua dicti Gapituli statuta dudum editis et in diyersis locis librornm eiusdem Gapituli sparsim contentis easdem cum statutis ipsis in unum comportando pro honore dei ac bono ac tra^quillo statu ecclesiae ac Gapituli eiusdem ordinamus et statuimus infrascripta. Et quia sanctorum patrum tradit auctoritas, quod beneficium datur propter officium, etiam quia haec fuit dictae ecclesiae fundatorum et eorum, qui sua ei beneficia contulerunt, intentio, ut in ea honor dei sanctorumque illius frequentaretur in divinis.

(2) Statuimus primo, ut in eadem Warmiensi ecclesia missarum et alia tarn diuma quam nocturna pro Yivis et defunctis ab ecclesia catholica instituta officia eo modo et ordine peragantur, quo magis placari deus et sanctis eins exhiberi possit reverentia maior, laudabili tarnen et diu in eadem ecclesia frequentato non mutato ordine. Eo etiam moderamine semper adhibito, ut in eo maior solicitudo habeatur, quod in conspectu dei magis sit ac^ ceptum.

32*

500 ERMLAND UND DAS FRAÜENBÜRGER DOMSTIPT Z. ZEIT V. COPP.

(3) Item statuimus et ordinarnns, qnod Canonici Wannienses maiores praebendas obtinentes, de quibus tantum Statuta infrascripta intelligi volumus, nisi de mediis et minoribus praebendis, praebendatis et de vicariis mentio fiat specialis, teneantnr secundum ordinem curiarum ebdomadas in ecclesia hoc modo, nt in festis totnm duplicibas in ipsa ebdomada occurrentibüs Canonicus, quem ebdomada contigerit, per se yel per alium Canonicum ipsine festi officium in ecclesia peragere, a primis vesperis incipiendo usque ad Completorium festivae diei inclusive. (Nisi festum ipsnm die Sabbati evenerit.) Tunc enim Canonieus immediate sequens Secundas vesperas cum Completorio, si extra Qnadragesimain fuerit, in XLma autem solum Completorium teuere sit adstrictus. Quo . . (?) hoc enim ebdomadam a meridie unius Sabbati inchoari et in meridie alterius Sabbati immediate sequentis terminare censemus. In festo autem duplici aut semiduplici celebri Canonieus ebdomadarius solum Missam summam per se vel per alium Canonicum cantare tenebitur. Reliquum vero ipsius festi officium per Vicarium ebdomadarium compleatur. In utrisque tamen festiyitatibus ministros altaris in prandio procurare tenebitur. Et si praemissorum aliquid^ adimplere neglexerit, panum distributionis proximo p6st negligentiam occurrente sit privatus ipso facto in poenam negligentiae sie commissae.

(4j Item statuimus, quod Ebdomadarius omnibus horis canonicis infra suam ebdomadam per Chorales decantari consuetis a principio usque ad finem in stalle residendo personaliter Interesse teneatur diligentemque caram adhibere, ut chorales ipsi cum debita reverentia et'integritate officia deyote perficiant. Ipso tamen legitime impedito per alium Canonicum poterit eins suppleri praesentia, nisi ratione legationis yel infirmitatis excusetur. Ipse etiam Ebdomadarius negligentiam, irreyerentiam aut insolentiam dictorum Choralium dominis eorum dennnciet, qui si in corrigendo negligentes fuerint, de hoc per Ebdomadarium relatio fiat in Capitulo ex tunc de proximo celebrando. Negligenti

B. DIE STATUTEN D. ERMLÄKD. DOMSTIFTS Z. ZEIT V« COPP. 501

in praemissis et pro qnalibet hora unns scotus de proxima distributione sabtrahatnr. Ghorales vero ex suoram negligentia dominomm iurisdictioni capitali subiacebnnt.

(5) Item statttimus, quod, quotiens dominum Episcopnm contigerit divina in ecclesia Warmiensi celebrare^ dno Canonici receptione inniores teneantur induti sacris yestibng, innior eorum Epistolam et immediate sequens Evangelinm legendo eidem ministrare. Duo quoque ex praelatis seu illis deficientibus seniores Canonici apnd altare in missa et in thurificando eidem assistant iuxta laudabilem consnetudinem observatam. In festis etiam totis dupli- ^ cibus aliisque diebus lectiones et homilias et Tersng ad Responsoria aliaqne per inniores Canonicus legi et cantari consueta numero et modo pront per consnetudinem tentum est, sub debitis distinctionibtts et accentibus congrue et intelligibiliter legendo et cantando diligenter perficiant. Quod si aliquem eprundem nondum sacrum ordinem ad praemissa rel aliquod praemissomm requisitum contigerit suscepisse, vel fore alias legitime impeditnm, extunc faciat, ut per aliquem habilem exCocanonicis huiusmodi ministerium exequaturnec eundem causa quaecunque excusabit, quin ministerium ipsum vel per se vel surrogandum per eum compleatur. Absurdum est enim, quod seniores supplere debeant negligentias iuniorum, qui de iure communi etiam servire tenentur senioribus. Et qui culpabilis repertus fuerit in praemissis, pro primo articulo in uno fertone et pro singulis aliis totiens quotiens in duobus scotis de praebenda sibi defalcandis puniatur.

(6) Item statuimus, quod in ecclesia Warmiensi in stallis, processionibus aliisque domini cultum tangentibus ordinatio iuris communis servetur, qua caveturj, quod presbyteri primum locum, diaconi 2imi, subdiaconi 3uiu, et sie de reliquis obtineant ordinatim, etiam si posterius sint recepti. Et si quis contravenire praesumpserit, per praelatum superiorem una cum Capitulo totiens qnotiens in panum distributionibus puniatur.

(7) Item, ut numerus in choro servientium siye psallentium

502 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.

continnata integritate perduret, statuimus, quod unllus Canonicorum choralem Bunm infra horas divinas, per ipsos decantari eonBuetag, nullius officii sen ministerii praetextn extra chomm evoeet. Nee ipse ehoralis, enius ad hoc persona et industria censetor eleeta, ab eodem choro se absentare praesnmat, nisi in magna necessitate super hoc a Ganonico Ebdoniadario licentia petita fnerit et obtenta. Ordinationibus nihilominns memoratis choralibns, quoad poenas pecnniarias pro eorum negligentiis infligendas datis. in suo robore permansuris.

(8) Item Statuimus, qnod deinceps unllus Canonicomm optet aliquod altare in ecclesia Warmiensi, sed sit altari sibi per prae^ decessorem snnm dimisso contentns, salva consuetudine de primis quatuor altaribns per praelatos maioribns praebendis praebendatos eligendis hactenns observata. Et quotiens ratione eleetionis hninsmodi aliqnod altare yacare contigerit, iuxta seninm et modnm alias consuetnm optio altarinm habeatar. Quodque quilibet Canonicus, etiamsi absens fnerit, in festis totum duplicibns in primis vesperis, in matutinis et summa missa dictorum festorum, in festis vero duplicibus eelebribus et quatuor doctorum in primis vesperis et matutinis in suo altari duos cereos ardentes secundum landarbilem consuetudinem habere teneatur. Praeterea Vicarius habens Vicariam certe dignitati vel praebendae annexam in altari coUatoris sui missam teneatur celebrare, dum tamen per coUatorem suum sibi quoad huiusmodi officium de luminaribus faerit praevisum competenter, nisi de voluntate eiusdem collatoris aliter fuerit ordinatum.

(9) Item Statuimus, quod quilibet Vicarius et praesertim habens reditus, qui redimi possunt, Ganonico sive praelato, eui Vicaria sua assignata est, numerum marcarum seu redituum et copias literarum sive instrumentorum desuper confectorum cum exhibitione originalium, quotiens requisitus fuerit, tradere teneatur, in sua vero absentia eins procuratori. Praebenda autem vacante Seniori Gapituli praesentet easdem. In morte autem ultimae

B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIPT8 Z. ZEIT V. COPP. 503

Tolnntatis suae execntores literas originales, sive instrumenta publica, eidem Ganonico vel eins procuratori, si praesens non fuerit, vel alio modo praedicto per iuramentum sunm de more Capitüli integras pront faerint offerant et illaesas.

(10) Item pro conseryatione communiam yicariamm Statnimus, quod confici debeant duo registra sive inventaria einsdem tenoris omnium fmctuum, reditnnm, literamm, omamentorum et attinentinm eamndem vicariamm et elymosinarnm , quomm unum apud Capitnlum, reliquum yero apud Yicarios seu Seniores eorundem permanebunt debeantque singulis annis certi per Capitulum deputari Canonici, qui bis in anno, yidelicet feriis Sextis, Quatuortemporum, post diem Ginerum et festum sanctae Crucis cum senioribus aut procuratoribus ipsorum Vicariorum concurrant de capsa ad capsam altarium yel alias iuxta exigentiam registrorum integritatem literarum, redituum, proyentuum, omamentorum et attinentiamm yisuri. Quod si aliquis Vicariorum aut Elymosenariorum in censibus aut attinentiis huiusmodi detrimentum ylcariae suae sua desidia, negligentia yel malitia quomodolibet intulerit, aut literas censuum, redituum yel omamenta praedicta per se yel aUum exhibere non curayerit, a perceptione frnctuum et iurium yicariae, yel elemosynae, necnon distributionum , per praelatum aut Ganonicum seniorem salyis aliis poenis a iure expressis irremissibiliter suspendatur, donec yitium huiusmodi realiter purgayerit et cum eflfectu. Mortuo yero Vicario yel Elemosynario ciyiliter yel naturaliter, Aructus, reditus, iura et bona eins, quaecunque mobilia et immobilia sint an'estati. Et ne fraus contra hanc ordinationem fabricari yaleat, executores testamentorum infra XV dies Gapitulo testamentum ipsius, si quod fecerit, edere et praesentare teneantur cum effectu. Et testamentum siye ultimam yoluntatem huiusmodi unllo modo exequantur, nisi de indemnitate beneficii sie yacantis sufficienter cautum fuerit et proyisum in Omnibus, prout supra est expressum.

(11) Item Statuimus, quod Ganonicus de noyo intrans ad

504 ERMLAND UND DAS PEAÜENBüKGEB DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.

fabricam decem, et pro omatibus ad divinam officium spectantibus octo marcas infra qninqiienmam a die reeeptionis suae computandum solvere teueatur. Si autem dietns Ganonicas in ipso introitn etiam praelaturam aliquam assecutus fuerit, addat ratione praelaturae huiusmodi marcas duas pro dictis omatibus infra terminnm supradictum. Sed si post lapsum quinquennium praelaturam consequetur, solvat dictas duas marcas a tempore reeeptionis ad eandem infra annum. Quodsi eundem, ut praemittitur, per cessnm Tel decessum dicta beneficia aut alterum eorundem dimittere contigerit, de sua praebenda aut bonis tantum retineatur.

(12) Item Statuimus, quod nuUus Canonicus de novo intrans aliquam distributionem percipiat. nisi pistoriae de quadraginta Marcis satisfecerit, prout est hactenus observatum.

(13) Item Statuimus, quod Canonicus de novo intrans et residens censeri volens debeat apud dictam ecclesiam animo residendi XXX quotannis diebus singulis ipsorum duabus boris canonicis ad minus in loco^ ubi cantantur, a principio usque ad finem interessendo^ sola panum et cervisiae perceptione contentus permanere. Quibus expletis si in eodem animo continue residendi permanserit, familiamque quotidianam et expensas ac apparatum, quem ordo rei familiaris exposcit, habere visus fuerit, ipsum residentem censeri et, nisi aliud sibi obsistat, infrascriptarum distributionum participem fieri posse deelaramus.

(14) Item Statuimus, quod annus residentiae apud dictam ecclesiam quoad perceptionem fruetuum praebendae incipiat a feste beati Martini Episcopi et Gonfessoris.

(15) Item Statuimus. quod Canonicus, qui in praefato festo Sancti Martini usque ad pulsum primarum Yesperarum festi Assumptionis gloriosae Virginis Mariae continue residens fuerit, praebendam integram, marcas scilicet XL intelligatur deseryisse, quas de censibus in proximo festo sancti Martini tunc immediate sequente colligendis percipiat et, si infra dictum tempus quicunque Canonicus esse disierit, tunc medietas praebendae et ultra eam

B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIFTS 2. ZEIT V. COPP. 505

pro singnlis septimanis usqne ad tempus desinentiae dimidia marca monetae currentis sibi cedat pro praebenda.

(16) Item, ut Canonici ab illicitis evagationibus refrenentur, ex qnibüs pleramque laicis datur occasio eisdem detrahendi, Statuimas. quod Ganonicus residens, qui se nltra XXX dies continnos ab ecclesia duxerit absentandnm , tarn panum et Qervisiae quam aliarum rerum distributione carebit, quonsque denuo visus faerit in divinis, nisi super ulteriori tempore a Gapitulo licentia petita fuerit diutins abessendi.

(17) Item Statatum, quod Ganonicus modo quo supra residens, qui in festivitatibus et aliis diebus infrascriptis aut infra Vn dies dictas festivitates dictosque dies immediate sequentes ad minus duabus horis canonicis a primis vesperis incipiendo in loco, ubi cantantur, ex integre interfuerit, percipiat res et pecunias, ut sequitur.

De feste S. Martini Episcopi et Confessoris ligna pro hieme distribnenda.

Item de feste Natalis domini marcas III pro offertorialibus, porco etc.

Item de Dominica Este mihi victualia pro Quadragesima distribnenda aut eorum loco marcae quinque.

Item de magna Quinta feria ligna pro aestate assignanda.

Item de feste Paschae marcae II pro o£fertorialibus.

Item de feste S. Joannis Baptistae foenum, camales et angttillareS; scilicet marcae quatuor.

Item de feste dedicationis ecclesiae pro offertorialibus marcae II.

Item de feste S. Michaelis mel consuetum distribui.

Item de feste S. Dionysii victualia tunc distribnenda vel eorum loco marcae II.

(18) Item Statuimus, quod Ganonicus residens, qui interfuerit yigiliis ab exordio quarti psalmi usque ad inceptionem laudum inclusive et missis a cantu kyrie eleison usque ad Agnus Dei,

506 EBMLAND UND DAS FRAÜENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP quae pro commemoratione praelatornm, Ganonicorani; mimBtoram et benefactornm ecclesiae Wannieusis singulis Qnintis feriis Quatuortemponim peragantnr, pecunias, qnae pro consolatione dari consueverunt ; et qui vigiliis et missis, quae Capitulares nominantar , modo praemisso interfuerit, denarios yinales et custodiales pro rata de singnlis dietomm oeto commemoratoniin percipiat. Quodsi in aliqua earum vigiliis tantum interfnerit et non missae, ant missae et non vigiliis, nihil distribntionis percipiat de eadem. Tempus vero decantandi missam pro defanctis feriis sextis Quatnortemporam semper et immutabiliter erit immediäte post tertiam, qoae et tota nsque ad finem propter solemnem commemorationem omnium defunetorum Warmiensis ecclesiae decantari debebit. In aliis autem missis, scilicet Capitularibns. et in Änniversariis celebrandis, talis ordo habeatnr, quod ipsae immediate ante summam missam decantentur. Huic qnoqne statuto adiicimns, quod Ganonicus, qui in aliis änniversariis vigiliis tantnm vel missae tantum modo praedicto interfnerit, de vigilialibus tunc distribuendis dimidiam tantummodo percipiat portionem, alia medietate praesentibus distributa.

(19) Item Statuimus, quod nullus beneficiatus ecclesiae Warmiensis ad perceptionem fructuum beneficii sui admittatur , nisi absens per procuratorem suum et veniens ad residentiam personaliter solitum praestiterit iuramentum.

(20) Item Statuimus, quod Canonicus ad realem possessionem praebendae snae, quae exhibitione duorum panum et unius canthari cerevisiae traditur, per Gapitulum receptus, etiam si absens fuerit, iuxta antiquam observantiam praebendam quadam Actione iuris, in festo D. Martini dimidiam praebendam intelligatur deservire. Et quando apud ecclesiam resederit, pro qualibet septimana resi dentiae suae dimidia marca pro praebenda sibi cedat, qnemad •

modum superius de praesentibus est expressum. Fructuum quoque allodii sui si quod habet, non obstante huiusmodi absentia plena poterit perceptione gaudere, ita tamen quod de huiusmodi dimidia

B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIFfS Z. ZEIT V. COPP. 507

praebenda ad fabricam sive pro reformatione eccleBiae una cum praesentibus Canonicis aequaliter contribuere teneatnr.

(21) Item Statuimus, quod propter exilitatem fructnum praelaturarum praelato de lieentia Episcopi vel Capituli qnacnnqne de causa absenti integri cedant annuatim fructus suae praelaturae, proviso ne ipsae praelaturae in oneribus suis debito fraudentur obsequio.

(22) Item Statuimus, quod Canonicus de licentia Episcopi et consensu Capituli in studio privilegiato existens percipiat integram praebendam, ultra quam de consolationibus et vinalibus marcae quindecim, quas in Quatuortemporibus et Capitularibus defunctorum commemorationibus eo modo, quo eas Canonicus residens deservit, ipse deservisse intelligatur , sibi pro subsidio cedant, quod etiam cum eis, qui apud medicos vel in peregrinatione fuerint, volumus observari. Dummodo tamen iurent, quod sine fraude propter causas praedictas aut aliquam earum se absentant^ ne divinus cultus per figmenta defraudetur.

(23) Item Statuimus, quod Canonicus residens per dominum Episcopum Yocatus vel per eundem de consensu Capituli in legatione intra tamen provinciam vel partes Prussiae missus poterit tanquam residens ac divinis interessens praebendae fructuum pro tempore distribui consuetorum plena perceptione gaudere. Si autem sit vocatus in continuum commensalem assumptus, et de familia dicti domini Episcopi esse coeperit, aut per eundem extra dictas provinciam aut Prussiam etiam de consensu Capituli missus fuerit, illa praerogativa gaudebit, quae studentibus supra dinoscitur esse concessa.

(24) Item Statuimus, quod si Canonico simplici vel etiam praelaturam habenti, qui praebendam et praelaturam suas per annum pacifice possederit, super eis aut altera earundem post lapsum dicti anni lis mota fuerit, et pro defensione iuris sui de licentia Episcopi et consensu Capituli se absentandum duxerit,

508 EEMLAND UND DAS PRAUENBURGEE DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP lite dnrante ultra integram praebendam qnindecim marcas Stude&ti dari seu snperaddi consuetas, eo modo quo praesentibas Canonicis diBtribnuntur 7 pro subsidio percipere valeat aimnatim. Insaper idem Canonicus vel praelatus sie litigans, ut praefertar, aut etiam ex Yoto vel propter indulgentiam limina sanctorum visitare proponens ad stadinm vel ad medicos causa consilii vel recuperandae sanitatis ire cogitans, vel consimili honesta et legitima causa oc~ currente, dummodo diyinis secundum tenorem statuti praesentialiter interfuerit et cum favore et licentia Capituli aliqua praemissoram fecerit, mellis, lignorum, foeni et consimilium) ac si per sequentem annum residere intenderet, pro rata interessentiae licite percipere valeat solitam distribntiouem.

(25) Item Statuimus, quod praelatus seu Canonicus, quocunqoe loco et tempore mortuus fuerit, habeat post mortem annum gratiae, videlicet quod sibi medietas praelaturae vel praebendae suae anno sequenti annum mortis suae integre debeatur.

(26) Item Statuimus, quod amici et heredes, executores seu etiam familiäres Canonici testati decedentis curiam canonicalenoi, quam ipse reliquerit, per viginti continuos dies ipsius mortem immediate sequentes inhabitare panesque de pistoria distribni consuetos dicti Canonici praemortui nomine infra dictos viginti dies dumtaxat percipere possint. Indeque abeuntes omnes res mobiles, quae ad eundem Canonicum, dum ^averet, pertinebant, facere poterunt deportare. Proviso tamen. quod Capitulum deputet unum de Canonicis, qui inventarium de rebus immobilibus ibidem remanere debentibus faciat, et sie de servandis cautionem recipiat ab executoribus et heredibus ipsius Canonici defuncti, ut curiae non spolientur.

(27) Item Statuimus, quod Canonicus de novo intrans, qui in praebendae suae real! et pacifica possessione per annum fuerit, residentiamque personalem modo quo supra facit, secundum ordinem receptionis suae possit et valeat domum canonicalem et allodinm, cum vacaverit, a die notitiae vacationis apud ecclesiam

B. DIE STATUTEN D. ERMLInB. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPP. 509

infra yiginti dies dumtaxat optare. Et qni sie optaverit, summam, ad quam curia sive domus canonicalis per Gapitulum (ad quod solum huiusmodi taxatio pertiuebit) taxata fuerit, infra biennium proximum, unam videlicet medietatem in primo, reliquam in secundo anno, Ganonico ipsam dimittenti aut procuratoribns eo abeunte, seu Executoribus suis ipso iam defuneto, nisi ipsi in tempore seu in summa mitins agendum duxerint, sine diminutione persolvet. Pro allodio vero prima vice per eundem optato et pro animalibus inibi receptis magistro pistoriae yiginti marcas infra annum irremissibiliter solvere sit astrictus. Tunc enim curias et allodia optare posse decernimus, cum aut per cessum aut per decessum seu per alterius optionem vacaverit. Et si infra praedictos viginti dies optata non fuerit, domus quidem manebit apud Canonicum aliam optantem, sed allodium ad pistoriam divolvatur, possunt tamen per quemcunque habilem Canonicum quandocunque optari.

(28) Item Statuimus, quod Canonicus unam tantum curiam canonicalem habens et eandem yendens de cetero aliam yel eandem vendere yel emere non debeat nee yaleat, cum yideatur cessisse iuri suo. Et quia yarietas in personis ecclesiasticis dinoscitur reprobata, idem yolumus in allodiis obseryari.

(29) Item Statuimus, quod Canonicus de licentia domini Episcopi et consensu Capituli studii peregrinationis , defensionis iuris sui super praebenda aut praelatura, recuperandae sanitatis apud medicos, legationis domini Episcopi aut Capituli causa absens, seu etiam in curia et de familia dicti domini Episcopi existens, licet residentiam apud ecclesiam non fecerit personalem, dummodo tamen praebendam suam pa,cifice per annum possederit, pro tempore huiusmodi absentiae suae curiam canonicalem et allodium aut alterum illorum per procuratorem suum dumtaxat apud ecclesiam a die notitiae yacationis infra yiginti dies continuos possit optare. Qui se autem ex quacunque alia causa de licentia tamen Episcopi et consensu Capituli duxerit absentandum et alias habilis

510 ERMLAND UND DAS FBAÜENBURGEB DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.

ad optandum fuerit, optanti curiam canonicalem et allodium, nt praemittitur, infra bienium tantum a die recessus sui sibi sit coBcessa facultas.

(30) Item Statnimus, quod CanonicnS) sive praesens faerit sive absens, curiam canonicalem aut allodium faabens ad dictamen Gapituli etiam nulla optione instante curiam et allodium huiusmodi per se aut procuratorem suum restaurare teneatur, et si quomodolibet temerarie contradictum fuerit, per retentionem fructuum praebendae et allodii compescatur et tamdiu, quousque aedificia reparayerit, optandi aliam curiam vel aliud allodium sit potestate privatus. Magister quoque pistoriae, quod sub sua ga-bematione esse dignoscitur, de fructibus allodii, si suae gubemationis tempore defectuosum effectum fuerit, reformare teneatur. Yolentes igitur iam dictas reformationes facere aut utilia aedificia de novo engere, possint percipere ligna Gapituli et alia materialia more solito expensis restitutis pro eisdem, illaque nequaquam a talibus curiis et allodiis alienare quomodolibet praesumant; quod si fecerint, de alienatis ad satisfactionem irremissibiliter teneantur.

(31) Item Statuimus, quod Ganonicus allodium habens et aliud optare volens id Gapitulo debeat intimare. Non tamen ad optandum admittatur, nisi prius per specialiter deputatos yel deputandos a Gapitulo infra octo dies extunc sequentes allodium eundem dimittendum visitatum fuerit. Quod si in aedificiis vel alias defectuosum reperiatur, ad aestimationem visitatorum huinsmodi aut aliorum bonorum yirorum tantam pecuniarum apud Gapitulum deponere debeat summam, cum qua merito yaleat allodium ipsum sie dimittendum reformari per suum successorem. Qua reformatione per ipsum successorem facta, idem successor «it astrictus de expositis et perceptis in huiusmodi reformatione coram Gapitulo plenariam facere rationem. Qua peracta, si de praedicta summa deposita aliquid superfuerit, antecessori restituatur. Si yero ultra ipsam summam aliquid rationabiliter

B. DIB STATUTEN D. BBMLAND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPP. 511

exposueiit, per antecessorem suppleatur. Quodqne si optare yolens allodii per eam dimissi reformationem sais malaerit laboribus et Bumptibns infra certum et competens tempus facere, id dispositioni Capituli omnino relinquatur. Si vero propter negligentiam possidentis, per aedificiorum deformitatem aut collapsum aliqaod allodiam contigerit verisimiliter in censibus diminid, ne snecessoribuB desidia Ben negligentia praeiudicet possidentiB, ipse possesBor poBBit et debeat poenam per Gapitnlum infligendam ad debitam ipsioB allodii reformationem compelli. Porro si Canonicus cedens aUodium deformatom et roinosnm dimiserit, omnes fructns, iura et obventioneB aliaqne bona per eum relicta, testamentiB aliisque nltimis voluntatibnB quibuslibet non obstantibnB, praesentium auctoritate sint arrestata ipso facto, quousqne pro reformatione allodii huiusmodi congraa portio iuxta dictamen bonorum yirorum, ut praemittitur, de bonis sive relictis ipsius deputetur.

(32) Item Statuimus, quod Canonicus de valore curiae suae et de animalibus in allodio buo ultra extimationem yiginti marcis existentibuB et etiam de alüs rebus quibuscunque per ipsum in dictis domo et allodio vel alibi ubilibet habitis et possessis, prout hactenns de laudabili consuetudine est observatum, possit tam in vita quam in morte libere disponere, prout suae placuerit voluntati. Quod si ante dispositionem de rebus praedictis ipsum decedere contingat, Gapitulum de omnibus supradictis in utilitatem eeclesiae libere disponere possit.

(33) Item Statuimus, quod Administrator et aliii Canonici officiati Capituli, quando praeficiuntur, totiens quotiens iurent officia fideliter et legaliter exercere.

(34) Item Statuimus, quod Administrator electus iuret, quod omnem censum de territoriis Melsagk et AUensteyn, quando eum perceperit, Capitulo vel eins deputatis integre praesentet. De lignis vero pro subsidio subditorum Capituli et de mulctis, pro qualitate personarum, iuxta bonam eonscientiam distribuat et re

512 ERMLAND UND DAS FRAUENBÜRGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP mittat, pront sibi visnm fuerit ezpedire. De siligine autem sine licentia Capituli vendere non praesumat.

(35) Item Statuimus , qnod Administrator Capituli absolntus ab omcio administrationis registrum, in quo villae eeDsns et bona Gapitularia sunt conscripta, et vasa argentea et omnia Gapitnli clenodia ac alia ad castri Allenstejn munitionem et provisionem pertinentia, ac etiam in curia Melsag existentia, yidelicet in bombardis, balistis, bladis atque aliis cum inrentarii exhibitione dicto Gapitulo praesentare et rationem facere teneatur de eisdem.

(36) Item Statuimus, quod Administrator Capituli Capellanos seu Burgravios in Allensteyn et in Melsag constituere non debeat, nisi de personis talium in Capitulo capitulariter concordatnm eit et consensum.

(37) Item Statuimus, quod nuUus Canonicus subditis Capituli rusticalia servitia, quae vulgariter Scharwergk nuneupantur, qualiacunque audeat imponere, nisi et hoc competat rationi officii sibi iniuncti nee tunc pro suo aut alterius privato commodo id sibi liceat facere, nisi prius petita licentia et obtenta. Praeterea huic statuto adiicimus, quod nuUus praelatus yel Canonicus de communibus bonis seu locis Capituli vel fabricae ecclesiae Warmiensis sine licentia et consensu Capituli se intromittere seu ea sibi usurpare praesumat. Et si aliquem forte ex ignorantia Tel ^alias in hoc excedere contigerit, vel aliquis retroactis temporibus iam forsan excessit, postquam de hoc Capitulo constiterit, requisitas per Capitulum secundum dictamen eiusdem Capituli, hoc infra unius mensis spatium a tempore requisitionis huiusmodi immediate computandum emendare et Capitulo praedicto de hoc necnon damnis, quae exinde provenerunt seu provenient, realiter satisfacere teneatur, quacunque contradictione non obstante.

(38) Item Statuimus, quod singulis annis in Capitulo generali, quod circa festum omnium sanctorum celebrari consuevit, duo de Canonicis deputentur, qui in coUectionem census in Melsag et in Allensteyn cum Administratore Capituli constituti omnes defectus

B. DIE STATUTEN D. ERMLAND. DOMSTIFTS Z.. ZEIT V. COPP. 513

tarn in hominibus quam in territorii statu a scnltetis et dnobus consnlibuB singnlarum villarnm tnnc etiam censum praesentantibus, sen aliis quibuscnnqne praedictoram territoriornm incolis debite et studiose perquirant, quos curent iuxta posse provide reformare, graviores yero casus pro eorum reformatione ad Capitulnm referentes. Qnodsi forsitan dno Canonici praedicti vel alter eomm legitime impediti sen impeditns officium huiusmodi temporibus praedictis exercere non poterunt vel poterit, Capitulnm alium sen alios loco illomm poterit snrrogare.

(39) Item nt debitus honor Officialibns Capitnli deferatur, Statnimns, qnod quiUbet Officialium Capitnli sie sua iurisdictione ntatur, nt falcem snam a messe prohibeat aliena. Et ne qnis errori suo ignorantiae velnm praetendere yaleat, praesenti duximus statnto declarandnm, quae ad quem debeat inrisdictio pertinere. Administrator enim in duobus districtibus AUensteyn et Melsag, Judex civitatis Warmiensis in civitate ipsa et intra suae libertatis terminos, Magister pistoriae in msticos ad eandem pertinentes qnoad exactionem censuum, in molendino quoque in dicta civitate sito et in aliis locis ad dictam pistoriam pertinentibus, et Magister silvamm in villis in districtu Frawenburgensi sub ditione Capitnli constitutis, prout hactenus de consuetudine longaeva observatum est, iurisdictionem retineant. Praeterea quilibet Officialis, cui pro executione officii sui aliqui de subditis Capitnli deputantur, pro tempore deputationis huiusmodi super negligentiis et excessibus animadvertere poterit in eosdem. Porro cuilibet Canonico in curia canonicali et allodio suis inrisdictio salva consistat. Non tamen volumus sie ad praedictos iurisdictionem pertinere, ut eam a Capitulo penitus abdictemus, quin immo Capitulum ipsum praemissis non obstantibus per viam appellationis a subditis ipsius universis et singulis libere poterit adiri, et nihilominus iam etiam a praedictis personis iudicata citra earundem iniuriam, prout eidem videbitur, ex officio suo in melius reformare. Postremo si quis adversus quempiam de alterius iurisdictione existentem aliquid

II. 33

514 ERMLAND UND DAS FRAUENBÜRGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.

qnaestionis habuerit, ille etiamsi Ganonicns fuerit, coram suo enin conveniat iadice, cains diffiuitiouem suatineat. Vel certe si se yerisimiliter gravatnm senserit, facultas sibi maneat ad Gapitalam provocandi.

(40) Item nt casus improyisi, qui sine expensis declinari non possunt, sustentamento providentiae facilius tolerentur, Statuimus, quod Administrator Capituli in virtute praestiti iuramenti singulis annis praesentare debebit Thesaurario ad hoc per Capitulum deputato de censu coUecto circa festum Nativitatis Christi in territorio AUensteyn XII marcas, etiam antequam censum ipsum aliis distribuat. Unde expensas inopinatas Capitulum facere et odiosam contrahendi debita necessitatem yaleat evitare.

(41) Item Statuimus, quod nuUus Canonicus arma qaaecunqne ad Capitulum deferat, et quod in Capitulis debita servetur honestas. Nee aliquis Capitularis vocem suam praeproperet, sed iuxta ordinem quilibet libere proferat votum suum. Nee aliquis Capitularis contra alium Capitularem in verba inhonesta, contumeliosa aut iniuriosa prorumpat vel votum suum impediat. Alioquin sit privatus pane et cervisia ad arbitrium Capituli, donec Capitnlo et personae offensae satisfecerit de praemissis.

(42) Item Statuimus, quod gesta et gerenda Capituli secreta, quae pro talibus per praesidentem de voluntate Capituli declarata fuerint et nihilominus illa, quae quis in Capitulo existens protestando dicit se capitulariter dicere vel facere, nullus sub poena praefati iuramenti revelare audeat, quousque per Capitulum decretum fuerit propalari.

(43) Item Statuimus, quod quilibet Canonicus obtenta a domino Episcopo abessendi licentia etiam a Capitulo personaliter vel necessitate urgente per alium eandem petere teneatur; quod si facere contempserit , in suo reditu per XXX dierum spatium panis et cerevisiae distributione in poenam temeritatis huiusmodi violatae consuetudinis irremissibiliter sit privatus.

B. DIB STATUTEN D. EBMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPP. 515

f

(44) Item Statnimus. qnod habeatur campaua CapitulariS) qaae pro nuUo alio usu nisi pro Canonicomm Capitulari convocatione ad mandatum praesidentis pulsetur totiens, quotiens Gapitnlum fuerit faciendum vel litera cum maiori Sigillo Capituli sigillanda. Motns autem pulsandi talis observandus est, quod tribus vicibus more solito pulsetur et ad huiusmodi pulsus hora tertiär um, id est post primam sive maturam missam, conveniendnm est, sed nbi magis ardua, et in qnibus acceleratione opus est, veniunt tractanda negotia, post tertium pulsum quaiio, sed differenter ad unum scilieet tantummodo latus pulsando, campana pulsari debebit, ut per hoc detur intelligi, quod mox pulsu -finito capitularis sit conventio necessario facienda.

(45) Item ut nobis et subditis nostris, qui pro causarum decisionibus ad nos frequenter confugiunt, salubrius consulatur, Statuimus, quod singulis primis sextis feriis octo mensium usualium Kaiendario inscriptorum, si festum celebre non impedierit, alioquin proxima die präecedente, in qua tale festum non occurrerit, Canonici praesentes ad sonum campanae Capitularis, sive ad hoc Petitor appareat sive non, ad celebrandum Capitnlum convocentur. In Januario autem, Majo, Augusto et Noyembre propter congregationes generales, quae in eisdem quatuor mensibus, videlicet in crastino Agnetis, Johannis ante portam Latinam, Agapiti et Animarum annua revolutione celebrantur, nisi forsan aliqua evidens utilitas vel instans necessitas exegerit, non erit necesse in praedictis sextis feriis congregari. Et qui ad huiusmodi et ad singula alia etiam extra dies praedictos celebranda capitula legitimo impedimento cessante venire scienter neglexerit sive contempserit, duo scoti usuales eidem de praebenda sua totiens, quotiens in hoc culpabilis repertus fuerit, subtrahantur. NuUusque, si dictam poenam evitare voluerit, inde recedat, nisi a praesidente de conniventia Capituli licentia petita fuerit et obtenta.

(46) Item Statuimus, quod si aliquem praelatorum vel cano

i3*

516 ERMLAND UND DAS FRAÜENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.

nicorum ecclesiae Warmiensis ininste ynlnerari vel alias in persona vel in bonis laedi contigerit, omnes et singnli capitulares eidem laeso in iustitia fideliter verbis et factis assistant pro emenda consequenda.

(47) Item Statnimus, qaod testamentarii dominomm praelatornm et canonicorum etiam mediorum et minomm infra viginti dies a morte testatoris eontinuo numerandos testamenta per ipsos condita vel eoram copias fideliter exemplatas enm inventariis etiam ante eomndem exeentionem capitulo praesentare sine contradictione qualibet teneantar. Idem de testamentis Yicarioram, cum et ipsi membra sint ecclesiae, yolnmus observari.

(48) Item Statnimns, quod quilibet Canonicus maiori, media vel minori praebenda praebendatus et etiam Vicarius inret bonnm ecclesiae promovere ad qaemcunque statum ipsum peryenire contingat, alias fractus et distributiones non percipiat.

(49) Item Statuimus, qnod statuta bis in anno in Qnatnortemporibns, scilicet Cinerum et Crucis, quarta feria in eisdem omnibns Canonicis maioribus praebendatis praebendis, Gapitularibus et non Capitularibus praesentibus, per sonum campanae capitnlaris convocatis per iuniorem canonicum capitularem, si habilis fuerit, distincte et intelligibiliter , secundum quod eosdem Capitulares et non Capitulares respective concemunt, legantur, ne quispiam periurii periculum incurrere vel ignorantium eonmdem praetendere yaleat aut allegare.

(50) Item Statuimus, quod nuUus cuiuscunque conditionis. dignitatis vel Status exsistat, Dominis in Capitulo exsistentibus, cum armis quibuscunque ad ipsos ingredi permittatur.

(51) Item cum de literatis implenda sit indigentia ecclesiae, ut fructum suo tempore afferre yaleant opportunum, Statnimus, quod quilibet Canonicus de noyo intrans, nisi in Sacra pagina Magister yel Baccaurelaus formatus, aut in Decretis, yel in iure ciyili, aut in medicina seu physica Doctor aut Licenciatns exstiterit, post residentiam primi anni, si Capitulo yisum et expe

B. DIE STATUTEN D. EBMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPP. 517

diens faerit, teueatur ad trieimiam ad minuB in aliqno studio privilegiato in una dictarum facultatum studere, sicque soli studio operam dare, ut iugiter et continue in ipso per memoratum triennium perseveret. Kec se inde absentare praesumat, nisi pestilentiae, infirmitatis, famis, aut hostilitatis causa ad aliud se duxerit privilegiatum Studium ti*ansferendum. Quodsi ex alia causa, rationabili tarnen, Studium deserverit, pro tempore absentiae eidem tanquam Studenti Capitulum minime respondebit. Si vero ex frivola causa (quae an talis sit, iudicio Gapituli stabitur) se duxerit absentandum, pro tempore absentiae huiusmodi simpliciter reputabitur absens. Et nihilominus teneatur dictum triennium reincipere studiumque, ut praemittitur, usque ad finem continuare, ac si prins nihil esset actum in eodem. De praemissis itaque omnibus et singulis, antequam ad perceptionem distributionum rediens admittatur, patentibus literis sigillo Rectoris Studii, in quo studuerit, munitis et assertione propra iuramenti teneatur facere plenam fidem. Praeterea si is utiliter se in studio habuerit petiyeritque sibi dari licentiam studendi diutius, non erit sibi talis licentia deneganda.

(52) Item Statuimus, quod de triennio in triennium Capitulum certos Canonicos ad visitandum et discendum limites inter bona dominorum de ordine et ecclesiae Gapitulique nostri signis, incisionibus et acervis lapidum consignatis debeat deputare, et ad soUicitandum hoc ipsum Administrator Gapituli sit astrictus.

(53) Item Statuimus, quod pro quibuscunque literis Gapituli sigillandis cera viridis immutabiliter sit in usu.

(54) Item cupientes omnem materiam dissidii, quantum possibile est, amovere, Statuimus, quod in literis missibilibus nomine Gapituli per Ebdomadarium de more in Melsag mittendis, non praesentationis, sed quando Gapitulariter decretae fuerint, tempus attendi debere, et qui tunc Ebdomadarius fuerit, easdem mittere teneatur.

(55) Item Statuimus, quod nuUum instrumentum per quem

518 ERMLAND UND DAS FRAÜENBURGEB DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.

canque notarinm conficiendum super censibns per Vicarium ecclesiae Warmiensis aut quameunque aliam personam sen personas ecclesiasticas vel saeculares in dominio eiusdem ecclesiae emendis alicuius sit roboris vel momenti; nisi domini Episeopi ad mensam Episcopalem speetantibus^ ac Capituli Sigillum in bonis ipsins, literis contractuum hninsmodi sit appositnm. Coins constitutionis transgressor etiam si laicus sit, in tota capitali peennia;' quae dominio ipso facto confiscata sit. nihilominns puniatur.

(56) Item Statuimus, ut omnes impetrantes yel eomm procnratores insinuatis literis, antequam ipsis respondeatnr , si Capitulum petierit, literamm suarum copias tradere teneantar, proprüs eomm sumptibus et esipensis; et quod eoncnrrentibns dnobus vel plnribus impetrantibus, petentibns se ad praebendas yacantes vel alind beneficium quodcunque reeipi, is qui per se vel procuratorem suum receptus fuerit, ad aliqnod eomm cum effectu appellationnm per Capitulum ipsum contra processus, monitiones et reqnisitiones aliomm legitime interposita, suis sumptibus prosequi teneatur. Quod si ipsi ad hoc idonei reperti non fuerint, ipsum Capitulum vel cum aut eos, quem vel quos ad hoc exsequendum constituerit ab impensis et omnis satisdationis onere in virtute praestiti iuramenti penitus relevabunt.

(57) Item quia testimonio fide dignomm et praecipue seniomm Capituli nobis innotuit^ nuUum vicarium ex antiqua et laudabiU consuetudine nisi in praesentia unius Canonici ad minus suum potuisse condere testamentum, quam quidem consuetudinem approbatam innovantes, Statuimus, quatenus ultima testatomm voluntas firmius teneatur, et bona ipsomm eis mortuis ad alios usus non distrahantur, sicut iam factum nostros praedecessores Intellexisse accepimus, ut deinceps nuUus Vicarius nisi praesente ad minus uno Canonico, quem elegerit, suum valeat condere testamentum. Indignum enim esset et suspicione malae dispensationis non careret, quod Vicarii, qui frequenter in executores ultimamm voluntatum Canonicomm eliguntur, ipsos Canonicos suis testamentis

B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIPTS Z. ZEIT V. COPP. 519

et eorundem executionibus non paterentur Interesse. Igitur si quis eorum ausu temerario hoc facere contempserit, testamentum Baum, si quod disposuerit, ipso facto initum sit et inane, et ecclesia ipsa, de cuins vixit stipendio, in relictis snccedat. Quod si aliqnis vicariornm intestatus discesserit, solutis prius deservitis et debitis, ecclesiae relicta omnia cedant.

(58) Item quia frequenti experientia comperimus, ex eo quod capitulariter conclusa non fuerint scripturae munimine ad futuram rei memoriam roborata, errores yarios emersisse, Statuimus, quod inter Capitulares Canonicos ultimus de Junioribus, quotiens Gapitulum fuerit, faciendum penes se attramentum et alia ad scribendum requisita habere arduaque et specialiter commissa ad mandatum praesidentis de consensu Gapituli in libro ad hoc deputato per se vel alium Capitularem fideliter conscribere teneatur.

(59) Item cum non debeat indignum iudicari, si superiorum mores et laudabiles consuetudines subditi cogantur amplecti, quam laudabiliter enim et quam utiliter introductum sit, quod officiales Gapituli, qui ex nobis rebus nostris praeficiuntur, singulis annis officia sua in manibus nostris resignent, efficaci sumus experientia, rerum magistra, edocti. Hunc igitur morem ad subditos nostros Officiales, ut exinde nobis uberior utilitas proveniat, deriyare cupientes, Statuimus, ut omnes et singuli nostri Of&ciales, siye ecclesiasticae personae fuerint siye saeculares, deinceps singulis annis officia sua nobis resignent locis et temporibus infrascriptis. Adyocatus enim noster in Melsag cum praesentatione sigilli ofGcii sui, Diaconus et Subdiaconus ecclesiae, Magister scholae, Adyocatus in Frawenburg et ambo Gampanatores in Capitulo generali, quod circa festum omnium sanctorum singulis annis celebrari consuetum est in nostris ; Burgrayius yero siye Gapellanus in Melsag et Gamerarii ibidem in feste sancti Martini, quando census coUiguntur, in dominorum Administratorum , Visitatorum et Magistri Pistoriae; Gapellanus autem Gamerarius^ Magister piscaturae et silyarum Gustos in AUensteyn, ceterique minuta officia ibidem

520 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.

tenentes in festo Gircumcisionis domini in praedictorum dominornni Administratoris et Yisitatorum manibus officia sua verbis intelligibilibus resignare effectualiter teneantur. Quicnnque antem iusto impedimento cessante praedictis [locis et temporibns hoc facere neglezerit, elapso tempore cnilibet, ut praemittitur, praefinito, censemus enndem haberi perinde ac si officium snum effectualiter resignasset, Nosque de officio huiusmodi sie vacante sine alia amotione seu absolutione, prout nobis visum fuerit, disponemus.

(60) Item quia rationi consonat, eos onera aequalia recusare non debere, qui rerum commoda aequaliter amplectuntur, proinde Gapitulariter Statuimus, quod quilibet Ganonicorum, cum ad plenariam avenae et foeni perceptionem pervenerit pro opportunitatibus ecclesiae incumbentibus deinceps tres equos proprio» ad minus habere teneatur, quorum cuiuslibet yalor secundum communem exstimationem marcas VII bonae monetae perficiat. Alioquin praedictorum foeni et avenae distributione carebit, quousque huic statuto sufficienter paruerit.

(61) Item Statuimus, quod personarum electio pro opportunitatibus Capituli in legationibus exsequendis tantnmmodo apud Gapitulum exsistat. In qua ad negotiorum incumbentium qualitatem habito respectu seryetur aequalitas, ne quispiam prae ceteris ni~ mium oneretur.

(62) Item Statuimus, quod in commodandis equis praefatis personis in dictis opportunitatibus mittendis intra patriam, quando pemoctandum fuerit, tumus per situm curiarum domino Administratore secluso bis modo et ordine servetur, videlicet, quod si tumus electum sen deputatum tetigerit, ipse sibi de duobus propriis equis cnrrum trahere valentibns providebit, et tres alios domini etiam secundum situm curiarum singuli unum commodando ipsi deputato assignare sint adstricti. Si autem electum ordo non tetigerit, tunc tomarius ipsi electo de duobus equis, ut praemittitur, currum trahere valentibns providebit, famulum etiam suum, ut equi confidentius gubementur, adiungere poterit, si placebit.

B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPP. 521

Reliquos yero tres equos, quornm duo ipse electus de suis, tertinm yero secnndam ordinem curiarnm, ut snpra, recipiet pro huiusmodi itinere peragendo. Et hoc nisi idem electus quinque equos de suis secum recipere maluerit, vel nisi aliter voluerit cum tomario amicabiliter concordare.

(63) Item Statuimus, quod, qui in praemissis temerarius contradictor exstiterit, totiens quotiens pro quolibet equo per diem naturalem subtractionis unius fertonis poenam a distributionibus proximis per Administratorem faciendis ipsi electo integraliter applicandam se noverit incursurum.

(64) Item Statuimus, quod, sive quis per proprios equos sive alienos legationem sibi commissam exsecutns fuerit, per aliquem ad hoc d^putandum equi huiusmodi solerter debeant computari in tomum, adeo quod, qui tumum huiusmodi equos suos proprios ducendo praevenerit, merito debeat postea praeteriri.

(65) Item Statuimus, quod, si quis ad legationem electus ultra quinque equos praedictos unum aut plures secum ducere voluerit, non computentur in tumum, nisi Capitulum decreverit electum ipsum talibus indigere, circa quos etiam observetur, prout de aliis supra expressum est.

(66) Item Statuimus, quod; si aliquem ex equis tempore legationis ex superveniente morbo vel inevitabili casu perire conjiigerit, solvet Capitulum pro quolibet valorem per ipsum Capitulum extimandum. Super cuius nihilominus valore, ad quem equus pertinuit, conscientia sit onerata.

(67) Item super praemissis omnibus et singulis, quotiens opus fuerit, toUendi et dispensandi, corrigendi, interpretandi , emendandi, addendi et declarandi Reverendissimo in Christo patri et domino domino Episcopo Warmiensi, qui pro tempore fuerit, vel eins Vicario, ipso in remotis agente, et Capitulo seu maiori et saniori parti auctoritatem omnimodam reservamus.

Fünfte Abtheilung. recensere

Zur Charakteristik der Kirchlichen

Bewegung in Ermland

zur Zeit von Coppernicus.

V.

ZUR CHARAKTERISTIK DER KIRCHLICHEN

BEWEGUNG IN ERMLAND

ZUR ZEIT VON COPPERNICUS.

Auf den nachfolgenden Blättern kommen einige Schriftstücke zum Abdruck, welche die verschiedenen Anschauungen darlegen, denen die Ermländischen Bischöfe huldigten, unter welchen Coppernicus lebte — in den Jahren, da die von Luther ausgegangene Reform-Bewegung in der Kirche sich immer weiter verbreitete. Während des Coppernicus einstiger Studien-Genosse zu Bologna, der Bischof Fabian von Lossainen, sich einer Erneuerung der Kirche geneigt zeigte, traten die beiden nachfolgenden Bischöfe Mauritius Ferber und Johannes Dantiscus der Lutherischen Bewegung mit grosser Schärfe entgegen.

Der Abdruck der Ermländischen Dokumente erfolgt nach der durch Hipler im Spicileginm Copern. (S. 321 — 333) besorgten Veröffentlichung. Die Orthographie ist in den beiden, deutschgeschriebenen Mandaten des Bischofs Dantiscus »wider die Ketzerei« und »der Lutherei halbena beibehalten; in den lateinisch abgefassten Hirtenbriefen des Bischofs Mauritius Ferber dagegen ist der Text nach der gegenwärtig üblichen Rechtschreibung und Interpunktion umgeändert.

A. Zur Charakteristik des Bischofs Fabian v. Lossainen (1512—1523). recensere

Das nachfolgende Fragment über die Stellung des Bischofs Fabian von Lossainen ist einer Ermländischen Chronik entnommen, welche von einem Zeitgenossen in dem ersten Drittel des 16. Jahrhunderts in deutscher Sprache niedergeschrieben ist. Dieselbe hat sich nur in einer einzigen Abschrift erhalten, welche das Thorner Archiv aufbewahrt; sie fahrt den Titel: »Von Bischthumb Ermlandt vnd den Namen der Herren Bischoffen aus einer alten Cronicken in der Heilspergischen Cancelleya.

Als Verfasser »der alten Cronicken in der Heilspergischen Cancelley« hat Hipler in der Ermländischen Literatur-Geschichte (S. 145 ff.) den Bürgermeister Merten Osterreich von Heilsberg nachgewiesen, welcher wahrscheinlich in den ersten Jahren der Regierung des Bischofs Mauritius Ferber gestorben ist (die Chronik bricht bald nach dessen Erhebung auf die Ermländische Kathedra ab).

Bisher war der ermländische Dom-Dechant Joh. Kreczmer [f 1604) allgemein als Verfasser angenommen; es ist diesem aber nur das Verdienst einer Ueberarbeitung zuzuschreiben, vielleicht mit Veränderung der älteren Wortformen und Hinzufflgung einiger Dokumente über die Zeit von 1523 — 1526 aus den Heilsberger Kurial-Akten.

Kreczmer*s Redaktion der Österreichischen Chronik ist durch einen Amtsgenossen, den Dom-Kustos Thomas Treter, (f 1610) in das Lateinische übertragen, um sie auch den polnischen Mitgliedern des Kapitels zugänglich zu machen. Die Uebersetzung ist im Ganzen treu und in fliessender Sprache geschrieben; sie wurde von dem Kapitel in hohen Ehren gehalten und als Quelle für die Geschichte Erm

A. Z. CHARAKTERISTIK D. BISCHOFS FABIAN V. LOSSAINEN. 527

lands viel benutzt. Wir besitzen noch fünf ans dem 17. Jahrhunderte stammende Handschriften, in welchen allen die Geschichte Ermlands bis auf den Bischof Andreas Bathori (1589 — 1599) herabgeführt ist.

Eine weitere üeberarbeitung der Kreczmer-Treter'schen Recension fertigte des Letztern Neffe Matthias Treter und Hess dieselbe 1685 zu Krakau drucken ; sie fQhrt den Titel : »De episcopatu et episcopis ecclesiae Varmiensiscr.

Fabianus des adelichen geschlechts deren von Lnsien, ansz dem Resellischen , wäre J. V. D. vnd thumher zur Frawenburg, ein gelerter, hoff lieber man, doch weibisch vnd weichlich, den fast sein mutter, die er bey sich zu Heilsperg hildt, regirte. Ist vom W. Capitel zum Bischoff erwehlett, vnd zog eigener Person zum Eonige Sigismundo'vnd huldigett ihm als seinem Herrn vnd Protectori. Er wäre nurtt Subdiaconus, Aber sein Suffraganeus Er. Johannes Simbaliensis Episcopus weihett in in der Heilspergischen Pfar-Eirchen zum Prister vnd Bischoff, da er den auch die erste vnd letzte Mesz ßang, den er nicht gesehen, dasz er darnach iemals celebrirett hett. . . .

Luterey anfang.

Bischoff Fabianus hatt,der Bischofflichen Juriszdiction, vnd der Christlichen wahren Religion, sunderlichen ins Ordens Landt grossen abtrag vnd schaden zugefügett, dass er der angehenden gifftigen Luterey ehe dann sie einrisse, nicht wolt widerstandt thun. Den dasz der Bischoff seine Juriszdiction in dem teil seiner Dioceses, welcher vnterm orden ist, verloren, Hatt man niemanden so sehr, als diesem Bischoffe zu dancken, welcher sich nie woldt wider die ketzerey setzen. Ja liebkosett ihr noch öffentlichen, also dass sich viel

528 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT V. COPP.

monche, Pfaflfen, vnd leyen daran ergertten, von den heiligen, von der Buss, von den geistlichen nichts hüten; Ja es dorfften sich wol geweihette Pfarhem mitt weybem trawen lassen, vnd im ehebrueh vnterm schein der ehe leben. Der Bischoff wardt dessethalben vom W. Capitel vnd andern trewherzigen leuten beschickett. vnd seiner pflicht vnd geblir ermanett, dass er so grewliche Gotts vnd seiner heiligen lestemng in Zeitten wolt vorzukommen, vnd die Pfarhem dahin halten, dass sie von der Gatholischen Religion tnit Iren schefflein sich nicht abtrenten. Er andtwortett: Luther ist ein gelerter monch, vnd hatt seine Opiniones in der schriefft; Ist iemandt so kühne, der mache sich wider ihn.

Da hatt man dem hem BischofTe etliche schriefft vffgelegett, mit welchen Lutherus confutirett worden. Der Bischoff sag sie an vnd sprach, Diese haben auch nach Irer opinion geschrieben, den mag man auch glauben. Von solchen vnd dergleichen vdgereimten werten mehr ist der gemeine man auch wol die geistlichen so sehr geergertt, dass man angefangen, die Catholische Religion gering zu achten.

Man hatts glaubt, dasz dieser Bischoff fttmemblich hierumb von Gott grewlich gestraffett worden, den im nicht allein sein landt durch Kriges notten verwtlstett worden, Sündern es haben in auch die Frantzosen dermassen befallen vnd durchfressen, dasz man in keines wegen heilen kundte. Ja ie meher sein Doctor, vnd seine mutter in ertzneiten, ie erger es warte, dass sie im auch haben müssen dass ein bein, in welches sie im die Frantzosen gebracht, lassen auffschneiden, da krigt er dasz kalde fewer hinein vnd starb dauon vff Heilsperg Anno 1523, penultima Januarii.

Zudem so strafft Gott auch die Stadt Heilsperg, dass sie in grundt ausbrandt .... solches ist geschehen in der nacht vorm Palmsuntage Anno 1522. Darumb waren diesem Bischoffe wenig Menschen gutt; Der König Sigissmundus sohin, den der Bischoff

A. Z. CHARAKTERISTIK D. BISCHOFS FABIAN V. LOS8AINEN. 529

bey (ihm) angegeben war, als solt er em mahl offentliehen ge^ sagett haben, Wen ihm gleich der Homeister dasz gantze Bischthumb einneme, So wolt ichs doch on der Polen hülffe wol widerbekommen. So war im auch das Capitel vnd gantze landt nicht gatt, vnter andern vrsachen auch hierumb, das er Braunsberg so verretterlich verwarlosett , vnd dadurch sich mit dem gantzen Lande in verterben brachte. In solcher schände vnd vngunst starb der gutte her Bischoff an der Plage Grotts.

II.

34

B. Zwei Hirten - Briefe des Bischofs Mauritius Ferber (1523—1587). recensere

I. Das Edikt vom 20. Januar 1524. recensere

Bald nach seiner Inthronisation als Bischof von Ermland erliess Mauritius Ferber (d. d. 20. Jannar 1524) ein Mandat an seinen Klems, worin er diesen auffordert , eifrig darüber zu wachen , dass der alte kirchliche Kultus gewahret und die lutherischen Irrlehren von der Gemeinde fern gehalten werden.

Nnr wenige Tage vorher (unter dem 15. Januar 1524) hatte der Nachbar-Bischof von Samland, Oeorg von Polentz, ein ganz entgegengesetztes Edikt erlassen , in welchem er seine Geistlichen ermahnte, Luthers Schriften fleissig zu lesen und die Kinder nur in deutscher Sprache zu taufen.

Sobald diese beiden Hirtenbriefe der Bischöfe von Ermland und Samland nach Wittenberg gekommen waren, liess Luther sie beide abdrucken, indem er eine Einleitung voraufschickte und Ferber's Edikt mit Anmerkungen versah. Dadurch erklärt es sich, dass das letztere mit seinem Anathema gegen die Häresieen Luthers in sämmtlichen Ausgaben der lateinischen Werke des Reformators zu finden ist (in der Wittenberger Ausgabe von den Jahren 1550 ff. Bd. 11, 8. 418J.

[Dass Luther' s Einleitung, gleichwie seine Anmerkungen zu dem Erlasse Ferber' s, in heftigem Tone geschrieben ist, darf uns nicht Wunder nehmen. Ferber hatte in herausfordenden, verletzenden Ansdrttcken die lutherische Bewegung verurtheilt und den Reformatoren die schlimmsten Beweggrtlnde untergeschoben.

Seinem einleitenden Vorworte hat Luther die Ueberschrift gegeben: »Duae episcopales bullae, prior pii, posterior papistici pontificis

B. ZWEI HIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FERBER. 531

super doctrina Lutherana et Romana«. Ferbefs Edikt bezeichnet er als eine Fracht »inveteratae malitiae«; Ferber selbst wird genannt:

»Manritins divina indignatione episcopus« qui magnifipis

blasphemiis et maledictis bullam snam refersit«.]

Mauritius Dei gratia Episcopus Warmiensis honorabili domino Archipresbytero, plebano in Heilsberg omnibusque aliis et singulis presbyteris^ tarn religiosis quam saecularibus, plebanis, viceplebanis, divinorum rectoribus, capellanis, vicariis, altaristis ae yerbi Dei conciouatoribus , clericis ae literatis quibuscumque sub dicta sede ubilibet eonstitutis, salutem et sinceram in domino caritatem.

Certo nobis persuadebamus factionem illam Lutheranam, in quam nunc plerique Christianorum sine discretionis iudicio proni munt, sua sese temeritate dudum in interitum praecipitaturam fuisse, quod adhuc futurum, ubi Deo placitum erit et flagellum iracundiae suae clementer a nobis averterit, minime dubitamus. Non enim in perpetuum irascetur aut misereri obliviscetur ipse, cuius miserationes super omnia opera eins; nee sinet eeclesiam suam procellosis haeteticamm tempestatum fluctibus quassatam naufragium pariter facere^ qui eam super iirmam petram aedificari et sanguine tot millium sanctorum martyrum consecrari voluit.

Quo enim pacto labes haec pestifera diuturna esse possit, quae tantum exsecrabilium abominationum acervum in eandem eeclesiam illibatam Christi sponsam invexit? Quandoquidem qui eins sectae Studiosi sunt, mortiferis declamationibus pia simplicium Christianorum corda vulnerantes, sacrosancta missarum sacrificia ut tetram abominationem inaudita temeritate exsecrantur et animo ea abrogandi adeo pudendis conspurcant yerbis, ut referre pudeat. Ecclesiastica sacramenta pro sua libidine abiiciunt, foecunditatem ventris veteris legis constituto tantis praeconiis efferunt, ut virgi 34*

532 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT V. COPP.

nitaÜB candorem plane damnare yideantur et ob id sanetimonialium et monachornm clanstra aperiri iubent, ut violato castitatis voto egrediendi ac nubendi libera cuique sit potestas, sacerdotibus pariter nuptias sua temeritate permittendas.

Domini nostri Jesu Christi crucifixi et sanctorum statuas deiieiendas et incinerandas impio ore praedicant, et praesertim genitricis eins gloriosae yirginis Mariae, de qua veteres cantiimeulas et laudum praeconia tanquam sacrilegia dici vetant, Papam, episcopos, presbyteros, monachos, dieatas deo >'irgines et totum elericorum coetum ut laicis invisos reddant et statum eeclesiastieum deiiciant, multipliei ignominia afficiunt, et infami eriminatione immauiter contaminant; reges praeterea ac prineipes et quoslibet in sublimitate constitutos, quos apostolus, etiamsi improbi sunt, venerari iubet, maledieo ore lacerant.

Et dum yitia, quibus plane mundus universus scatet, arguere eontendunt, ceremoniarum superfluitatem amputare et euncta ad normam apostolicae traditionis innovare velint, totam Christianae religionis sinceritatem et observantiam veterem pariter eonculcant. Ut praeterea deieetis constitutionibus humanis solam evangelicam doctrinam astruant, salutares legum et Canonum sanetiones abrogant, ac christianae libertatis praetextu, quicquid Übet, licere sibi arbitrantes, tam ecclesiasticam quam temporalem iurisdictionem ac censuras petulanter contemnunt; satisfactionem , purgatorium, confessionem, poenitentiam, ieiunia, horas canonicas et pias alias precationes, sanctorum suffragia, animarum commemorationes et indulgentias , tanquam humanas inventiunculas , meras nugas et pecuniarum aucupia ludibrio habent. Pristinum insuper ecclesiae morem novandarum rerum desiderio aestuantes penitus toUunt aut pro sua libidine immutant. Turbato itaque rerum ordine obedientiam dominis subtrahunt, sectas inducunt, tumnltus excitant, ac coelum et terram miscentes omnia confundunt. Ut autem pertentorum huiusmodi lemam uno complectamur verbo, quicquid errorum hactenus in singulis haereticis singulatim damnatum est,

B. ZWEI HIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FERBER. 533

in hanc spurcam omnium flagitiorum sentinam congestnm innovare nitnntur.

Et cum haec tarn enormia tamque impia sint^ ut sna absurditate cuivis Christiano merito exsecrabilia videri debeant, habent tum suos pertinacissimos assertores, non modo laicos, sed (quod non sine cordis ingenti dolore recensemus) sacerdotes quoque tam religiosos quam saeculares, qui ordinis et professionis suae immemores, ea tanquam sancta et a spiritu divino profeeta magno studio amplectuntur, et credulae alioquin plebi ae novitatis semper cupidae facile amplectenda persuadent, eamque secum in damna^tionis abyssum miserando rapiunt spectaculo, sicque in doctrinam Lutheranam feruntur praecipites, ut quidquid Lutheranum esse audiunt, mox evangelicum esse putent, quiequid ex Luthero non est; ab evangelio alienum esse arbitrentur.

Et cum autoris sui doctrinam plerique aut non viderint omnino, aut visam minime intelligant, pro ea tum asserenda, non pro veritate eruenda in ebriis compotationibus inter cyphos, crassa institia et incompositis clamoribus pertinaciter digladiantur, etiamsi sentiant nee se nee alios nova hac professione sua vel pilo reddi meliores, immo magna peccandi licentia longe quam antea fuerint deteriores. Porro Spiritus dei patiens amor est, benignus, mitis et pacificus est; hoc autem hominum genere quid impatientius, quid immitius, quid tumultuosius , quid denique ad quamvis iniuriolam excandescentius? Haec ubi sunt, divinus ille pacis et unitatis amator spiritus esse utique non potest.

At nihil prorsus ambigendum est, criminum nostrorum magnitudinem tantum aerumnarum cumulum nobis invexisse, utpote qui alias innumeras calamitates incessanter patimur, omnium demum perniciosissimo etiam hoc religionis dissidio longe durius a domino affligamur: nimirum ut qui corporam temporaria castigatione non resipiscimus, terribili quidem sed iusto Dei iudicio aetema animarum morte divinam manum sentiamus, et haereticae

534 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT Y. COPP.

perfidiae veneno necati in profimdnm perditionis barathrnm miserabiliter provolvamur.

Nos ergo cum videamus hanc pestem contagionis snae viras in dies latius spargere et grassando increseere, adeo quod electi quoque nutare videantur, fomitem suggerentibns iis, qni eflrenem debacchandi licentiam merito cohibere debuerant^ religionis zelo^ et pastoralis officii soUicitudine permoti diutius rem dissimulare, aut silentio praeterire non possumus, metuentes, ne de manu pastoris sanguinem ovium suarum requirat dominus, neve silentio nostro coinquinationis huiusmodi participes esse, aliisqne id de nobis suspicantibns erroris patrocininm praestitisse Tideamnr. Mandatis praeterea sedis apostolicae et Imperialis Maiestatis nt debemus obtemperare, et orthodoxae ecclesiae nos conformare Yolentes, vos omnes et singulos per viscera domini Jesu Christi obsecramus ac per iustum et horrendum eins iudicium obtestamnr et praeterea autoritate nostra ordinaria (si modo apud vos illaesa hactenus perseveret) paterne requirimus et monemus atque in virtute sanctae obedientiae firmiter et districte praecipientes mandamus.

' Primum , ut piis vestris et populi supplicationibus misericordem Deum devotissime preeemini, ut ablata praemissomm malorum causa, peccaminum videlicet nosti'orum sarcina, flagellmn pariter indignationis suae a nobis miseratus amoveat, principibns christianis, ut ecclesiae tot tempestatum turbine agitatae salubriter consulant, pacem concedat, populüm pretioso filii cruore redemptum divino spiritu suo vegetet, in unitatem fidei reducat et a perditionis interitu misericorditer eruat.

Deinde ut eundem populum curae vestrae creditum, omnes

videlicet et singulos, tarn sacerdotes et clericos, quam utriusque

sexus laicos diligenter hortemini, ut salutari admonitione et verbo

doctrinae non maledicentiae ferore inducatis. ne deinceps supra dictum Lutheri dogma privatim aut publice asserere, docere, vel

B. ZWEI HIKTEN-BRIEPB DES BISCHOFS MAURITIUS FERBER. 535

de eo contendere aut decertare ullo pacto audeant, nee vos ipsi audeatis nee qnemqnam in eeelesiis, domibus, eongregationibns vestris aut alibi id facere permittatis, sed quoad fieri potest prohibeatiS; ac veterem eeelesiae ritum. a Christi apostolis, sanetis snbinde patribus, divini unminis instinctu salubriter indnctnm, et a mnltis iam seeulis magno totius orbis Christiani consensu religiöse observatum, teneatis et teneri faciatis. Nee quicquam, quod ecelesiastica institutnm est auctoritate, vestra violare aut mutare praesumatis temeritate, nee quantum in vobis est mutari sinatis.

Si quis autem patemam hanc admonitionem meam supino fastu eontempserit et Christi ecelesiam pernicioso schismate scindere perrexerit, perpetuam illi maledictionem imprecamur, ipsumque diris et exseerationibus devoyentes, anathematis mucrone ferimns iraeque divinae ae districto dei iudicio diiudicandum destinamus.

Volumus autem praemissa ad omnium et singulorum, quorum interest, notitiam deduei, et has nostras literas a nobis ae ceteris presbyteris descriptas de vicino ad vieinum plebanum cum exeeutionis nota, ut moris est, mitti. et a novissimo tandem ad eancellariam in arcem nostram Heilsberg reddi. Datum sub testimonio sigilli nostri yigesima Mensis Januarii Anno domini 1524.

536 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT V. COPP.

n. Das Edikt vom 11. Mai 1525. recensere

Der zweite Hirtenbrief wurde von Manritins Ferber in seiner Diöcese d. d. 11. Mai 1525 proklamirt. Er verordnete in demselben einen [solennen Dank-Oottesdienst für den Abschlnss des Krakauer Friedens (8. April 1525) , durch welchen die Macht-Befugnisse des Ermländischen Bischofs in politischer wie religiöser Beziehung wiederhergestellt zu sein schienen.

Hierauf wendet sich Ferber allerdings auch gegen die von der alten Kirche Abgefallenen , aber in viel milderer Sprache als in dem vorjährigen Edikte, indem er das Bedflrfniss einer Erneuerung der Kirche anerkennt, und nur das eigenmächtige, radikale Vorgehen und die gewaltsamen Bewegungen missbilligt. Sodann richtet er an seinen Klerus die dringende Aufforderung, die christlichen Grundlehren rein und unverfälscht vorzutragen, dunkle Stellen aber nicht nach dem eigenen Belieben auszulegen, sondern sich bei den alten Kirchenvätern Raths zu erholen. In ihren Predigten sollten die Geistlichen femer spitzfindige Dialektik meiden und zur Erbauung des Volkes sprechen, nicht um ihren Scharfsinn zu bekunden. Vor allen Dingen aber — mahnt der Bischof — möchten sie sich eines reinen Lebenswandels befleissigen, Schmausereien und Trinkgelage sorgsamst meiden.

Mauritius Dei gratia Episcopus Warmiensis honorabili domino Archipresbytero plebano etc. in N. omnibusque aliis et singnlis plebanis, viceplebanis et aliis verbi dei predicatoribus, capellaniB, vicariis ac ceteris sacerdotibus, religiosis et saecularibus, per dioecesim nostram ubilibet constitutis, salutem in domino sempitemam.

NuUi dttbium esse debet, quin saevas bellorum tempestates, multorum annorum sterilitatem et mortiferam pestilentiam aliasque paene innumeras calamitates, quas hactenus experti sumus in terris Prussiae a malitia inhabitantium offensus deus immiserit et, licet nos tot flagellis attriti minime resipiscamus , nihilominus tamen non continuit in ira misericordias suas, cuius miserationes sunt.

B. ZWEI HIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FERBER. 537

super omnia opera eins. Sed pacem, quam optare magis quam sperare licebat, pro ineffabili pietate sua nobis restituere dignatus est, et quod humana industria hactenus assequi non potuit, inscrutabili divinae sapientiae consilio omnipotens dominus adimplevit. Cui Imperium, honor et gloria in omnia saecula Amen.

Vos iccirco in domino hortamur et in virtute sanctae obedientiae vobis praecipimus, ut proximo die celebri post executionem praesentium pulsatis eampanis ante missae saernm canticum Te Deum laudamus et subinde missam de Sancta Trinitate in ecclesiis vestris decantetis populumque in curam vestram commissum diligenter admoneatis, ut pro tam ineffabili divinae dignationis dementia gratiarum actiones et vota unanimiter persolvant, ipsumque in omnibus operibus eins laudent, adorent et praedicent.

Ut praeterea Ghristiana eoaleseat sinceritas et in unitate Spiritus et communione caritatis vitam agamus Christo dignam, necessarium est, ut animorum quoque dissensio, quae ex diversis studiis observantiae religionis coorta est, e medio toUatur, cui ineptos concionatores nonnihil occasionis praestitisse nemo negat. Cum enim dubia pro certis, prophana pro saerosanetis afferrent, necnon sophisticis et scrupulosis contentionibus et dubiis magis quam solidis scripturarum fundamentis inniterentur, omnia et singula ecclesiastica instituta quantumvis pia et honesta ab ipsis apostolorum temporibus nobis quasi per manus tradita, et concordi totius orbis Christiani consensu reeepta, suspeeta reddiderunt eisque fidem abrogarunt, hinc obedientia, eonfessio, ieiunium, preeatio, eeremoniae et quidem non impiae, ac vetus et laudabilis ecclesiasticae observantiae ritus tanquam exsecrabilis abominatio exploditur et eliminatur, totus mundus furiosis contentionibus fervet, quamvis multa antea quoque inepta, vana et puerilibus deliramentis similia in ecclesiam dei a longo iam tempore malo usu invecta fuisse infitias ire non possumus. At corrigendus error erat, non reiiciendum quod salutare est ; zizania extirpanda fuerat, non triticum pariter conculcandum. Quod ubi sine periculo

538 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN EHRL. Z. ZEIT V. COPP fieri non potuisset, iuxta Evangelicam doctrinam utraque nt crescerent, permitti debuerat, ut tempore messis divini iadieii falce noxia reeecta cremarentur , ne per publicum tumultum catholiea scinderetur ecclesia et christiaue caritatis glutinum a se in?icem fidelium animis alienatis laxaretur.

Proinde vos in domino Jesu Christo hortamur et in virtutc sanctae obedientae vobis praecipimus, ut deinceps (ne maioribus malis ullam oecasionem praestitisse videaminij Evangelicam et apostolicam doctrinam et alias sacras et a catholiea ecclesia receptas scripturas candide, pure et sinceriter tractetis, doceatis, praedicetis, quas ubi obscurae fuerint (ut passim sunt), non pro vestra aut cuiuscunque libidine, sed aut aliis scripturae sanctae locis aut saltem orthodoxorum patrum, videlieet Origenis — in quibus receptus est — Basilii, Cypriani, Nazianzeni, Athanasii, Cyrilli, Hilarii, Chrysostomi, Hieronymi, Ambrosii, Gregorii, Augustini, Leonis, Bemardi et aliornm yeterum divinae scripturae traetatorum, ab ecclesia catholiea comprobatorum, interpretationibus elucidetis et exponatis, nee tamen omnia eorum tanquam dirina oracula amplect£|*mini , quod nee sibi ipsi tribui voluerunt, sed ipsos cum delectu legatis et tradatis.

Ab aliis autem scripturis apocryphis et praeterea a dialecticorum argutiis et sophistarum contentiosis subtilitatibus, perplexis quaestionibus , argumentationibus et anilibus fabulis abstineatis. Declamationes vestrae theologiam non philosophiam, spiritum non camem resipiant ; doceant non contendant ; aedificent non memoriae et ingenii vires ostentent.

At cum plerumque sancta vita plus aedificet quam docta oratio, vos in visceribus Jesu Christi hortamur, ut attenta hac temporum iniquitate, in quae culpa nostra iusto deo peccata nostra ulciscente incidimus, vitam agatis irreprehensibilem et pnvfessione vestra consentaneam, et inter ceteras abominationes praecipuo detestandam ebrietatem, omnium malorum radicem, commessationes et ingurgitationes, ut teterrimas pestes, fugite. Quae cam

B. ZWEI HIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FERBER. 539

in ecclesiarum dedicationibus et patronorum festis plus quam alias committi soleant , vobis sab synodali et excommunicationis poena mandamus, ne deinceps apparatis sumptnosis conviviis praedietas solemnitates in crapula et luxu sed divinis obsequiis duobtts dumtaxat sacerdotibus coassumptis, nee laieis (nisi forte nno ant altero) invitatis transigatis et eodem die ab invicem discedatis, nee nox (nisi itineris longitndo exegerit) yos pariter eonVivantes comprehendat.

Certa enim fidneia tenemur, si nos a prava vivendi eonsuetudine convertemur, quod pius et misericors dominus solitae miserieordiae suae memor, flagella iraeundiae suae a nobis amovebit pacemque ac unitatem eeelesiae suae sanetae restituet per Jesum Christum, eins filium, dominum nostrum, qui est benedietus per omnia saeeula.

Yolumus autem hoc nostrum mandatum a vobis transcriptum et more consueto executum de vicino ad vicinum plebanum peferri et tandem ab ultimo ad caneellariam nostram reportari. '

Datum sub testimonio nostri seereti in arce nostra Heilsberg undecima die mensis Maii Anno 1525.

G. Zwei Edikte des Bischofs Johannes Dantiscus (1587 — 1548). recensere

Zum Schlüsse des vorliegenden Urkunden-Buches werden zwei Mandate des Bischofs Johannes Dantiscas mitgetheilt , welche wesentlich zar Charakteristik der Zeit-Verhältnisse dienen, in welche die letzten Lebens-Jahre von Coppernicus fallen. Das »Mandatam wider die Ketzerej« ist kurz vorher erlassen, ehe Rheticus nach Frauenburg kam (im Herbste 1539); das nMandatum der Lutherei halben« ist im Frtlhjahr 1540 promulgirt, als Rheticus noch bei Coppernicus weilte.

Es bedarf hier keiner weiteren Erörterung, wie schwierig die Stellung von Coppernicus seinem Kirchen-Regimente gegenüber sein musste, da er einem Mitstreiter Luthers dauernde Aufnahme gewährte, während sein Bischof das strenge Gebot ergehen Hess, dass nicht einmal eine Schrift von Luther in Ermland geduldet würde. {Vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 388. 392 ff.)

I. Mandatum wider die Ketzerey. recensere

Wir Joannes von gots gnaden Byschoflf zu Ermelandt, entbythen euch Burgemeyster, Ratman, Burger vnd eynwoner unser Stadt heylsberg, auch sonst unsem amptsverwaltem, edeleuten, schulczen, freyen und pawem dess seihten kammerampts vnsem gruS; gunst, und gnade, vnd thun euch himit zu wyssen, nachdem wir in warhafftige erfamis kommen, das etliche von vnd bey euch der vordampten lutterischen auch anderer keezer und secten lere nach ghen, derselben bucher bey sich haben, darin lesen, auch daraus in wincklen predigen, vnd dy fromen eynfeldigen menschen von der alden christlichen ban nflf yren yrtumb

C. ZWEI EDIKTE DES BISCHOFS JOHANNES DANTISCUS. 541

und betrigliche wege zu füren, auch dy altherkomenden loblychen ceremonien vnd kirchenbreuche mit fasten, feyern, beychtenn, bethfarthen, procession halthen, salcz, wasser, kraut, palmen vnd lycht weyen. Dy selben auch In der Processionn am thag lychtmessen zu tragenn gancz yeracht vnd abczuthun sich vnderstehen und doneben der gedachten yrrigen vnd abgefalnen keczer lyde ynd gesenge In yren hewssem Colacion vnd samlungen selbst singen und singen lassen sollen, welchs Alles zu Abbruch der Ehre gots und seynes worts, zu Verachtung der alden christlichen kirchen Ordnung, auch vorsmehung kayserlicher und königlicher Majestät zu polen vnsers gnedigsten herm Mandat vnd Constitution des gleichen vbertretung der landsordnung, so bey vnsers seligen vorfaren geczeythen durch alle stende vnsers byschtumbs doczumal eyntrechtiglich beslossen und also vnverbrüchlich zu halden ausgangen und publicirt yst worden, nichts weniger auch wyder vnser veterlich vnd trawherczige wamung vnd vonnanung thut gereichen vnd streben, Vnd dyweil wir vns von wegen vnsers byschofflichen ampts vor die schaffe vnsers lyben hem Jhesu Christi auch vnser getrewen vnderthanen wolfhart zu sorgen vnd sy vor schaden Leybs vnd der selenn In dysen ferlichen und geswynden czeythenn zu vorhuthenn schuldig erkennen — Wollen wir derwegen vnsers vorfaren fusstapen nachghenn, Ist vnser ernst gebot aber vnd abermals vetherlich vormanende vnd warnende, das ir alle In dy gemeynne, und ein yczlicher in sonderheyt, den alden Christlichen glawbenn, so euch von ewem vetem midt der handt vberreycht vnd ir aus ewer mutter brüsten gesogen, doneben alle obangeczeygte aide herkomende christliche ordnunge, ceremonien vnd breuche, Auch was der loblichen dinge mher seyn, kein ausgeschlossenn, wy fromme bestendige christenn und getrewe vnderthann, ewem eyden vnd pflichten vnsem vorfam vnd vns gethann nach, vor euch selbst haldet und so vyl In euch yst zu halden verschaffet, dy luttersche und ander keczer bucher bey euch nicht habet ader leset, der

542 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IX ERML. Z. ZEIT V. COPP.

selben lyde ynd gesenge selbst nicht synget, auch in ewern ader ewern mitbnrgern ynd einwonern hewsernn zu syngen nicht gestatet, sonder gancz vnd gar abstellet Mid abczustellen anhalthett.

So aber eyn mencz, er sey wer er wyl, so sich in vnser herschafft th|ut enthaldenn solch obgedacht Christlicher kirchenn Ordnung Kayserlicher ader Königlicher Majestät Zu polen vnserer genedigsten hem ader auch vnsers vorfam vnd vnser mandat constitucion vnd dy Landsordnung nicht halden wyl, dem gebythen wir vnd befelhenn mit allem ernst, das er sych lauts derselben landsordnung Im titer von christlicher eynichheyt Inwendig eynem monde von Datho dyses anczurechnenn auss vnser herschafft, domit ferner durch Ihn niemandt mer geergert vnd vorfurth werde, mit Leybe vnd gnt mache. Nymermher widervmb hinein zu komen. wo er dorvber befunden, sol von vns ader von vnsern amptsvorwalthernn als ein uffrurischer mensche vnd zurstörer gemeynes frydes vnd Rhue an alle gnade am Leybe vnd confiscirung seynner guther gestrafft werden.

Gleichfalls sol es auch mit den, bey welchen Luttersch vnd dergleichen keczer bucher beslagen (ader auch dy yre Lide vnd gesenge selbst singennj vorhalden vnd gestaten, auch mit den. so In vorbottenen zeythen vnd thagenn fleysch fressenn ader speyssen, gehalden werden.

Vnd domit dyse Dinge durch euch ader vnsemn amptsvorwalthem nicht zugelassen, ader auch nicht durch dy finger gesehen, sonder solch böses desto stadtlicher gedempt vnd abgesteldt werden möge, so befelhenn wir abermhals euch burgemeystem genanter vnser Stadt, auch vnsern amptsverwalthem daselbst, das ir mit allem vleyss dorvflF höret vnnd sehett, vnd dy vbertrether vns thut ankundigen vnd antzeygenn bey entsetzung ewer ampt vnd vnser swerer straff.

C. ZWEI EDIKTE DES BISCHOFS JOHANNES DANTISCÜS. 543

Dyweyl auch augenscheynlich erfarnis an thag gybt, wy das volck, sowol In steten als In Dorffern auss der newenn vorfurischen lere vnd unchristlichenn freyheji; seyner seien selicheit fast vergessen vnd gancz roe worden ist, vnd theglich mer vnd mher wird, also dass der merer theyl In den sontbagen vnd sonst anderen von der kirchen eingesaczten . feyerthagen zur kirche zu gehenn, gots wort vnd dass ampt der messenn zu horenn gancz sewmig vnd nachlessig, la etliche ir hantwerck heymlich treybenn, dy andre pflügen, sehen, mehenn, fyschen, Jagen, furwercken vnd doTvber yre fresserey, sauflFerey vnd dergleichen ander buberey sampt thopelspil aufwarthenn : Demnach ordenen, gebythenn vnd befelhen wir. dass ein ytzlich Christen mensch, so zu seynnen Iharen komen, der sich mit gotthe beriebt vnd durch ehrhafftige VTsacbe, ader auch leybs krannkheyt nicht verhindert, vflf alle sonthage vnd ander von der kirchenn eingesaczte feyerthage, In seynne pfarkirche kome, predige vnd mess bore, vff dy thafel zum baw der kyrchen gebe, auch sych in denselben thagen in allen obgenanthen vorbothenen stuckenn entbalde. Im fhal aber das dy armen lewte vffm Lande nicht alle von heim sein können, sol alsden vlBFs wenigste auss yczlichem hove eyne person am sonthag vnd andren feyerthage zur kirchenn khomenn.

Wer dorvber ymands mit gots der kirchen, auch unsers gebots vnd Ordnung anders zu thun befunden, der sol von vns ader vnsern befhelhaber, so oflFt solchs geschieht, mit eynnem pfundt wachse seynner pfarkirchen vnerleslich abczulegen verbussen werden. HirvlBF sollen in stethen unser amptmann vnd d}' burgemeyster, vffm lande dy schulczen sampt den Radtlewthen, bey yren eyden vnd pflichtenn, dy sy vns gethan, domit wir sy auch hirtzu vffs newe beladenn, gut acht geben vnd was dy vbertreter, domit zu geburlicher straffe genomen, antzusagenn verpflicht sein ....

Uf vnsrem schlos heilsperg den xxi. tag des Monats Marcii Im M. D. XXX IX. Jare.

544 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN EBML. Z. ZEIT V. COPP.

II. Mandat der Lutherei halben. recensere

Wir Joannes von gots gnaden Byschoff zu Ermlandt Allen vnd itzlichen vnsern Vnderihanen weg Stands vnd wesens die sein, Nemlich in ynserm Cammerampt heilsperg Vnsere gonst gnad vnd alles guts zuuoran.

Wirdige Edle Erbare, ersame vnd Arbeitsame liebe getrenen, königliche Majestät vnser allergnedigster her hat Im negsten Reichstage der Gron Polen zu Eroka eintrechtiglich mit allen Stenden des Reichs sich entschlossen vnd durch alle sein konigreich vnd andere herschaft vnd Lande gebothen, doneben vns anch geschrieben, dan von dieser Zeit ahn, bei verlust haabts vnd guts proscription ader Verweisung aus allen königlichen landen, in 8 Monaten iderman seinen Sohn ader blutsvnd testament vorwanten aus vergiftigten stellen der ketzerischen Luterei, dorinnen der mocht sein, sal abfordern, vnd so solcher in mitler Zeit sich von dannen nicht wurde begeben, sal derselben peen vnd straf vnerleslich vnderworffen sein, Ime seine guter genommen vnd er zu ewigen gezeiten aus königlichen Landen verbannet, proscribirt und ausgeschlossen werden, nymer dorein bei verlust seines höchsten zu kommen. Auch bei vorgeschriebner peen vnd straff geboten, das niemants Lutterisehe, ader der giftigen geselschaft bucher haben, lesen, ader boren sal lesen, vnd sol solche bucher, buchlein, lieder, ader was aus den giftigen orten gekommen, in kegenwertigheit der Oberkeytt vorbrennen vnd gentzlich zu nicht machen, welch königlichen bevelh vnd edict wir volkomlich vnd stracks nachzukommen vwie auch vns nicht anders geburen will) vns haben vorgenommen.

C. ZWEI EDIKTE DES BISCHOFS JOHANNES DANTISCUS. 545

Derwegen wir euch allen vnd itzlichen insonderheit ernstlich gebieten, solchem königlichen mit allen Stenden der gantzen Cron zu Polen vorvvilligung vnd Satzung geboth zu folgen, vnd dem in keinem weg zuwider sein, bei vorgeschriebner vnerleslicher straf, das ir dergestalt bei euch in vnser stad heilsperg der gantz gemein vnd in diesen unserm Camerampt vberall, domit der Vnwissenheit sich niemant hab zu entschuldigen, werdet anzeigen

Datum aus vnserm Hoffe Schmolein den funfzehenden Aprilis Im tausent fünfhundert vnd vierzigsten Jare.

•* •

". 35

Register. recensere

Abul Wefa 218.
Achtisnicht, Martinus 499.
Aegidius 210.
Agathias 155.
Agrippa Bithynius 181.
Albategnius 191. 298. 300. 301. 302. 306. 307. 308. 311. 312. 320.
Albohazen 207.
Albrecht von Brandenburg, Hochmeister 15. 405. 465.
Albrecht von Brandenburg, Herzog von Preussen 140. 166. 167. 219. 220. 36S. 401. 417.
Albumazar 219.
Alcinous 365.
Aldus Manutius 45. 129.
Alexander der Grosse 146.
Alexandrien 216. 376.
Alfonsus IX., König von Castilien 147. 174. 193. 208. 209.
Allen, Tilman von 451 ff. 463. 465. 473.
Allenstein 263. 264. 404. 405. 410. 411. 415. 416. 512. 513.
Angelus, Johannes 373.
Anselmus, Bischof 488. 494. 495.
Antoninus Pius 146.
Apelt, E. F. 145.
Apollo 368. 473.
Aratus 130. 259.
Archidiaconus Warmiensis 494.
Archimedes 191. 326.
Arista rebus Samins 129. 152. 170. 191. 302. 322. 326. 330.
Aristoteles 129. 146. 173. 320. 322. 323. 324. 326. 347. 366. 374. 396.
Arzahel 302. 303. 306. 307. 308. 31H).
Astrologie 219. 220. 368.
Athyr 147.
Averroes 322. 375.

Bathori, Andreas 527.
Bayer, Johann 267.
Baysen, Georg von 17.
Becker, Bertold 462 ff.
Beckmann, Franz 291. 292. 368.
Bemmer, Hans 460.
Bender. G. 42S. 436. 448. 474.
Bencdictus, Johannes 166.
Beneventanus, Marcus 309.
Bentkowski, Felix 32.
Berichtsmann 434.
Bessarion, Cardinalis 130. 132. 133. 134. 135.
Birglau 451.
Blanchinus, Johannes 390.
Boehm, Joh. G. 388.
Boissonade, Francois 46. 53. 54.

REGISTER.

547

57. üa. 64. 65. 70. 75. 91. 94. 95. 96. 97. 102. 103. 107. 116. 123. 127.
Bologna 219. 297.
Borussiae encomium 286.
Brahe, Tycho 154. 171. 291. 292. 353. 354.
Braunsberg 246. 256. 405. 488. 489.
Broscius, Johannes 139. 140. 154. 265. 267. 417. 419. 468.
Brudzewski, Albertus 277.
Bruno von Olmütz, Bischof 488.
Bzovius, Abraham 267.

C.

Caesarius, Franziscus 265. 275.
Calippus 185. 191. 298.
Camerarius, Joachimus 219. 277. 383. 386. 388.
Campanus, Giovanni 207.
Cantor capituli 493.
Casaubonus, Isaac 127.
Cassovia 160.
Censorinus 147. 174.
Cerilius, Caius 147. 174.
Chrestonius, Johannes 60. 61. 120. 121. 259. 260 ff.
Christburg 413.
Chumerstad, Georg 384. 387.
Cicero, Marcus Tullius 6.
Cimedoncius, Jacobus 52. 53. 54. 55. 67. 70. 74. 81. 83. 90. 92. 94. 95. 103. 106. 111. 113. 116. 121. 123. 126. 127.
Cleetz, Andreas Tostier de 498.
Cobelau, Enoch von 407. 499.
Commelinus, Hieronymus 102.
Conopat, Raphael 164.
Corvinus, Laurentius 47.
Cosinus 218.
Cotangenten 218.
Crapitz, Johannes 413. 416.
Crom er, Martin 426. 427. 484. 485.
Curtze, Maximilian 170. 171. 176. 184. 192. 193. 194. 195. 198. 203. 206. 208. 212. 223. 264.
Custos capituli 493.
Czartoryski 402.

Dantiscus, Johannes 140. 141. 157. 168. 266. 277. 280. 381. 393. 417. 540. 544.
Danzig 285. 370. 407. 412. 413. 415. 460. 461. 467.
Darethen, Elias de 499.
Decanus capituli 493.
Decius, Jostus Ludovicus 30.
Deusterwald, Paul 476. 477.
Diana 368.
Diogenes Laertius 137.
Dirschau 478.
Dohna, Peter von 19.
Dominicus Maria di Novara 297. 390.
Donner, Georg 403. 417. 419.

E.

Ebner, Erasmus 388.
Ekphantos 6.
Elbing 370. 413.
Emmerich, Fabian 246.
Encomium Borussiae 286.
Ephemeriden 387. 394.
Eudoxus 185. 327.
Euklid 207. 245. 259. 396.
Eurydice 345.
Eysenberg, Wilhelm von 479.

F.

Faber 82.

Fabian von Lossainen, Bischof 525. 526. 527.
Feldkirch 382.
Feldstet, Reinold 144.
Ferber, Mauritius 141. 144. 145. 157. 489. 525. 530. 536.
Fischer, Friedrich 32.
Frauenburg 246. 384. 407. 417. 476. 483. 488. 489. 497.
Fredaw 434. 435. 436.
Freundt, Achatius 408.
Frey ag, Gustav 465.
Friedrich UI, Kaiser 280.

35*

548

REGISTER.

Frisch, Christian 290. 365.
FUldeuer 50.

Gabir el Afflah 207.
Galenus 319.
Gassarus, Achilles Pirminius 287. 290. 385.
Gassendi, Petrus 154. 278. 284. 289.
Gaza, Theodor 60. 61.
Gemma Frisius 392.
Giese, Tiedemann 4. 29. 138. 139. 140. 284. 295. 372. 394. 399. 412. 417. 418.
Glodialdo, Guilelmus de 390.
Graudenz 21.
Greussing, Philipp 143.
Gualterus, Bernardus 390.
Gunter, Wolfgang 387.
Gustav Adolph, König von Schweden 141.
Gutstadt 489.
Gynaotia (Frauenburg) 161.
Gynopolis (Frauenburg) 161. 162. 165.

U.

Haff, frisches 486.
Hagetius, Thaddaeus 171.
Hali 209.
Haller, Johann 277. 278.
Hartknoch, Christoph 278.
Hartmann, Georg 378.
Heidelberg 408.
Heiligenbeil 405.
Heilsberg 477. 485. 489. 491. 526. 535. 539. 543.
Henneberger, Caspar 370.
Heraklides 6.
Hipler, Franz 21. 30. 32. 46. 129. 154. 256. 259. 263. 279, 280. 367. 385. 404. 410. 469. 476. 483. 526.
Hipparch 4. 128. 129. 132. 149. 177. 191. 298.' 301. 303. 307. 308. 310. 311. 392.
Holland 371. 410.
Homel, Johann 388.
Hortus sanitatis 251.
Hosius, Stanislaus 427. 4S4. 4&5. 496.
Humboldt, Alexander von 365.
Hyginus, Caius Julius 266.

I.

Ilkus, Martinus 140.
Innocenz IV., Papst 486.
Isidorus Hispalensis 191.

Jacobus de Bidgostia 468.
Jungingen, Konrad von 35.
Jupiter 371. 373.

Kästner, Abraham Gotthelf 388. 389.
Kaschau 389.
Katenbringk, Johannes 256. 258.
Kalippus 185.
Kartinski, Franz 171.
Kasimir III., König von Polen 487.
Kepler, Johannes 138. 139. 219. 287. 290. 353. 354. 365. 367. 402.
K^trzynski, Woyciech 426. 427. 428. 429. 452 ff.
Kielbassa, Vincentius 427.
Kobelau, Enoch von 407.
König, Marcus 446. 465.
Königsberg 370. 405. 417.
Konin 427. 428. 429. 453.
Koppernigk, Andreas 470. 472 ff.
Koppernigk, Barbara 426. 453.
Koppernigk, Niklas 455 ff.
Krakau 216. 219. 265. 266. 277. 417. 418. 458. 465. 467. 527.
Krasicki, Ignac 141.
Kreczmer, Johannes 526.
Kulm 370. 429. 430.
Kunheim, Georg von 166. 167. 403.
Kynast, Thomas 499.

REGISTER.

549

Lactantius, Lucius Coelius FirmianuB 8.
Launaw, Matthias de 499.
L^czyc 477.
Leipzig 387. 388.
Lei sau 436.
Lengnich, Gottfried 31. 427.
Leo X., Papst 8.
Lessen 445.
Lichtenberg, Georg Christoph 279.
Loebau 286. 295. 419.
Lossainen, Fabian von 525. 526. 527.
Loyden, Leonardus de 499.
Luft, Joh. 378.
Luther 395. 530. 540.
Lysis, S. 4. 128. 129. 130. 132.

M.

ttachtsmann 434.

Maestlin, Michael 287. 290. 291. 292. 299. 300. 304. 307. 309. 310. 311. 316. 317. 325. 326. 328. 337. 340. 346. 353. 354. 359. 375.
Magdeburg 430. 449.
Makowskii Anton 171.
Manuskript, Original-M. des Werkes »de revolutionibus« 222. 223. 243.
Manutius Aldus 45. 129.
Marecurt, Petrus Peregrinus de 385.
Maria, Dominicus di Novara 297. 390.
Marienburg 44. 370. 407. 413. 445. 475.
Maurolykus 218.
Maximilian IL, Kaiser 388.
Mederich, Werner 499.
Mehlsack 15. 16. 143. 263. 264. 4S9. 512. 513.
Melanchthon, Philipp 368. 383. 386. 388. 395.
Menelaus 152. 181. 298. 379. 396. 397.
Meurer 388.
Middolburg, Paul von 8.
Milichinus, Jacob 385.
Minerva 371.
Modlibog 452.
Mohrungen 413.
Mosebrocke 477.

N.

Nabonassar 146. 174. 175.
Nicetas 6.
Niedorhof, Leonhard 412. 413. 416.
Niemcewicz 142.
Nikomedes 208.
Nürnberg 145. 386. 387.

0.

Oresme, Nicolaus 32.
Orpheus 345.
Osiander, Andreas 138. 162. 402.
Osterreich, Merten 526.
Otho, Valentinus 389. 397. 398. 402.
Ottokar, König von Böhmen 488.
Ovidius Publius 0. Naso 51.

P.

Pappos 208.
Paul III., Papst 3.
Peckaw, Heinrich 452.
Peckaw, Johann 442. 451.
Petersburg 431. 467.
Petrejus, Johannes 382. 419.
Petrus de Largelata 249.
Peucer, Kaspar 291. 292. 353.
Peurbach, Georg 343. 390.
Phaedon 376.
Pharmuth 147. 148. 175.
Philolaos 6. 128. 129.
Philonium pharmaceuticum 246.
Piccolomini, Aeneas Sylvius 279.
Pico von Mirandola 308.
Pin dar 367. 368.
Pirminius, Achilles P. Gassarus 287.
Pius II., Papst 279.
Pius V., Papst 427.
Plato 323. 329. 331. 343. 344. 365.

550

REGISTER.

Plautus 394.
Plinius Secundus 207. 319. 326.
Piotowski, Paul 413.
Plutarchus 6. 11.
Polentz, Georg von 530.
Polkowski, Ignac 170. 466.
Pontanus, Jovianus 130. 324.
Portugal 371.
Posen 277.
Practica Valesii de Tharanta 246. 249.
Praepositus capituli 493.
Pregel 486.
Proclus 130. 208. 396.
Prophatius Judaeus 302. 390.
Przezdziecki, Alexander 142.
Ptolemaeus, Claudius 11. 146. 147. 149. 150. 152. 153. 173. 174. 175. 177. 178. 179. 180. 181. 182. 191. 192. 207. 210. 295. 299. 301. 302. 303. 306. 307. 309. 310. 311. 312. 313. 314. 319. 331. 332. 342. 356. 364. 365. 373. 375. 379. 391. 396.
Pulawy 142.
Pyrnesius, Melchior 278. 279.
Pythagoräer 4. 329. 375.
Pythagoras 379. 391.

R*** 467. 468.

Radyminski, Martin 277. 278.
Regiomontanus, Johannes 208. 210. 216. 295. 306. 315. 347. 390. 397.
Reich, Felix 30. 31. 141. 154. 156. 157. 163.
Rheticus, Joachim 138. 140. 214. 218. 220. 230. 277. 284. 288. 888. 403. 417. 418. 419. 540.
Rhode, Franz 286.
Rhodus 368. 369. 370. 372.
Rom 297.
Rothe, Albrecht 434. 471.
Rüdiger 452. 470.
Rudnicki, Simon 266.
Rybkowicz Johann 139. 417.

S.

Samland 530.
Schadek. Nioolaus 140.
Scharffau 489.
Scherer, Johann 451.
Schillings, Anna 417.
Schmolein 544.
Schöffen-Bücher 431.
Schöffen-Gericht 429. 430.
Schönberg, Nikolaus von 4.
Schoner, Johann 286. 290. 292. 295. 301. 302. 310. 312. 317. 330. 343. 364. 368. 371.
Schütz, Gottfried 21. 23. 24. 26.
Schwalbach, Caspar von 17.
Schwetz 451.
Sculteti, Alexander 157.
Sculteti, Johannes 403. 408.
Seeland 371.
Sekanten-Berechnung 218.
Sigismund I., König von Polen 277. 451. 477.
Sigismund III., König von Polen 141.
Silvaticus, Matthaens 245. 249.
Simocatta, Theophylactus 47. 52.
Snellenberg, Heinrich 409. 411. 415.
Soerbom, Heinrich 498.
Sosigenes 396.
Stadius, Johann 394.
Starowolski, Simon 140. 153.278 Steipnick, Valentin 30.
Stephanus, Heinrich 57.
Stockfisch, Balthasar 406. 409. 412. 413. 415.
Stockholm 15.
Stramburgus 388.
Stuhm 413. 478.
Styprock, Jobannes 408.
Suidas 52.
Sylvius, Aeneas G. Piccolomini 279.
Szulc, Dominik 142. 467.
Szyszkowski, Martinus 26.

REGISTER.

551

T.

Tacuinum 219.
Tangenten 218.
Tapiau 167.
Tapiau, Christian 499.
Tapiau, Zacharias 499.
Theodosiua 379.
Theon 308. 408. 426. 427. 428.
Theophylactus s. Simocatta.
Theseus 400.
Thorn 370. 405. 477.
Thorn (Neustadt) 429.
Thot 147.
Timaeus 375.
Timochares 151. 178. 180. 181. 298. 299. 302. 314. 392.
Tolkemit 16. 17. 19. 405. 406. 415. 478. 489.
Toydenkuss, Konrad 445. 447. 459.
Treter, Mathias 527.
Treter, Thomas 526.
Tübingen 383.
Tüngen, Nicolaus von 487. 491.

498.

U.

Upsala 141. 161. 209. 230. 246.
Urban VIII., Papst 266.

V.

Valescus de Tharanta 246. 249.
Vapovius s. Wapowski.
Varmia (Frauenburg) 145. 153. 154. 370. 377.
Varro, Marcus 147. 174.
Veidnower, Heinrich 382.
Velkener, Caspar 499.
Venus 371.
Vitellio 207.
Vitruvius, Marcus V. Pollio 207.
Vogelinus, Georg 2S7. 288.
Voigt, Johannes 498.
Volmar, Johann 383.
Volphius 277.

W.

Waldaw, Hieronymus 499.
Wapowski, Bernhard 140. 145. 154. 169. 172.
Warmia s. Varmia.
Warschau 427.
Watzelrode, Cesarius 434. 435.
Watzelrode, Katharina 450. 451. 452 flF.
Watzelrode, Lucas, der Grossvater 425 ff.
Watzelrode, Bischof von Ermland 47. 51. 163. 165. 280. 425. 499.
Wege, Tilmann von 446.
Weidler, Johann Friedrich 384.
Werden, Johannes von 376.
Werner, Johannes 145. 169. 175. 180. 181.
Werner, Thomas 499.
Winter, Georg 288.
Wiszniewski, Micha} 154.
Wittenberg 378. 383. 384. 388.

530.

Wohlgemuth, Johannes 10.
Wolowski 32.
Wormdith 18. 413. 489.

Z.

Zcannaw, Johannes 499.
Zeel ins, Heinrich 286.
Ziegler 279.
Zimmermann , Johannes 412. 416.

Erläuterungen recensere

zu den lithographirten Beilagen, auf denen Autographa von

Coppernicus wiedergegeben sind.

Tafel I und II enthalten die — yon den Herausgebern der editio princeps unterdrückte — Einleitung zum ersten Buche des Werkes «de revolutionibus orbium caelestium«. (Vgl. Bd. II, S. 9 — 12.)

(Nach dem Original in der gräflich Nostitz' sehen Majorats-Bibliothek zu Prag.)

Tafel III enthält den Bd. II, S. 166 abgedruckten Brief an den Herzog Albrecht von Preussen.

(Nach dem Original im Staata-Archiv zu K önigsberg.)

Tafel IT bietet eine Kopie des Bd. II, S. 245 u. 246 abgedruckten Receptes. (Vgl. auch Bd. I, Theil 2, S. 312 u. 313.)

(Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala,)

Tafel y giebt Namenszeichnungen von Coppernicus:

a) Die Unterschrift unter den "Articuli inrati«, bei der Wahl des Bischofs Mauritius Ferber. (Vgl. Bd. I, Theil 2, S. 158 u. 159.)

(Nach dem Original im Kapitiilar- Archiv za Frauenbarg.)

b) Unterschrift in dem Bd. II, 8. 144 u. 145 abgedruckten Briefe an den Bischof Mauritius Ferber.

(Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek za Upsala.)

e) Namens-Einzeichnung in dem einst im Besitze von Coppernicus befindlichen Volumen, welches die Ausgabe der Alfonsinischen Tafeln (1492) und die Tafeln des Regiomontanus (1490) umfasst. (Vgl. Bd. I, Theil 2, S. 417 bis 419 und Bd. II, S. 209 ff.)

(Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala.)

d) Namens-Einzeichnung in dem einst im Besitze von Coppernicus befindlichen Folianten, welcher eine Auswahl aus den Schriften des Jovianus Pontanus (1501), ferner drei Schriften von Bessarion (1503) und die <Paiy6fAeytt des Aratus (s. 1. et a.) umfasst. (Vgl. Bd. I, Theil 2, S. 415— 417.)

(Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala.)

e) Die Besitz -Bezeichnung in der (dritten) Ausgabe des griechischlateinischen Lexikons, welches der Karmeliter-Mönch Chrestonius bearbeitet hatte. (Vgl. Bd. I, Theil 1, S. 27 u. 406 und Theil 2, S. 417 u. 420.)

(Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala.)

Tafel I

Tafel II

Tafel III.

Tafel IV.

Tafel V.