Quaestiones subtilissimae in Metaphysicen/5

A

[QUAESTIO 11

[] UTRUM RELATIO SIT RES CUI CONVENIT

[] MODUS ESSENDI AD ALIUD]

[] Quaeritur de relatione utrum relatio sit aliqua res cui conuenit modus essendi ad aliud.

[] Quod sic:

[] "Esse in" non constituit praedicamentum, sed aliqua res cui conuenit iste modus; ergo nec "esse ad aliud".

[] Item, non sunt ambo aeque prima, quia tunc genus non esset simplex, contra Simplicium in expositione aequiuocorum.

[Argumenta Henrici in contrarium] Contra: "tunc praedicamentum relationis non transferretur ad diuina, quia praedicamentum uere consistit in re, non in modo; patet de substantia".

[] Item, res illa erit subiectum uel fundamentum habitudinis ad aliud, et ita non immediate fundatur relatio in quantitate uel qualitate.

[] Item, illa res per se intellecta nullius erit decem generum, et ita plura prima entia quam decem, intelligendo illam rem sine modo "ad".

[] Propter argumentum, "relatio consideratur uno modo ut est interuallum et quasi medium; alio modo ut fundata in extremis. Primo modo est purus modus, sicut "esse in". Nec aliquam distinctionem recipit a quocumque Deo uel creatura, reali uel rationis. Secundo modo contrahit realitatem a fundamento characterizante. Primo modo est tantum in intellectu, ut uniuersale abstractum a particulari. Secundo modo est in relatis extra intellectum, ita quod ex modo et realitate quam habet per characterem integratur hypostasis relationis. Non tamen ita quod res fundamenti cadat in significatione relationis ("quia sequitur composita genera facere ex primis et secundis"), sed quod ipsum modum, qui ex se indeterminatus est, fundamentum secundum condicionem suae realitatis determinat", sicut nasus cauum.

[] Contra: mutatio est secundum relationem, manente fundamento. Responsio: duplex est mutatio: per defectum fundamenti et

[] termini. Sicut V De Trinitate 4 de accidente: dupliciter corrumpitur, tamen non corrumpitur in oppositum uel medium sed forte annihila tur. Nec ualet argumentum, sicut nec de modo essendi in Altari.

[] Ad primum principale. Simplicius exponendo praedicamen tum "quando": "Non omne quod in aliquo dignum est speciali prae dicamento, sed sola in quibus hoc continet, hoc continetur, utroque suam naturam seruante et neutro alterius parte perficiente neque complente alterum". Albedo et suum "esse in" accidit corpori secun dum eandem rationem accidentis, quia nihil aliud est "esse in" et "corpus esse album"; "esse ad" omnino accidit cui conuenit, quia potest adesse et abesse.

[] Contra: "esse in" potest adesse et abesse.

[] Item, albedo se ipsa est "ad", scilicet similis albedini, quia eo quo est albedo, est in specie albedinis et ita alii similis.

[] Relatio tripliciter fundatur: "aut super accidens ut est in subiecto; aut super formam substantialem ut est in supposito; tertio modo super hanc uel illam, ut in se consideratur. Prima est accidentalis. Secunda est substantialis supposito, sicut et forma speciei acci dentalis pro quanto accidit formae esse in supposito. Tertia est essen tialis ratione fundamenti, licet aliquid accidentis habeat propter con comitantiam". "Unde characterizat, non sic quod res eius cum relatione faciat hypostasim relationis quamuis sic uideatur dicere Simplicius , sicut si figura sigilli eadem numero figuraret ceram; nec sic quod (quasi aliam figuram numero) imprimat aliam realitatem absolutam, quia hoc non potest fieri nisi in corporali separato; ergo tertio modo, scilicet tantum determinando relationem, quae est ex se indeterminata".

[I. Conclusiones uiginti quattuor de relatione]

[] Relatio, comparatio, habitudo, annuitio (illud est secundum uerbum Simplicii), respectus, adaliquitas: idem uidentur significare et eorum denominatiua idem. Ordo et dependentia forte sunt specialiores quinque praedictis. Ordo non uidetur esse nisi prioris ad posterius; dependentia non est in diuinis.

[Conclusio 1] Relatio aliqua est res naturae, quia actio naturalis dependet ex approximatione agentis ad passum sine qua numquam erit, quaecumque absoluta ponantur in hoc et in illo. Similiter eisdem absolutis manentibus, diuersificatur actio propter diuersam relationem.

[] Item, Simplicius: aliud "quantum" aliud "aequale", et aliud "quale" aliud "simile".

[] Item, res ex se sunt conexae, XII Metaphysicae g: "inconexam faciunt uniuersi substantiam". Bonum uniuersi duplex, ibidem f:

[] intrinsecum est ordo partium inter se; aliud est ordo ad Deum.

[] Item, sunt distinctae res ex se realiter.

[] Item, quaedam sunt realiter compositae; pone essentias absolutas totas sine relatione, compositum non erit.

[] Item, res causatae a quattuor causis realiter sunt ab eis, et nunquam sine determinata relatione illarum causarum inuicem; si sine illa essent, essentiae absolutae nihil causarent.

[] Item, si subiectum est res, et propria passio "aequale" est propria passio quanti; et "simile" qualis.

[] Contra: passio necessario inest; aequale non, quia non inest si aliud quantum non sit.

[] Item, scientiae mathematicae ostendunt relationes de quantis, XIII Metaphysicae.

[Quaestiuncula Simplicii] Circa hanc quaestionem "an relatio sit res" disputat Simplicius, In Praedicamentis.

[] Et ponit rationes multas quod non:

[] Quia sine mutatione accedit et recedit. Dicit quod illa fuit fortissima ratio Stoicorum.

[] Item, quia fundatur in tot generibus, nulla una res conuenit omnibus illis.

[] Item, quia multae sunt ad nonentia, ut prius et posterius.

[] Ad oppositum arguit:

[] "Inconueniens est harmoniam destruere" quae realiter delectat; ergo realis est causa delectationis.

[] Item, est praedicamentum entis sub quo non continetur nisi ens uerum.

[] Responsio: "ens uerum" quod est in compositione excluditur, VI Metaphysicae, sed non "ens uerum" quod est in intelligi uel consequens intelligi, cuiusmodi est secunda intentio et relatio quaelibet rationis.

[] Item, Auicenna III Metaphysicae: nullo intellectu intelligente, caelum esset superius, terra inferior, et iste pater et ille filius.

[] Item, Simplicius: aut iudicio rationis correspondet aliquid in re, et patet propositum; aut non, tunc illud iudicium erit fictio.

[] Contra: ita argueretur quod relatio rationis uel intentio secunda esset fictio uel res.

[] Responsio: non haberet intellectus unde distingueret relationem

[] rationis nisi apprehendisset in aliquo relationem realem, sicut de attributis diuinis. Ergo si omnes sint rationis, erunt fictiones, non autem si quaedam.

[] Ad primum Simplicii: subiectum mutatur ad aliud, non in se. Est argumentum pro conclusione octaua.

[] Ad secundum: est argumentum pro octaua. Quia quomodo esset unum genus idem tot generibus? Responsio: materialiter distinguitur a fundamentis.

[] Ad tertium: illae relationes sunt rationis, et comparantur ad extrema quae simul sunt non in re, ideo non reales.

[Notabile quoddam] Nota quod omne mutans est actuans, sed addit nouiter, hoc est, post priuationem immediate. Iste ordo, per te, nihil est; ergo nec mutatio.

[] Omne actuans est uniens; omne unitum passiue est unitum formaliter et unice. E conuerso negando: si primo a non unitur formaliter relatione reali, non unitur passiue relatione reali. Ultra, non actuat formaliter realiter, uel non actuatur formaliter realiter. Ultra, non mutatur realiter, uel non est realiter, secundum quod mutatum mutatur. Ultra, mutans non agit realiter. E conuerso non

[] tenet ultima consequentia; aliae tenent. Itaque si omnes relationes sint reales, duae erunt unitorum formaliter mutuae, sub quibus actuans et actuatum formaliter, sub quibus "mutatum" neutraliter, non passiue. Et secundum quod mutatur, ibi additur nouitas. Aliae duae erunt duorum unitorum formaliter, in quantum uniuntur passiue, quia unio passiua est cuiuscumque realiter uniti formaliter; et sub istis, ut prius, illae duae erunt unientium actiue ad duo unita passiue, et sub istis actuans sic et sic; et sub hoc transmutans sic et sic. Tamen in passiuis et actiuis ponitur una relatio respectu correlatiuorum.

[Conclusio 2] Relatio autem aliqua est res rationis, quia aliqua fundatur super ens rationis, et quia aliqua non inest rei ut exsistit, sed ut intelligitur ex collatione eius ad aliud, facta per intellectum.

[] Contra: quare magis potest intellectus facere relationem quam quantitatem? Responsio: quia est uis collatiua.

[] Nota: circa secundam conclusionem de relatione, scilicet rationis, est difficultas. Si ratio facit illam: aut sicut facit montem aureum, aut sicut facit intellectionem. Si primo modo, non uidetur relatio nisi secundum quid. Si secundo modo, potest esse uera relatio, sicut intellectio est uera actio et scientia est uera qualitas, quam tamen facit intellectus. Quia naturalis potest causari ab intellectu, quare non si

[] militer naturalis entitas relationis? Non tamen dicetur relatio realis, sicut nec scientia qualitas realis; illo modo est scientia realis, uocando scilicet "reale" quod nullo modo dependet ab intellectu.

[] Si autem non facit ipsam, sed ipsa in quantum est rationis est tantum in consideratione intellectus sicut rosa quando intelligitur, et nulla exsistit , tunc sic dicendum est de tali relatione quoad realitatem sicut de rosa.

[] De primo membro, scilicet quod "facit", est dubium. Ubi tunc erit ut in subiecto? Non uidetur quod erit nisi in intellectu. Et ita per illam res intellecta non refertur, nisi dicatur quod intellectus, causando in se aliquid, accidentaliter causat in se relationem ad rem, et accidentaliter per accidens causat aliam in re respectu sui. Sed tunc relatio rationis non erit in aliquo nisi ut comparatur ad intellectum.

[] Est ergo uis in hoc: relationem rationis aut intellectus facit aut tantum considerat. Si facit, non erit in alio, nec aliud refertur ipsa nisi saltem ad intellectum. Quomodo etiam uitatur mutatio omnino, secundum hanc? Si etiam facit, quo duorum modorum facit? Non primo, cum sit simplex intelligibile, non fictum ex speciebus multorum. Si facit secundo modo, efficiens non tollit realitatem. Si tantum considerat, ergo illa in se res est uel fuit, et quandoque mouet intellectum sicut rosa, licet nunc non exsistat. Et ita non diuiditur relatio in rem et rationem, sicut nec rosa in rosam realem et rationis.

[] Sunt enim duo modi essendi eiusdem.ab

[] Responsio: intellectus facit ipsam per actum considerandi aliquid, et fundatur in illo in quantum consideratur, non autem in consideratione in quantum res est. Sic enim posset esse realis, sicut diuersitas calefactionis ab intellectione est relatio realis. Et intellectio cum sit uere actio realis, relatio, quam fundat in quantum res est, erit realis. Illa consequitur naturam rei licet talis rei , sed relatio rationis omnino inest rei in quantum consideratur; et per considerationem alteri comparatur, quia consideratio est collatiua unius ad aliud. Relatio ergo intelligibilis et intellectus est realis in utroque, sed uniuersalis et particularis relatio rationis.

[] Si quaeratur "quid realiter est relatio rationis?" Responsio: quae ro primo "quid realiter sit obiectum intellectus in quantum intelligi

[] a SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: Relatio aut est res uera: aut eadem cum fundamento, aut alia a fundamento, aut coaeua fundamento, aut non coaeua fundamento; tantum rationis. A patet ex prima conclusione et ita b falsum, c improbatur ex 842 et ita potest improbari d, ita relinquitur e, ergo mutatio et compositio. Responsio: sicut respectus terminat mutationem.

[] b Sequitur alius textus interpolatus: Item, infinitae res. Quaere argumentum et responsionem infra contra 943.

[] tur?" Nullum enim esse habet nisi in "intelligi" hoc est fundare relationem rationis secundum alios. Et ultra, minus ens erit. Quod est, est quasi accidens eius, cuiusmodi est relatio rationis. Falsum est ergo quod relatio rationis fundatur immediate in actu intelligendi. Quia obiectum, in quantum intelligitur, non est actus intelligendi formaliter. Falsum est etiam quod actu reflexo intelligendi fit relatio rationis; fit enim primo actu, scilicet directo, intellectus comparantis hoc ad illud. Quando autem reflectit, intelligendo comparationem istam ut obiectum, tunc non causatur relatio rationis, sed consideratur, et est consideratio logica.

[Conclusio 3] Relatio non uidetur unius rationis ad realem et rationis, sicut nec quantitas est ad quantitatem realem et rationis. Quare enim unum generalissimum non erit ens reale, sicut et aliud, ergo et omnes species? Contra: ita illa rationis uidetur habitudo sicut realis.

[Conclusio 4] Relatio realis est per se unum generalissimum, quia habet unum conceptum dictum in quid de omnibus inferioribus, et nihil de ipso in quid nisi ens. Contra: relatio ad subiectum non uidetur aliud esse in albedine et esse album. Item, sex principia uidentur esse respectus.

[Conclusio 5] Relatio realis non est ens per se, nec interuallum inter duo extrema, nec in duobus ut in uno subiecto, sed in uno et ad aliud.

[Conclusio 6] Relatio realis in uno est immediate, quod dicitur fundamentum; in alio quandoque mediate, quod dicitur subiectum, quandoque idem est sicut quantitas per se ens se habet respectu dupli. Contra: in Deo nec forte propriae passionis, quia posterius entitate subiecti; "similis" passio qualis.

[Conclusio 7] Relatio dependet ab illo in quo est, et non e conuerso. Ergo illud, in quo est, est prius natura; destruitur ergo ex eius destructione, et non e conuerso.

[Conclusio 8] Relatio realis non est eadem res cum fundamento, quia nulla unitiua continentia. Nec etiam in Deo potest esse oppositorum formaliter. Nec etiam secundum quod continens est mutabile eidem fundamento, et oppositis relatio unius rationis. Insunt relationes oppositae simul ad diuersa et successiue ad idem. Et

[] ita secundum ipsam relationem est fundamentum potens aliter se habere. Continens etiam perfectius, perfectius continet; non semper albius est similius.

[Conclusio 9] Relatio realis fundatur super rem cuiuscumque generis: substantiae primitas respectu quantitatis, patet; qualitatis, principium agendi; relationis passio propria est relatio. Et similius, Auicenna III 10 prius "super causam".

[] Contra: infinitae relationes, si relatio relationis, et ita infinitae res, ex septima. Idem apparet de diuersitate quae diuersa est ab alia diuersitate, et causatione quae causata est, et inhaerentia accidentis quae inest, et potentia materiae, et unione aliquorum.

[] Responsio: mutetur nona conclusio quantum ad relationem. Ut sicut omnis substantia per se et nulla in alia licet una perfectior alia , sic nulla relatio est in quo aliud est.

[] Aliter, concedendo relationem fundari in relatione, potest dici

[] fundamentum unitiue contineri a fundamento in illis generibus de quibus hic instatur. Numquam enim ibi relatio fundans potest mutari secundum illam quae fundatur. Patet, nisi tantum de diuersitate. Nam illa inter a et b potest manere, non manente diuersitate eius ab alia diuersitate inter c et d, quae potest destrui prima manente. Unde ibi oportet tenere primam responsionem.

[] Si arguatur contra: "omne ens omni enti est idem uel diuersum" uerum est de ente absoluto. Vel sic: idem uel diuersum denominatiue, uel essentialiter scilicet identitas uel diuersitas. Ita in aliis: "omne ens absolutum uel comparatum" uerum est denominatiue; uel essentialiter, absolutio uel comparatio. Sic nulla generatio generatur.

[Conclusio 10] Omnis distinctio relationum per fundamenta est per extrinseca et non formalis; saltem sic extrinseca quod non est intra per se intellectum quiditatis relationis. Et si idem esset unitiue, probatur hoc contra Henricum quaestione de numero praedicamentorum.

[] Quomodo sumuntur tres modi quos ponit Aristoteles? Res

[] ponsio: omnis relatio termini et terminati pertinet ad tertium modum. Primo enim refertur terminus, sicut obiectum est terminus actus uel habitus uel potentiae; secundo omnis terminus etiam quantorum et motus. Ad secundum modum pertinet omnis relatio causae et effectus, maxime efficientis et materiae. Ad primum modum: omnis relatio totius cuiuscumque et partis, et uniuersaliter magis et minus.

[] Sed contra: ubi sunt relatio diuersitatis, distantiae, omnes species eorum, differentia et oppositio, sursum, deorsum etc., prius et posterius, signum et signatum, mensura, non per replicationem (cuiusmodi est pars) sed exterior, ut locus respectu corporis? Similiter quomodo finis, in quantum huiusmodi, uel forma fundatur super actionem et passionem; efficiens etiam si efficit actionem, et materia si recipit passionem, potentia et actus non super aliquod dictorum?

[] Potest ergo concedi quod non ponit omnes modos relatiuorum, sed manifestos per quos possunt intelligi alii propter aliquam assimilationem ad istos.

[] Quomodo in tertio modo non est mutua relatio? Responsio: potest intelligi aut quia fundamentum ex una parte essentialiter ad suam perfectionem dependet ad aliud, non e conuerso; aut quia unum quandocumque est, aliud est, et non e conuerso. Et ita relatio in ipso semper est actualis, quia ad terminum iam exsistentem; in alio, exsistente sine isto, potest esse habitualis, et ita non mutua. Quod si illa est in aliquo actuali, et ista; sed mutua, quia illa habitualis in ente in actu, ista habitualis in ente in potentia.

[] Nota: agens in secundo modo communiter sumitur ad producens et ad transmutans, et producens et productum inter se primo dicuntur, sed non ad aliud tertium per se. Sed mutans et mutatum, licet dicantur mutuo, primo tamen per se dicuntur ambo ad illud secundum quod est mutatio. Itaque abstrahe ab istis primis relatis commune, scilicet "mutationem in communi", et dicitur primo ad illud. Secundum quod et secundum quem modum? Non primo, nec secundo, igitur tertio, igitur non mutuo.

[Conclusio 11] Relatio non prius natura est "in" quam "ad", quia tunc posset intelligi absolutum; nec e conuerso, quia tunc posset intelligi nonaccidens; ergo simul natura est "in" et "ad". Prima probatio non ualet, si est conceptus indifferens ad absolutum et ad aliud. Secunda non, si est conceptus communis substantiae et accidenti.

[Conclusio 12] "In quo" et "ad quod" diuersa sunt, quia relatiui esse est ad aliud se habere. Hoc uerum est in relationibus fundatis super multitudinem, non super unitatem, nisi ad aliud id est ad correlatiuum.

[Conclusio 13] Relatiuum et correlatiuum sunt opposita, quia unum genus oppositionis est relatiua oppositio.

[] De relatiuis secundum multitudinem, et pro illis pro quibus referuntur, non in communi uel comparata ad idem, nota: quando dicitur "in quo" et "ad quod", intelligitur de illis quae recipiunt relationes, non de compositis ex ipsis et relatione; sed de compositis intelligitur quando dicitur relatiuum et correlatiuum.

[Conclusio 14] Una relatio est ad unum terminum tantum primo; ad diuersa per se, per quorum per se destructionem destruitur primo, non e conuerso. Alioquin simul esset et non esset, si est mutua.

[Conclusio 15] Relatio potest terminari ad absolutum. Quod uidetur, quia dependentia est ad independens. Et quia sicut illud "in quo" est prius relatione ex septima ita illud "ad quod" non ualet nisi de correlatiuis, cum illa sint simul natura, ex proxima, et quia sic potest saluari Aristoteles de scibili et scientia.

[] Tunc numquam "per se" dicitur ad correlatiuum in quantum relatiuum; tunc numquam relatiuum et illud "ad quod" simul natura, sed "ad quod" prius relatiuo in quantum relatiuum; quia ad quod illud dependet, non e conuerso, et sine quo non est aliud, sed e conuerso.

[] Nulla per se mutuo relatiua nec ad conuertentiam nonmutuo de

[] finientur, nec ex inuicem cognoscentur. Aut relatio terminatur tantum ad relatiuum per se in quantum est relatiuum, et e conuerso ad informatum aliqua relatione. Et possunt saluari dicta Aristotelis opposita conclusionibus immediate prius illatis.

[Conclusio 16] Numquam in uno extremo est relatio realis et in alio rationis, quia impossibile est rem et ens rationis simul esse natura; tunc enim res dependeret ab intellectu, quia a correlatiuo.

[] Contra: Dei ad creaturas. Responsio: nisi res realiter relata dependeat ex consideratione intellectus, ex qua dicuntur istae relationes "rationis". Ita omnis relatio talis Dei ad creaturas tantum dependet ex consideratione intellectus diuini, sicut ideae ponuntur esse in Deo, uel ex actu uoluntatis, ut "Creator". Igitur nulla relatio, nec rationis, est noua in Deo.

[] Probatur aliter: quia illae in Deo sunt priores istis in creaturis, IX quaestione 171. Non esset ita si ab intellectu creato dependerent, cum ille non consideraret illas nisi ex relationibus realibus in creaturis. Confirmatur, quia Augustinus uocat illas "nouas appellationes".

[] Relatiuum potest esse prius correlatiuo quinto modo "prioris" in Praedicamentis, sed non secundo.

[Conclusio 17] Relatio est per se et primo intelligibilis, licet non sine aliis cointellectis, quia est ens.

[] Sed commune primo refertur ad commune licet pro singularibus uel singularia primo. Si primum, numquam in dictis secundum unum est relatio ad aliud, ut primum correlatiuum, sed pro alio. Si secundum, semper est ad aliud, nisi in identitate; uel illa erit relatio rationis. Quaere 10 et 8 conclusionem.

[] Responsio: referri per se primo modo conuenit communi, scilicet concreto in genere relationis. Sed per accidens uel per se secundo modo conuenit singulari alterius generis in quo est relatio. Contra: relatio quandoque est propria passio; illa primo inest speciei, per accidens indiuiduo.

[] Relationes oppositae possunt fundari in eodem limitato: actio et passio in motu; uoluntas mouet se.

[] Fundamentum illimitatum relationum oppositarum eis non refertur, quia non distinguitur. Ideo essentia diuina non refertur, sed supposita. Aliter: Deus refertur per accidens sicut homo; deitas nullo

[] modo sicut nec humanitas. Pater per se primo modo.

[] Contra: ergo Deus distinguitur. Responsio: non sequitur de illimitato "in quo", sed de limitato "in quo" uel de relatiuo.

[Conclusio 18] Limitatum: imperfectum, mutabile, dependens, naturaliter ordinatum, realiter relatum. Ordo inter prima tria patet. Quartum exponitur quantum ad exspectare aliud extra se, ut in ipso fundetur relatio. Quintum ordinatur ut quoquo modo perficiatur ab illo ad quod dependet, quia perfectius habetur albedo in duobus quam in uno.

[] Contra: ergo albissimum non esset simile albissimo, dato quod duo essent. Item, quomodo album dissimile nigro? Item, creatum non agit in quantum imperfectum, sed in quantum perfectum et in actu. Et tamen in quantum agit, realiter refertur. Item, si a in quantum imperfectum dependet a b ut a quo perficiatur, ergo b est perfectum in quantum a dicitur ad ipsum. Et ita uel in quantum perfectum dicetur ad a, quod est propositum; uel non dicetur ad a in quantum a dicitur ad ipsum: 1578. Item, intelligere Deum sub relatione est imperfecte intelligere, quia "intelligere" est dependentia in quantum intelligibile, quia est ad aliud. Sicut relatio realis, quia est ad aliud, dependentiam importat in fundamento, in quantum fundamentum hoc est in re in se, sic relatio rationis in fundamento suo. Item, Deus prius naturaliter intelligit primum ens quam intelligens se esse primum ens; ergo illa relatio realis primitas. Item, re

[] latio intelligibilis praecedit actum intellectionis. Item, sicut forma liter esse productiuum necessario est perfectionis in patre, sic causati uum necessario in Deo, quia largitas perfecta, non dependentia.

[] Sed quare requiritur necessaria causalitas ad relationem realem, cum uoluntas causat? uel determinatio siue limitatio ad causatum, cum uoluntas illimitata ad actum? uel actus qui est accidens, cum effectus aeque distinguatur a causa siue actus quo producitur sit idem causae uel aliud? Responsio: quia relatio non fundatur immediate super substantiam.

[Conclusio 19] Correlatiua simul sunt: aut intelliguntur quantum ad actum essendi, et sunt multae instantiae, "prius" et "posterius" etc.; aut in quantum correlatiua "simul". Sic quandocumque una relatio alicui siue exsistenti actu, siue non inest, relatio correspondens inerit alteri, sicut quandocumque paternitas inest alicui, filiatio inest alicui exsistenti siue nonexsistenti. Sic tamen semper subiectum erit, sicut requiritur ipsum esse ad hoc ut fundet talem relationem, sicut aliquando fuit in generari.

[Conclusio 20] Si correlatiua sint simul natura, quandocumque una relatio non requirit necessario subiectum actu ens in quo

[] fundetur, nec alia. Sed si sit ens actu, hoc accidet. Sicut generabile actu est in ente in potentia, accidit quod generatiuum fundetur in ente in actu. Actu enim posset esse generatiuum, licet non actu esset.

[] Secundum 18 et 1980 possent omnes relationes in Deo poni reales sicut correspondentes in creaturis et aeternae, et noua denominatio tunc, quando subiectum uel terminus sit de nouo in actu.

[] Contra ista: ita posset poni qualitas eadem ante generationem sicut relatio, quia subiecto potentiali inerat. Item, quando uniformiter informat, quare non uniformiter denominat? Item, tunc nihil est illud V De Trinitate: "ideo relatio accidens in creaturis, quia cum aliqua mutatione aduenit". Nulla enim aduenit, sed quaelibet aeterna, et fundamentum cuiuslibet in quantum fundamentum.

[Conclusiones 2124] Relatio non est quo agens agit; nec quo habens potentiam est potens; nec quo receptiuum recipit; nec quo obiectum est obiectum.

[] Primum probatur: quia actio est aliquid perfectius relatione,

[] uel saltem terminus actionis. Si quis est actus primus, semper est perfectior actu secundo. Ex hoc sequitur secundum: quia eodem est potens agere quo agit. Tertium probatur: quia absolutum receptiuum immediate perficitur absoluto recepto; si relatio esset "quo", tunc compositum ex absoluto et relatione esset immediatum receptiuum. Similiter etiam potest probari primum. Quartum sequitur ex primo et tertio, quia obiectum uel est actiuum uel passiuum.

[] Sed hoc non ualet: tum quia relatio obiecti, etiam ut est actiuum, alia est a relatione actiui; tum quia diuisio non ualet. Obiectum enim uoluntatis, et cuiuscumque potentiae actiuae non factiuae, nec est actiuum nec passiuum, quia passio in extrinseco tantum correspondet factioni.

[] Item, probatur aliter: relatio obiecti ad potentiam est relatio rationis; illa non praesupponitur actui rationis. Igitur non potest esse formalis ratio obiecti intellectus, quia formalis ratio obiecti praecedit actum; nec etiam alicuius potentiae breuiter nisi fingatur de uoluntate, quia omnes aliae habent suos actus, non praesupposito actu intellectus. De uoluntate etiam nihil ualet: tum quia tendit in rem ut in se est; tum quia primam apprehensionem obiecti potest concomitari uolitio, sed adhuc tunc nulla relatio rationis causatur.

[] Primum assumptum, scilicet quod relatio obiecti ad potentiam est relatio rationis, hoc falsum uidetur esse, tam ex conclusione secun

[] da pertractata, quam ex 1588. Nec Aristoteles dicit hoc in littera.

[] Omnia etiam membra probantur ex hoc quod super actionem et passionem in actu et potentia fundatur relatio; ergo est posterior naturaliter. Item, specialiter de secundo et tertio si potentia illa corrumpatur quando agit uel quando recipit. Item, termini relationis sunt simul natura; uel non posteriores natura ipsis relationibus. Actio et receptio sunt termini potentiae actiuae et receptiuae; sed actio uel recipere non praecedunt naturaliter se; ergo nec potentia ad ipsa.

[] Notandum quod de quattuor conclusionibus, propositis nunc ultimo, tres primae pertinent ad secundum modum relatiuorum, quarta ad tertium.

[] Pro quarta conclusione, nota quod licet obiectum quandoque sit actiuum uel passiuum, non est tamen eadem relatio obiecti et actiui, sed sunt duae relationes fundatae in eodem absoluto. Quando enim obiectum quoad exsistentiam realem corrumpitur, cessat agere in potentiam; non tamen desinit esse obiectum, quia similiter intelligitur et amatur quod non est et quod est. Quando etiam agit

[] uel patitur, adhuc non in quantum agit uel patitur in potentiam, sed in quantum est terminus actionis potentiae est obiectum. Terminus, inquam, non productus quia ille est effectus producentis sed terminus in quem transit, sicut in obiecto potentiae factiuae. Sed nec ista est relatio tertii, sed secundi: actiui ad passiuum. Ergo terminus (non "in quem" sed "circa quem" est actio manens in agente) est obiectum potentiae ut intelligibile, uel habitus ut scibile; est relatiuum tertii modi.

[] Ex hoc sequitur quod obiecta potentiarum passiuarum non referuntur tertio modo, sed secundo. Tantum enim agunt in potentias passiuas, et non terminant ipsas. Non secundum substantiam ipsarum, patet. Nec secundum passionem, quia si quis est terminus passionis, manet in patiente. Nec obiectum potentiae factiuae refertur tertio modo, neque scilicet terminus productus, nec in quem agit, ut praedictum est.

[] De istis relatiuis tertii modi dicit Philosophus quod non sunt mutuae, sed non dicit quin sint per se, nec dicit eas esse relationes rationis. De primo et secundo nota.

[] De tertio probatur quod uisibile non est relatio rationis. Tum quia necessario concomitatur potentiam uisiuam uel praecedit, quia

[] "perempto" etc.; relatio rationis non est prior nec simul cum re uera. Tum quia II De anima uult Philosophus quod haec est per se secundo modo: "color est uisibilis". Impossibile est rem rationis de re extra animam praedicari per se. Unde probatio quartae conclusionis de obiecto, scilicet per medium de relatione rationis, non ualet.

[] Quantum ergo ad secundum modum dicitur sic: quod natura absoluta siue actiua siue passiua prius naturaliter ordinatur ad agendum uel recipiendum quam agat uel patiatur. Et haec est relatio determinans ad agendum uel patiendum. Non est tamen principium elicitiuum nec receptiuum, sed ordo fundatus in principio elicitiuo et receptiuo. Sicut probatur de elicitiuo quod debet esse perfectius, et de receptiuo quod immediate, et de utroque quod manet cum actione et receptione.

[] Restat ergo respondere ad duo argumenta, uidelicet quomodo relatio fundetur super actionem et passionem in potentia cum praecedat actionem , et quomodo illa relatio est quando suus terminus non est.

[] Ad primum conceditur quod super actionem et passionem in potentia fundantur relationes potentiales. Et hoc probatur, quia

[] relationes actuales fundantur super actionem et passionem in actu, et relationes potentiales sunt eiusdem speciei cum actualibus; ergo habent idem fundamentum specie. Sed relatio quae est in actu potentiae fundatur super naturam absolutam quae est principium agendi. Vide Simplicium in principio capituli de "Ad aliquid", Super Praedicamenta.

[] Ad aliud dicitur quod terminus relationis potentiae est actio in potentia, et illa simul est cum potentia. Aliter: negetur simultas correlatiuorum in talibus, sicut prius et posterius.

[] Contra hanc uiam: non minus est principium actiuum quod semper habet actionem suam coaeuam sibi quam quod aliquando praecedit actionem suam. Et tamen primum non ordinatur aliqua relatione potentiae ad agendum, quia potentia non manet cum actione. Ergo illa potentia non est prior naturaliter in actiuo uel receptiuo quam agat uel recipiat, sed tantum prior tempore; et hoc si accidit actiuum uel receptiuum prius tempore esse quam agat uel recipiat. Ex hoc sequitur quod non sit necessaria ut determinans, tum quia agens, cui coaeua est actio, determinate agit, tum quia tunc magis esset necessaria quando actu agit quam antequam egit. Tunc enim maxime est determinatum ad actionem quando actu agit; potentia autem non manet cum actu.

[] Item, relatio determinatur ex determinatione termini magis quam e conuerso saltem prior est determinatio termini; actio autem est terminus huius potentiae. Quia ergo ad hanc actionem, ideo est haec potentia in agente, non e conuerso.

[] Contra responsionem ad primum: potentia illa, per te, est prior naturaliter actione in actu; et actio est fundamentum relationis actualis; igitur relatio illa prior est fundamento relationis actualis fundatae super actionem in actu. Sed non est prior fundamento relationis potentialis fundatae super actionem in potentia, quia non prius est potentia in isto ad agendum quam sit actio in potentia; ergo relatio actualis et potentialis non habent fundamentum eiusdem speciei. Contra quod est illud supra "Et hoc probatur" etc.

[] Contra primam responsionem ad secundum: si actio in potentia est terminus relationis potentiae, quaero: in potentia ad quid? Quia illa potentia est relatio. Sit ad a, aut ad a in actu, et sicut prius, illa non est, ergo nec potentia ad ipsam; ergo nec prima potentia. Si secunda potentia est ad a in potentia, quaero: in potentia ad quid? Quia etiam illa potentia est relatio; et sequitur processus in infinitum. Patet etiam quod terminus relationis potentiae est ens actu uel actus, quia potentia est ad actum, non ad potentiam.

[] Contra secundam responsionem ad idem: magis potest "intellectus aliqua separare quam possint separari in esse"; sed impossibile est intelligere unum relatiuum sine alio correlatiuo; ergo non potest esse sine alio coexsistente.

[] Item, tota haec uia ponit quod Philosophus insufficienter distinxit modos relatiuorum, cum potentia ista possit fundari immediate super formam substantialem uel qualitatem aliquam actiuam, et non super aliquid de genere actionis uel passionis.

[] Concedatur ergo quod potentia proprie dicta quae scilicet opponitur actui nec est principium elicitiuum nec receptiuum, nec est prior naturaliter actu agendi uel patiendi ut in potentia, ut concedit prima uia. Et argumenta prima tria, quae concedit illa uia, hoc concludunt. Sed fundatur in utroque quando praecedit actum agendi uel recipiendi. Nec est prior naturaliter actione uel passione sic quod aliquo modo pertineat ad rationem causae ut determinans, uel quomodocumque, quod probatum est illic: "Contra hanc uiam", etc. Quia non manet cum actu, nec aliquo modo est necessaria ad agendum uel recipiendum, nec ut praeuia, nec ut concomitans.

[] Sed numquid potentia transumptiue dicta pro principio potentiali actiuo uel passiuo non dico pro absoluto quod est principium, sed pro ipsa relatione principii uel causae est necessaria ad agendum uel patiendum, siue ut prior naturaliter siue quomodocumque prior, siue ut necessario concomitans?

[] Responsio: relatio principii, siue dicti ad actionem siue ad eius terminum, in actu non est nisi quando est actio. Tunc autem non est

[] prior naturaliter actione sed posterior, quia tunc esset prior naturaliter suo termino. Ipsa tamen relatio necessario concomitatur actionem, quia necessario est positis ambobus extremis. Ambo enim cum illa sunt in actu si subita est. Et si successiua, absolutum, super quod fundatur, et actio tunc sunt, licet non terminus actionis. Relatio autem causae uel principii in potentia non concomitatur actionem, quia tunc non est; nec necessario praeuia est, quia non oportet absolutum praecedere tempore suam actionem. Quod dictum est de actione, eodem modo intelligatur de passione; tamen relatio potentiae est praeuia actioni et passioni tempore, si absolutum praecedat actionem uel receptionem.

[] Quantum ad modum secundum relatiuorum, nota quod haec ibi inueniuntur circa actionem et passionem. Primo est potentia fundata super naturam absolutam substantiae uel qualitatis uel quantitatis ad agendum uel patiendum uel recipiendum. Et relatio actus fundatur in actione uel receptione, quae est terminus huius potentiae. Adhuc non est relatio huius causae nisi in potentia, et non in potentia nisi ut terminus potentiae praedictae. Et hic non immediatus, quia immediatus est actio uel receptio in quantum actus, super quem fundatur relatio causae efficientis uel materialis, cui cor

[] respondet relatio opposita causati fundata super terminum produc tum per actionem, uel super receptum, uel compositum ex recipiente et recepto. Quia forte materia magis dicitur materia compositi quam formae, 6113, secunda conclusione de forma.

[] Non solum autem actio est actus, secundum quam rationem terminat primam relationem potentiae ad ipsam. Nec solum est productio secundum quam rationem fundat relationem ad terminum productum. Sed etiam est motio uel mutatio actiua, secundum quam rationem fundat relationem ad illud quod mouetur. Sic passio est actus, et terminat relationem potentiae ad ipsam. Et est productio alicuius, et fundat relationem ad productum. Et est motus uel mutatio passiua, et fundat relationem ad mouens.

[] Tria praedicta in actione forte unitiue continentur; et similiter tria alia in passione. Non in qualibet actione sed tantum in illa quae est factio; non immanens qua nihil producitur. Nec in qualibet factione si creatio potest dici factio, quia per ipsam aliquid extra agens producitur, licet non transeat extra in subiectum, tamen transit in terminum , sed tantum in factione naturali, quae est motio, quae

[] est quaedam species actionis, includens tria praedicta et secundum illa fundans tres relationes.

[] Aliquae autem actiones, quae non includunt illa, non fundant tot. Volitio enim tantum unam fundat, quia est actus et terminus potentiae, quae est in uoluntate ad uolendum. Creatio fundat duas: unam quae est terminus potentiae; aliam quae est productio ad productum, et sic super ipsam fundatur relatio causae efficientis, et super terminum relatio effectus. Tertiam relationem fundat generatio ignis; est enim terminus potentiae fundatae super formam substantialem ignis generantis uel super ignem generantem, et est productio ignis generati, et est mutatio materiae potentialis ad formam ignis generandi.

[] Passio autem omnis proprie dicta de genere passionis includit tria praedicta. Ipsa enim numquam est nisi correspondens actioni includenti tria praedicta. Non enim correspondet primae actioni, cuiusmodi est uolitio, quia illa actio nullum habet terminum alium a se. Et ratio productionis in actione est prior ratione motionis, quia nihil mouetur nec mutatur nisi ad aliquid aliud ab ipsa passione. Nec correspondet secundae, quia ibi, licet aliquid producatur, nihil mouetur nec mutatur, quia tunc oporteret illud naturaliter praecedere terminum. Correspondet ergo tantum tertiae actioni.

[] Istarum ergo trium relationum iam dictarum, prima non est agentis et patientis sic quod res de genere actionis et passionis fundent ibi relationes mutuas, sed est relatio transcendens potentiae

[] et actus, transcendens modo quo dicetur.

[] Secunda etiam non fundatur similiter mutuo super actionem et passionem, sed super alterum illorum (ut in creatione) uel utrumque (ut in generatione) ad terminum. Qui terminus idem est, loquendo de absoluto, quamuis duas relationes fundet quando duas terminat, et tantum unam quando est terminus actionis tantum, sicut in creatione. Et haec relatio similiter est transcendens aliquo modo, quia relatio causae et causati. Tantum ergo relationes tertii ordinis fundantur mutuo super actionem et passionem, et haec uariatur secundum Aristotelem in littera.

[] Quomodocumque enim accipiantur proportionaliter actio et passio siue in potentia siue actu, siue in praeteritione siue in futuritione, siue positiue siue priuatiue , semper fundant relationes mutuas, quia semper manet ratio per se fundamentorum, tamen aliquo modo diuersificata per illa determinantia illud fundamentum. Et ubi est unitas cum aliqua diuersitate, ibi est similitudo. Verbi gratia, si dicerem: sicut simile ad simile, sic simile quomodocumque determinatum ad simile proportionaliter determinatum puta simile in albedine ad simile in albedine et sic de aliis. Ergo relatio fundata in absoluto ad actionem uel passionem alia est ab illa quae fundatur in actione in potentia et passione in potentia, et hoc ratione qua actio

[] est motio et passio motus. Licet illa determinatio, quae determinat actionem et passionem, sit relatio potentiae et eadem forte cum illa quae est ad actionem et passionem , ipsa enim determinans non est causa mutuae relationis, sed illud quod determinatur per ipsam.

[II. Dubia circa solutionem

[] A. Duodecim dubia]

[] In hac narratione uidentur quaedam dubia.

[] Primum: quod sequitur Philosophum non sufficienter distinxisse modos relationum, quia relationes primi et secundi ordinis ad nullum illorum pertinent, secundum te.

[] Secundum: quia uidetur quod omnis potentia terminetur immediate tantum ad actionem uel passionem; quod uidetur falsum, cum ens diuidatur in communi per actum et potentiam, et ita quodlibet genus sic diuidatur.

[] Tertium: quod relatio causae efficientis uel materialis non fundetur nisi super rem de genere actionis et passionis, et non super formam absolutam, cum illa uideatur principium uel causa actionis. Similiter, causa efficiens uidetur perfectior effectu; effectus quandoque est substantia; ergo formalis ratio in causa non est actio, quia etiam materia; ideo uidetur recipere, non e conuerso.

[] Quartum: quod relatio super receptionem est ad receptum; illud non est aliquid compositum. Item, compositum est productum, et ita terminat secundam rationem actionis, non ergo primam.

[] Quintum: quia idem produci potest per generationem et crea tionem, ergo easdem relationes fundabit; alioquin illud productum per se referretur ad duo, contra Aristotelem hic. Idem etiam pro ducetur duabus productionibus. Item, si agens formaliter denomi natur a relatione causae efficientis, igitur fundamentum est in ipso; sed actio non. Non enim uniuoce dicitur Deus calefactiuus et ignis, quia Deus, in quantum calefactiuus, non dicetur ad calefactibile; ignis dicetur. Quod uidetur inconueniens, cum diuersitas subiectorum non uariet relationes. Item, ad idem specie uidetur eadem specie; ergo fundat easdem relationes.

[] Sextum: quia si creatio est in creante, aeterna est, et ita non terminat potentiam.

[] Septimum: quare non dicitur tunc Deus realiter ad creaturam sicut efficiens creatum ad creaturam effectam?

[] Octauum: quia uolitio est passio in quantum recipitur in uoluntate; similiter intellectio.

[] Nonum: quia cum actio possit esse sine termino alio a se, quare non similiter aliqua passio? Et haec habentur de prima intellectione, quia est passio, sine aliqua forma alia impressa.

[] Decimum: quare in creatione non potest praeintelligi naturaliter potentiale ante actuale, et in illo priori naturae transmutari ad actum, et illam transmutationem esse productionem compositi? Sicut si Deus

[] solum crearet materiam summe dispositam et approximatam agenti naturali, quod agens in eodem instanti licet posterius naturaliter induceret formam in materiam, sic si Deus nunc nihil creet nisi ma teriam et de illa simul duratione producat compositum non creando.

[] Undecimum: quia cum "passio sit effectus actionis" in Sex principiis, actu actu, et potentia potentia, quare iste modus relatiuorum in tertio ordine non est causae efficientis ad effectum?

[] Duodecimum: quia actiuum importat "potens agere", passiuum "potens pati", ratione potentiae hinc inde non dicuntur mutuo, quia illa utrinque tantum dicitur ad actum; ergo tantum ratione actionis et passionis terminantium potentiam. Sed actio terminans potentiam est actio in actu. Ergo eadem omnino est relatio actionis et passionis secundum actum et secundum potentiam, quia eadem relata.

[] Confirmatur: terminus non specificatur per relationem, ergo nec actio per potentiam quae est ad ipsam. Vel sic: non similiter referuntur quae immediate referuntur et quae non. Agens immediate refertur ad patiens potens agere, non ad passiuum in quantum huiusmodi, quia "potens agere" primo refertur ad agere; sic passiuum ad pati ultra actionem ad passionem.

[B. Responsio ad dubia]

[] Ad primum: concedatur conclusio, quia non de transcenden

[] tibus, sed tantum certum genus respicientibus pro fundamento. Quomodo sit glossandus, quaere.

[] Ad secundum: potentia et actus, ut sunt differentiae entis, diuidunt quodlibet ens. Hic. Sic est albedo in potentia obiectiue, id est obiectum siue terminus potentiae. Terminus, inquam, ut correlatiuum: "albedo in actu", id est terminus euacuans potentiam, sicut "albedo in fieri" est ad quam sequitur relatio factionis passiuae ad factum esse.

[] Contra: "fieri in facto esse" euacuat "fieri in potentia" ut per se terminus.c

[] c SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS Item, ens in actu et ens in potentia non immediate diuidunt ens, quia secundum expositionem istam, secunda est in facto esse sub neutro membro coequali.

[] Contra dictum ad c: cum potentia et actus sufficienter diuidant ens, cuilibet praedicamento secundum genus et speciem correspondet propria potentia et proprius actus. Si actus proprius est fieri, per te, igitur relatio fundata in receptione habet proprium fieri relationis primae. Si in altero relatiuo oportet habere potentiam, illa autem per se ad proprium fieri terminabitur, et in illo relatio ad factum esse secundae, et sic in infinitum, igitur etc.

[] Contra dictum ad d: si passio sit actus, productio, receptio et motus, cum prius naturaliter recipiatur quam actus eius, sequitur quod relatio, fundata in illa ut receptio, sit prior relatione fundata in ipsa ut actus.

[] Similiter, sicut ipse instans prior est, productio etc. Responsio: uerum est. Sed

[] Ad tertium: illud est concedendum actu actu, et potentia potentia137. Forma uero et finis non super actionem et passionem tantum fundantur. Quia efficiens et materia praecedunt rem et eius

[] prior est productio formae quam sua receptio.

[] Contra: relatio quam ponis in passione ad totum compositum ut per se terminum quem non praecedit relatio; receptio autem formae ipsum praecedit. Igitur et relatio fundata in passione, ut receptio ad receptum, praecedit relationem productionis, ut tu ponis ipsam ad productum.

[] Contra aliud additum ibi: si productum in quantum tale alia et alia ratione dicatur ad actionem et passionem, quomodo igitur idem bis non dicitur?

[] Contra dictum ad rationem: si uolitio non sit per se passio, sed receptio uolitionis, igitur receptio uolitionis primo terminat relationem potentiae, non ipsa uolitio.

[] Item, si uolitio non sit ipsa receptio, nec actiua productio, sed forma producta, igitur a pari non debet dici albatio actio producta sicut uolitio. Sicut enim uolitio non est productiua alterius, ita nec albedo uel quantitas. Et sicut albedo et quantitas requirunt actionem et passionem pro per se termino, sicut formae producuntur, ita uolitio. Haec enim uidentur contra dictum ad nonum.

[] Ad primum: quod "fieri uolitionis", quae est qualitas informans uoluntatem, et est receptio illius qualitatis, et productio, et passio in qua fundatur relatio productionis ad productum. Ideo nullo modo potest uolitio, quae est qualitas producta, producere ipsam productionem passiuam, sicut nec actiuam. Est igitur productio siue receptio passiua immediatus effectus actionis, quae est "elicio", non quae est qualitas elicita.

[] Per hoc patet ad secundum: quod idem non praecedit se, sed elicioactio praecedit utrumque.

[] Aliquis forte diceret consequenter quod sicut passio de genere passionis non est sine termino, sic nec actio sibi correspondens, sed utraque fundat illas tres relationes. Volitio tamen, quae non est per se passio, sed pro tanto quia recepta in alio, non habet terminum ulteriorem.

[] productionem. Forma et finis concomitantur et sequuntur ordine naturae productionem. Ideo magis sunt ut termini actionis et passionis quam fundentur super ipsa. Actio autem et passio possunt terminari ad absoluta diuersorum generum. Quod additur quod "absolutum est principium actionis" uidetur falsum. Quaere processum in infinitum inter conclusiones de actione de hoc. Unde hoc argumentum probat quod oportet ponere quartam relationem, quae erit media inter primam et secundam. Quod additur de perfectione efficientis, intelligitur quantum ad remotum fundamentum relationis.

[] Ad quartum: passio est actus et productio et receptio et motus. Receptio intelligitur in motu, sicut ex parte actionis impressio actiua intelligitur in motione. Unde consequenter secundo loco ponitur productio, tertio loco motus. Contra: prior est receptio formae quam productio compositi.

[] Ad aliud concedatur: idem est productum productione actionis et passionis, et ad utrumque dicitur alia relatione.

[] Ad quintum: quando absolutum est effectus mediatus, actio et passio immediatus, iuxta Sex principia; tunc absolutum dependet

[] a pluribus. Ideo plures relationes fundat quam quando immediate terminat actionem. Concedatur illud "non uniuoce", quia ignis est potens facere aliquid calidum, Deus est potens facere calorem calefactiuum; utrumque potest significare et aequiuoce. Aliud de identitate actionis falsum est, non a termino, sed a principio elicitiuo, V Physicorum commento.

[] Ad sextum sic: nulla actio coaeua agenti terminat, sed nata est terminare; sic hic.

[] Ad septimum: quaere.

[] Ad octauum: uolitio, si per se, esset actio et actus et productio; si in aliquo est, est sicut forma eius, non ut passio. Sed sicut passio esset receptio albedinis, sic receptio uolitionis.

[] Contra hoc: receptio est immediatus effectus alicuius actionis; non nisi uolitionis. Et destruitur quod praedictum est in primo modo actionum, quia "non habent terminum alium a se".

[] Item, uolitio erit prior se ipsa, quia eius esse est in subiecto; et ante illud est receptio, ut uia; et ante illam uolitio, ut eius causa.

[] Ad primum.

[] Ad nonum: quaere.

[] Ad decimum: non arguit quin creatio materiae habeat illas duas rationes actionis, et non tertiam, quidquid sit de composito. Similiter, licet probet non esse necessarium compositum creari sed tantum materiam, tamen non probat quod non sit possibile. Potest enim forma produci a Deo, non quasi de materia naturaliter praesupposita.

[] Ad undecimum: concedatur quod relatio actionis et passionis est relatio efficientis talis, per motum scilicet uel mutationem ad effectum talis causae proximum. Creans autem sine illo effectu proximo producit effectum ultimum, qui semper, tam hic quam ibi, est intentus principaliter, licet efficiens deminutum non possit illum immediate producere, quia non de nihilo, et ita producit aliquid transmutando. "Passio" tamen illa non est causa efficiens materiae, sed magis est causa materialis producti. Ita quod efficiens non tantum efficit principale productum, sed etiam materiam eius: uel simpliciter sicut creans, uel in quantum materia huius, sicut generans. Et ita efficit aliquo modo omnes alias tres causas. De hoc supra. De forma et fine et extremo in quantum finis, satis patet II libro.

[] Ad duodecimum: probat quod "ratione determinationis hinc

[] inde non dicuntur mutuo", quod concedo, sed ratione determinatorum. Si enim determinantia essent rationes referendi cum illae sint diuersae: actus, potentia, praeteritio, futuritio, priuatio , sequeretur quod non similiter haec omnia dicerentur, quia non ratione illius quod unum est in eis, sed diuersorum. Exemplum: sicut maior in scientia ad minorem in scientia, sic maior in similitudine ad minorem in similitudine. Hoc uerum est ratione specificatorum utrobique, scilicet maioris et minoris, non ratione specificantium, quae utrinque dicuntur ad alia. Ut scientia, non ad minus, sed ad scibile, et haec adhuc diuersimode, quia scientia ut mensurata; non sic simile ad simile. Ex alia parte: potentia et potentia, actus et actus, duo correlatiua sub uno extremo relationis ut sub potentia, deinde ambo sub alio ut sub actu.

[] Ad formam: ratio referendi ubique est actio et passio, sed non sine diuersitate specificantis, et ideo est similitudo.

[] Quod accipitur in confirmatione, negatur. Quia sicut per aliam relationem, ita per illam quae est ad ipsum potest aliquid determinari.

[] Ad aliud respiciendo ad determinata, quaelibet relatio est immediata; quantum ad determinantia, non. Nec etiam mediata, quia nihil faciunt ad illam mutuam relationem.

[QUAESTIO 12

[] UTRUM PHILOSOPHUS CONVENIENTER PONAT

[] TRES MODOS RELATIVORUM]

[] Utrum Philosophus conuenienter ponat tres modos relationis siue relatiuorum.

[] Quod non, in communi:

[] Isti diuersi modi fundantur super diuersa generalissima, ergo relationes sunt in diuersis generalissimis. Probatio consequentiae: si relatio idem cum fundamento, tunc patet. Si aliud, cum accipiat speciem et distinctionem a fundamento, tunc tantum differrent relationes quantum fundamenta; quare si fundamenta distinguuntur genere, et relationes.

[] Item, dicit Philosophus in V3: quod "octo dicuntur dupla dualitatis ratione". Cum ergo dupleitas non insit aliis numeris nisi per dualitatem, quae est primum fundamentum dupleitatis, sequitur quod unitas et distinctio relationis sit a fundamento.

[] Item, isti modi non sufficiunt. Quia relatiua secundum genus sunt per se relatiua, et non continentur sub istis modis. Probatio primi: quidquid est de intellectu generis, est de intellectu speciei; ergo si genus dependeat ad aliud, et species similiter. Philosophus, quoad secundum, dicit in littera.

[] De primo modo specialiter: idem non refertur per se ad diuersa, sed idem continens refertur ad multa contenta.

[] Item, omnia relatiua sunt opposita, in Praedicamentis cap. "De oppositis"; continens et contentum non. Probatio minoris in Praedicamentis cap. "De quantitate": magnum et paruum non sunt contraria, quia idem dicitur magnum et paruum; similiter, idem duplum ad hoc et dimidium ad illud; ergo non opposita.

[] Quod ista pars secunda illius modi non sit conueniens, probatio: quia identitas est relatio rationis; ergo non est uera relatio huiusmodi. Probatio: "identitas est una plurium quando intellectus utitur uno ut duobus"; ergo identitas et similitudo realis non sunt in eodem genere.

[] Item, "idem", "simile" et "aequale" sunt per se partes unius; sed "in omni genere est unum"; ergo etc.

[] De secundo modo: relatio nec relatiuum non est fundamentum relationis; sed potentia actiua et passiua referuntur; ergo relatio non fundatur super potentiam actiuam et passiuam. Nec sunt formae relationis in hoc genere, sicut nec qualitas est forma qua

[] duplum refertur; similiter nec quantitas est forma qua simile refertur.

[] Item, si secundum potentiam actiuam aliquid dicatur relatiue, hoc erit ad dictum secundum potentiam passiuam. Sed hoc non, quia tunc idem ad duo, quia potentia actiua per se refertur ad agere. Si igitur ad potentiam passiuam, tunc idem per se ad duo.

[] De tertio modo: quod nihil refertur secundum illum modum. Ambo relatiua sunt in eodem genere; si non, tunc duo generalissima relationis; sed dicta sic non sunt in eodem genere, auctoritate Philosophi X cap. 911: inter relatiua non est medium, "quia non sunt in eodem genere". Et ponit exemplum de scientia et scibili.

[] Item, ratione sic: omne, quod habet rationem in genere relationis propriam illius generis siue sit concretum, siue forma, siue denominatiuum , esse eius est ad aliud se habere. Esse scibilis non est ad aliud se habere, hic in V12, quia non dependet ad scientiam.

[] Contrarium explicat Philosophus in littera.

[QUAESTIO 13

[] UTRUM TERTIUS MODUS RELATIVORUM

[] DISTINGUATUR A SECUNDO]

[] Utrum tertius modus distinguatur a secundo.

[] Quod non:

[] In hoc modo ponitur sensus et sensibile; sed sensus et sensibile referuntur secundum potentiam actiuam et passiuam, secundum Philosophum IV cap. "De ueritate apparentium": sensibile est motiuum sensus, et "mouens prius moto, et si haec"; etc.

[] Item, sensus est potentia naturalis, ergo in secunda specie qualitatis. Et est potentia passiua, II De anima. Et talis potentia est fundamentum relationis secundi modi.

[] Quod scientia non refertur ad scibile, probatio: scientia per se est in genere qualitatis; sed tale non dependet secundum se.

[] Contrarium ponitur a Philosopho in littera.

[QUAESTIO 14

[] UTRUM IDEM REFERATUR AD DUO PER SE]

[] Utrum idem referatur ad duo per se.

[] Quod sic:

[] Idem continens ad multa contenta.

[] Similiter, una potentia actiua ad agere et ad potentiam passiuam.

[] Item, ad quidquid dependet genus, et species. Ergo species refertur ad correlatiuum generis, et ad proprium, et ad utrumque per se.

[] Item, species per se refertur ad genus, secundum Porphyrium, et per se ad indiuidua. Species est quod per se praedicatur de indiuiduis. Hic ponitur "indiuidua" et definitur per ea, ergo dependet ad ea, quia non ponitur ibi ut genus, nec ut subiectum; ergo tantum ut correlatiuum speciei; ergo etc.

[] Ad oppositum est Philosophus hic in V20, ubi habet pro inconuenienti quod idem bis dicatur.

[I. Ad quaestionem decimam quartam

[] A. Solutio quaestionis]

[] Dicendum quod distinctio est conueniens ubi notandum quod circa ultimum dependet solutio aliorum: idem non potest referri ad diuersa primo; potest tamen per se non primo. Quia illud competit alicui "primo" quod competit ei per speciem suam; illud "per se" quod competit sibi per causam in se. Unde illa dicuntur relatiua primo, quae sunt huiusmodi secundum propriam rationem

[] specificam, sicut pater per se. Alia per se dicuntur relatiua, secundum aliquid intellectum in eis, sicut ratione generis sui. Sicut medicina dicitur relatiue ratione scientiae, quae est genus eius, quae intelligitur in eo.

[] Probatio primi: quia si sic, tunc relatio illa, quae est ratio referendi unum ad duo extrema primo, essent duae relationes essentialiter, quia ad duo non est primo eadem habitudo; sed relatio secundum se est habitudo. Tunc etiam idem haberet duas definitiones, quia per utrumque correlatiuum aeque primo definitur, et tunc posset cognosci per unam et non cognosci per aliam.

[] Item, tunc idem posset esse et non esse simul. Accipio duo correlatiua a et b, et c refertur ad utrumque. Si c refertur ad a et aeque primo ad b, cum a possit esse sine b, sequitur quod c, relatiuum ad ambo, scilicet a et b, esset et non esset, si a esset destructo b.

[] Item, possibile est idem referri ad diuersa non primo, quia primo et per se ad proprium correlatiuum, et per se et non primo ad correlatiuum sui generis. Verbi gratia, multiplex et submultiplex referuntur, duplum et dimidium referuntur; sed duplum per se et primo refertur ad dimidium, per se et non primo ad submultiplex, quod est correlatiuum sui generis. Et nunc est ita quod submultiplex quod est per se correlatiuum et non primum dupli potest esse non exsistente dimidio; sed dimidium non potest esse non exsistente submultiplici.

[] Sed idem non potest referri ad quaecumque diuersa. Quia si ad unum primo et ad aliud per se, tunc potest primum esse tale quod non possit esse sine per se correlatiuo, quamuis e conuerso per se sine primo correlatiuo. Probatio: quia si possit esse sine per se correlatiuo, sequitur quod unum extremum sit et non sit simul; quia exsistente dimidio, necessario est duplum cuius est per se et primum correlatiuum. Sed destructo submultiplici, quod est per se correlatiuum dupli et non primum, destruitur duplum. Si ergo dimidium possit esse non exsistente submultiplici, simul esset duplum ad esse dimidii, et destrueretur ad destructionem per se correlatiui.

[] Item, esse per se correlatiuum tantum ponit esse generis, et non ponit aliquid posterius genere.

[B. Ad argumenta principalia]

[] Ad primum argumentum de continente et contento, dico quod non refertur ibi unum ad diuersa primo, sed continens in communi ad contentum in communi. Et continens quot species habet sub se, tot contentum. Et cum dicitur quod "idem numerus potest continere multos numeros", dico quod intelligendum est de per se extremo relationis, non de subiectis relationis. Non enim oportet quod una relatio sit in tot sicut alia relatio, quia paternitas in uno subiecto et filiationes in multis filiis; tamen quot filiationes sunt in diuersis filiis, tot paternitates in uno qui est pater.

[] Ad aliud: quod potentia actiua "primo" refertur ad potentiam passiuam in quantum huiusmodi; "per se", in quantum potentia, solum refertur et non primo ad agere. Et relatiuum primum, scilicet potentia passiua, non potest esse sine per se correlatiuo non primo, scilicet sine actu potentiae actiuae.

[] Ad aliud: quod species primo refertur ad genus, et per se ad indiuidua. Unde genus, quod est primum correlatiuum, non potest esse sine indiuiduis, quae sunt per se correlatiuum.

[] Auctoritas in contrarium patet, quia "si intellectus dicitur ad intelligentem et ad intelligibile, idem dicitur bis" aeque primo, quia respicit utrumque aeque. Vel aliter: tunc omne accidens habet duo correlatiua, scilicet subiectum et obiectum.

[] Ad aliud: quod "ad quod refertur genus, et species" uerum est, sed non primo.

[II. Ad quaestionem duodecimam A. De tribus modis in generali 1. Solutio]

[] Ad quaestionem in generali: quod distinctio est conueniens.

[] Ubi notandum quod quamuis relationes, sicut alia, habent distinctiones specificas per proprias differentias, tamen quia latent nos, accipimus distinctionem earum per fundamenta, ex quibus innotescit distinctio relatiuorum siue relationum, scilicet effectiue siue materialiter.

[2. Ad argumenta principalia in communi]

[] Ad argumenta in communi.

[] Ad primum: nego consequentiam, quia non solum est ibi uerum, sed in aliis, quia res in aliis generibus sicut unitas potest fundari in ratione cuiuslibet generis, et ratio fundata est. Quia illa fundamenta non habent aliquid in quo conueniunt quod praedicatur de eis in quid, ideo non conueniunt genere sicut relationes conueniunt in hoc quod est habitudo ad aliud; et ideo sunt unius generis omnes. Tunc dico quod super duo distincta generalissima potest fundari relatio eiusdem speciei. Et cum accipitur quod "accipiunt speciem a fundamentis", uerum est, tamen non est tanta in relationibus sicut in fundamentis. Sicut anima et uermis distinguuntur inter se, non tamen tantum sicut sol producens uermem effectiue, et Deus creans animam. Vel potest negari acceptum: quod non omnes relationes habent distinctionem ex fundamentis uel terminis.

[] Ad Philosophum quod "octo dicuntur dupla" etc., dico quod hoc non est quia dualitas est proprium fundamentum et primum dupli, ita quod non possit fundari in alio, sed formaliter inest sibi dupleitas per "bis continere aliud". Unde non est uerum fundamentum

[] quod octo sunt dupla dualitatis proportione siue ratione, sed formaliter magis per hoc quod octo bis continet quattuor, sicut duo unitatem bis.

[] Ad aliud: quod antecedens est falsum, quin cadunt uel reducuntur ad aliquem illorum. Et cum accipitur "de genere", dicitur quod illa quae referuntur ratione generis non referuntur primo, sed solum per se. Et omne relatiuum secundum genus refertur secundum aliquem illorum modorum, sed non primo. Unde "nonreferri" negat "referri primo" secundum aliquem istorum modorum, et non negat "per se referri".

[B. De primo modo relationis

[] 1. Pars prima primi modi]

[] De quaestione primi modi, et primo de prima parte: quod relationes ibi fundantur super aliquid de genere quantitatis, scilicet super numerum uel super continuum. Prius tamen reperitur relatio illius partis in numeris. Et ibi est comparando numerum ad numerum, ita quod oportet utrumque extremum esse numerum; uel comparando numerum ad unum; et est proportio multiplex. Et ab istis discretis deriuatur ad continua. Sed alia relatio est hic in discretis quae non in continuis, quia in numeris est mensura, ita quod ibi unitas aliquando replicata reddit aliud extremum; sed in continuis est proportio aliquando incommensurabilis, sicut diameter costae.

[2. Ad argumenta principalia quantum ad primam partem primi modi]

[] Ad primum patet iam quod idem potest subiectiue referri ad multa contenta. Sed continentia multiplicantur quoties aliud extremum multiplicatur.

[] Ad aliud dicitur quod consequentia non ualet secundum quod continens et contentum sunt opposita. Cuius probatio est: omnia opposita includunt contradictoria, quia contradictio est prima oppositio. Ergo ad quae antecedentia non sequuntur contradictoria, nec aliqua alia oppositio, quia ad quod non sequitur consequens, nec antecedens. Sed ad aliqua sumpta per comparationem ad diuersa non sequitur contradictio, sed est ignorantia elenchi. Ergo nec aliqua alia oppositio sequitur.

[] Contra: quomodo ualet argumentum Philosophi in Praedicamentis de monte magno et paruo, quae dicuntur de eodem? Et non sunt opposita, per te.

[] Ideo aliter dicitur: quod non omnia relatiua sunt opposita, quia opposita comparantur simul ad idem in eodem tempore. Quando autem relatiuum aliquod comparatur ad diuersa, relatiua sunt, sed non opposita relatiua. Vel aliter: quod sunt opposita. Unde duplum et dimidium in communi sunt opposita relatiua; sed duplum ad hoc et dimidium ad hoc non sunt opposita relatiua. Vel aliter: quod sunt opposita secundum quod referuntur ad inuicem. Sed quando

[] idem est generans et genitus, pater non refertur ad se ipsum filium sed ad filium eius, et in quantum filius ad patrem eius; et isto modo pater et filius sunt opposita, et non aliter. Sic est de duplo et dimidio in proposito.

[] Sed argumentum Philosophi ualet, quia arguit ex hypothesi quod magnum et paruum sint absolute contraria. Tunc opposita uera de eodem, quia ex hoc quod mons est magnus respectu huius, absolute est magnus, et absolute paruus respectu maioris; ergo absolute contraria de eodem. Sed non sunt absolute contraria.

[3. De secunda parte primi modi]

[] Ad aliud quod quaeritur de "eodem", "simili" et "aequali": quod relatiua haec fundantur super hoc unum. Et tamen unum illorum est relatiuum rationis, scilicet identitas, quia "relatiuum esse est ad aliud se habere." "Idem" nullo modo potest ad aliud esse nisi ad aliud ratione, quia in quantum simpliciter idem, "intellectus utitur uno ut duobus".

[] Contra istud: idem et diuersum sunt contraria, X huius, quia opposita, et non priuatiua nec contradictoria; sed contraria sunt in eodem genere ex X. Sed diuersitas est relatio realis, ergo identitas; quia ens reale non opponitur enti rationis.

[] Item, X: omne ens omni enti comparatum aut est idem aut diuersum. Idem ergo et diuersum sunt contraria immediata circa ens et conuertibilia. Sed ens rationis distinctum contra reale, et non est passio conuertibilis cum ente extra animam, quia ens reale potest esse sine ente rationis. Ergo identitas non est ens rationis.

[] Item, si identitas esset ens rationis, non esset de consideratione metaphysici sed logici, quod est contra Philosophum X huius, cap. 249.

[] Item, contra rationem. Si ratio ualet, tunc idem omne est per accidens idem eidem et non essentialiter. Probatio consequentiae: de per se ratione huius, quod est idem in quantum idem, est aliquid attributum sibi a ratione. Haec dicit positio, quia essentia lapidis non est eadem sibi nisi per aliquid attributum ei a ratione. Quia essentia ut fundamentum et ut terminus, sunt idem per accidens, sicut homo et homo similis. Quia ut est terminus, est aliquid cum attributo aliquo a ratione. Et in alio termino similiter est aliqua compositio rei et rationis, et sic ille terminus compositus ex re et ratione est idem per accidens alii termino, ratione illius diuersi actus attributi a ratione uni termino et alii, quia datum uni termino et alii sunt diuersa.

[] Item, tunc omne "idem" esset diuersum. Probatio: quia per se ratio referendi idem sibi est alietas, ex hoc quod intellectus attribuit aliquid rationis utrique termino.

[] Consequens primi impossibile: dicitur "sibi idem", quia idem dicitur per accidens et secundum se sicut unum, per Philosophum in littera; ergo aliquid idem eidem secundum se. Item, "omne per accidens reducitur ad per se", II Physicorum; ergo si nihil per se idem eidem, nec erit aliquid idem per accidens.

[] Item, si omne idem eidem per accidens, tunc per aliud, et erit identitas in infinitum. Vel si stes, tunc erit identitas per accidens totius ad totum, quia per se rei, scilicet fundamenti, ad rem, et tunc relatio realis prima.

[] Item, hoc impossibile: in omni affirmatiua uera eodem modo est ueritas propositionis quo modo est unitas extremorum. Si tunc identitas extremorum est solum per accidens, ergo nulla propositio per se uera.

[] Quod secundum conclusum sit impossibile: quia intelliguntur duo opposita in eodem termino, quia per se identitas et alietas.

[] Item, si sit relatio rationis, aut utrumque extremum est ens rationis, aut unum tantum. Non unum tantum, quia identitas aequaliter fundatur in utroque termino. Si utrumque, negant communiter, quia fundamentum alterius relationis est essentia realis, non in quantum attribuitur sibi aliquid rationis.

[] Item, si sic, ergo similiter similitudo et aequalitas, quia de

[] ratione illorum relatiuorum est alietas; sed de ratione illorum est unitas in littera. Ergo si propter alietatem est identitas relatio rationis, propter unitatem erunt istae relationes rationis. Sed hoc non concedunt.

[a. De identitate, similitudine et aequalitate]

[] De tribus istis dicitur sic: quod haec tria fundantur super unum quod est in diuerso genere, quia sicut "ens dicitur multipliciter", ita unitas. Sicut ergo ens diuiditur in diuersa praedicamenta, ita unitas in diuersas unitates, ita quod identitas super unum in substantia, aequalitas super unum in quantitate, etc.

[] Contra: omne ens omni enti comparatum est idem aut diuersum; ergo identitas non est tantum in genere substantiae, sed in omni genere.

[] Item, albedo comparata albedini non est similis sibi, nec aequalis; tunc eadem sibi et diuersa a nigredine.

[] Item, V huius, in fine "De oppositis": "diuersum est secundum unamquamque categoriam". Si diuersum, et idem, cum opponuntur; ergo idem non determinatur solum ad genus substantiae.

[] Item, IV cap. 261: quod in omni genere reperitur, et attribuitur substantiae primo.

[] Quod "simile" non inuenitur praecise in genere qualitatis, probatio: indiuidua eiusdem speciei non solum habent unitatem in specie sed habent unitatem in differentia specifica. Et in quantum sic unum, aut sunt eadem, proprie loquendo, aut non. Et si sic, tunc inconuenienter diuiditur "unum" in unum numero, specie, genere et proportione. Non ergo sunt eadem in differentia specifica; sunt ergo similia in differentia, cum conueniant in illa, et differentia praedicetur de illis in quale.

[] Item, Boethius: species est tenuis similitudo singularium.

[] De quantitate sic: in omni genere loquendo de re illius generis comparando eam ad aliam eiusdem haec essentia est aeque perfecta ei. Et X64: "in omni genere est unum primum quod est mensura" etc., per cuius accessum dicuntur perfecta et minus perfecta. Ergo aequalitas ibi non est fundata in quantitate.

[] Item, in genere qualitatis est magis et minus, non a maiori et

[] minori in quantitate. Quod patet: alias equus esset magis albus quam margarita.

[] Item, Philosophus dicit V66 quod haec tria fundantur super unum quod est principium numeri et quod est metrum, et non super unum diuersorum generum.

[] Conceduntur ergo rationes, ad minus de "eodem", quod idem et diuersum reperitur in omni genere. De simili et aequali potest concedi idem sine quantitate et qualitate quae sunt accidentia. Unde est ibi aequalitas et similitudo essentiarum, quia "idem", "simile" et "aequale" significant relationes et fundantur super "unum" principium numeri immediate; et remotum fundamentum est res diuersorum generum secundum unam uiam. Secundum aliam uiam, ista tria possunt fundari in omni genere super rem illius: in quantum res est "quid" et in quantum sit una, fundatur identitas. Et in quantum res est qualis non solum accidentaliter sed per differentiam essentialem et in quantum sit una, super ipsam fundatur similitudo. Similiter, in quantum res habet quantitatem perfectionis et est una, sic fundatur remote aequalitas super ipsam. Haec ergo tria sunt in omni genere, et sunt in genere relationis ut species.

[] Contra: aliqua habent unitatem secundum rem de genere actionis in quantum est actio et accidens agentis; ergo hic fundatur relatio, quae nec est identitas, nec similitudo, nec aequalitas.

[] Concedo tunc quod super unitatem in genere actionis potest fundari relatio. Quando ergo duo conueniunt in actione, illa relatio est alia ab istis.

[] Item, sequitur ex dictis quod idem simile sibi, quia si res de genere substantiae sit qualis qualitate essentiali, et sic habens unitatem sit similis, ergo iste homo, cum haec habeat, est similis sibi ipsi.

[] Dico quod fundamentum identitatis est unum numero, ideo idem sibi idem; sed unitas similitudinis est unitas specie solum, ideo idem non est simile sibi.

[b. Ad argumenta in contrarium]

[] Ad argumenta, sustinendo quod identitas sit relatio realis.

[] Ad primum, cum dicitur quod est habitudo rationis, dico quod non est de ratione relationis quod sit habitudo ad aliud extremum realiter, sed quod sit habitudo ad correlatiuum siue sit aliud realiter siue non. Sed haec accidit relationi; unde potest esse realis. Hoc probatur: quia relatio talis fundatur super unum. Ergo magis est concedenda unitas ibi quam diuersitas. a

[] Item, a similitudine in specie dicitur aliquid simile in specie, et primum relatiuum est idem sibi et refertur ad se ipsum; et tamen ibi est relatio realis secundum omnes; ergo etc.

[] Item, quod dicitur "relatio est ad aliud se habere", hoc est uerum de relatiuis suprapositis de primo modo. Sed in aliis est unitas magis de ratione extremorum quam alietas.

[] a SEQUITUR TEXTUS INTERPOLATUS: ibi magis est concedenda relatio. Talis unitas maxima realis.

[] Contra: si identitas est relatio realis, esset relatio res alia a fundamento, et tunc idem esset idem sibi, et procederet in infinitum.

[] Dicendum quod illa identitas, quae est relatio, non est relatiuum, sed ratio referendi; quia illa relatio, ut illa relatio, nec esset eadem sibi nec diuersa, sed esset ratio qua aliquid esset idem sibi. Et illud "idem sibi" esset relatiuum per se; relatio autem non. Et standum est tunc in primis.

[c. Ad argumenta secundae partis primi modi]

[] Ad primum argumentum principale in contrarium: quod ratio sumit falsum.

[] Ad aliud: quod non sunt partes unius quantum ad speciem quam significant; sed, quia requirunt diuersam unitatem pro fundamentis proximis, sunt partes unius. Quantum etiam ad fundamenta remota, diuidunt aliquo modo unum. Quia fundamentum identitatis est homo ut unus, similitudinis differentia hominis.

[d. Ad alia argumenta de identitate]

[] Sustinendo aliam partem.

[] Ad tres primas rationes: quod illae propositiones uerae sunt ratione indiuisionis essentiae, non ratione relationis superuenientis.

[] Et ad aliud similiter.

[] Ad quintum: conceditur quod idem sit sibi idem per accidens, quia aut "idem" accipitur pro forma quam significat, tunc haec erit per se "idem eidem idem". Si accipiatur sic pro eo quod est idem, ut dicitur "homo est idem homini", haec est uera per accidens fundamentaliter. Non quia identitas accidit homini quia sic albedo accidit homini, sed albedo est fundamentum similitudinis de se , sed Socrates non est fundamentum identitatis nisi ut attribuitur sibi aliquid a ratione.

[] Ad illud in contrarium: quod non oportet illud reduci ad aliquid quod est per se tale, sed ad aliquid quod est per se causa illius. Sic hic, identitas per accidens reducitur ad indiuisionem fundamenti quae est per se.

[] Ad primum in contrarium dicendum quod distinctio illa "de eodem" dicitur de eo quantum ad indiuisionem in qua fundatur identitas.

[] Ad aliud de processu in infinitum dicitur quod "idem per accidens" est "idem per aliud", non quod illud aliud sit idem, nec per se, nec per aliud.

[] Ad aliud de ueritate propositionis: quod non oportet propositionem ueram esse secundum unitatem extremorum cum relationibus superadditis, sed ueritas est ex identitate fundamentorum in quibus fundatur relatio identitatis.

[] Ad aliud quod "omne idem erit diuerso idem": uerum est secundum rationem. Unde ibi est identitas simpliciter, et diuersitas secundum quid; et haec non sunt opposita.

[] Ad unum argumentum principale dico quod utrumque extremum est aliquid rationis secundum quod refertur. Fundamentum remotum est realis: unitas essentialis.

[] Ad aliud dico quod similitudo et aequalitas fundantur in unitate reali. Quia haec albedo et illa habent unitatem realem inter se, si numquam esset intellectus. Et ex illa unitate mouetur intellectus ad attribuendum illi unitati reali unitatem speciei, et ista unitas nec est unitas rationis nec singularis, sed media et in potentia ad unitatem rationis, quae fundatur super eam.

[C. De secundo modo relatiuorum 1. Solutio auctoris]

[] De potentia actiua et passiua dicitur quod fundamentum relatiuorum in secundo modo fundatur in re de genere actionis et passionis, et hoc in rebus de genere actionis quibus correspondet passio. Fundatur etiam in principiis actiuis et passiuis, sicut in forma quae est principium agendi et in illa quae est principium patiendi, quae sunt in tertia specie qualitatis, secundum aliquos.

[] Tamen hoc non oportet, quia si non esset aliquod principium immediatum operandi nisi qualitas, tunc substantia numquam generaretur uniuoce, quia principium generandi et substantia non sunt in eodem genere. Dicitur hic quod accidens agit in uirtute substantiae, quae est uniuoca generato.

[] Contra: aut in uirtute eius, ut causa efficiens; tunc habetur propositum. Quia efficiens primum plus causat quam illud quod in uirtute eius causat, et immediatius, et habet aliquem effectum in generato quem non habet aliud agens.

[] Dico tunc quod principium agendi potest esse in genere qualitatis, et in prima specie et in secunda et in tertia; et potest esse substantia. Unde in generatione substantiae, substantia est per se efficiens.

[] Tunc dicendum quod relationes secundi modi possunt fundari super huiusmodi principia agendi. Et eo modo super principia patiendi fundatur relatio; aliquando substantia quanta est immediatum principium patiendi respectu albedinis.

[2. Ad argumenta de secundo modo relatiuorum]

[] Ad argumenta: quod fundamenta sunt formae absolutae quae sunt principia agendi et patiendi. Si accipias potentias ut referuntur, accipis fundamentum cum relatione.

[] Ad aliud: quod primo refertur ad potentiam passiuam primo et per se, non primo ad agere.

[III. Ad quaestionem decimam tertiam

[] A. Solutio quaestionis]

[] Ad secundam quaestionem dicitur quod non accipitur ibi mensura quantitatiua, sed perfectionis; alias non differret a primo modo. Tunc mensura fundatur super omnem essentiam, et mensurari super habitum de genere qualitatis.

[Sententia Thomae Aquinatis] Contra: quod accipi posset pro mensura quantitatiua, quia non omne contentum mensurat continens quantitatiue, sicut patet de aliquibus numeris.

[] Item, tempus mensurat motum, et tamen non reddit motum.

[] Item, quod iste modus non appropriatur habitui et cognitioni et obiecto, quia X92: "in omni genere est aliquod primum quod est mensura"; ergo circumscribe omnem habitum: aliquid est in genere substantiae quod mensurat omnem rem illius generis; et eodem modo in aliis generibus.

[] [Contra positionem Thomae] Tunc relationes primi modi fundantur praecise super rem de genere quantitatis; et in genere substantiae non fundatur praecise aliquis modus. Et relationes secundi modi fundantur in rebus de genere actionis et passionis, et super principia agendi et patiendi quae possunt esse in multis generibus. Relationes tertii modi fundantur in omni re cuiuscumque generis, et etiam super ideam in mente diuina, quia est mensura et perfectio ideati. Et aliquando possunt fundari simul super res diuersorum generum, quia quaelibet res est intelligibilis, et cognitio est in genere actionis, et habitus cognoscitiuus in genere qualitatis.

[] Sed uidendum est qualiter mensuratur scientia et scibile. Scientia practica nostra causatur a rebus, et ideo scibile mensurat scientiam. Sed artificialia causantur a scientia practica, et ibi scibile est mensurabile, et scientia mensura. Unde omnia naturalia se habent ad scientiam Dei sicut artificialia ad nostram, ita quod scientia Dei est mensura.

[B. Ad argumentum de tertio modo relatiuorum]

[] Ad argumentum quod fit contra tertium modum: quod omnia relatiua denominatiue dicta sunt in uno genere. Ad minorem, nego. Ad probationem: quod loquitur de genere naturali, ubi inter opposita est transmutatio. Et ibi prius permutatur aliquid ad medium quam ad extremum. Sed relatiua non sunt sic opposita, et ideo non est ibi medium.

[] Ad rationem dico quod scibilis esse est ad aliud se habere. Et in aliis modis est mutua dependentia, quia extrema accipiuntur uniformiter. Si actu unum, et aliud; si in potentia, aliud in potentia. Sed hic mensura accipitur quasi actualiter, et mensurabile potentialiter. Si tamen accipitur proportionaliter, est hic mutua dependentia, sicut in aliis modis, et sunt et non sunt simul. Unde scibile se habet ad scientiam in potentia.

[] Contra: Aristoteles in Praedicamentis: "destructo scibili, destruitur scientia", non e conuerso.

[] Dicitur quod hoc uerum est, quod destructo scibili in potentia, destruitur scientia in potentia, et e conuerso. Similiter, destructo scito in actu, destruitur scientia in actu; et e conuerso, destructa scientia in actu, destruitur scitum in actu. Sed destructa scientia in actu, non destruitur scibile in potentia.

[] Iam ergo patet quod iste modus distinguitur a secundo modo sicut patet ex dictis , non per mutuam dependentiam uel nonmutuam, sed per alia fundamenta et alia, ut patet.

[C. Ad argumenta principalia]

[] Ad primum contra: quod "sensus" est aequiuocum ad potentiam naturalem, quae est in genere qualitatis, et ad actum sentiendi, et sic est in genere actionis. Tunc sensus primo modo est fundamentum secundi modi. Sensus secundo modo est fundamentum istius tertii modi.

[] Et sic ad aliud argumentum.

[] Et ultra: quod scientia est in genere qualitatis per se, et non in relatione, quia "diuersorum generum et non subalternatim positorum", etc. Sed in scientia, quae est habitus, est proximum fundamentum relationis, sicut quaternarius in genere quantitatis et dupleitas in genere relationis.