Wikisource

Quantum redactiones paginae "Acta seu disputatio contra Fortunatum Manichaeum" differant

Browse history interactively
[checked revision][checked revision]
← Differentia superiorDifferentia proxima →
Content deleted Content added
VisualWikitext
m fix tmp
No edit summary
Linea 7:
|Genera=Theologia
}}
CONTRA FORTUNATUM
__NOTOC__
 
AUGUSTINUS HIPPONENSIS
 
COLLATIO CUM MAXIMINO ARIANORUM EPISCOPO
DISPUTATIO PRIMAE DIEI
1. Cum Augustinus et Maximinus Hippone-Regio unum in locum convenissent, praesentibus multis, tam clericis quam laicis, MAXIMINUS dixit: Ego non ob istam causam in hanc civitatem adveni, ut altercationem proponam cum Religione tua, sed missus a comite Segisvulto contemplatione pacis adveni. Revera enim Eraclio presbytero amicali pactione mecum tractanti, responsum dedi ut valui, ita tamen ab ipso provocatus; quique in tantum exarsit, ut etiam adventum tuum contra me provocaret. Et quia dignata est Religio tua sibi facere iniuriam, si interrogas, in quibus valeo responsum dabo. Si aliquid rationabile dixeris, necesse est ut sequar. Si quid enim de divinis Scripturis protuleris, quod commune est cum omnibus, necesse est ut audiamus: eae vero voces quae extra Scripturam sunt, nullo casu a nobis suscipiuntur: praeterea cum ipse Dominus moneat nos et dicat: Sine causa colunt me, docentes mandata et praecepta hominum 1.
 
Quinto. calendas septembris, Arcadio Augusto bis et Rufino viris clarissimis consulibus., habita disputatio adversus Fortunatum Manichaeorum presbyterum, in urbe Hipponensium regionum, in Balneis Sossii, sub praesentia populi.
2. AUGUSTINUS dixit: Si ad ista omnia respondere voluero, id etiam ego agere videbor, ne veniatur ad causam. Proinde ut cito agamus quod instat, dic mihi fidem tuam de Patre et Filio et Spiritu Sancto.
 
Summum errorem puto, omnipotentem Deum, in quo una nobis spes est, ex aliqua parte violabilem, aut coinquinabilem, aut corruptibilem credere.
1. AUGUSTINUS dixit: Ego iam errorem puto, quam antea veritatem putabam: utrum recte existimem, a te praesente audire cupio. In. primis summum errorem puto, omnipotentem Deum, in quo una nobis spes est, ex aliqua parte violabilem, aut coinquinabilem, aut corruptibilem credere. Hoc vestram haeresim affirmare scio; non quidem verbis. quibus nunc usus sum: nam et vos interrogati confitemini Deum esse incorruptibilem et omnino. inviolabilem et incoinquinabilem; sed cum coeperitis caetera exponere, cogimini eum corruptibilem, penetrabilem, et coinquinabilem profiteri. Dicitis enim aliam nescio quam gentem tenebrarum adversus Dei regnum rebellasse: Deum autem omnipotentem, cum videret quanta labes et vastitas immineret regnis suis, nisi aliquid adversae genti opponeret, et ei resisteret, misisse hanc virtutem, de cuius commixtione cum malo et tenebrarum gente mundus sit fabricatus. Hinc esse quod hic animae bonae laborant, serviunt, errant, corrumpuntur: ut necessarium haberent liberatorem, qui eas ab errore purgaret, et a commixtione solveret, et a servitute liberaret. Hoc ego nefas puto credere, Deum omnipotentem aliquam adversam gentem timuisse, aut necessitatem esse passum, ut nos in aerumnas praecipitaret.
 
Principalia fidei Manichaeorum.
FORTUNATUS dixit: Quia te medium fuisse nostrum scio, id est, inter Manichaeos administrasse, ista sunt principalia fidei nostrae. De conversatione hic agitur, de quibus falsis criminibus pulsamur. Ex te ergo praesentes audiant boni viri, utrum sint vera super quibus criminamur et appetimur, an sint falsa. Etenim ex tua doctrina, et ex tua expositione et ostensione poterunt verius scire nostram conversationem, si a te fuerit prodita. Interfuisti orationi.
 
2. AUGUSTINUS dixit: Interfui. Sed alia quaestio est de fide, alia de moribus: ego de fide proposui. Sed si illi qui adsunt, malunt audire de moribus, nec istam quaestionem defugio.
FORTUNATUS dixit: Purgare me prius volo penes conscientiam vestram, penes quam. polluimur, ex idonei viri testimonio, qui mihi et nunc idoneus est, et in futura iusti iudicis Christi examinatione, si ea quae iactantur vidit in nobis, vel consecutus est.
 
Ratio fidei Manichaeorum.
3. AUGUSTINUS dixit: Ad aliud vocas, cum ego de fide proposuerim. De moribus autem vestris plene scire possunt qui Electi vestri sunt. Nostis autem me non Electum vestrum, sed Auditorem fuisse. Itaque, quamvis et orationi vestrae interfuerim, ut interrogasti; utrum separatim vobiscum habeatis aliquam orationem, Deus solus potest nosse, et vos. Ego tamen in oratione in qua interfui, nihil turpe fieri vidi: sed solum contra fidem animadverti, quam postea didici et probavi, quod contra solem facitis orationem. Praeter hoc in illa oratione vestra nihil novi comperi. Quisquis autem vobis opponit quaestionem aliquam de moribus, Electis vestris opponit. Quid autem inter vos agatis, qui Electi estis, ego scire non possum. Nam et Eucharistiam audivi a vobis saepe quod accipiatis: tempus autem accipiendi cum me lateret, quid accipiatis, unde nosse potui? Itaque serva, si placet, quaestionem de moribus, ut inter Electos vestros discutiatur, si discuti potest. Mihi fides data est a vobis, quam hodie improbo. De ipsa proposui: ad propositum meum mihi respondeatur.
FORTUNATUS dixit: Et nostra professio ipsa est, quod incorruptibilis sit Deus, quod lucidus, quod inadibilis, intenibilis, impassibilis, quod aeternam lucem et propriam inhabitet : quod nihil ex sese corruptibile proferat, nec tenebras, nec daemones, nec satanam, nec aliquid adversum in regno eius reperiri possit. Sui autem similem Salvatorem direxisse: Verbum natum a constitutione mundi cum mundum fabricaret, post mundi fabricam inter homines venisse: dignas sibi animas elegisse sanctae suae voluntati, mandatis suis coelestibus sanctificatas, fide ac ratione imbutas coelestium rerum; ipso ductore hinc iterum easdem animas ad regnum Dei reversuras esse, secundum sanctam ipsius pollicitationem, qui dixit: Ego sum via, veritas, et ianua 1; et: Nemo potest ad Patrem pervenire, nisi per me 2. His rebus nos credimus, quia alias animae, id est, alio mediante non poterunt ad regnum Dei reverti, nisi ipsum repererint viam, veritatem, et ianuam. Ipse enim dixit: Qui me vidit, vidit et Patrem meum 3; et: Qui in me crediderit, mortem non gustabit in aeternum, sed transitum facit de morte ad vitam, et in iudicium non veniet 4. His rebus credimus, et haec est ratio fidei nostrae, et pro viribus animi nostri mandatis eius obtemperare, unam fidem sectantes huius Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti.
 
Quae causa praecipitavit animas in mortem.
4. AUGUSTINUS dixit: Has animas, quas de morte ad vitam per Christum venire fatemini, quae causa praecipitavit in mortem?
FORTUNATUS dixit: Hinc iam dignare prosequi et contraire, si nihil praeter Deum.
 
5. AUGUSTINUS dixit: Imo tu dignare respondere id quod interrogaris, has animas quae causa morti dederit.
:MAXIMINUS respondit: Si fidem meam postulas, ego illam teneo fidem quae Arimini a trecentis et triginta episcopis, non solum exposita, sed etiam subscriptionibus firmata est.
FORTUNATUS dixit: Imo tu dignare dicere, utrum aliquid sit praeter Deum, an omnia in Deo sint.
3. AUGUSTINUS dixit: Iam dixi, et hoc ipsum repeto, quia respondere noluisti: Dic fidem tuam de Patre et Filio et Spiritu Sancto.
:MAXIMINUS respondit: Cum enim non defecerim a responsione, cur accusor a tua Religione, quasi responsum non dederim?
 
6. AUGUSTINUS dixit: Illud ego respondere possum, quod me nosse Dominus voluit, Deum necessitatem nullam pati posse, neque ex aliqua parte violari atque corrumpi. Quod cum tu quoque fatearis, quaero qua necessitate huc miserit animas quas dicis per Christum redire.
4. AUGUSTINUS dixit: Propterea dixi te respondere noluisse, quia dum ego quaererem ut diceres mihi fidem tuam de Patre et Filio et Spiritu Sancto, quod et nunc posco, tu mihi non dixisti fidem tuam, sed nominasti Ariminense concilium. Fidem tuam volo nosse, quid credas, quid sentias de Patre et Filio et Spiritu Sancto. Si dignaris, ore tuo audiam. Noli me mittere ad ea scripta, quae modo aut prae manu non sunt, aut eorum auctoritate non teneor. Dic quid credas de Patre et Filio et Spiritu Sancto.
FORTUNATUS dixit: Quod tu dixisti, quia huc usque tibi Deus revelavit quod incorruptibilis sit, quemadmodum et mihi; ratio quaerenda est, quemadmodum animae et ob quam causam istum in mundum venerint, ut merito nunc eas per unigenitum Filium suum ac sui similem de hoc mundo liberaret, si nihil praeter ipsum.
:MAXIMINUS respondit: Non ad excusandum me Ariminensis concilii decretum interesse volui, sed ut ostendam auctoritatem Patrum, qui secundum divinas Scripturas fidem nobis tradiderunt illam quam a divinis Scripturis didicerunt. Sin vero placet; quia corde creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem 2: instructi etenim sumus et parati ad respondendum omni exposcenti de nobis rationem de fide et spe quae in nobis est 3; et praeterea cum Dominus ipse Iesus dicat: Qui me confessus fuerit coram hominibus, confitebor et ego eum coram Patre meo qui est in coelis; et qui negaverit me coram hominibus, negabo et ego eum coram Patre meo qui in coelis est 4: istud periculum timens, quamvis leges imperiales non ignoro, tamen praecepto Salvatoris edoctus, qui monuit nos et dixit: Nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere 5; respondeo evidenter: Credo quod unus est Deus Pater, qui a nullo vitam accepit; et quia unus est Filius, qui quod est et quod vivit, a Patre accepit ut esset; et quia unus est Spiritus Sanctus paracletus, qui est illuminator et sanctificator animarum nostrarum. Et hoc de divinis Scripturis assero. Si iubes, prosequor testimonia: si in aliquo reprehenderit Religio tua, dabo responsum in his in quibus reprehendi videor.
 
Si Deus nihil pati potuit a gente tenebrarum, quia inviolabilis est; sine causa huc nos misit, ut nos hic aerumnas patiamur.
5. AUGUSTINUS dixit: Movet me, quod ita posuisti proprie illuminatorem nostrum Spiritum Sanctum; quasi Christus non sit illuminator noster. Hinc primo abs te volo audire quid sentias.
7. AUGUSTINUS dixit: Non debemus frustrare tantos qui praesentes sunt, et de quaestione proposita ire ad aliud. Sic confitemur ambo, sic nobis concedimus esse incorruptibilem et inviolabilem Deum, et nihil pati potuisse: ex quo est consequens ut falsa sit haeresis vestra, quae dicit, Deum cum videret imminere vastitatem ac labem regnis suis, misisse virtutem quae cum tenebrarum gente bellaret, et ex ea commixtione nostras animas laborare. Brevis est ergo ratio mea, et, quantum existimo, cuivis planissima. Si Deus nihil pati potuit a gente tenebrarum, quia inviolabilis est; sine causa huc nos misit, ut nos hic aerumnas patiamur. Si autem aliquid pati potuit; non est inviolabilis, et decipitis eos quibus dicitis esse inviolabilem Deum. Hoc enim vestra haeresis negat, cum caetera exponitis.
:MAXIMINUS respondit: Nos enim unum auctorem Deum Patrem cognoscimus, a quo illuminatio omnis per gradus descendit. Nam denique et apostolus Paulus profert de se testimonium in Actibus Apostolorum, dicens: Sic enim mandavit nobis Deus; et inter cetera: Posui te in lumen gentium 6. Si Apostolus in lumine gentium positus est ut doctor, quanto magis Spiritus Sanctus, qui illuminator est Apostoli; in quo et Apostolus locutus est, secundum ipsius Apostoli dicta, quia nemo potest dicere Dominum Iesum, nisi in Spiritu Sancto 7? Utique illuminator est Spiritus Sanctus, qui illuminavit Apostolum. Sed Spiritus Sanctus a Christo accepit, secundum ipsius Christi testimonium, sicut ait in Evangelio Christus: Multa habeo vobis dicere, sed non potestis portare modo: cum autem venerit ille Spiritus veritatis, diriget vos in omnem veritatem. Non enim loquetur a se, sed quaecumque audierit loquetur, et ventura annuntiabit vobis. Ille me clarificabit, quia de meo accipiet, et annuntiabit vobis 8. Ergo Spiritus Sanctus accepit a Christo, secundum testimonium Christi. Sine dubio autem Christus ipse confitetur quod: Doctrina mea non est mea, sed eius qui me misit Patris 9; et: Quod vidi et audivi apud Patrem meum, loquor 10. Sive ergo Christus docens nos illuminat, Pater illuminat qui eum destinavit; sive Spiritus Sanctus illuminat, illuminatio ad auctorem recurrit, qui est fons bonitatis: a quo consecutus, sive beatus Apostolus, sive etiam omnes sancti, illuminant quidem credentes, sed haec illuminatio ad unum auctorem recurrit. Et ea de causa dicebat propheta: Dominus illuminatio mea, et salus mea; quem timebo? 11
 
Eo modo sentit Fortunatus quemadmodum Paulus.
6. AUGUSTINUS dixit: Ego non nego illuminare Spiritum Sanctum; sed utrum et Christus illuminet per se ipsum, et Pater illuminet per se ipsum, an non illuminent isti nisi per Spiritum Sanctum: hoc requisivi breviter, hoc requiro.
FORTUNATUS dixit: Hoc sentimus, quod nos instruit beatus apostolus Paulus, qui dixit: Hoc sentite in vobis, quod et in Christo Iesu; qui cum in forma Dei esset constitutus, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo; sed semetipsum exinanivit, formam servi accipiens, in similitudine hominum factus, et habitu inventus ut homo: humiliavit semetipsum, et factus est subditus usque ad mortem 5. Hoc ergo sentimus de nobis, quod et de Christo; qui cum in forma Dei esset constitutus, factus est subditus usque ad mortem, ut similitudinem animarum nostrarum ostenderet. Et quemadmodum in se mortis similitudinem ostendit, et se a Patre esse de medio mortuorum resuscitatum; eo modo sentimus et de animis nostris futurum, quod per ipsum poterimus ab hac morte liberari: quae aut aliena est a Deo, aut si propria est Dei, et misericordia eius cessat, et liberatoris nomen, et opera liberantis.
:MAXIMINUS respondit: Credo non latere Religionem tuam, beatum dixisse apostolum Paulum: Cum autem benignitas et humanitas apparuit Salvatoris nostri Dei, non ex operibus iustitiae quae fecimus nos, sed secundum suam misericordiam salvos nos fecit, per lavacrum regenerationis et renovationis Spiritus Sancti, quem effudit in nos abunde, per Iesum Christum Salvatorem nostrum 12. Secundum hanc regulam dico Spiritum Sanctum et profiteor illuminatorem per Filium; ut ante dictum est: Quem effudit in nos abunde, per Iesum Christum Salvatorem nostrum. Iam dedi responsum: quoniam sive Paulus illuminat, ad auctorem Deum Patrem recurrit haec illuminatio; sive Spiritus Sanctus illuminat, ad auctorem recurrit illuminatio: sive Christus illuminat, ad auctorem recurrit illuminatio. Et hoc magisterio Christi edoctus, prosequor, sicut ait ipse Christus: Oves meae vocem meam audiunt, et sequuntur me; et ego vitam aeternam do eis, et non peribunt in aeternum, et non rapiet eas quisquam de manu mea. Pater meus quod dedit mihi, maius omnibus est, et nemo potest rapere illud de manu Patris mei. Et iterum sic ait: Ego et Pater unum sumus 13. Ergo ad defendendas oves, ad illuminandas, Pater et Filius unum sunt, concordes atque unanimes secundum hanc rationem quam audisti: Quoniam nemo potest rapere de manu mea oves quas mihi dedit Pater; simili modo nec de manu Patris.
 
8. AUGUSTINUS dixit: Ego quaero quemadmodum in mortem venerimus, et tu dicis quemadmodum de morte liberemur.
7. AUGUSTINUS dixit: Res loqueris necessarias quidem, sed non ad causam. Ad interrogationem meam non respondisti, et tamen multa dixisti. Si velis, relicta quaestione quae inter nos vertitur, reddere totum Evangelium, qui dies sufficiunt, quantum temporis spatium necessarium est? Breviter mihi dic, quoniam interrogavi te, utrum illuminet per se ipsum Christus, an non illuminet nisi per Spiritum Sanctum. Non solum ad hoc respondere noluisti, sed si me non fallit quod audivi, magis Spiritum Sanctum per Christum illuminare dixisti.
FORTUNATUS dixit: Ita Apostolus dixit quomodo sentire debeamus de animis nostris, quod Christus nobis ostendit. Si fuit Christus in passione et morte, et nos: si voluntate Patris descendit in passionem et mortem, et nos.
:MAXIMINUS respondit: Non decet in religione, praeterea cum de Deo loquamur, calumniam inferre. Ego et responsum dedi, et si non sufficiunt quae diximus, addimus testimonia, quia per Iesum Christum Spiritus Sanctus effusus est in omnes credentes. Sic enim legimus beatum Petrum dixisse: Hunc Iesum suscitavit Deus, cuius nos omnes testes sumus. Dextera itaque Dei exaltatus, et promissione Spiritus Sancti accepta a Patre, effudit hoc donum quod nunc vos et videtis et auditis 14. Dixi enim quod omnia quaecumque suggerit nobis Spiritus Sanctus, a Christo consecutus sit. Recurre ad testimonia ante lata, et invenies ita.
 
Quaerimus utrum aliquid nocere possit, an non possit Deo
8. AUGUSTINUS dixit: Cum vis conari probare quod ipse non nego, in rebus superfluis necessarium tempus absumis. Ego non nego per Christum diffusum fuisse super credentes Spiritum Sanctum. Sine causa hoc per tantas moras testimoniis probare voluisti, quod ipse confiteor. Ego hoc dixi, hoc quaesivi, hoc iterum dico: utrum Christus per Spiritum Sanctum illuminet, an Spiritus Sanctus per Christum illuminet; quia dixisti superius per Christum illuminare Spiritum Sanctum. Si autem non recolis, recitentur verba tua in Gestis, ut appareat ea nos iussisse recitari, et probabo te dixisse quod quaero.
9. AUGUSTINUS dixit: Notum est omnibus catholicam fidem ita se habere, quod Dominus noster, id est, Virtus et Sapientia Dei 6, et Verbum per quod facta sunt omnia, et sine quo factum est nihil 7, ad liberationem nostram hominem suscepit. In ipso homine quem suscepit, demonstravit illa quae dicis. Nos autem nunc de ipsius Dei et ineffabilis maiestatis substantia quaerimus, utrum ei aliquid nocere possit, an non possit. Si enim potest ei aliquid nocere, non est inviolabilis. Si non potest ei aliquid nocere, quid ei factura erat gens tenebrarum, contra quam dicitis bellum gestum esse a Deo ante constitutionem mundi, in quo bello nos, id est animas, quas modo indigere liberatore manifestum est, commixtas esse omni malo, et morti implicitas asseritis? Redeo enim ad illud brevissimum: Si poterat ei noceri, non est inviolabilis; si non poterat, crudeliter huc nos misit, ut ista patiamur.
:MAXIMINUS respondit: Probatio erat necessaria, si non ipse temetipsum placasses. Iam enim prosecutus es in testimoniis quae protuli, vel in ratione quam dedi, quod et ipse sic habeas. Cum finita sit ergo ista quaestio, propone aliam ad quam tibi respondeam. Nam professus es iam in quaestione ista satisfactum tibi fuisse.
FORTUNATUS dixit: Anima Dei est, an non?
 
Quaeritur utrum anima ex Deo sit, necne.
9. AUGUSTINUS dixit: Dixisti Spiritum Sanctum per Christum illuminare, an non dixisti? Rogo te ut unum de duobus breviter mihi respondere digneris. Dixisti, an non dixisti?
10. AUGUSTINUS dixit: Si iustum est ut non interrogatis meis respondeatur, et ego interroger, respondebo.
:MAXIMINUS respondit: Ego Spiritum Sanctum professus sum secundum Salvatoris magisterium, quia sive illuminat, a Christo accepit; sive docet, a Christo accepit; omnia quaecumque gerit Spiritus sanctus, ab unigenito Deo consecutus est: et si parva sunt testimonia, addo.
FORTUNATUS dixit: Si in proprio agit anima? Hoc a te quaero.
10. AUGUSTINUS dixit: Ne dicat nos calumniari, legantur verba ipsius paulo superius.
Antonius notarius ad locum recitavit: Dico Spiritum Sanctum et profiteor illuminatorem per Filium, ut ante dictum est, quem effudit abunde in nos, per Iesum Christum Salvatorem nostrum 15. Cumque recitatum est:
:MAXIMINUS respondit: Ut videtur, ipse potius dilationi studes, ut non ad principalem causam recurramus, sed per totum diem vis argumentis nos in una detinere quaestione. Nos enim recitamus, quod per Filium Spiritus Sanctus sit effusus, et non tantum beatum Paulum testem produximus, verum etiam et Petrum priorem Apostolorum. Habet enim prosecutio nostra, quod Spiritus Sanctus a Christo accepit, secundum praecedens testimonium: Ille me clarificabit, quia de meo accipiet et annuntiabit vobis 16. Idem itidem compulsus iterum dico, quia sive illuminat Spiritus Sanctus, sive docet, sive instruit, omnia a Christo consecutus est; quia per Christum facta sunt omnia, et sine illo factum est nihil 17. Christus dicit quia a genitore suo omnia haec consecutus est, et vivit propter Patrem, et omnis lingua confitetur quia Dominus Iesus Christus in gloria est Dei Patris 18. Et quia omnis viri caput Christus est; caput autem mulieris, vir; caput autem Christi, Deus 19. Et quia Filio Spiritus Sanctus est subiectus: et quia Filius Patri est subiectus, ut carissimus, ut obediens, ut bonus a bono genitus. Nec enim Pater contrarium sibi genuit: sed talem genuit, qui etiam clamat et dicit: Ego quae placita sunt Patri, facio semper 20.
 
11. AUGUSTINUS dixit: Ego quidem quod interrogasti dicam: tantum illud memineris; te noluisse respondere interrogatis meis, me autem tuis respondere. Si quaeris utrum a Deo descenderit anima, magna quidem quaestio est: sed sive a Deo descendit, sive non; illud de anima respondeo, non esse Deum; aliud esse Deum, aliud animam. Deum esse inviolabilem, incorruptibilem, et impenetrabilem, et incoinquinabilem, et qui ex nulla parte corrumpi possit, et cui nulla ex parte noceri potest. Animam vero videmus et peccatricem esse, et in aerumna versari, et veritatem quaerere, et liberatore indigere. Haec mutatio animae ostendit mihi quod anima non sit Deus. Nam si anima substantia Dei est, substantia Dei errat, substantia Dei corrumpitur, substantia Dei violatur, substantia Dei decipitur: quod nefas est dicere.
11. AUGUSTINUS dixit: Si et Christus illuminat per Spiritum Sanctum, et Spiritus Sanctus illuminat per Christum, par potestas est. Lege autem tu mihi subiectum Christo Spiritum Sanctum, quod paulo ante dixisti. Quod autem dicis Dominum dixisse de Spiritu Sancto: De meo accipiet; ideo dictum est, quia de Patre accepit, et omnia quae sunt Patris, sine dubio et Filii sunt. Nam ipse cum hoc dixisset, adiecit: Ideo dixi: De meo accipiet; quia omnia quae habet Pater, mea sunt 21. Dic ergo quod interrogavi, et testimoniis proba, subiectum Christo Spiritum Sanctum: cum potius legamus ipsum dicentem: Spiritus Domini super me, propter quod unxit me evangelizare pauperibus 22. Si super se ipse dixit Spiritum Sanctum, quomodo tu dicis Spiritum Sanctum Christo esse subiectum? Dixit autem Christus, super se Spiritum Sanctum: non quia super Verbum Dei est, quod est Deus; sed quia super hominem, quod Verbum caro factum est. Ubi enim scriptum est: Verbum caro factum est 23; nihil aliud est quam: Verbum homo factum est. Quia: Videbit omnis caro salutare Dei 24; nihil est aliud quam: Omnis homo. Et: In lege non iustificabitur omnis caro 25; nihil est aliud quam: Omnis homo. Propter quod ergo Verbum caro factum est, et ille semetipsum exinanivit, formam servi accipiens 26, ex ipsa forma servi dixit: Spiritus Domini super me. Nam par potestas est, una substantia est, eadem divinitas. Ideo quamvis Trinitatem colamus, quia Pater non est Filius, nec Filius est Pater, nec Spiritus Sanctus aut Pater aut Filius: tamen unum Deum colimus, quia ipsa Trinitatis ineffabilis et excelsa coniunctio unum Deum ostendit, unum Dominum. Ideoque dictum est: Audi, Israel; Dominus Deus tuus, Dominus unus est 27. Quid nobis vultis facere duos deos et duos dominos? Dicitis Dominum Patrem et Deum Patrem, dicitis Dominum Christum et Deum Christum: interrogo, utrum ambo simul unus sit. Respondetis: Duo dii. Superest ut eis et templa et idola faciatis.
FORTUNATUS dixit: Ergo negasti animam ex Deo esse, quamdiu peccatis ac vitiis et mundanis rebus deservit, et errore ducitur: quod fieri non potest, ut aut Deus hoc patiatur, aut substantia eius. Est enim Deus incorruptibilis, et substantia eius immaculata est et sancta. Hic vero quaeritur a vobis, utrum anima ex Deo sit, necne? Quod nos fatemur, et ostendimus ex Salvatoris adventu, ex ipsius sancta praedicatione, ex ipsius electione, dum animis miseretur, et secundum eius arbitrium anima venisse dicitur, ut eamdem de morte liberaret, et perduceret eam ad aeternam gloriam, et restitueret Patri. Quid vero de anima tu ipse dicis aut speras, utrum sit a Deo, necne? substantiam Dei, ex qua negas esse animam, nullis passionibus posse subiacere.
:MAXIMINUS respondit: Religionis auctores numquam in calumniam vertuntur. Interrogasti testimonia, ut ea quae professus sum testimoniis docerem: et ipse pares atque aequales profiteris tres, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum. Et praeterea cum tres aequales professus sis iterum conversus protulisti quidem testimonium divinarum Scripturarum, non ad aequalitatem pertinens, sed ad singularitatem omnipotentis Dei, quod unus sit omnium auctor. Ergo quia et aetate praecedis, et auctoritate maior es, profer, instrue prius testimoniis, quod tres sint aequales, tres omnipotentes, tres innati, tres invisibiles, tres incapabiles: et tunc demum necesse est testimoniis ut acquiescamus. Si quo minus reddere rationem de divinis Scripturis non valueris, necesse me est, ut ad omnia quae in praecedenti dixi: sive enim Patrem solum qui quod vivit a nemine accipiens, sive Filium, quod sum professus, quia quod vivit a Patre accepit, sive de Spiritu Sancto quae dixi: etiam quanta desideras testimonia proferam.
 
12. AUGUSTINUS dixit: Animam sic negavi esse substantiam Dei, ut negem illam esse Deum: sed tamen ex Deo auctore esse, quia facta est a Deo. Aliud est qui fecit, aliud quod fecit. Qui fecit, corruptibilis esse omnino non potest: quod autem fecit, omnino non potest aequale esse illi qui fecit.
12. AUGUSTINUS dixit: Ego quod quaesivi ut dicere dignareris, non dixisti, quo testimonio probares subiectum Christo Spiritum Sanctum: respondeo tamen ad ea quae proposuisti. Sic non dicimus tres omnipotentes, quomodo non dicimus tres deos. Si enim de singulis interrogemur utrum Deus sit Pater, respondemus: Deus; utrum Deus sit Filius, respondemus: Deus; utrum Deus sit Spiritus Sanctus, respondemus: Deus. Cum autem de omnibus interrogati fuerimus, utrum tres sint, referimus nos ad divinam Scripturam dicentem: Audi, Israel; Dominus Deus tuus, Dominus unus est 28. Et in hac divina praescriptione condiscimus, eamdem ipsam Trinitatem unum esse Deum. Sic et de singulis si quaeratur, utrum Pater omnipotens sit, respondemus: Omnipotens; si Filius, hoc idem respondemus; si Spiritus Sanctus, nec ipsum negamus omnipotentem. Nec tamen dicimus tres omnipotentes, quomodo non dicimus tres deos: sed sicut simul illi tres unus Deus, sic simul illi tres unus omnipotens est, et invisibilis unus Deus Pater et Filius et Spiritus Sanctus est. Sine causa ergo putas nos numero coarctari, cum divinitatis potentia etiam rationem numeri excedat. Si enim animae multorum hominum accepto Spiritu Sancto et quodam modo conflatae igne caritatis unam animam fecerunt, de qua dicit apostolus: Erat enim eis anima et cor unum 29: tot corda, tot millia cordium, unum cor fecit caritas Spiritus Sancti; tot millia animarum unam animam dixit Spiritus Sanctus, quam ipse unam animam fecit: quanto magis nos unum Deum dicimus, semper sibi invicem et inseparabiliter et ineffabili caritate cohaerentes Patrem et Filium et Spiritum Sanctum?
FORTUNATUS dixit: Nec ego dixi animam esse similem Deo. Sed quia dixisti factitiam esse animam, et nihil praeter Deum; quaero undenam Deus animae substantiam adinvenit.
:MAXIMINUS respondit: Ac per hoc pares atque aequales dixisti, quod quidem testimoniis docere non valuisti, et ob istam rem ad aliam causam divertisti. Nos enim non diffidimus, sed certa cognoscentes fide, quod erat cor et anima una omnium credentium. Nec enim hoc praeiudicat religioni nostrae, sed magis concordat. Sine dubio enim si omnium credentium erat cor et anima una, quare autem non Pater et Filius et Spiritus Sanctus in consensu, in convenientia, in caritate, in unanimitate, unum esse dicantur? Quid enim fecit Filius, quod non placuit Patri? Quid praecepit Pater, in quibus non obtemperavit Filius? Quando enim Spiritus Sanctus contraria Christo aut Patri tradidit mandata? Et constat secundum Salvatoris sententiam, quod ait: Ego et Pater unum sumus 30; esse illos in concordia et in consensu unum. Sicut autem ipse professus es, Pater Pater est, qui numquam fuit Filius; Filius Filius est, qui semper Filius manet; et Spiritus Sanctus Spiritus Sanctus est, quod est et quod legimus, profitemur de Spiritu Sancto, in hunc Spiritum Sanctum, qui tantus ac talis est, ut etiam Angeli ipsi concupiscant in eum prospicere 31. Tantus est iste Spiritus Sanctus, ut sufficiat ubique omnium postulationes suscipere, et advocatione fungi. Et in hoc testem profero beatum Paulum, qui ait: Nam quid oremus, sicut oportet, nescimus; sed ipse Spiritus postulat pro nobis gemitibus inenarrabilibus 32. Quod lego credo, quia gemitibus inenarrabilibus postulat Spiritus Sanctus. Et ideo isto eruditus magisterio in tantum dico subiectum esse Spiritum Sanctum, ut gemitibus postulet pro nobis. Unum autem profiteor Deum, non ut tres unus sit; sed unus Deus est, incomparabilis, immensus, infinitus, innatus, invisibilis, quem et Filius ipse et oravit et orat, apud quem et Spiritus Sanctus advocatione fungitur. Nam quia orat Filius Patrem; quamvis enim soleatis omnia illa testimonia quae in Sancto legimus Evangelio, corpori applicare, attamen nostrum est perscrutatis divinis Scripturis ostendere, quia et nunc sedens ad dexteram Patris interpellat pro nobis. Ea enim de causa dixi, et oravit et orat; quia nunc utique interpellat pro nobis, sicut ait Apostolus: Quis accusabit adversus electos Dei? Deus qui iustificat? Quis est qui condemnet? Christus qui mortuus est, imo magis qui et resurrexit, qui et est in dextera Dei, qui et interpellat pro nobis?33 Aeque cum discipulis positus Christus, sic se rogaturum promisit, dicens: Si diligitis me, mandata mea servate; et ego rogabo Patrem, et alium advocatum dabit vobis, ut vobiscum sit in aeternum, Spiritum veritatis, quem hic mundus accipere non potest, quoniam non videt eum, nec novit eum: vos autem vidistis eum, et cognoscitis eum, quia apud vos manet, et in vobis est 34. Si sufficiunt haec, bene est: si quominus, addam quanta iubes testimonia.
 
13. AUGUSTINUS dixit: Tantum memento me respondere ad ea quae interrogas; te autem ad ea quae interrogo non respondere. Animam dico factam a Deo, ut caetera omnia quae a Deo facta sunt; et inter illa quae Deus omnipotens fecit, principalem locum datum esse animae. Si autem quaeris unde Deus animam fecit, memento confiteri me tecum, Deum esse omnipotentem. Omnipotens autem non est, qui quaerit adiuvari aliqua materia unde faciat quod velit. Ex quo est consequens, ut secundum fidem nostram omnia quae Deus fecit per Verbum et Sapientiam suam, de nihilo fecerit. Sic enim legimus: Ipse iussit, et facta sunt; ipse mandavit, et constituta sunt 8.
13. AUGUSTINUS dixit: Ea quae nos confitemur, nobis probare non debes. Hoc enim faciendo, nihil aliud, sicut superius dixi, quam necessarium tempus absumis. Scimus Filium Dei Filium esse Dei: scimus a se ipso non esse, sed genitum esse a Patre. Patrem vero ipsum ingenitum esse, a nullo esse, a nullo vitam accepisse: Filium vero a Patre accepisse vitam, sed non ita tamquam fuerit aliquando sine vita, ut acciperet vitam. Dedit enim ei vitam, gignendo vitam: gignendo eum vitam, dedit ei vitam. Aequalitatem autem ostendit dicendo: Sicut habet Pater vitam in semetipso, sic dedit et Filio vitam habere in semetipso 35. Vitam in semetipso habet Pater; aequalem vitae Patris vitam in se habet Filius: sed tamen Filius a se ipso vitam non accepit, quia non a se ipso natus est, a Patre natus est. Gignendo dedit, non quia iam erat Filius sine vita, et dedit ei vitam, quomodo nos peccatores facti sumus sine vita, et per indulgentiam et gratiam accepimus vitam: ille vitam accepit a Patre, quia vita natus est a Patre. Ac per hoc tu non potuisti dicere subiectum esse Filio Spiritum Sanctum, nisi quia gemitibus interpellat pro nobis. Videtur enim tibi illa perfectio sanctitatis in gemitibus semper esse, nec respirare a gemendo. O aeterna miseria! Intellege locutionem, et blasphemiam devitabis. Sic enim dictum est: Gemitibus interpellat; ut intellegeremus: Gemitibus interpellare nos facit. Adest enim nobis, et infundendo caritatem nobis, facit nos interpellare gemitibus. Denique alio loco cum dicit Apostolus: Clamantem, Abba, Pater 36; alio loco dicit: In quo clamamus, Abba, Pater 37; exposuit quid sit: Clamantem, Abba, Pater; dicendo: In quo clamamus. Ac per hoc quid est: Clamantem, nisi: clamare facientem? Do exemplum locutionis huius. Nonne Deus est omnium praescius futurorum? Quis hoc negabit insanus? Tamen ait Apostolus: Nunc autem cognoscentes Deum, imo cogniti a Deo 38. Si nunc eos cognovit Deus, non eos noverat, non elegerat, non praedestinaverat ante mundi constitutionem. Sed sic dixit: Nunc autem cognoscentes Deum, imo cogniti a Deo; ut intellegerent Deum fecisse in eis cognitionem suam. Cognoscentes Deum. Quid est: Cognoscentes Deum? Nolite vobis arrogare, nolite superbire: Cogniti estis a Deo. Quid est, cogniti estis a Deo? Cognitores suos Deus vos fecit: Deus vobis dedit ut cognoscatis. Quomodo est et illud Domini: Nunc cognovi, dicit Abrahae Dominus: Nunc cognovi quoniam timeas Dominum 39. Quando attulit filium suum ad holocaustum Abraham, dicit ei Deus: Nunc cognovi. Ipsa est tota Dei praescientia? tunc cognovit, quando dixit: Nunc cognovi? Sed quid est: Nunc cognovi? Id est: Nunc cognoscere te feci. Si ergo has locutiones sicut Libris divinis eruditus agnosceres, de gemitibus illis quibus dictum est gemitibus interpellare Spiritum Sanctum, non eum faceres miserum. Quid enim est aliud, semper gemens, quam semper miser? Ideo nos gemimus, quia miseri sumus. Et gratias Spiritui Sancto, quia caritate aeterni saeculi facit nos gemere, propter quod dictus est gemens. Facit nos clamare propter quod dictus est clamans. Facit nos cognoscere Deum, propter quod dictum est: Imo cogniti a Deo. Facit Abraham Deus cognoscentem, propter quod ei dixit: Nunc cognovi.
FORTUNATUS dixit: Ex iussione constant universa?
:MAXIMINUS respondit: In quibus nos reprehendis, in ipsis ipse detegeris. Certum est enim, et divina nos monet Scriptura, quod ex multiloquio non effugies peccatum; parcens autem labiis, sapiens eris 40. Quamvis etiam etsi per totum diem quisque de divinis Scripturis proferat testimonia, non in verbositate illi imputabitur revera: quod si aut litteraria arte usus, aut expressione spiritus sui quisque concinnet verba quae non continent sanctae Scripturae; et otiosa sunt et superflua. Sufficit mihi, qui ad istam regulam te adduxi, ut profitearis quod Pater Pater est, quia innatus est, quia a nemine accepit vitam; et quia Filius a Patre consecutus est vitam; et quia Spiritus Sanctus Spiritus sanctus est. Dicendo autem unum Deum, bene quidem faceres, si confitendo unum Deum, non Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unum diceres Deum, contra tuam sententiam veniens. A nobis unus colitur Deus, innatus, infectus, invisibilis, qui ad humana contagia et ad humanam carnem non descendit. Est autem et Filius secundum Apostolum, non pusillus, sed magnus Deus: sicut ait beatus Paulus: Exspectantes beatam spem et adventum gloriae magni Dei et Salvatoris nostri Iesu Christi 41. Iste enim magnus Deus Christus dicit, quod ascendo ad Patrem meum et Patrem vestrum, Deum meum et Deum vestrum 42. De sua enim subiectione unum statuit Deum. Iste est ergo unus Deus, ut iam recitavimus testimoniis, quem Christus et Spiritus sanctus adorant, et omnis creatura veneratur et colit: hac ratione unum profitemur. Non tamen quod copulatio vel permixtio Filii cum Patre, aut vel certe Spiritus Sancti cum Filio vel cum Patre, faciat unum Deum. Sed quia ille solus unus perfectus est Deus, qui, ut ipse prosecutus es, vitam a nemine accepit, qui Filio dedit suo exemplo habere vitam in semetipso: copulatos quidem dicimus in caritate et in concordia. Iam ut superius reddidimus rationem, alterum esse Patrem, et non ipsum Filium, ipse nos instruit Salvator, dicendo: Si ego testimonium dico de me, testimonium meum non est verum; alius est qui testificatur de me. Et ne praesumptorio spiritu quidam putarent, quod aut de Ioanne Baptista dixerit alium, aut forte de Petro apostolo vel Paulo; ipse prosecutus est: Vos misistis ad Ioannem, et testimonium reddidit veritati. Ego autem testimonium ab homine non accipio: sed haec dico, ut vos salvemini. Ille, inquit, lucerna fuit ardens et lucens; vos autem voluistis ad horam exsultare in lumine eius. Ego autem habeo testimonium maius Ioanne. Opera quae dedit mihi Pater ut perficiam ea, ipsa opera quae ego facio, testificantur de me, quia Pater me misit. Et qui misit me Pater, ipse testificatur de me 43. Quis tam stultus est, ut non intellegat quoniam alius de alio testimonium perhibuit, Pater de Filio, qui utique et dicebat: Hic est Filius meus dilectus, in quo bene complacui; ipsum audite 44? Dilectum lego, et credo quod Pater est qui diligit, et Filius qui diligitur. Unigenitum audio Christum, et non dubito quia unus ab uno est genitus. Primogenitum Paulus clamat, dicens: Qui est imago Dei invisibilis, primogenitus universae creaturae. Et profiteor secundum sententiam divinarum Scripturarum, quod est Filius primogenitus, et non ingenitus: et quia in illo creata sunt omnia quae sunt in coelis, et quae sunt in terra, visibilia et invisibilia, sive Throni, sive Dominationes, sive Principatus, sive Potestates; omnia per ipsum facta sunt, et in ipso creata sunt; et ipse est ante omnes, et omnia in ipso constant 45; et iste Filius Dei, Deus unigenitus, cum sit ante omnes. Ipse enim dicit: Quod vidi apud Patrem meum, loquor 46. Iste Filius etiam, quod vos carni ascribitis, in sancto ait Evangelio: Si diligeretis me, gauderetis utique, quoniam vado ad Patrem; quoniam Pater maior me est 47. Ista enim legentes credimus, et profitemur secundum Apostolum, quod ei omnia subiecta sint ut magno Deo 48. Iste enim magnus Deus, quem talem genuit Pater, ut ipse prosecutus es, utique maiorem Patrem confessus est, ut statuat illum unum Deum, in cuius et sinu describitur a Ioanne evangelista. Audi utique ipsum clamantem et dicentem de invisibilitate omnipotentis Dei, quod Deum nemo vidit umquam; unigenitus Filius qui est in sinu Patris ipse narravit 49. Hinc instructus Paulus clamat, et dicit: Beatus et solus potens, Rex regum et Dominus dominantium; qui solus habet immortalitatem, et lucem habitat inaccessibilem; quem vidit hominum nemo, neque videre potest; cui honor et potestas in saecula. Amen 50. De hoc iterum dicit: Soli sapienti Deo, per Iesum Christum, cui gloria in saecula. Amen 51. Et ideo unus Deus a nobis pronuntiatur, quia unus est super omnia Deus innatus, infectus, ut prosecuti sumus. Filium autem natum si Paulo non credis dicenti, primogenitum universae creaturae: vel ipsi Filio crede dicenti ad Pilatum, cum ei diceret: Ergo tu rex es? Ait Christus: Ego in hoc natus sum 52. Natum lego, profiteor quod lego: primogenitum lego, non discredo: unigenitum lego, etiamsi ad equuleum suspendar, aliter non sum dicturus: quod docent nos sanctae Scripturae, profiteor. Tu enim qui dicis quod unus sit Pater et Filius, dic Patrem unigenitum, dic primogenitum: dic quae sunt Patris in Filio, dic Filium ingenitum, dic innatum, dic quia nemo eum vidit umquam, neque videre potest. Prosequere de Spiritu Sancto talia qualia de Patre legimus, ut aequalem ostendas Spiritum Sanctum Patri. Dic, rogo, habe me discipulum. Prosequere de Filio, quod Filius sit innatus, quod sit sine origine. Si aequalis, utique talis: si talis, utique innatus: si innatus, utique nec vidit eum quisquam hominum. Da testimonia, et instrue, et doce, et habebis me discipulum.
 
Duae sunt substantiae in hoc mundo, quae speciebus et nominibus constant; quarum est una corporis, alia vero aeterna.
14. AUGUSTINUS dixit: A vobis unum Deum coli dixisti, sicut te loquente advertere potui: consequens est ut aut non colatis Christum, aut non unum Deum colatis, sed duos. Dixisti etiam de Patre, quod ad humana contagia et ad humanam carnem non descenderit. Si forte nescis, contagia ubi dicuntur, aliquam contaminationem significant: voluisti ergo Christum intellegi venisse ad humana contagia: ergo humana carne inquinatum professus es Christum. Ego autem dico, imo catholica fides, quam cum Ecclesia Christi teneo, Dominum nostrum Iesum Christum sic factum esse Verbum carnem, ut nulla de humano genere et de humana carne contagia pateretur. Venit enim mundare, non coinquinari. Suscepit ergo animam humanam, et carnem humanam sine ulla peste contagii: et utrumque, id est et animam humanam et carnem humanam, in se ipso salvare dignatus est. Sed quia de eius invisibilitate veritati, quantum video, non vis acquiescere, rogo ut cogites secundum carnem et secundum hominem fuisse visibilem Christum. Nam secundum id quod Verbum est Deus apud Deum, et ipse invisibilis est. Sapientia Dei est Christus: humana sapientia invisibilis est; et Dei sapientia visibilis erit? Quantum ergo attinet ad illam naturam in qua aequalis est Patri, pariter est Deus, pariter omnipotens, pariter invisibilis, pariter immortalis. Dixisti etiam, quantum adverti, sic accipiendum esse quod ait Apostolus: Qui solus habet immortalitatem 53; ut in hac sententia solus Pater accipi debeat. Ergo Verbum Dei mortale vis esse? Sapientia Dei non est immortalis secundum te. Non intellegis quia non potuisset ullo modo mori Filius, nisi carnem mortalem suscepisset a nobis? Denique caro in illo mortua est, non ipse mortuus est quantum ad Deum pertinet, quantum ad divinitatem attinet, qua aequalis est Patri. Sic enim hominibus ait: Nolite timere eos qui corpus occidunt, et postea non habent quid faciant 54: quia anima mori non potest, Verbum Dei mori potest? Sapientia Dei mori potest? Unigenitus ille non assumpta carne mori potuit? Assumpta autem carne qua factus est homo, sicut aequalem se novit quando dicit: Ego et Pater unum sumus 55; sic se novit minorem, quia Verbum caro factum est, et habitavit in nobis 56. Non rapinam arbitratus est esse aequalis Deo. Natura enim erat, non rapina: non enim usurpavit hoc, sed natus est hoc. Verumtamen semetipsum exinanivit, formam servi accipiens: agnovisti aequalem, iam incipe agnoscere minorem: formam servi accipiens, in similitudinem hominum factus, et habitu inventus ut homo 57. Ecce qua forma maior est Pater: discerne dispensationem suscepti hominis a manente immortaliter divinitate, et non erras in verbis, quae multum amas dicere, et ea non dignaris sapere. Profiteor autem, sicut dicis Patrem innatum, Filium natum. Sed non ideo sunt diversae naturae atque substantiae, quia ille non natus est, ille natus est. Etenim si natus est, Filius est: si Filius est, verus Filius est, quia unigenitus est. Nam et nos dicti sumus filii: sed numquid unigeniti sumus tot filii? Aliter ille Filius unigenitus: ille natura Filius, nos gratia filii; ille unigenitus de Patre natus, hoc est quod Pater secundum naturam, secundum substantiam. Qui autem dicit eum propterea quia natus est, ideo alterius esse naturae, negat verum filium. Habemus autem Scripturam: Ut simus in vero Filio eius Iesu Christo; ipse est Deus verus et vita aeterna 58. Quare verus Deus? Quia verus Dei Filius. Si enim animalibus dedit ut non generent nisi quod sunt; homo hominem generat, canis canem, et Deus Deum non generat? Si ergo eiusdem substantiae est, quare dicis minorem? An forte, quia homo pater quando generat filium, etsi homo hominem generat, tamen maior minorem generat? Exspectemus ergo ut crescat Christus, quomodo crescunt homines quos generant homines. Si autem Christus ex quo natus est, quod non est a tempore, sed ab aeternitate, quod est hoc est, et tamen minor est; melior est humana conditio: quia homo vel crescere potest, et aliquando venire habet ad aetatem patris sui, ad robur patris sui; ille, numquam: quomodo verus filius? Usque adeo autem Filium agnoscimus Deum magnum, ut Patri dicamus aequalem. Itaque sine causa nobis, quod valde profitemur, testimoniis et multiloquio probare voluisti. Dicit autem: Deum meum et Deum vestrum 59; attendens formam hominis in qua erat. Ceterum quantum attinet ad illud quod dixit Ioannes: In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum 60; non est Pater Dei Deus, sed Deus est Christi, quia Christus factus est homo. Unde et ipse dicit in Psalmis, cur illi sit Pater Deus: De ventre matris meae Deus meus es tu 61. Quando dicit de ventre matris sibi illum esse Deum, ostendit propter hoc esse Deum Patrem Filio, quia homo est Filius, secundum quod Pater maior est Filio. Unde dicit: Deum meum et Deum vestrum. Inde est et illa subiectio quam non debemus mirari secundum hominem redditam Patri, quando, sicut scriptum est, etiam parentibus subditus erat 62; et de illo scriptum est: Minorasti eum paulo minus ab Angelis 63. Vellem autem hoc etiam aliquibus Scripturarum testimoniis doceres nos, ubi legatur adorari Patrem a Spiritu Sancto. A Filio autem accipio, etiamsi non proferas testimonia, quoniam homo adorat Deum: admittitur facile, secundum hominem dictum, quamvis nec hoc legas. Tamen specialiter de te exigo, ut adoratum Patrem a Spiritu Sancto legas nobis, aut commemores testimonium divinum: fortassis enim sit, sed me fugiat: ut si inveneris, respondeam quomodo id accipi debeat, sicut de gemitibus Scripturarum solemni locutione respondi. Quod autem dicis, quod per illam copulationem ineffabilem non sit unus Deus Pater et Filius et Spiritus Sanctus; vis nosse quantum valeat ista copulatio? Non ex locutionibus nostris, sed ex divinis eloquiis certe manifestum est, aliud esse spiritum hominis, aliud esse spiritum Dominum; unde dicitur: Dominus spiritus est 64, id est, quia corpus non est; et tamen ait Apostolus: Qui adhaeret meretrici, unum corpus est; qui autem adhaeret Domino unus spiritus est 65. Si ergo ista adhaesio diversarum naturarum spiritus (quia aliud est hominis, aliud Dei) fecit unum spiritum; non vis ut tantum adhaereat Patri Filius, ut sit unus Deus? Hoc accipe etiam de Spiritu Sancto, qui Deus est. Ceterum si Deus Spiritus Sanctus non esset, templum utique nos ipsos non haberet. Scriptum est quippe in Apostolo: Nescitis quia templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in vobis? 66 Et iterum: Nescitis quia corpora vestra templum in vobis est Spiritus Sancti, quem habetis a Deo? 67 Nonne si templum alicui sancto angelo excellentissimo de lignis et lapidibus faceremus, anathemaremur a veritate Christi et ab Ecclesia Dei; quoniam creaturae exhiberemus eam servitutem, quae uni tantum debetur Deo? Si ergo sacrilegi essemus faciendo templum cuicumque creaturae, quomodo non est Deus verus cui non templum facimus, sed nos ipsi templum sumus? Quomodo autem dixerit Christus: Sicut habet Pater vitam in semetipso, sic dedit Filio habere vitam in semetipso 68, superius respondi. Concordia autem et caritate, quia dicis factum fuisse ut unum sint Pater et Filius; quando mihi protuleris dictum esse quod unum sint quae sunt diversae substantiae, tunc cogitabo quid debeam respondere. Legimus enim: Qui plantat et qui rigat unum sunt 69: sed ambo homines erant, eiusdem substantiae fuerant, non diversae. Item legimus ipso Christo dicente: Ut sint unum, sicut et nos unum sumus 70. Non dixit: Ut ipsi et nos unum, sed: Ut ipsi sint unum, in natura sua et in substantia sua, concordi aequalitate quodam modo uniti atque conflati; sicut Pater et Filius et Spiritus Sanctus unum, propter individuam eamdemque naturam. Aliud est enim, unum sunt; aliud, unus est. Quando dicitur: Unum sunt; etsi non dicatur quid unum, intellegitur una substantia. Quando dicitur: Unus est, de duabus diversisque substantiis, necesse est ut quaeratur quid unus. Verbi gratia, diversa substantia est anima et corpus, tamen unus homo; diversa substantia est spiritus hominis et spiritus Dei, tamen cum Domino adhaeret, unus spiritus est 71, addidit: spiritus; non dixit: Unum sunt. Ubi autem dicitur: Unum sunt, una substantia significatur, quod vos non vultis, et audetis dicere verum Christum Dei Filium vos confiteri. Non autem ideo maior est Pater, quia testimonium dicit de Filio. Nam et Prophetae perhibuerunt Filio testimonium. Alius est quidem qui perhibet testimonium, alius cui perhibetur: quia Pater Pater est, Filius Filius est. Non quia unum non sunt, aut unus Deus non sunt, quando cohaerentes atque coniuncti sunt, quod semper sunt. Sic autem dicis hinc inter Patrem et Filium esse diversitatem, quia Pater diligit et Filius diligitur; quasi negare possitis quod Filius diligat Patrem. Si ambo se invicem diligunt, cur negatis eos unius esse naturae? Quod dixi de Patre unde dictus sit maior, quia propter formam servi dictum est; hoc dico et de invisibilitate, quoniam visibilis Filius propter eamdem formam servi dictus est. Ceterum, quantum attinet ad ipsam divinam substantiam, vel Patris, vel Filii, vel Spiritus Sancti omnino est invisibilis. Nam quando se patribus divinitas ostendebat, per subiectam creaturam se invisibilem demonstrabat. Nam per ipsam suam naturam usque adeo invisibilis est, ut ipse Moyses ei cum quo facie ad faciem loquebatur, diceret: Si inveni gratiam ante te, ostende mihi temetipsum manifeste 72. Volebat enim eum videre, sicut videtur Deus oculis cordis. Beati enim mundo corde, quia ipsi Deum videbunt 73. Sic volebat videre Moyses eum cui dicebat: Ostende mihi temetipsum manifeste; sicut et invisibilia Dei, per ea quae facta sunt, conspiciuntur. Sic enim ait Apostolus: Invisibilia enim eius, per ea quae facta sunt, intellecta conspiciuntur, sempiterna quoque virtus eius ac divinitas 74. Ecce intellegendo conspiciuntur invisibilia Dei, et tamen invisibilia dicuntur. Et omnia per ipsum facta sunt Christum 75, et visibilia et invisibilia, et ipse a nobis credi visibilis potest? Hinc etiam dicis de Patre tantum intellegi debere quod ait Apostolus: Soli sapienti Deo 76. Ergo solus est Pater Deus sapiens, et non est sapiens ipsa Dei Sapientia, quod est Christus; de quo ait Apostolus: Christum Dei Virtutem et Dei Sapientiam 77! Superest ut dicatis (quid enim non audetis?) insipientem esse Sapientiam Dei. Sic autem dicis Patrem infectum, quasi Filius factus sit, per quem facta sunt omnia. Scito factum esse Filium, sed in forma servi. Nam in forma Dei usque adeo non est factus, ut per illum facta sint omnia. Si enim ipse factus est, non per illum sunt omnia facta, sed cetera. Non itaque dico Filium ingenitum; sed Patrem genitorem, Filium genitum. Hoc tamen genuit Pater quod est: alioquin non est verus Filius, si quod est Pater, non est Filius; sicut de partubus animalium supra diximus; quia veri filii hoc sunt per substantiam quod parentes. Quid est autem quod poscis, ut ostendam tibi aequalem Patri Spiritum Sanctum esse, quasi tu ostenderis Patrem maiorem esse Spiritu Sancto; sicut potuisti ostendere de Filio, propter formam servi? Scimus enim dictum esse Patrem Filio maiorem esse, quia in forma servi erat Filius; et adhuc in forma est humana Filius, quam levavit in coelum: propterea dictum est de illo quod et nunc interpellat pro nobis 78. Et sempiterna erit in regno haec eadem forma immortalis; propter quod dictum est: Tunc et ipse Filius subiectus erit ei qui illi subiecit omnia 79. Nam de Spiritu Sancto qui nullam suscepit creaturam ad unitatem personae suae, quamvis se per subiectam creaturam visibiliter et ipse, sive per columbae speciem, sive per linguas igneas sit demonstrare dignatus 80, numquam dictus est eo maior Pater; numquam dictus est Spiritus Sanctus adorasse Patrem, numquam dictus est minor Patre. Sed dicis de Filio: Si aequalis esset, utique talis: id est, ut quia non est ingenitus, non videatur talis. Posses dicere non esse hominem quem genuit Adam, quia ipse Adam non est genitus, sed factus a Deo. Si autem potuit Adam esse, et non esse genitus, et tamen hoc generare quod erat ipse, non vis ut potuerit Deus Deum aequalem sibi? Puto me tibi ad omnia respondisse. Sed si non vis esse discipulus, noli esse multiloquus.
14. AUGUSTINUS dixit: Ita credo, sed universa quae facta sunt.
FORTUNATUS dixit: Facta consonant, sed quia inconvenientia sibi sunt, haec per hoc ergo constat non esse unam substantiam, licet ex unius iussione eadem ad compositionem mundi huius et faciem venerint. Caeterum rebus ipsis patet quia nihil simile tenebrae et lux, nihil simile veritas et mendacium, nihil simile mors et vita, nihil simile anima et corpus, et caetera istis similia quae et nominibus et speciebus distant ab invicem: et merito dixisse Dominum nostrum: Arbor quam non plantavit Pater meus coelestis, eradicabitur 9, et in ignem mittetur, quia non affert fructus bonos 10: et esse arborem radicatam. Hinc vere constat ex ratione rerum, quod duae sunt substantiae in hoc mundo, quae speciebus et nominibus constant; quarum est una corporis, alia vero aeterna, Patris omnipotentis quam esse credimus.
 
Duo sunt genera malorum, peccatum et poena peccati.
15. 1. MAXIMINUS dixit: Loqueris quasi auxilio principum munitus, nihil secundum timorem Dei. Longas horas sustinui, exposuisti ut tibi visum est. Respondemus Deo auxiliante ad omnia. Nec enim nudo sermone, sed testimoniis divinarum Scripturarum muniti. Tantum sicut nos patientes fuimus exponente tua Religione, et ipse cum tuis patientiam accommoda, ut ad singulos tuos sermones demus responsum, sicut et ipse ad nostros respondisti quod tibi placuit.
15. AUGUSTINUS dixit: Contraria ista quae te movent, ut adversa sentiamus, propter peccatum nostrum, id est, propter peccatum hominis contigerunt. Nam omnia Deus et bona fecit, et bene ordinavit; peccatum autem non fecit: et hoc est solum quod dicitur malum, voluntarium nostrum peccatum. Est et aliud genus mali, quod est poena peccati. Cum ergo duo sint genera malorum, peccatum et poena peccati; peccatum ad Deum non pertinet, poena peccati ad vindicem pertinet. Etenim ut bonus est Deus, qui omnia constituit; sic iustus est, ut vindicet in peccatum. Cum ergo omnia optime sint ordinata, quae videntur nobis nunc adversa esse, merito contigit hominis lapsi, qui legem Dei servare noluit. Animae enim rationali quae est in homine, dedit Deus liberum arbitrium. Sic enim posset habere meritum, si voluntate, non necessitate boni essemus. Cum ergo oporteat non necessitate, sed voluntate bonum esse, oportebat ut Deus animae daret liberum arbitrium. Huic autem animae obtemperanti legibus suis, omnia subiecit sine adversitate: ut ei caetera quae Deus condidit servirent, si et ipsa Deo servire voluisset. Si autem ipsa noluisset Deo servire, ea quae illi serviebant, in poenam eius converterentur. Quare si recte omnia a Deo ordinata sunt, et bona sunt, et Deus non patitur malum.
FORTUNATUS dixit: Non patitur, sed praevenit malum.
 
Animae rationali dedit Deus liberum arbitrium.
15. 2. Nos Christum colimus ut Deum omnis creaturae. Nam qui adoratur et colitur, non tantum ab hominum natura, verum etiam et ab omnibus Virtutibus coelestibus, audi clamantem beatum Paulum: Hoc enim sentite in vobis quod et in Christo Iesu: qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se parem Deo; sed semetipsum exinanivit, formam servi accipiens, in similitudinem hominum factus, et habitu inventus ut homo: humiliavit semetipsum, factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Propter quod et Deus eum superexaltavit, et donavit ei nomen quod est super omne nomen. Illud utique quod tu in tuis prosecutionibus, sciens quod professioni tuae erat contrarium, subducendum putasti, sciens quia lectio te argueret. Nam quod omne genu flectatur Christo, utique sic prosequitur ipse Paulus, cum dixisset: Donavit illi nomen quod est super omne nomen; sequitur: Ut in nomine Iesu omne genu flectatur, coelestium, terrestrium, et infernorum; et omnis lingua confiteatur quia Dominus Iesus Christus in gloria est Dei Patris 81. Dicendo enim: Ut in nomine Iesu omne genu flectatur, coelestium, terrestrium, et infernorum; universa conclusit. Nihil est in coelo quod non genu flectat Christo: nihil remansit in terra quod non genu flectat Christo: nihil in inferis quod non genu flectat Christo. Et hoc Pater ei donavit. Possunt enim probare qui legunt, si ex mea auctoritate vel ex multiloquio, ut accusas, hanc prosecutionem feci, aut certe de auctoritate divinarum Scripturarum respondeo.
16. AUGUSTINUS dixit: A quo enim passurus erat?
FORTUNATUS dixit: Hoc meum est, quia praevenire voluit: non temere, sed virtute et praescientia. Caeterum nega malum praeter Deum esse; cum praecepta ostendi quia sunt alia, quae praeter voluntatem ipsius fiunt. Praeceptum non intercedit, nisi ubi est et contrarietas. Libera facultas vivendi non datur, nisi ubi est lapsus, secundum Apostoli rationem, qui dicit: Et vos cum essetis mortui delictis et peccatis vestris, in quibus aliquando ambulastis secundum magisterium huius mundi, secundum principem potestatis aeris huius, spiritus qui nunc operatur in filiis diffidentiae, in quibus et nos et omnes aliquando conversati sumus in desideriis carnis nostrae, facientes voluntates consiliorum carnis, et eramus naturaliter filii irae, sicut et caeteri. Deus autem qui dives est in omni misericordia, misertus est nobis. Et cum mortui essemus peccatis, convivificavit nos in Christo, cuius gratia estis salvi facti; simul et suscitavit, et cum eo collocavit in coelestibus cum Christo Iesu, ut ostenderet in saeculis supervenientibus abundantes divitias gratiae suae in bonitate super nos in Christo Iesu. Gratia enim estis salvati per fidem: et hoc non ex vobis, Dei enim donum est; non ex operibus, ut ne quis glorietur. Ipsius enim sumus factura, creati in Christo Iesu in operibus bonis, quae praeparavit Deus ut in illis ambulemus. Propter quod memores estote, quod aliquando vos eratis gentes in carne, qui dicebamini praeputium, ab ea quae dicitur circumcisio in carne manufacta, quia eratis illo tempore sine Christo, alienati a conversatione Israel, et hospites testamentorum, promissionis spem non habentes, et sine Deo in hoc mundo. Nunc autem in Christo Iesu, vos qui aliquando eratis longe, facti estis prope in sanguine Christi. Ipse est enim pax nostra, qui fecit utraque unum, et medium parietem maceriae solvens, inimicitias in carne sua; legem mandatorum decretis evacuans, ut duos condat in semetipsum, in unum novum hominem, faciens pacem, ut reconciliet ambos in uno corpore Deo, per crucem interficiens inimicitias in semetipso. Et veniens evangelizavit pacem vobis qui longe, et pacem iis qui prope. Quoniam per ipsum habemus utrique in uno spiritu accessum ad Patrem 11.
 
Peccando aversi eramus a Deo; tenendo autem praecepta Christi, reconciliamur Deo.
15. 3. Dicis Spiritum Sanctum quod aequalis sit Filio. Da testimonia, ubi adoratur Spiritus Sanctus, ubi ei coelestia et terrestria et inferna genu flectant. Nos enim, quod adorandus sit Deus Pater, beato Paulo apostolo clamante didicimus: Propterea flecto genua mea ad Patrem Domini nostri Iesu Christi, ex quo omnis paternitas in coelis et in terra nominatur 82. Auctoritate sanctarum Scripturarum adoramus Patrem: aeque ab ipsis divinis Scripturis instructi, colimus et adoramus Deum Christum. Si alicubi adorandus sit Spiritus Sanctus: si Pater ei sic perhibuit testimonium, si Filius, si ipse de se ista amplexus est, lege praeter quam diximus ex divinis Scripturis.
17. AUGUSTINUS dixit: Ista Apostoli lectio, quam recitare voluisti si non fallor, pro mea plurimum, et contra tuam fidem facit. Primo, quia ipsum liberum arbitrium, quo ego dixi fieri ut anima peccet, satis hic expressum est, cum peccata nominavit, et cum reconciliationem nostram dixit fieri cum Deo per Iesum Christum. Peccando enim aversi eramus a Deo; tenendo autem praecepta Christi, reconciliamur Deo: ut qui peccatis mortui eramus, servantes praecepta eius vivificemur, et pacem habeamus cum illo in uno spiritu, a quo alienati eramus, non servantes mandata eius; sicuti de homine qui primus est constitutus, in fide nostra praedicatur. Ergo nunc quaero abs te, secundum eam lectionem quae lecta est, quomodo habeamus peccata, si natura contraria nos cogit facere quod facimus? Qui enim cogitur necessitate aliquid facere, non peccat. Qui autem peccat, libero arbitrio peccat. Quare sit nobis poenitentia imperata, si nos nihil mali fecimus, sed gens tenebrarum? Quaero item, indulgentia peccatorum cui detur; nobis, an genti tenebrarum. Sed si genti tenebrarum datur indulgentia peccatorum, regnabit et ipsa cum Deo accipiens indulgentiam peccatorum. Si autem nobis datur indulgentia peccatorum, manifestum est quia voluntate peccavimus. Satis enim stultum est ignosci ei qui nihil mali fecit. Nihil autem mali fecit, qui nihil sua voluntate fecit. Hodie ergo anima pollicente sibi Deo indulgentiam peccatorum et reconciliationem, si peccare destiterit, et de peccatis poenitentiam gesserit, si respondeat secundum vestram fidem, et dicat: Quid enim peccavi? quid commerui? Quid me expulisti de regnis tuis, ut contra nescio quam gentem pugnarem? Depressa sum, permixta sum, corrupta sum, defecta sum, non est mihi servatum liberum arbitrium. Tu nosti necessitatem qua pressa sum: cur mihi vulnera imputas quae suscepi? Quare me cogis ad poenitentiam, cum tu sis causa vulnerum meorum; cum tu scias, quae passa sum, gentem tenebrarum in me fecisse te auctore, qui violari non poteras, et tamen volens cavere regnis tuis, quibus nihil noceri possit, me in miserias praecipitasti? Si certe ego pars tua sum, quae de visceribus tuis processi, si de regno tuo et de ore tuo; in hac gente tenebrarum aliquid pati non debui, ut me incorrupta, illa subiiceretur, si pars eram Domini. Nunc autem cum illa temperari non posset nisi mea corruptione, quomodo aut pars tua dicor, aut tu inviolabilis manes, aut non es crudelis, qui me pati voluisti pro his regnis, quibus nihil noceri poterat ab illa gente tenebrarum? Ad hoc responde, si placet: et dignare etiam illud mihi exponere, quomodo dictum est a Paulo apostolo: Eramus naturaliter filii irae, quos reconciliatos dicit Deo. Si ergo naturaliter filii irae erant, quomodo dicis naturaliter animam filiam esse et portionem Dei?
FORTUNATUS dixit: Si secundum animam dixisset Apostolus quod simus naturaliter filii irae, alienata esset anima ore Apostoli a Deo. Et hac modo tu ratione ostendis quod anima non sit Dei; quia naturaliter, inquit Apostolus, sumus filii irae. Si vero secundum quod lege tenebatur idem Apostolus, ex semine Abrahae, ut ipse contestatur, descendens; constat eum corporaliter dixisse, nos fuisse filios irae, sicut et caeteros. Animae vero substantiam ostendit quod sit ex Deo, et animam aliter non posse reconciliari Deo, nisi per magistrum qui est Christus Iesus. Interfecta enim inimicitia, videbatur anima indigna exstitisse Deo. Sed quia missa est, hoc confitemur, a Deo tamen omnipotente, et originem trahens, et missa ad ipsius voluntatem consignandam. Quemadmodum et Salvatorem Christum credimus de coelo venisse, voluntatem Patris complere. Quae voluntas Patris haec erat, animas nostras de eadem inimicitia liberare, interfecta eadem inimicitia. Quae si adversa Deo non fuisset, nec inimicitia vocaretur ubi erat unitas, nec interfectio diceretur aut fieret ubi vita erat.
 
18. AUGUSTINUS dixit: Memento quod Apostolus dixerit, conversatione nos alienatos a Deo esse.
15. 4. Quod Christus est in dextera Dei, quod interpellat pro nobis 83, sic etiam in alio loco ipse prosequitur Paulus dicens: Quae sursum sunt quaerite, ubi Christus est in dextera Dei sedens 84. Sic ad Hebraeos ipse scribens ait: Purificatione peccatorum facta, consedit ad dexteram magnitudinis in excelsis 85. Sic utique et Spiritus Sanctus iam ante per prophetam praecinuerat, dicens: Dixit Dominus Domino meo: Sede a dextris meis 86. Sic et ipse Filius in Evangelio professus est 87. Praeterea ad illum principem qui eum adiurans dicebat: Dic nobis si tu es Christus Filius Dei benedicti; ait ipse: Ego sum; vel certe: Tu dicis; et: Amodo videbitis Filium hominis sedentem ad dexteram virtutis Dei 88.
FORTUNATUS dixit: Trado ego duas substantias fuisse. In lucis substantia haberi Deum, ut superius diximus, incorruptibilem: fuisse vero contrariam naturam tenebrarum, eam quam virtute Dei vinci hodie quoque confiteor, et ad meum regressum salvatorem esse Christum emissum, ut ante idem Apostolus ait.
 
Scriptura vehementer contra Manichaeos est.
15. 5. Nos enim Spiritum Sanctum competenter honoramus ut doctorem, ut ducatorem, ut illuminatorem, ut sanctificatorem; Christum colimus ut creatorem; Patrem cum sincera devotione adoramus ut auctorem, quem et unum auctorem ubique omnibus pronuntiamus. Istae enim calumniae de philosophicae artis instructione veniunt. Non puto te minus legisse quod ait Apostolus: Quoniam Christus utique cum non esset peccator, pro nobis peccatum fecit, ut nos efficeremur iustitia Dei in ipso 89. Nec hoc sane ad te forte pervenit, quod dixerit Scriptura: Maledictus omnis qui pendet in ligno; quod interpretans beatus apostolus Paulus dicit: Factus pro nobis maledictum, ut benedictio in gentibus adimpleretur 90. Nec hoc sane pervenit ad te, quod ait ipse Paulus: Primus homo Adam de terra terrenus, secundus homo Dominus de coelo coelestis advenit 91. Ergo et Christus suscepit hominem, ut ipse exposuisti. Et ea de causa diximus quod ad terrena contagia descendit. Non enim ignoramus illum secundum quod legimus: Qui peccatum non fecit, nec inventus est dolus in ore ipsius; qui cum malediceretur, non remaledicebat; cum pateretur, non comminabatur; commendabat autem se iudicanti iuste 92. Nec hoc ignoramus quod ait Baptista Ioannes: Ecce Agnus Dei, ecce qui tollit peccatum mundi 93. Constat, ut et ipse prosecutus es. Nec enim ad omnia obstinati esse debemus, ut non quae bene dicis laudemus. Valde enim iusta est prosecutio tua, quia ob hoc venit Christus, ut nos potius a peccatis et ab iniquitatibus mundaret; non tamen ut ipse contaminaretur, sicut et ipse prosecutus es. Certum est enim, quod secundum divinitatis suae substantiam illam beatam, quam habuit ante mundi constitutionem, ante saecula, ante tempora, ante dies, ante menses, ante annos, antequam quidquam esset, ante aliquam excogitationem, in illa beata natura Deus natus a Patre est.
19. AUGUSTINUS dixit: Rationibus ut discuteremus duarum naturarum fidem, impositum est ab iis qui nos audiunt. Sed quoniam ad Scripturas iterum confugisti, ad eas ego descendo, ac nihil praetermittendum esse postulo, ne quibusdam capitibus utentes, nebulas afferamus eis quibus notae Scripturae non sunt. A capite igitur quod habet Apostolus in Epistola sua ad Romanos consideremus. In prima enim pagina est quod vehementer contra vos est. Dicit enim: Paulus servus Christi Iesu, vocatus apostolus, separatus in Evangelium Dei, quod ante promiserat per Prophetas suos in Scripturis sanctis, de Filio suo, qui factus est ei ex semine David secundum carnem, qui praedestinatus est Filius Dei in virtute, secundum spiritum sanctificationis ex resurrectione mortuorum Iesu Christi Domini nostri 12. Videmus Apostolum de Domino nostro nos docere, ut et virtute Dei ante carnem praedestinatus fuerit, et secundum carnem factus sit ei ex semine David. Hoc vos cum semper negaveritis et negetis, quomodo Scripturas flagitatis, ut secundum eas potius disseramus?
FORTUNATUS dixit: Secundum carnem asseritis ex semine David, cum praedicetur ex virgine esse natus, et Filius Dei magnificetur. Fieri enim non potest, nisi ut quod de spiritu est, spiritus habeatur; et quod de carne est, caro intellegatur. Contra quod est ipsa auctoritas Evangelii qua dicitur, quod caro et sanguis regnum Dei non possidebunt, neque corruptio incorruptelam possidebit 13.
 
Hic strepitus factus est a considentibus, qui rationibus potius agi volebant: quia videbant eum non omnia quae in Apostoli codice scripta sunt, velle accipere. Deinde passim sermocinatio ab omnibus haberi coepit, quousque diceret sermonem Dei ligatum esse in gente tenebrarum. Quod cum exhorruissent qui aderant, discessum est.
15. 6. In Deo enim comparatione digna uti decet. Hoc sane mihi displicet, et valde animo dolui in tua prosecutione: ut enim diceres quod homo hominem generat, et canis canem; tam foeda comparatio in illam tantam immensitatem produci non debuit.
 
POSTERA DIE ADHIBITO ITERUM NOTARIO, RES ACTA SIC EST
15. 7. Quis autem ignorat quod Deus Deum genuit, quod Dominus Dominum genuit, quod Rex Regem genuit, quod Creator Creatorem genuit, quod bonus bonum genuit, quod sapiens sapientem genuit, quod clemens clementem genuit, potens potentem? Nihil subtraxit Pater in generando Filium. Nec enim invidus, sed ut fons bonitatis tantum bonum genuit: cuius bonitatis testis est omnis creatura, secundum tuam ipsius prosecutionem, quam valde laudo, ubi de divinis Scripturis protulisti, dicendo: Invisibilia enim eius, a creatura mundi, per ea quae facta sunt, intellecta conspiciuntur; sempiterna quoque virtus eius ac divinitas 94.
Fortunatus dicit quod aliena sunt mala a Deo.
FORTUNATUS dixit: Dico quod nihil mali ex se proferat Deus omnipotens, et quod quae sua sunt incorrupta maneant, uno ex fonte inviolabili orta et genita: caetera vero quae in hoc mundo versantur contraria, non ex Deo manare, nec principe Deo paruisse in hoc saeculo, id est, quod non ex ipso originem trahant. Haec ergo in fide suscepimus, quod aliena sint mala a Deo.
 
Nisi libera voluntas esset in nobis, peccata non essent.
15. 8. Adhuc autem adicio, non contraria his quae bene sunt dicta dicens, sed consensum accommodans: quoniam ex magnitudine pulchritudinis condigne Creator eorum cognoscitur atque colitur. Ut puto dedimus ad ista responsum; quoniam hoc et beatus Paulus iterum prosequitur: Quoniam chirographum quod erat contrarium nobis, ipsum tulit Christus de medio, affigens illud cruci; et exuens se carnem, potestates et principatus transduxit fiducialiter, triumphans eos in semetipso 95. Attamen et sicut homo qui exercitationem liberalium litterarum vel rhetoricae artis non feci, si quod vitium fecissem in sermone, ad sensum respicere debuisses, et non vitium sermonis intendens, in crimen nos inducere. Absit, absit: Unigenitus Deus, Deus est universae creaturae, mundus, incoinquinatus, sanctus, securus, nullam in se habens immunditiam. Nam qui non honorificat Filium, non honorificat Patrem qui misit illum 96. Quod enim Verbum caro factum est, et habitavit in nobis, evangelista testatur: Et vidimus, ait, gloriam eius, gloriam tamquam unigeniti a Patre, plenum gratiae et veritatis 97. De hoc ipso et ante iam Vetus Testamentum praecinuerat, dicens: Lavabit in vino stolam suam, et in sanguine uvae opertorium suum 98. Quod lego, credo: quoniam Verbum caro factum est, et habitavit in nobis. Iterum lego beatum Paulum dixisse: Qui transfigurabit corpus humilitatis nostrae, conforme fieri imagini corporis gloriae suae 99. Credo enim quod Christus Deus a Patre genitus, ante omnia saecula, ipse sibi secundum Salomonem perfectam aedificasset domum, secundum quod legimus: Sapientia ipsa sibi aedificavit domum 100: quam domum vice templi accepit.
20. AUGUSTINUS dixit: Et nostra fides haec est, quod malorum genitor non sit Deus, neque ullam naturam fecerit malam. Sed cum uterque nostrum consentiat incorruptibilem Deum et incoinquinabilem, prudentium est aestimare et fidelium, quae sit fides purior et maiestate Dei dignior: illa ubi asseritur, vel virtus Dei, vel pars aliqua Dei, vel sermo Dei posse commutari, violari, corrumpi, ligari; an ea ubi dicitur et omnipotentem Deum et omnem ipsius naturam et substantiam nulla parte unquam posse corrumpi, sed mala esse voluntario peccato animae, cui dedit Deus liberum arbitrium. Quod liberum arbitrium si non dedisset Deus, iudicium puniendi nullum iustum esse posset, nec meritum recte faciendi, nec praeceptum divinum ut ageretur poenitentia de peccatis; nec ipsa indulgentia peccatorum, quam nobis Deus per Dominum nostrum Iesum Christum donavit. Quia qui non voluntate peccat, non peccat. Hoc arbitror omnibus apertum esse atque perspicuum. Quapropter non nos movere debet, si aliqua in iis quae Deus fecit molesta patimur pro meritis nostris. Sicut enim ille bonus est, ut constitueret omnia; sic iustus est, ut peccatis non parcat. Quae peccata, ut dixi, nisi libera voluntas esset in nobis, peccata non essent. Si quis enim, verbi causa, ligaretur ab aliquo caeteris membris, et de manu eius falsum scriberetur sine eius propria voluntate; quaero, si hoc iudici patefieret, posset hunc hominem falsitatis crimine condemnare? Quare si manifestum est, peccatum non esse ubi non est liberum voluntatis arbitrium, volo audire, anima, quam dicitis aut partem, aut virtutem, aut sermonem, aut aliud quodlibet Dei, quid mali fecerit, ut a Deo puniatur, aut poenitentiam agat peccati, aut veniam mereatur; cum nihil ipsa peccaverit.
 
Utrum Deus mala instituerit, necne.
15. 9. Nam et ipse dedisti rationem, secundum quid sit visibilis, secundum quid invisibilis: ut puto non recens haec auditio pervenit ad aures tuae Religionis. Nam et in prosecutione quam prosecutus es, comparationem accipiens animae, ostendisti piam et iustam rationem esse ut credamus et cognoscamus, quia si anima humana in corpore posita, oculis corporalibus videri non potest; quanto magis Creator animae corporalibus oculis videri non potest? Nam si Angeli secundum naturae suae substantiam invisibiles habentur; quanto magis Creator Angelorum, qui tanta ac talia fecit, Angelos, Archangelos, Sedes, Dominationes, Principatus, Potestates, Cherubim, Seraphim? Ad quorum multitudinem, ut legimus in Evangelio, omne genus humanum ad unam comparavit ovem, dicens: Relictis nonaginta novem in montibus, venit quaerere unam errantem. Nam denique: Sic erit gaudium, ait, in coelo super uno peccatore poenitentiam agente, quam in nonaginta novem iustis qui non indigent poenitentia 101. Nam qui non indigent poenitentia qui sunt, nisi utique illae coelestes virtutes, quibus nihil est cum humana natura commune? Consideranda est virtus Unigeniti Dei, et in ipso admiranda est magnitudo omnipotentiae Dei Patris, qui tantum ac talem genuit Filium, tam potentem, tam sapientem, sic plenum, qui tantas ac tales coelestes virtutes fecit. Et ne verbosi inveniamur, sicuti iam et denotare nos dignatus es: quod quidem atque utinam contingat, ut et nos possimus dicere: Nos stulti propter Christum; et: Tamquam purgamenta mundi huius facti sumus 102, et si quid aliud tua Religio de nobis voluerit iudicare. Scimus illum qui dixit: Quoniam propter te improperium sustinui tota die 103. Ad quod exemplum nos provocans Paulus, dicebat: Imitatores mei estote, sicut et ego Christi 104. Nam et Petrus ait: Christus passus est pro vobis, relinquens vobis exemplum, ut sequamini vestigia eius 105. Secundum divinitatis suae substantiam, non solum ab hominibus non videtur Filius, sed etiam nec a coelestibus virtutibus. Potest enim archangelus angelum videre, angelus animas nostras spiritales et videre et penetrare: hoc est utique, maiorem inferiores et videre et penetrare. Et secundum Salvatoris sententiam, ut dicebat tunc ad illum qui se divitem iactabat: Stulte hac nocte expostulatur anima tua a te 106; est officium angeli, ut animam restituat ante conspectum Domini. Non tamen anima potest angelum videre, aut exhibere. Isto enim ordine ascende superius; et invenies quemadmodum est unus invisibilis Deus Pater, qui superiorem non habet a quo circuminspiciatur: qui quantus est, infinitus est; qui nec finiri verbis, nec mente concipi potest: de cuius magnitudine, non solum humana lingua, sed etiam et omnes coelestes virtutes pariter coadunatae dicunt ut valent, non tamen explicant ut est. Plenus est ab omni quod dicitur. Hunc enim solus Filius condigne honorat et laudat, quanto plus a suo genitore ante omnem excogitationem est consecutus. Nam quia et honorat et collaudat et glorificat suum genitorem, quamvis quatuor Evangelia testantur, attamen in compendium referens, eis quae carni soletis applicare postpositis, iam nunc proferam testimonia, ubi in coelis suum Patrem adorat. Dicit enim sic Paulus ad Hebraeos: Non enim in manufactis templis intravit Christus exemplarium veritatis; sed in ipso coelo modo apparet personae Dei pro nobis 107. Hoc utique post Christi regressum in coelis. Posteaquam enim de coelo locutus est, dicens: Saule, Saule, quid me persequeris? 108 Posteaquam Spiritus Sanctus ait: Segregate mihi Barnabam et Paulum in opus ministerii quo vocavi eos 109: vocatus Paulus dicit: Non in manufactis templis intravit Iesus exemplarium veritatis, sed in ipso coelo modo apparet personae Dei pro nobis. Et quia suggessit Religio tua, ut ad hoc demus responsum, si Filius videat Patrem, legimus in Evangelio: Non quia vidit Patrem quisquam, nisi qui est a Deo, hic vidit Patrem 110. Vidit ergo Patrem, sed vidit incapabilem. Pater autem sic videt Filium, ut tenens in sinu suo et habens, secundum antelatum testimonium, quod Deum nemo vidit umquam; unigenitus Filius qui est in sinu Patris, ipse narravit 111. Videt enim Pater Filium ut Filium: Filius videt Patrem ut Patrem immensum. Humanam sapientiam invisibilem pronuntiat tua Religiositas; ut puto sufficit Isaiae dictum dicentis: Numquid modicum est vobis certamen praestare hominibus? Et quomodo Domino praestabitis certamen? 112 Certum est autem quia non est modicum hominibus certamen praestare, cum quando quamvis sit ille quisque sapiens, habeat sapientiorem qui eum videat. Deinde huius enim sapientia non in opere eius perspicitur? non in discipulis probatur? Non ergo invisibilis est humana sapientia, quae comprehendi potest, quae videtur, quae et reprehenditur. De cetero autem decet et ordinis est, dignis te uti comparationibus; quia de Deo loqueris, de illa immensitate; cui etsi comparatio detur, quantum fieri potest secundum excogitatum humanum, aut certe secundum auctoritatem divinarum Scripturarum, non per omnia comparatio ulla digna invenitur ad illum, qui est incomparabilis.
FORTUNATUS dixit: De substantiis proposui, quod bonorum tantummodo Deus creator, ultor vero malorum habeatur, eo quod mala ex ipso non sint. Merito ergo hoc sentio, et ulcisci Deum mala, quia ex ipso non sunt. Caeterum si ex ipso essent, aut daret licentiam peccandi, quod dicis liberum arbitrium dedisse Deum, consensor iam inveniebatur delicti mei, eo quod delicti mei auctor esset: aut ignorans quid futurus essem, delinqueret, quem ipse non se dignum institueret. Hoc ergo propositum est a me, et quod interrogo nunc, utrum Deus mala instituerit, necne; et utrum ipse finem malorum instituerit. Etenim quae ab ipso diximus facta esse, ut opifice Deo, uti ab ipso creata et genita incorruptibilia haberi, his rebus apparet, et fides evangelica docet. Haec ego et proposui quae sunt credulitatis nostrae, et quae a te possunt in ista professione nostra firmari, ita tamen ut non desit auctoritas fidei christianae. Et quia nullo genere recte me credere ostendere possum, nisi eamdem fidem Scripturarum auctoritate firmaverim: id ergo est quod insinuavi, quod dixi. Aut si mala auctore Deo in mundo paruerunt, hoc ipse dicere dignare: aut si recte creditur mala ex Deo non esse, hoc etiam praesentium contemplatio prosequi debet et suscipere. De substantiis dixi, non de peccato quod in nobis versatur. Si enim originem non haberet quod cogitamus delicta facere; non cogeremur ad peccatum venire, vel ad delictum. Nam quia inviti peccamus, et cogimur a contraria et inimica nobis substantia, idcirco sequimur scientiam rerum. Qua scientia admonita anima et memoriae pristinae reddita, recognoscit ex quo originem trahat, in quo malo versetur, quibus bonis iterum emendans quod nolens peccavit, possit per emendationem delictorum suorum, bonorum operum gratia, meritum sibi reconciliationis apud Deum collocare, auctore Salvatore nostro, qui nos docet et bona exercere, et mala fugere. Propositum est enim nobis, quod non ab aliqua contraria natura, sed sua sponte homo aut iustitiae serviat, aut peccatis se obnoxium faciat: cum nulla existente contraria gente, si sola versatur anima in corpore constituta, cui Deus, ut dicis, liberum arbitrium dedit, sine peccato esset, nec peccatis se obnoxium faceret.
 
Radix omnium malorum est cupiditas.
15. 10. Ego Patrem solum secundum antelata testimonia, non cum altero et tertio dico quod unus est, sed quod solus unus est Deus. Si vero solus unus non est, pars est. Nec enim ex partibus compositum unum dico Deum: sed ille quod est, virtus est ingenita simplex: Filius ante omnia saecula et ipse virtus est genitus. De hac sane virtute Filii beatus Apostolus dicebat: Congregatis vobis et meo spiritu, cum virtute Domini Iesu 113. Dico enim et profiteor quod nos sancta docent Evangelia. Et quia Spiritus Sanctus et ipse sit virtus in sua proprietate: de quo Dominus testimonium perhibet, dicendo: Vos autem sedete (ad suos discipulos) in civitate Ierusalem, quoadusque induamini virtute ab alto 114.
21. AUGUSTINUS dixit: Ego dico peccatum non esse, si non propria voluntate peccetur : hinc esse et praemium, quia propria voluntate recta facimus. Aut si poenam meretur, qui peccat invitus, debet et praemium mereri, qui bene facit invitus. Quis autem dubitet non deferri praemium, nisi ei qui bona voluntate aliquid fecerit? Ex quo intellegimus et poenam inferri ei qui voluntate mala aliquid fecerit. Sed quoniam me ad priores naturas et substantias revocas, fides mea est, omnipotentem Deum, quod maxime animadvertendum est, et animo figendum, omnipotentem Deum, iustum et bonum, fecisse bona. Sed ea quae ab illo facta sunt, non possunt esse talia, qualis est ipse qui fecit. Iniustum est enim et stultum credere, quod opera paria sint artifici, et condita conditori. Quapropter, si pia fides est ut omnia bona Deus fecerit, quibus tamen ipse multo est excellentior longeque praestantior; origo et caput mali est peccatum, sicut Apostolus dixit: Radix omnium malorum est cupiditas: quam quidam sequentes, naufragaverunt a fide, et inseruerunt se doloribus multis 14. Si enim radicem omnium malorum quaeris, habes Apostolum dicentem, radicem omnium malorum esse cupiditatem. Radicem radicis quaerere non possum. Aut si est aliud malum, cuius radix non est cupiditas, non erit omnium malorum radix cupiditas. Si autem verum est, omnium malorum radicem esse cupiditatem, frustra aliud aliquod mali genus quaerimus. Tua vero natura contraria quam inducis; quoniam iam respondi obiectis tuis; quaeso ut tu mihi dicere digneris, si illa natura contraria est totum malum, neque peccatum potest esse nisi ex illa, poenam ipsa sola debet mereri, non anima a qua non est peccatum. At si dicis ipsam solam mereri poenam, et animam non mereri; quaero cui data sit poenitentia, quae sit iussa poenitere. Si anima iussa est poenitere; ab illa peccatum, et ipsa voluntate peccavit. Nam si cogitur anima facere malum, neque illa est quae malum facit; nonne stultum est et plenum dementiae, ut gens tenebrarum peccaverit, et me poeniteat de peccatis? Nonne plenum dementiae est, ut gens tenebrarum peccaverit, et mihi detur indulgentia peccatorum: qui possum dicere secundum fidem vestram: Quid feci? quid commisi? Apud te fui, integer fui, nulla labe contaminatus fui: tu me huc misisti, tu necessitatem passus es, tu cavisti regnis tuis, cum magna eis labes et vastitas immineret. Cum ergo noveris necessitatem qua hic oppressus sum, qua respirare non potui, cui resistere non potui; quid me accusas quasi peccantem? aut quid promittis indulgentiam peccatorum? Ad hoc sine ambagibus responde, si placet, sicut tibi ego sine ambagibus respondi.
FORTUNATUS dixit: Hoc nos dicimus, quod a contraria natura anima cogatur delinquere: cui non vis esse radicem, nisi hoc tantum, quod in nobis malum versatur; cum constet exceptis nostris corporibus mala in omni mundo versari. Non ista quae in corporibus solum habemus in toto mundo versantur, et nominibus valent, bona; mala radix haeret. Nam dixit Dignatio tua quod haec sit radix malorum, cupiditas, quae in nostris corporibus versatur: cum quando non est cupiditas mali ex nostris corporibus, ex principali illa contraria natura versatur in toto mundo. Apostolus etenim nominavit id radicem esse malorum cupiditatem, non unum malum, quam dixisti radicem omnium malorum. Cupiditas vero non uno modo intellegitur, quam dixisti radicem esse omnium malorum, quasi in corporibus nostris solum versetur: cum constet hoc quod in nobis versatur malum, ex auctore malo descendere, et portiunculam esse mali hanc radicem quam tu esse dicis; ut non sit ipsa radix, sed sit portiuncula mali, eius mali quod ubique versatur. Quam radicem et arborem malam Dominus noster appellavit, nunquam fructus bonos afferentem, quam non plantavit Pater suus, ac merito eradicari et in ignem mitti 15. Nam quod dicis, contrariae naturae peccatum debere imputari; illa natura mali est: et id esse peccatum animae, si post commonitionem Salvatoris nostri et sanam doctrinam eius a contraria et inimica sui stirpe se segregaverit anima, et purioribus se adornans anima; aliter non posse substantiae suae reddi. Dictum est enim: Si non venissem et locutus eis fuissem, peccatum non haberent. Nunc vero quia veni, et locutus sum, et noluerunt mihi credere, veniam de peccato non habebunt 16. Unde patet recte esse poenitentiam datam post adventum Salvatoris, et post hanc scientiam rerum, qua possit anima, ac si divino fonte lota, de sordibus et vitiis tam mundi totius, quam corporum in quibus eadem anima versatur, regno Dei, unde progressa est, repraesentari. Nam dictum est ab Apostolo, quod prudentia carnis inimica sit Deo: legi enim Dei non est subiecta; nec enim potest 17. Patet ergo his rebus, quod anima bona, factione illius quae legi Dei non est subiecta, peccare videtur, non sua sponte. Namque idem sequitur, quod caro concupiscit adversus spiritum, et spiritus adversus carnem; ut non quaecumque vultis, illa faciatis 18. Dicit iterum: Video aliam legem in membris meis, repugnantem legi mentis meae, et captivum me ducentem in lege peccati et mortis. Ergo miser ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius, nisi gratia Dei per Dominum nostrum Iesum Christum, per quem mihi mundus crucifixus est, et ego mundo? 19
 
Hoc est quod adversus animam pugnat, consuetudo facta in carne.
15. 11. Si ob hoc invisibilis Filius a te pronuntiatur, eo quod oculis humanis contemplari non possit; cur non et coelestes virtutes pariter invisibiles pronuntias, quando nec ipsae obtutibus humanis videri possint? Ego quidem testimonium protuli sine aliqua interpretatione verborum meorum, dicens: Beatus et solus potens, Rex regum, et Dominus dominantium 115. Si Scripturam recitavi, reprehendi non debui: sin vero perscrutaris sensum Scripturae, reddo rationem.
22. AUGUSTINUS dixit: Agnosco et amplector testimonia divinarum Scripturarum, et fidei meae quemadmodum congruant, sicut Deus donare dignabitur, paucis exponam. Liberum voluntatis arbitrium in illo homine fuisse dico, qui primus formatus est. Ille sic factus est, ut nihil omnino voluntati eius resisteret, si vellet Dei praecepta servare. Postquam autem ipse libera voluntate peccavit, nos in necessitatem praecipitati sumus, qui ab eius stirpe descendimus. Potest autem unusquisque nostrum mediocri consideratione invenire verum esse quod dico. Hodie namque in nostris actionibus antequam consuetudine aliqua implicemur, liberum habemus arbitrium faciendi aliquid, vel non faciendi. Cum autem ista libertate fecerimus aliquid, et facti ipsius tenuerit animam perniciosa dulcedo et voluptas, eadem ipsa sua consuetudine sic implicatur, ut postea vincere non possit, quod sibi ipsa peccando fabricata est. Videmus multos iurare nolle: sed quia iam consuetudinem lingua tenuit, non posse refrenare, quin ea exeant de ore ipsorum, quae non possumus dicere ad mali stirpem non pertinere. Ut enim vobiscum his verbis agam, quae utinam sicut de ore vestro non recedunt, ita et corde intellegantur: Per Paracletum iuratis. Si ergo vultis experiri verum esse quod dico, instituite non iurare. Videbitis illam consuetudinem ferri quo solet. Et hoc est quod adversus animam pugnat, consuetudo facta in carne. Ipsa est nimirum carnis prudentia, quae quamdiu ita legi Dei subiici non potest, tamdiu prudentia carnis est: sed illuminata anima, desinit illa esse carnis prudentia. Sic enim dictum est, prudentiam carnis non posse legi Dei esse subiectam, quemadmodum si diceretur, glacialem nivem calidam esse non posse. Nullo enim pacto, quamdiu nix est, calida esse potest. Sed quemadmodum illa nix calore resolvitur, et desinit nix esse, ut possit calescere: sic illa carnis prudentia, id est, consuetudo facta cum carne, cum fuerit mens nostra illuminata, et ad arbitrium divinae legis totum hominem sibi Deus subiecerit, pro illa consuetudine animae mala facit consuetudinem bonam. Ex quo illae duae arbores, bona arbor et mala arbor quas commemorasti, verissime dictum est a Domino quod suos fructus habeant; id est, neque bona possit dare malos fructus, neque mala bonos, sed quamdiu mala est. Accipiamus duos homines; bonum hominem, et malum hominem. Quamdiu bonus est, malos fructus dare non potest: quamdiu malus est, fructus bonos dare non potest. Sed ut intellegas istas duas arbores sic esse a Domino positas, ut ibi significaretur liberum arbitrium, non naturas esse istas duas arbores, sed voluntates nostras, ipse ait in Evangelio: Aut facite arborem bonam, aut facite arborem malam 20. Quis est qui possit facere naturam? Si ergo imperatum est nobis ut faciamus arborem aut bonam aut malam, nostrum est eligere quod velimus. De isto ergo peccato hominis, et de ista consuetudine animae facta cum carne Apostolus dicit: Nemo vos seducat 21: Omnis creatura quae a Deo facta est, bona est 22. Dicit idem Apostolus quem tu ipse commemorasti: Sicut per unius inobedientiam, peccatores constituti sunt multi; sic et per unius obedientiam, iusti constituentur multi 23. Quoniam per hominem mors, et per hominem resurrectio mortuorum 24. Quamdiu ergo portamus imaginem terreni hominis 25, id est, quamdiu secundum carnem vivimus, qui vetus etiam homo nominatur, habemus necessitatem consuetudinis nostrae, ut non quod volumus faciamus. Cum autem gratia Dei amorem nobis divinum inspiraverit, et nos suae voluntati subditos fecerit, quibus dictum est: Vos in libertatem vocati estis 26; et: Gratia Dei liberavit me a lege peccati et mortis 27; lex autem peccati est, ut quicumque peccaverit, moriatur. Ab ista lege liberamur, cum iusti esse coeperimus. Lex mortis est, qua dictum est homini: Terra es, et in terram ibis 28. Ex ipso enim omnes sic nascimur, quia terra sumus, et in terram ibimus propter meritum peccati primi hominis. Propter autem gratiam Dei, quae nos liberat a lege peccati et mortis, ad iustitiam conversi liberamur: ut postea eadem ipsa caro quae nos poenis torsit in peccatis manentes, subiiciatur nobis in resurrectione, et nulla adversitate nos quatiat, quominus legem Dei et divina praecepta servemus. Unde quoniam ego respondi tuis, dignare tu respondere illud quod desidero, quemadmodum fieri possit ut si est Deo natura contraria, nobis imputetur peccatum qui in illam naturam non voluntate, sed ab ipso Deo, cui noceri nihil poterat, missi sumus.
FORTUNATUS dixit: Hoc genere quemadmodum et Dominus dixit discipulis suis: Ecce ego mitto vos sicut oves in medio luporum 29. Hinc sciendum est quod non inimica mente Salvator noster agnos suos, id est, discipulos suos in medio luporum dirigere voluit, nisi esset aliqua contrarietas, quae in similitudine luporum eamdem poneret, ubi et discipulos suos miserat: ut quae forte in medio luporum animae possent decipi, ad propriam substantiam revocarentur. Hinc ergo apparet antiquitas temporum nostrorum quam repetimus, et annorum nostrorum, ante mundi constitutionem hoc more missas esse animas contra contrariam naturam, ut eamdem sua passione subiicientes, victoria Deo redderetur. Nam dixit idem Apostolus, quod non solum esset luctatio contra carnem et sanguinem, sed et contra principes et potestates, et spiritalia nequitiae, et dominationem tenebrarum 30. Si ergo utrobique mala versantur et nequitiae habentur; iam non solum est malum in nostris corporibus, sed in toto mundo, ubi videntur versari animae, quae sub coelo isto versantur et implicatae sunt.
 
Peccatores sub iugo diaboli; iusti sub iugo iustitiae.
15. 12. Ait enim Apostolus: Beatus et solus potens, Rex regum. Solum dicit potentem Patrem, non quia Filius non sit potens. Audi igitur testimonium de Filio, ipsum Spiritum Sanctum clamantem et dicentem: Tollite portas, principes vestri; et elevamini, portae aeternales, et introibit rex gloriae. Et sequitur: Quis est iste rex gloriae? Et responsum intellege: Dominus fortis et potens 116. Quomodo non potens, cuius potentiam omnis praedicat creatura?
23. AUGUSTINUS dixit: Agnos suos Dominus in medio luporum misit, id est, homines iustos in medio hominum peccatorum, ad praedicationem Evangelii tempore hominis suscepti ab inaestimabili divina Sapientia, ut a peccato ad iustitiam nos vocaret. Quod autem ait Apostolus, nobis colluctationem non esse adversus carnem et sanguinem, sed adversus principes et potestates, et caetera quae sunt commemorata; hoc significat diabolum et angelos eius, sicut etiam nos, peccato cecidisse et lapsos esse, et obtinuisse terrena, id est homines peccatores, qui quamdiu peccatores sumus, sub iugo eorum sumus; quemadmodum, cum iusti erimus, erimus sub iugo iustitiae: et contra illos luctam habemus, ut migrantes ad iustitiam, ab eorum dominatione liberemur. Ergo et tu dignare mihi breviter ad unum quod interrogo respondere. Noceri Deo non poterat, an poterat? Sed quaeso mihi ut, Non poterat, respondeas.
FORTUNATUS dixit: Non poterat noceri.
 
24. AUGUSTINUS dixit: Quare ergo huc nos misit secundum vestram fidem?
15. 13. Quomodo non sapiens, de quo Spiritus Sanctus collaudans eius sapientiam clamat et dicit: Quam magnificata sunt opera tua, Domine! Omnia in sapientia fecisti 117. Nam cum omnia per Christum sint facta, sine dubio illum Spiritus Sanctus laudans dicebat: Omnia in sapientia fecisti. Et cum ita habeatur, requirendum est ergo quomodo beatus Paulus dicit: Beatus et solus potens? Ut puto, ideo solum potentem dicit, quia solus est incomparabilis in sua potentia. De cuius incomparabilitate propheta admirans dicebat: Deus, quis similis erit tibi?118 Vis nosse quod solus est potens? Intuere Filium, admirans potentiam Filii. In ipso enim adverte, quia solus est potens, qui tam potentem genuit. Pater enim in illa immensa potentia potentem creatorem genuit. Filius in sua illa a Patre accepta potentia, ut ipse ait: Omnia mihi tradita sunt a Patre meo 119, non creatorem creavit, sed creaturam constituit. Istam enim potentiam admirans Dei Patris, dicebat Paulus: Beatus et solus potens. Nam si et homo potens et verus, secundum quod de Iob legimus: Erat homo ille verus et iustus Dei cultor; adhuc et regionem illius describens dicit, quod esset potens et magnus inter omnes ex parte Orientis 120: quomodo ergo solus potens Pater? Sed solum dicit ob hoc, quia nullus ei comparatur, quia solus est tantae magnitudinis, tantae potestatis, tantae potentiae. Pari modo et sapientem solum Patrem praedicat beatus Paulus apostolus dicens sic: Soli sapienti Deo 121. Sed requirenda est ratio, quemadmodum solus sapiens: non quod Christus non sit sapiens. Iam protulisti Christum Dei Virtutem et Dei Sapientiam 122: dedimus et nos testimonia, quod omnia in sapientia condidit. Sed vere solus sapiens Pater. Credimus Scripturis, et veneramur ipsas Scripturas divinas: et neque apicem unum praeterire optamus, timentes periculum quod in ipsis divinis Scripturis est positum: Vae detrahentibus aut addentibus! 123 Vis scire quanta est sapientia Patris? Intuere Filium, et videbis sapientiam Patris. Et ea de causa ipse Christus dicebat: Qui me vidit, vidit et Patrem 124; hoc est, in me eius videt sapientiam, eius laudat virtutem; illum glorificat, qui me tantum ac talem genuit ante omnia saecula, unus unum, solus solum. Non quaerens materiam unde faceret, non in auxilio aliquem accipiens, sed ut novit ipse sua virtute et sapientia genuit Filium. Non, ut calumniam facientes dicitis, quoniam sicuti alia creatura ex nihilo facta est, ita et profitemur quod ex nihilo quasi unus de creaturis sit factus. Quod quidem audi auctoritatem synodicae lectionis, quia in Arimino patres nostri inter cetera et hoc dixerunt: Si quis ex nihilo Filium dicit, et non ex Deo Patre, anathema sit. Si vis, sane testimonia profero. Ait enim sic beatus apostolus Ioannes: Qui diligit genitorem, diligit et eum qui ex eo natus est 125.
FORTUNATUS dixit: Professio mea haec est, quia noceri non poterat Deo, et quod Deus huc nos direxit. Sed quia id tibi contrarium est, tu dic qua ratione hic apparuit anima, quam nunc cupit Deus noster, et mandatis, et proprio Filio directo liberare?
 
25. AUGUSTINUS dixit: Quoniam video te interrogatis meis respondere non potuisse, et me aliquid interrogare voluisse, ecce satisfacio tibi, dummodo memineris te ad id quod interrogavi non respondisse. Anima quare hic sit in mundo involuta miseriis, non modo, sed paulo ante nescio quoties a me dictum est. Peccavit anima, et ideo misera est. Liberum arbitrium accepit, usa est libero arbitrio, quemadmodum voluit: lapsa est, eiecta de beatitudine, implicata est miseriis. Ad hoc tibi recitavi testimonium Apostoli dicentis: Sicut per unum hominem mors, sic et per unum hominem resurrectio mortuorum 31. Quid quaeris amplius? Unde tu responde; cui noceri non poterat, quare huc nos misit?
15. 14. Miror namque, carissime. Cum enim et Spiritum Sanctum de substantia Patris esse dicatis, si Filius ex substantia Dei Patris est, de substantia Patris et Spiritus Sanctus, cur unus Filius est, et alius non est filius? Quid vobis deliquit, cum ex eadem sit substantia, cum aequalis sit Filio, ut dicis; quare enim non et ipse haeres omnium constitutus; quare non et ipse filius? quare non et ipse eo vocabulo vocatur quo et Christus: Primogenitus omnis creaturae 126? Aut si aequalis, iam non unus unigenitus, habens et alterum secum genitum, et praeterea ex eadem substantia Patris, unde et Filium dicitis esse. Quod quidem et doloris est audire. Non enim ad animae ingenuitatem comparatis illam tantam magnificentiam, sed ad fragilitatem corporis. De corpore utique nascitur caro, corporalis filius: non tamen anima de anima nascitur. Si ergo nostra anima incorruptibiliter generat et impassibiliter, nullam sentiens diminutionem, non inquinationem aliquam; sed legitime secundum iura divina generat filium, sapientia consensum accommodans corpori ipsa integra manet: quanto magis omnipotens Deus? iam et paulo ante dixi, ad quem omnis comparatio humana sileat, tamen ut valemus dicere conamur, quanto magis Deus Pater incorruptibilis incorruptibiliter genuit Filium? Genuit autem: cautionem meam tene, utique habens testimonia sanctarum Scripturarum: Generationem eius quis enarrabit? 127 Genuit ut voluit, ut potens, nihil subtrahens, nulla invidia intercipiente potentem genuit. Dixi, religiosis non decet calumniam facere: ego Verbum Dei, Verbum Dei profiteor, non mortale, non corruptibile. Siquidem corpus quod suscepit pro salute nostra, clamat de illo Scriptura: Requiescet caro mea in spe; hoc est, resurrectionis spe; quoniam non derelinques animam meam in inferno, neque dabis sanctum tuum videre corruptionem 128. Si enim illud quod sanctum vocatum est Filius Dei, corruptionem non vidit, quia tertio utique die resurrexit a mortuis; quanto magis divinitas, quae suscepit corpus incorruptibilis manet? Cur dicis quod non intellegis? Si non tibi ad omnia responsum dedero, merito sine intellectu esse iudicabor: si quominus tamen non est religionis iniuriis appetere. Ego enim non solum Filii Dei sapientiam immortalem esse assero, sed etiam comprobabo quod et sanctorum Dei sapientia immortalis sit. Nam si et ipsi, hoc est, eorum corpora ad immortalitatem revocantur; quanto magis eorum viva illa sapientia, quae usque ad consummationem saeculi in omnibus credentibus floret, utique immortalis manet? Licet in prolixitate sermonis praetermiserim de immortalitate omnipotentis Dei, de eo quod dixit beatus apostolus Paulus: Qui solus habet immortalitatem 129; attamen replicabo textum; subsequar autem et interpretationem Deo favente et donante gratiam. Sic enim solus immortalitatem habere describitur, sicut et solus potens, sicuti et solus sapiens. Quis autem spiritalium hominum ignorat, quia anima humana immortalis est? Praeterea cum Salvatoris sit sententia, dicentis: Nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere 130, ut immortalem. Cum ergo anima sit immortalis, multo magis omnes coelestes virtutes immortales esse conspicimus. Nam cum dicat Salvator: Qui verbum meum custodit, mortem non videbit in aeternum 131. Et si qui verbum Christi custodit, mortem non videbit in aeternum; quanto magis ille secundum divinitatis suae potentiam immortalis est, cuius tantam vim habet verbum? In eo autem quod dicit: Qui solus habet immortalitatem; iam reddidimus rationem. Habet quidem Filius immortalitatem, sed accipiens a Patre. Habent et omnes virtutes coelestes immortalitatem, sed accipientes per Filium, quia omnia per illum sunt. Pater autem vere solus habet immortalitatem, qui ipsam immortalitatem aliunde non est consecutus, qui genitorem non habet, qui originem non habet. Filius autem, ut ipse prosecutus es, quod ex Patre sit genitus. Saepius aequalem Filium asseris Patri: cum ipse unigenitus Deus semper et in omnibus auctorem suum praedicet Patrem, a quo, ut paulo ante dixi, et vitam se consecutum hoc modo professus est, dicens: Sicut Pater habet vitam in semetipso, sic dedit et Filio vitam habere in semetipso 132. Intuere igitur, quoniam et immortalitatem et incorruptibilitatem et inaccessibilitatem utique a Patre cum vita accepit. Pater autem habet in se vitam, non ab aliquo accipiens: et ideo vere beatus et solus potens. Quis semetipsum exinanivit 133? Pater aut Filius? Quis cui per obedientiam festinavit placere, quam qui dicebat: Ego quae placita sunt ei facio semper 134? Quis est iste qui ad monumentum Lazari veniens dicebat: Pater, gratias ago tibi, quoniam audisti me; et ego sciebam quia semper me audis, sed propter eos qui circumstant, dixi, ut credant quia tu me misisti 135? Quis utique iste est, qui cum caeci nati oculos figuraret, dicentibus discipulis: Quis peccavit, hic aut parentes eius, ut caecus nasceretur? respondit: Neque hic peccavit, neque parentes eius; sed ut manifestentur opera Dei in illo: me oportet operari opera eius qui me misit 136? Iste est utique Filius carissimus Patri, qui et accipiens panes, non prius fregit, sed prius in coelum respexit, et gratias egit suo genitori, et sic fregit et distribuit. Sic utique et in ipsa passione, imo magis proximus passioni, ut refert evangelista 137: Etenim Dominus Iesus in ea nocte qua tradebatur, accepit panem, et gratias agens fregit 138. Hic est Filius, ut iam non obtundam eloquentia sermonis vel copia testimoniorum proferens plurima, sed per compendium finiam, qui usque ad passeris mortem sine permissione Patris nihil fieri, hoc modo praedicavit, dicens: Nonne duo passeres asse veneunt; et unus ex illis non cadet in terram sine voluntate Patris? 139 Hic sane et de sua potestate, quam accepit a Patre, dicebat: Potestatem habeo ponendi animam meam, et potestatem habeo iterum sumendi eam. Hoc enim praeceptum accepi a Patre meo 140. Si ita referunt Evangelia, teneatur quod legimus: si quominus aliud aliquid forte, aut ut obliviosus minus dixi, reprehendar. Nec enim talis sum, ut emendationem non accipiam. Praeterea cum episcopum praecipiat beatus apostolus Paulus docibilem esse 141; ille est autem docibilis, qui quotidie et discit et proficit docendo meliora: non respuimus, si quid melius dictum fuerit; ad omnia sumus parati, quamvis iniuriis afficiamur. Verumtamen ut non obstrepatur veritati, non nostram querimur iniuriam, sed Dei gloriam praedicamus.
FORTUNATUS dixit: Causa haec quaerenda est, cur huc venerit anima, aut quare eamdem Deus hinc cupit liberare, quae in medio malorum vivit.
 
Si Deo noceri non poterat, quare huc nos misit?
15. 15. Certum est quod ait Apostolus: Qui cum in forma Dei esset. Quis enim negat Filium esse in forma Dei? Quod enim sit Deus, quod sit Dominus, quod sit Rex, iam puto latius exposuimus. Et quia non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, hoc nos beatus apostolus Paulus instruit, quod ille non rapuit, nec nos dicimus; sed quia exinanivit semetipsum, factus obediens Patri usque ad mortem, mortem autem crucis 142, totis viribus praedicamus. Nos dicti sumus filii gratia, non natura hoc nati: ideo unigenitus est Filius, quia quod est secundum divinitatis suae naturam, hoc est natus Filius. Cui forte si ipse fratrem applicas, quia Spiritum Sanctum parem atque aequalem asseris Filio; aeque et de substantia Patris eum esse profiteris: si ita est, ergo iam non est unigenitus Filius, cum et aliter sit ex eadem substantia. Nos in Patrem Deum innatum, naturam non accepimus; credimus quod ait Christus: Spiritus est Deus 143. Filius natus est, ut diximus: nos et verum Filium profitemur, et similem Patri non denegamus: praeterea de divinis Scripturis instructi. Nam quia diversas accusamur dicere naturas, hoc scito, quod nos dicimus, quod Pater spiritus spiritum genuit ante omnia saecula, Deus Deum genuit: et cetera quae iam superius dicta sunt. Verus innatus Pater verum genuit Filium. Sed cum dicit Dominus in Evangelio: Ut cognoscant te solum Deum verum, et quem misisti Iesum Christum 144; sic solum verum dicit Patrem, quomodo et solum bonum, et solum potentem, quomodo et solum sapientem. Ut puto nec ipse diabolus ausus est dicere quod Pater non perfectum genuit ante omnia Filium. Non enim proficientem genuit. Homo enim, cuius et accepisti comparationem, si poterat perfectum mox generare filium, non parvulum generaret, qui coagmentatis annis tandem aliquando compleat sui genitoris voluntatem. Pater autem qui vere beatus est et solus potens, talem genuit Filium qualis et nunc est, qualis et permanet sine fine, non proficientem, sed perfectum: quique et perfectionem a suo genitore accepit, a quo et vitam consecutus est. Salvatoris est sententia: In ore duorum aut trium testium constabit omne verbum 145. Protulisti apostolicum testimonium: Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est 146: quod tuo arbitrio interpretatus es; aeque et nos, ut sensimus, respondimus. In auditorum sane erit arbitrio, quid eligant alterum de duobus: aut certe secundum sequentiam lectionis Filium obedientem Patri approbent, qui se exinanivit, formam accipiens servi; cui et Pater donavit, ut diximus, nomen quod est super omne nomen 147: an tuam quisque intellegat interpretationem.
26. AUGUSTINUS dixit: Hanc causam abs te quaero; id est, si Deo noceri non poterat, quare huc nos misit?
FORTUNATUS dixit: Quaeritur a nobis, si Deo malum nocere non possit, quare huc anima missa fuerit, aut qua ratione mundo permixta sit. Quod in eo manifestum est quod ait Apostolus: Numquid dicit figmentum ei qui se finxit: Cur me ita formaveris? 32 Si ergo causanda est haec res, interrogandus est qui animam direxit nulla cogente se necessitate. Si autem necessitas fuit mittendi animam, merito est et voluntas liberandi eam.
 
27. AUGUSTINUS dixit: Premitur ergo Deus necessitate?
15. 16. Ascendo ad Deum meum et ad Deum vestrum 148, Dominum propter formam servi dixisse, quam suscepit, asseris, ut puto, ut dicis; si ipse humilians se in corpore dum esset humano, quamvis devicta morte triumphato diabolo post resurrectionem suam, isto utitur sermone, dicens: Ascendo ad Patrem meum et ad Patrem vestrum; ubi iam humilitas carnis necessaria non erat, ut dicis, propter Iudaeos; sed integra regula fidei tradebatur. Sicuti et in alio loco post resurrectionem suam, assumptis discipulis suis in montem Oliveti, dicebat: Data est mihi omnis potestas in coelo et in terra: euntes docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, docentes eos servare omnia quaecumque mandavi vobis 149. Et si Filius humilitatis gratia et non veritatis hoc dixit, cur ausus fuit Apostolus eadem repetere et dicere: Ut Deus Domini nostri Iesu Christi Pater gloriae 150? Aut certe: Deus et Pater Domini nostri Iesu Christi scit, qui est benedictus in saecula 151? Necnon: Ut unanimes in uno ore honorificetis Deum et Patrem Domini nostri Iesu Christi 152? adhuc autem aggregat et dicit: Benedictus Deus et Pater Domini nostri Iesu Christi 153? Cur sane et ante incarnationem Christi etiam Spiritus Sanctus ad Filium dicebat: Propterea unxit te Deus, Deus tuus 154? Quam unctionem, quamvis argumentari volueris, probare non poteris in corpore factam: siquidem baptizatum legimus 155, unctum autem non legimus in corpore. Sed ex ipsa lectione, cum dicat: Propterea oleo laetitiae unxit te prae consortibus tuis, Deus, Deus tuus 156; utique ostenditur quoniam laetitiae oleum pro vocabulo olei illam laetitiam designat, de qua dicebat per Salomonem: Ego eram ad quem adgaudebat quotidie; laetabar autem ante faciem eius in omni tempore, cum laetaretur orbe perfecto, et laetaretur in filiis hominum 157. In eo autem quod dicit: Ego eram ad quem adgaudebat quotidie: utique legitur in libro Geneseos, quoniam ad omnia opera Filii Pater, sicut legimus: Et vidit Deus, et ecce omnia bona valde 158; laudans Filii sui opus, gaudebat et laetabatur in Filio; aeque et Filius perfecta voluntate Patris laetabatur in conspectu sui genitoris. Omnis Scriptura divinitus inspirata utilis est ad docendum 159. Ob quam rem non transibit iota unum vel unus apex 160. Dominus dixit: Coelum et terra transibunt, verba autem mea non praeteribunt 161.
FORTUNATUS dixit: Iam hoc est: noli ad invidiam excitare id quod dictum est, quod non necessitati facimus subditum esse Deum, sed voluntarie misisse animam.
 
28. AUGUSTINUS dixit: Recita quod supra dictum est.
15. 17. Constat quod in principio erat Filius, et apud Patrem erat, et Deus erat: et hic erat in principio apud Deum, ut primogenitus omnis creaturae: et omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil 162: quod in Spiritus Sancti persona suscipi non potest. Nec enim talia invenies referri ex divinis Scripturis, ut eum aequalem asseras Filio. Siquidem et Filius in principio erat: Pater vero ante principium et sine principio est, ut ingenitus et innatus. Erat autem in principio ut primogenitus omnis creaturae 163. Ante omnem creaturam erat, antequam quidquid esset, et apud Deum erat, et Deus erat, et hic erat in principio apud Deum.
Et recitatum est: Si autem necessitas fuit mittendi animam, merito est et voluntas liberandi eam.
AUGUSTINUS dixit: Audivimus: Si autem necessitas fuit mittendi animam, merito est et voluntas liberandi eam. Tu ergo dixisti fuisse necessitatem mittendi animam. Sed si modo voluntatem vis dicere, et hoc addo: Cui noceri nihil poterat, crudelis voluntas fuit mittendi animam ad tantas miserias. Quod refellendi causa quia loquor, veniam peto ab illius unius misericordia, in quo spem liberationis habemus ab omnibus erroribus haereticorum.
FORTUNATUS dixit: Nos dicere asseveras crudelem esse Deum mittendo animam: fecisse vero Deum hominem, et insufflasse in eum animam, quam utique praescivit in futuram miseriam involvi, et beneficio malorum non posse haereditati suae repraesentari. Hoc aut ignorantis est, aut dantis animam ad haec mala quae supra memorata sunt. Id commemoravi, quia dixisti ante tempus non multum, quod adoptaverit sibi Deus animam, non quod ab ipso sit; aliud est enim adoptare.
 
29. AUGUSTINUS dixit: De adoptione nostra memini me ante dies dixisse, secundum testimonium Apostoli, qui dicit nos vocatos in adoptionem filiorum 33. Non ergo meum fuit illud, sed apostolicum responsum. De qua re, id est, de ista adoptione, suo tempore, si placet, inquiramus: et de illa insibilatione respondebo, cum tu meis obiectionibus responderis.
15. 18. Quid, si audieris Patrem dicentem: Tecum principium in die virtutis tuae, in splendoribus sanctorum, ex utero ante luciferum genui te 164? Ex ventre matris, quod nec Iudaei diffidunt, natum profiteris secundum carnem. Et cur ista testimonia in medium non proferantur, quae illam nativitatem demonstrant in principio, sicut et praecedens nos instruit testimonium? Si propter corpus in quo exinanivit semetipsum, qui cum dives esset, propter nos pauper factus est, ut ait Apostolus 165, debitorem se sentit suo genitori; multo magis qui illum tantum ac talem genuit, ei debitam venerationem et debitum obsequium, ut carissimus Filius necesse est ut semper offerat suo genitori. Optime prosecutus es dicens, quoniam et parentibus propter formam servi esset subiectus 166. Si enim parentibus subiectus invenitur quos ipse creavit, quia omnia per ipsum sunt facta; nec enim post tempora, sed ante tempora novimus Filium genitum a Patre: si parentibus subditus, ut divinarum Scripturarum auctoritas luce clarius praedicat; quanto magis utique illi suo genitori est subditus, qui tantum ac talem genuit, secundum quod ait apostolus Paulus: Cum omnia fuerint Filio subiecta, tunc et ipse Filius subiectus erit illi qui sibi subiecit omnia 167? Hoc vis ut et a nobis dicatur, quod corpori, imo magis dispensationi, quam pro nostra salute suscepit, omnia subiecta profiteamur: revera et corpus Patri subiectum, non Filium ipsum unigenitum Deum. Nos enim scimus et credimus quod Pater iudicat neminem, sed omne iudicium dedit Filio, ut omnes honorificent Filium, sicut honorificant et Patrem 168. Hoc enim profitemur, quia et in resurrectione, cum omnia fuerint Filio subiecta, cum omnes eum honorant, et venerantur, et adorant, nec tunc sane Filius extollit se: sed etiam cum omnibus sibi subiectis subditus Patri hoc modo invenitur, ut dicat: Venite, benedicti Patris mei, possidete regnum paratum vobis ab origine mundi 169.
FORTUNATUS dixit: Progressum dico fuisse animae contra contrariam naturam, quae natura Deo nocere nihil poterat.
 
30. AUGUSTINUS dixit: Quid opus erat isto progressu, ubi nihil habebat Deus quod caveret, cui nocere nihil poterat?
15. 19. Iam dictum est quod et ipse pro tuo arbitrio secundum sensum tuum visus es alienare. Stat tamen apostolicum dictum, quia sicut oportet, orare nescimus; sed ipse Spiritus postulat pro nobis gemitibus inenarrabilibus 170. Et quia argumento visus es obstrepere dicens: Ergo tam miserabilis est Spiritus Sanctus, ut gemat? Nos enim non miserabilem Spiritum Sanctum dicimus, siquidem ex ipsa lectione gloria Spiritus Sancti ostenditur, quia non pro se gemit: sed audi lectionem, quia pro sanctis 171. Siquidem nec Filius pro se, sed pro nobis utique postulat et interpellat, sicut iam protuli in praecedenti. Qui in modico fidelis est, et in maius fidelis invenitur 172.
FORTUNATUS dixit: Constat apud conscientiam vestram, a Deo venisse Christum?
 
31. AUGUSTINUS dixit: Iterum me interrogas? Ad interrogata responde.
15. 20. Nec enim aliter asseri potest quod Pater et Filius unum sint, nisi hoc sane modo quo tu ipse et nos probare possumus his ipsis exemplis quibus usus es. Nam si, ut dicis, et Apostolus confirmat: Qui adiungit se Domino, unus spiritus est 173; est utique unus spiritus in consensu implens voluntatem Dei, secundum Salvatoris magisterium: qui etiam hoc modo nos orare docuit, ut inter cetera precum nostrarum et hoc dicamus: Fiat voluntas tua sicut in coelo et in terra 174. Terra utique nos sumus. Sicut ergo in coelestibus Dei fit voluntas, ut et in nobis hoc modo compleatur qui hoc oramus, et hoc factis adimpleamus; ut unus spiritus efficiamur cum Deo, quando hoc volumus quod Deus vult. Nam et ipse Filius passioni proximus, hoc ad suum genitorem utique clamabat dicens: Abba, Pater, transeat a me calix iste; verumtamen non sicut ego volo, sed sicut tu vis 175. Dicendo autem: Non sicut ego volo, sed sicut tu vis, ostendit vere suam voluntatem subiectam suo genitori, propter cuius voluntatem faciendam de coelo descendit, ut ait: Descendi de coelo, non ut faciam voluntatem meam, sed voluntatem eius qui misit me 176. Consonans ergo et conveniens est Filii voluntas ad voluntatem Patris. In quantum maior est Filius ut Deus ab omni creatura, in tantum magis consonans voluntati Patris invenitur, et magis adhaeret suo genitori. Dico enim, adhaeret suo genitori ut carissimus filius, in amore, et dilectione, et unanimitate, et consensu, et convenientia. Omnia quae proferuntur a sanctis Scripturis, plena veneratione suscipere debemus. Nec enim in nostrum magisterium devenit divina Scriptura, ut a nobis emendationem accipiat. Atque utinam et digni inveniamur Scripturarum discipuli approbari!
FORTUNATUS dixit: Sic accepi in fide, quod voluntate Dei ipse huc venerit.
 
Quare Deus huc animam ad miserias, ad errorem, ad ista quae patimur, misit?
15. 21. Suscipio quae protulisti: Nescitis quia templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in vobis? 177 Nec enim Deus inhabitat in homine, quem non ante Spiritus Sanctus sanctificaverit atque purgaverit. Denique et ad Mariam illam beatam virginem dicebatur: Spiritus Sanctus superveniet in te; utique ad sanctificandum et ad purgandum. Deinde sequitur: Et virtus Altissimi obumbrabit tibi 178. Altissimi autem virtus quod Christus sit, iam et ipse protulisti. Veritas non ex argumento colligitur, sed certis testimoniis comprobatur. Ob quam causam testimonia proferre debetis, quia Spiritus Sanctus Deus est, quia Dominus est, quia Rex est, quia Creator est, quia factor est, quia consedet Patri et Filio, quia adoratur, si non a coelestibus, vel certe a terrestribus, ut dicam, forte enim ostensurus es, quia vel ab infernis adoratur. Haec enim dicimus, non derogantes Spiritui Sancto. Est enim Spiritus Sanctus, ut iam superius prosecuti sumus, sine quo nemo potest dicere, Dominum Iesum 179. Iste est Spiritus Sanctus in quo clamamus: Abba, Pater 180. Iste est Spiritus Sanctus tantus ac talis, in quem etiam et Angeli prospicere concupiscunt 181. Talis est, tam potens, ut ubique in omni creatura, sive in oriente, sive in occidente, quam etiam in septentrione et meridiano, quisquis eum adorat, non possit dicere: Dominum Iesum, nisi in Spiritu Sancto. Talis est huius natura, qui ubique praesens sit omnibus invocantibus Deum in veritate 182. Tantus ac talis est, ut ubi quisque fuerit baptizatus, in eodem momento, etsi in oriente baptizetur, etsi in occidente, et ubi et ubi, adsit Spiritus Sanctus. Intuere quanta est potentia Spiritus Sancti. Si enim quis derogat Spiritui Sancto, derogat utique unigenito Deo, per quem omnia facta sunt, et sine quo factum est nihil 183: sicut et qui non honorificat Filium, non honorificat Patrem qui eum misit 184.
32. AUGUSTINUS dixit: Et ego dico: Deus omnipotens, inviolabilis, incommutabilis, cui noceri nihil possit, quare huc animam ad miserias, ad errorem, ad ista quae patimur, misit?
FORTUNATUS dixit: Dictum est enim: Potestatem habeo ponendi animam meam, et potestatem accipiendi eam 34. Nunc dixit quod voluntate Dei progressa est anima.
 
33. AUGUSTINUS dixit: Ego autem causam quaero, quare cum Deo noceri nihil possit...?
15. 22. Dicis quod non dixerit Salvator noster Christus: Ut ipsi et nos unum; sed: Ut ipsi sint unum in natura sua et substantia sua, concordi aequalitate quodam modo uniti atque conflati: et Pater et Filius et Spiritus Sanctus, unum propter individuam eamdemque naturam. Recito lectionem, quam legentes possunt probare quid Christus dixerit. Sic enim ait in Evangelio, Patrem suum orans pro discipulis: Pater, fac illos unum, sicut et nos unum sumus: sicut ego in te et tu in me, ut et illi in nobis unum sint; ut cognoscat hic mundus quoniam tu me misisti, et dilexisti illos sicut me dilexisti 185. Quod lego, credo: dilectionis fecit mentionem, et non substantiae. Certum est autem ipsum Salvatorem dixisse: Qui audit mandata mea, et custodit ea, ille est qui diligit me. Qui autem diligit me, diligetur a Patre meo, et ego diligam illum; et veniemus, et mansionem apud eum faciemus 186. Si enim tanta illa sublimitas atque maiestas Patris, necnon etiam Filii, intra unam aediculam mentis nostrae recipitur; quanto magis utique Filius certum est et sine dubio quod erit in Patre? Ita tamen ut Filius, ut alius a Patre: qui quidem, ut ipse exposuisti, unum sunt, Pater et Filius; non tamen unus: unum ad concordiam pertinet, unus ad numerum singularitatis. Nam et Pauli beati testimonium protulisti, quod libenti animo suscepimus: siquidem firmum genus est veritatis, quod ab ipsis etiam contradicentibus promitur. Recitasti enim Paulum dixisse: Ego plantavi, Apollo rigavit; sed Deus incrementum dedit. Itaque neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat; sed qui incrementum dat Deus. Qui plantat autem et qui rigat unum sunt; unusquisque autem suam mercedem accipiet secundum suum laborem 187. Adverte igitur, quia licet unum sint concordia, attamen unusquisque suam mercedem accipiet secundum suum laborem. Intuere ergo et illud quod Dominus ait: Ego et Pater unum sumus 188; quod certa fide a nobis creditur et suscipitur. Qui dicit: Ego, Filius est; qui dicit: et Pater, alterum Patrem ostendit. Unum ait; non, unus. Saepius dictum est quia unum ad concordiam pertinet. Quomodo non unum Pater et Filius, cum quando clamat Filius: Ego quae placita sunt Patri facio semper 189? Tunc demum non esset unum cum Patre, si contraria Patri faceret aliquando. Sic autem et Apostoli unum sunt cum Patre et Filio, in eo quod in omnibus ad voluntatem Dei Patris respicientes, ad imitationem Filii subditi uni Deo Patri et ipsi inveniuntur. Et non tantum pro Apostolis legimus Salvatorem orasse, ut unum sint, sed etiam pro credituris per verbum illorum, dicens: Non solum pro his rogo; sed et pro credituris per verbum illorum in me: ut omnes unum sint, sicut tu Pater in me, et ego in te, ut et illi in nobis unum sint; ut cognoscat hic mundus quia tu me misisti, et dilexisti illos sicut me dilexisti. Dilectionis fecit, ut diximus, mentionem, et non divinitatis. Quis autem ignorat quod Paulus, Paulus est; et Apollo, Apollo est; cum quando dicat ipse Paulus: Plus omnibus illis laboravi; non ego autem, sed gratia Dei mecum 190? Nam qui plus laborat, plus consequitur. Verumtamen unum sunt, in consensu, in convenientia, in dilectione; quando id faciunt quod Deus vult.
FORTUNATUS dixit: Nihil noceri Deo iam diximus, et in contraria natura esse animam diximus, ideo ut contrariae naturae modum imponeret: modo imposito contrariae naturae, sumit eamdem Deus. Ipse enim dixit: Potestatem habeo ponendi animam meam, et potestatem sumendi eam. Hanc Pater mihi dedit potestatem ponendi animam meam, et sumendi eam. Deus ergo qui loquebatur in Filio, de qua anima diceret? Constat esse animam nostram, quae in his corporibus habetur, quod de eius voluntate venerit, et de voluntate ipsius iterum assumatur.
 
34. AUGUSTINUS dixit: Unde dixerit Dominus noster: Potestatem habeo ponendi animam meam, et potestatem habeo sumendi eam, omnibus notum est: quia passurus erat, et resurrecturus. Ego autem abs te iterum atque iterum quaero, si Deo nihil noceri poterat, cur huc animas misit?
15. 23. Dicis quod unus est Deus. Astrue, si Pater et Filius et Spiritus Sanctus unus est Deus, an solus Pater unus Deus dicendus est, cuius Filius Christus noster est Deus. Iudaico more hortaris nos profiteri unum Deum? An de subiectione Filii potius, secundum quod habet fides christiana, ostenditur unus esse Deus, cuius filius noster est Deus, ut diximus? Nam quia Pater et Filius non est unus, vel Paulo crede dicenti, quod per singulas fere Epistolas pronuntiat, dicens: Gratia vobis et pax a Deo Patre nostro et Domino Iesu Christo 191. Adhuc autem: Unus Deus Pater, ex quo omnia, et nos in ipso; et unus Dominus Iesus Christus, per quem omnia, et nos in ipso 192. Iste est qui a nobis Christianis unus Deus praedicatur, quem Filius unum pronuntiat bonum, dicens: Nemo bonus, nisi unus Deus 193. Non quod Christus non sit bonus; ipse enim ait: Ego sum pastor bonus 194. Non quod Spiritus Sanctus non sit bonus; audi prophetam clamantem: Spiritus tuus bonus deducet me in viam rectam 195. Audi autem adhuc Salvatoris testimonium dicentis: Bonus homo de thesauro cordis sui profert bona 196. Necnon etiam et omnis creatura Dei bona valde. Si creatura bona, si homo bonus, si Spiritus Sanctus bonus, si Christus bonus, quemadmodum unus bonus requirendum est. Quia utique sic ait Salvator: Nemo bonus, nisi unus Deus; eo quod ipse est fons bonitatis, qui quod est bonus, a nemine accepit. Nam et Christus quod est bonus, a suo genitore est ut sit bonus; et omnis creatura Dei bona, per Christum accepit ut esset bona. Sed sive Filius, sive qui per illum sunt facti, de illo uno fonte bonitatis unusquisque secundum mensuram fidei suae assumpserunt ut essent boni. Pater autem unus, quod est bonus, a nemine accepit. Et ideo ait Christus: Nemo est bonus, nisi unus 197. Sic ergo unus est Deus, quia unus est incomparabilis, quia unus est immensus, ut iam sumus prosecuti.
FORTUNATUS dixit: Naturae contrariae modum imponere.
 
35. AUGUSTINUS dixit: Et omnipotens Deus, misericors et omnium summus, ut modum imponeret naturae contrariae, ideo illam moderatam esse voluit, ut nos immoderatos efficeret?
15. 24. Non denegamus quod Filius diligat Patrem, cum quando et scriptum legimus: Ut sciat hic mundus quia diligo Patrem, et sicut mandatum mihi dedit Pater, sic facio 198. Constat Filium et diligi et diligere, et mandatum Patris, ut ipse asserit, implere. Et ideo unum sunt, secundum quod ait: Ego et Pater unum sumus 199. Nam in eo quod dicit: Qui me vidit, vidit et Patrem 200; certa fide credendum est quia qui videt Filium, per Filium videt et intellegit Patrem.
FORTUNATUS dixit: Sed ideo ad se revocat.
 
36. AUGUSTINUS dixit: Si ad se revocat ab immoderatione, si a peccato, ab errore, a miseria; quid opus erat tanta mala animam pati per tantum tempus, donec mundus finiatur: cum Deo, a quo eam dicitis missam, noceri nihil possit?
15. 25. Propter formam servi, maiorem Patrem professus es: quod mihi nimium stultum esse videtur. Scimus enim, quod et ipse protulisti, in forma servi etiam eum Angelis minorem factum. Nec enim satis in gloriam Dei profusus es, qui ad formam servi maiorem Patrem profiteris. Ad formam servi et Angeli maiores sunt. Nec enim ad hoc venit Christus, ut nos instrueret quod ad formam servi maior est Pater: sed ideo Veritas ad nos venit, ut utique doceret nos, atque instrueret, quod Pater Filio maior est, et hoc Filio qui magnus est Deus. Nos enim sic glorificamus Patrem, ut magno Deo maiorem illum profiteamur, ut alto sublimiorem annuntiemus. An vero iste est debitus honor Dei, ut forma servili maior sit Pater, tu videris.
FORTUNATUS dixit: Quid ergo dicturus sum?
 
Augustinus admonitus divinitus ut errorem Manichaeorum relinqueret.
15. 26. Dicis quod se divinitas patribus ostendit: et paulo ante prosecutus es, quod utique divinitas sit invisibilis. Ostendit se sane, non Pater, qui invisibilis est: ne si dicamus Patrem visum fuisse, Apostolum reddamus mendacem, qui ait: Quem vidit hominum nemo, neque videre potest 201. Et non solum invenimur Novo resistere Testamento, verum etiam et Veteri pari modo contrarii invenimur. Denique sic ait Moyses: Non potest quisque Deum videre et vivere 202. Ipse sane Moyses descripsit in libro Geneseos, quod ab illo primo homine Adam usque ad ipsam incarnationem semper Filius visus est. Nam si testimonia quaeris, utique habes positum Patrem ad Filium dicentem: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Sequitur: Et fecit Deus hominem 203. Quis utique Deus, nisi Filius? Hoc utique et tu in tuis tractatibus exposuisti. Iste ergo Filius qui est propheta sui genitoris, qui et dicebat: Non est bonum solum esse hominem; faciamus ei adiutorium secundum se 204; iste Filius Adae est visus, secundum quod legimus Adam dicentem: Vocem tuam audivi ambulantis in paradiso, et abscondi me, quia nudus eram. Habes utique quod Deus dixit ei: Et quis tibi indicavit quia nudus eras, nisi de ligno de quo praeceperam tibi ne manducares, ex eo manducasti? 205 Hic Deus et Abrahae visus est 206: et quia Filius visus est Abrahae, si vis credere, utique ipse unigenitus Deus in sancto affirmavit Evangelio, dicens sic: Abraham pater vester exsultavit ut videret diem meum, et vidit, et gavisus est 207 Hic etiam Filius a Iacob visus est, qui in figura qua erat venturus, id est, hominis, ante praemeditatus colluctasse cum Iacob invenitur. Unde et Iacob dicebat: Vidi Dominum facie ad faciem, et salva facta est anima mea 208. Et loci ipsius vocabulum nuncupatum est: Visio Dei. Hoc ipsum affirmans utique Deus, qui in praemeditatione colluctabatur cum Iacob, quod in passione Christi impletum videmus. Ait enim ad ipsum Iacob: Iam non vocabitur nomen tuum Iacob, sed Israel erit nomen tuum 209, hoc est: Homo videns Deum. Hunc et in Novo Testamento visum probamus. De hoc Apostoli dicebant: Et vidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a Patre 210. Ceterum si, ut ipse conaris, Pater visus esse asseratur, mendaces sunt apud vos omnes Scripturae. Nam denique invisibilem Patrem Paulus praedicat 211, et Dominus in Evangelio affirmat 212. Saepius nos accusas, quod audenter atque praesumenter ea quae non sunt dicenda a nobis dicantur, quod quidem in arbitrio erit legentium probare. Nec enim sic loquimur, ut alicuius laudem consequamur; sed studio colligendae fraternitatis, quae nobiscum est: aut ob quam forte et ipse provocare nos dignatus es, ut responsum demus, ut in nobis illi denotati sic tuae consentiant, ut dixerim, professioni, necesse fuit me propter timorem Dei dare tibi responsum. Siquidem non tantum verbis me nudare conatus es a discipulatu eorum; verum etiam et tractatum tuum dedisti, ad quod necesse est me respondere ea quae de invisibilitate omnipotentis Dei prosecutus sum. Etiam et ipse, licet alio proposito, attamen tuis verbis affirmasti, quod Spiritus Sanctus in specie columbae sit visus, necnon in specie ignis 213; Filius sane, in forma hominis; Pater autem, neque in specie columbae, nec in forma hominis; nec aliquando vertit se in formas, sed nec aliquando vertetur; de quo scriptum est: Ego sum qui sum, et non sum mutatus 214. Filius sane in forma Dei constitutus iam, ut ipse protulisti, formam servi accepit, quod non Pater: Spiritus aeque Sanctus suscepit speciem columbae, quam non suscepit Pater. Scito ergo, quia unus est invisibilis, unus etiam incapabilis atque immensus. Oro et opto discipulus esse divinarum Scripturarum: nam et superius credo retinere Religionem tuam, quod sic dedi responsum, quia si protuleris quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus unam habeant virtutem, unam substantiam, unam deitatem, unam maiestatem, unam gloriam; si affirmaveris de divinis Scripturis, si alicubi scriptam lectionem protuleris, nos divinarum Scripturarum optamus inveniri discipuli.
37. AUGUSTINUS dixit: Et ego novi non te habere quid dicas, et me cum vos audirem in hac quaestione nunquam invenisse quod dicerem; et inde fuisse admonitum divinitus ut illum errorem relinquerem, et ad fidem catholicam me converterem, vel potius revocarem, ipsius indulgentia qui me huic fallaciae semper inhaerere non sivit. Sed si confiteris te non habere quod respondeas; omnibus audientibus et recognoscentibus, quoniam fideles sunt, catholicam fidem, si permittunt et volunt, exponam.
Maximinus episcopus subscripsi.
FORTUNATUS dixit: Sine praeiudicio professionis meae dixerim: illa quae a te opponuntur cum retractavero meis cum maioribus, si minus responderint interrogationi huic meae, quae similiter a te nunc mihi offertur; erit in mea contemplatione (quia et ego animam meam cupio certa fide liberari) venire ad huius rei inquisitionem, quae a te mihi offertur, et ostensurum te polliceris.
Et post collationem praesentium Augustinus ista dictavit: Auxilio principum munitum me loqui dixisti, non secundum timorem Dei: sed hominibus, quibus donat Deus intellectum, satis apparet quis loquatur secundum timorem Dei; utrum qui obedienter audit Dominum dicentem: Audi, Israel; Dominus Deus tuus, Dominus unus est 215; quod nos et obtemperanter audimus, et fideliter praedicamus: an ille qui hoc sic audire non vult, ut duos dominos duos deos esse contendat; atque ita introducendo duos deos et duos dominos, ostendat se non timere unum Dominum Deum dicentem: Audi, Israel; Dominus Deus tuus, Dominus unus est. Scis autem sermonem tuum prolixissimum occupasse nobis tempora quibus respondere possemus, et tantum diei remansisse, quantum omnino non sufficeret, ut ea quae dixisti, saltem nobis relegerentur. Noveris tamen omnia quae protulisti, ut probares Deum esse Filium Dei, et magnum Deum, et natum esse ex Patre, et alium esse ipsum et alium esse Patrem, quoniam non est Pater ipse qui Filius, ad ingentes moras pertinuisse, quibus necessarium tempus absumeres: quasi nobis abs te probandum esset, quod et nos esse verum fatemur. Non enim dicimus ipsum esse Patrem qui est Filius, aut ipsum esse Patrem vel Filium qui est in ipsa Trinitate Spiritus Sanctus. Prorsus alius est ille, alius ille, et alius ille: sed simul omnes unus est Dominus Deus. Si enim dixerimus duos esse dominos deos; unum magnum, alterum maiorem; unum bonum, alterum meliorem; unum sapientem, alterum sapientiorem; unum clementem, alterum clementiorem; unum potentem, alterum potentiorem; unum invisibilem, alterum invisibiliorem; unum verum, alterum veriorem; et si quid aliud isto modo te sentire monstrasti, ut duos dominos deos nos habere suaderes: si hoc ergo dixerimus, arguet nos ipse Deus, dicens, quod iam commemoravi: Audi, Israel; Dominus Deus tuus, Dominus unus est 216. Tamquam dicat nobis: Filii hominum, usquequo graves corde? utquid diligitis vanitatem, et quaeritis mendacium?217 Utquid vobis facitis duos dominos deos? quare me clamantem: Audi, Israel, non vultis audire: Dominus Deus tuus, Dominus unus est; sed contra me clamatis: Domini dii nostri domini duo sunt? Numquid hoc faceretis, si Israel esse velletis? Cum hoc ergo nomen interpretetur: Homo videns Deum; rogo te, da veniam, si tu non vis, ego volo esse Israel. Volo quippe in eorum consortio computari, quibus donatur videre Deum. Et gratias illi agimus, quia facit nos videre nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem, sicut Apostolus dicit 218. Videmus itaque donante ipso, etsi adhuc per speculum in aenigmate, tamen videmus, quomodo inter se non sint duo ista contraria, ut et alius Pater sit, alius Filius, alius Spiritus Sanctus, et tamen hi tres simul unus sit Dominus Deus. Egi, sicut potui, ut hoc etiam tu videres: sed resistere maluisti, quia Israel esse noluisti. Sed si hoc videre adhuc forsitan non potes, crede et videbis. Intellegendo enim videntur ista non oculis carnis intuendo. Et scis utique dixisse prophetam: Nisi credideritis, non intellegetis 219. Cum ergo audis: Dominus Deus tuus, Dominus unus est; noli duos dominos deos facere, Patrem et Filium. Et cum audis: Nescitis quia corpora vestra templum in vobis est Spiritus Sancti quem habetis a Deo; et eodem loco: Nescitis quia corpora vestra membra sunt Christi 220: cum ergo haec audis, noli negare Deum esse Spiritum Sanctum, ne templum creaturae facias membra Creatoris. Prius crede istos tres, et in suis singulis personis tres esse, et tamen simul non tres dominos deos, sed unum Dominum Deum esse; et dabit credenti et oranti ipse Dominus intellectum, ut id quod credis, etiam videre, id est, intellegere merearis. Nam considera diligenter omnia, quae prolixa disputatione dixisti, et videbis ex hoc errore descendere, quo facitis duos dominos deos, contra clarissimam vocem Domini Dei dicentis: Dominus Deus tuus, Dominus unus est 221; et negatis Deum Spiritum Sanctum, cuius sanctum negare non potestis templum. Haec interim post Collationem nostram, qua praesentes alternatim locuti sumus, te admonuisse suffecerit; si autem Dominus voluerit, quoniam longum est, et tu remeare festinas, prosecutiones nostras ante oculos eorum qui legere voluerint, quanta potero perspicuitate constituam, et te veris quidem testimoniis divinis, falsa tamen vestra dogmata probare voluisse, velis nolis, ostendam.
Et alia manu: Augustinus episcopus subscripsi.
Item alia manu, Maximinus: Cum explicueris hunc libellum, et ad me transmiseris, si non ad omnia responsum dedero, tunc ero culpabilis.
Explicuere Gesta. Contuli.
<poem>
1 - Mt 15, 9.
2 - Rom 10, 10.
3 - Cf. 1 Pt 3, 15.
4 - Mt 10, 32-33.
5 - Mt 10, 28.
6 - Act 13, 47.
7 - 1 Cor 12, 3.
8 - Io 16, 12-14.
9 - Io 7, 16.
10 - Io 8, 38.
11 - Ps 26, 1.
12 - Tit 3, 4-6.
13 - Io 10, 27-30.
14 - Act 2, 32-33.
15 - Tit 3, 6.
16 - Io 16, 14.
17 - Io 1, 3.
18 - Cf Phil 2, 11.
19 - 1 Cor 11, 3.
20 - Io 8, 29.
21 - Io 16, 14-15.
22 - Lc 4, 18.
23 - Io 1, 14.
24 - Isa 40, 5.
25 - Rom 3, 20.
26 - Phil 2, 7.
27 - Deut 6, 4.
28 - Deut 6, 4.
29 - Act 4, 32.
30 - Io 10, 30.
31 - Cf. 1 Pt 1, 12.
32 - Rom 8, 26.
33 - Rom 8, 33-34.
34 - Io 14, 15-17.
35 - Io 5, 26.
36 - Gal 4, 6.
37 - Rom 8, 15.
38 - Gal 4, 9.
39 - Gen 22, 12.
40 - Cf. Prov 10, 19.
41 - Tit 2, 13.
42 - Io 20, 17.
43 - Io 5, 31-37.
44 - Mt 17, 5.
45 - Col 1, 15-17.
46 - Io 8, 38.
47 - Io 14, 28.
48 - Cf. 1 Cor 15, 25.
49 - Io 1, 18.
50 - 1 Tim 6, 15-16.
51 - Rom 16, 27.
52 - Io 18, 37.
53 - 1 Tim 6, 16.
54 - Lc 12, 4.
55 - Io 10, 30.
56 - Io 1, 14.
57 - Phil 2, 6-7.
58 - 1 Io 5, 20.
59 - Io 20, 17.
60 - Io 1, 1.
61 - Ps 21, 11.
62 - Cf. Lc 2, 51.
63 - Ps 8, 6.
64 - 2 Cor 3, 17.
65 - 1 Cor 6, 16-17.
66 - 1 Cor 3, 16.
67 - 1 Cor 6, 19.
68 - Io 5, 26.
69 - 1 Cor 3, 8.
70 - Io 17, 11.
71 - 1 Cor 6, 17.
72 - Ex 33, 11. 13.
73 - Mt 5, 8.
74 - Rom 1, 20.
75 - Cf. Io 1, 3.
76 - Rom 16, 27.
77 - 1 Cor 1, 24.
78 - Rom 8, 34.
79 - 1 Cor 15, 28.
80 - Cf. Mt 3, 16; Act 2, 3.
81 - Phil 2, 5-11.
82 - Eph 3, 14-15.
83 - Cf. Rom 8, 34.
84 - Col 3, 1.
85 - Hebr 1, 3.
86 - Ps 109, 1.
87 - cf. Mt 22, 44.
88 - Mc 14, 61-62; Mt 26, 63-64.
89 - 2 Cor 5, 21.
90 - Deut 21, 23; Gal 3, 13.
91 - 1 Cor 15, 47.
92 - 1 Pt 2, 22-23.
93 - Io 1, 29.
94 - Rom 1, 20.
95 - Col 2, 14-15.
96 - Io 5, 23.
97 - Io 1, 14.
98 - Gen 49, 11.
99 - Phil 3, 21.
100 - Prov 9, 1.
101 - Lc 15, 4. 7.
102 - 1 Cor 4, 10. 13.
103 - Ps 68, 8.
104 - 1 Cor 4, 16.
105 - 1 Pt 2, 21.
106 - Lc 12, 20.
107 - Hebr 9, 24.
108 - Act 9, 4.
109 - Act 13, 2.
110 - Io 6, 46.
111 - Io 1, 18.
112 - Isa 7, 13.
113 - 1 Cor 5, 4.
114 - Lc 24, 49.
115 - 1 Tim 6, 15.
116 - Ps 23, 7-8.
117 - Ps 103, 24.
118 - Ps 82, 2.
119 - Mt 11, 27.
120 - Iob 1, 1-3.
121 - Rom 16, 27.
122 - 1 Cor 1, 24.
123 - Deut 4, 2.
124 - Io 14, 9.
125 - 1 Io 5, 1.
126 - Col 1, 15.
127 - Isa 53, 8.
128 - Ps 15, 9.
129 - 1 Tim 6, 16.
130 - Mt 10, 28.
131 - Io 8, 51.
132 - Io 5, 26.
133 - Cf. Phil 2, 7.
134 - Io 8, 29.
135 - Io 11, 41-42.
136 - Io 9, 2-4.
137 - Cf. Mt 26, 26.
138 - 1 Cor 11, 23-24.
139 - Mt 10, 29.
140 - Io 10, 18.
141 - Cf. 1 Tim 3, 2.
142 - Phil 2, 6-8.
143 - Io 4, 24.
144 - Io 17, 3.
145 - Mt 18, 16.
146 - Phil 2, 6.
147 - Phil 2, 7. 9.
148 - Io 20, 17.
149 - Mt 28, 18-20.
150 - Eph 1, 17.
151 - 2 Cor 11, 31.
152 - Rom 15, 6.
153 - 2 Cor 1, 3.
154 - Ps 44, 8.
155 - Cf. Mt 3, 16.
156 - Ps 44, 8.
157 - Prov 8 30-31.
158 - Gen 1, 34.
159 - 2 Tim 3, 16.
160 - Mt 5, 18.
161 - Mt 24, 35.
162 - Cf. Io 1, 1-3.
163 - Cf. Col 1, 15.
164 - Ps 109, 3.
165 - 2 Cor 8, 9.
166 - Cf. Lc 2, 51.
167 - 1 Cor 15, 28.
168 - Io 5, 22-23.
169 - Mt 25, 34.
170 - Rom 8, 26.
171 - Rom 8, 27.
172 - Lc 16, 10.
173 - 1 Cor 6, 17.
174 - Mt 6, 10.
175 - Mc 14, 36.
176 - Io 6, 38.
177 - 1 Cor 3, 16.
178 - Lc 1, 35.
179 - 1 Cor 12, 3.
180 - Rom 8, 15.
181 - 1 Pt 1, 12.
182 - Cf. Ps 144, 18.
183 - Io 1, 3.
184 - Io 5, 23.
185 - Io 17, 21-23.
186 - Io 14, 21. 23.
187 - 1 Cor 3, 6-8.
188 - Io 10, 30.
189 - Io 8, 29.
190 - 1 Cor 15, 10.
191 - Rom 1, 7; 1 Cor 1, 3; 2 Cor 1, 2; Gal 1, 3. Eph 1, 2.
192 - 1 Cor 8, 6.
193 - Mc 10, 18.
194 - Io 10, 11.
195 - Ps 142, 10.
196 - Lc 6, 45.
197 - Mc 10, 18.
198 - Io 14, 31.
199 - Io 10, 30.
200 - Io 14, 9.
201 - 1 Tim 6, 16.
202 - Ex 33, 20.
203 - Gen 1, 26. 27.
204 - Gen 2, 18.
205 - Gen 3, 10-11.
206 - Cf. Gen 18, 1.
207 - Io 8, 56.
208 - Gen 32, 23.
209 - Gen 32, 30.
210 - Io 1, 14.
211 - Cf 1 Tim 6, 16.
212 - Cf. Io 1, 18.
213 - Cf Mt 3, 16; Act 2, 3.
214 - Ex 3, 14; Mal 3, 6.
215 - Deut 6, 4.
216 - Deut 6, 4.
217 - Ps 4, 3.
218 - 1 Cor 13, 12.
219 - Isa 7, 9.
220 - 1 Cor 6, 19. 15.
221 - Deut 6, 4.
 
AUGUSTINUS dixit: Deo gratias.
</poem>
Receptum de "https://la.wikisource.org/wiki/Acta_seu_disputatio_contra_Fortunatum_Manichaeum"