Migne Patrologia Latina Tomus 96
Prognosticon (Julianus Toletanus), J. P. Migne
PRAEFATIO. AUCTORIS EPISTOLA, Quae praefationis locum habet in veteribus Codicibus mss. (0453A)
Sanctissimo ac prae caeteris familiarissimo mihi in Domino Idalio, Barcinonensis sedis epis Julianus indignus Toletanae cathedrae episcopus.
Diem illum clara redemptorum omnium exceptione perspicuum, quo praesenti anno pariter in urbe regia positi passionis Dominicae festum festivo cordium (0454A)ardore suscepimus, quis recolendum dignis valeat affectibus explicare? Illo tunc actum est, ut congrua tantae festivitatis silentia expetentes, remotiorem secreti locum intraremus. Illic divinae passionis compluendi imbribus, discretis ambo stratibus lectulorum excipimur, ubi dum aeternae lucis spiculo communius tangeremur, sacra lectio in manibus sumpta est. Lectum est in diurno silentio. Dominicae tunc passionis secreta, congestis Evangeliorum (0455A)concordiis, scrutabamur. At ubi ventum est ad quemdam lectionis desiderabilem locum, quem nunc recordari non valeo, concutimur, gemimus, suspiramus. Sublime quoddam jubilum in nostris mentibus nascitur, et subito in quamdam contemplationis arcem pertrahimur. Obortae lacrymae conatum lectionis avertunt, communis moeror rejicit librum, et solius mutuae collationis fecundari munere opperitur. Quis ibi divinus sapor nostros animos attigerit, quae supernae charitatis dulcedo mentibus mortalium se illapsa diffuderit, quis aut scriptis explicet, aut relatu condignae vocis sufficiat explicare? Eras enim tunc (fateor, mi domine et frater sanctissime) podagrici doloris contortionibus tabidus, sed multo amplius spe divinae contemplationis erectus. Credo (0455B)quod tunc omnis tibi dolor corporei cruciatus fugerit, cum divinum illud inter nos coepit colloquium agitari. Ibi tunc plenissime sensi quam bonum sit et quam jucundum habitare fratres in unum (Psalm. CXXXII, 1); quando illud sancti Spiritus unguentum quod a Deo capite nostro in oram vestimenti ejus (quae nos forsitan tunc eramus) descenderat, magnae necessariaeque perquisitionis nos accensione lustrabat. His ergo ferculorum dapibus invitati, coepimus inter nos quaerere quomodo se habeant animae defunctorum ante illam ultimam corporum resurrectionem, sicque collatione mutua nosceremus, quid futuri post hanc vitam essemus: ut vivaciter et veraciter de hoc negotio cogitantes, tanto certius praesentia fugeremus, quanto futura perscrutantes nosceremus (0455C)avidius.
Ortae ergo ex hoc negotio quaedam quaestiunculae sunt, quae diversitate sui non leniter animos nostros attigerunt. Sed de his optimam solutionem vel definitionem sensus brevitate non valentes colligere, erectus est nostrorum pariter animus, ut quidquid nobis de hac re in quaestionem venisset, stylo percurrente annotari deberet; sicque quidquid ex hoc ipso respondendum ratio posceret, quidve catholicorum magistrorum sensu definitum existeret, memoria sacrae lectionis nobis exprimeret: nec librorum revolutione continua, sed vivae vocis id ageretur recordationis industria. Tunc ego, ni fallor, urgentibus vobis, accito notario, capitula de praemissis quaestiunculis eodem die in praesentia vestri, quanta potui (0455D)brevitate, collegi. Sed in divinis rebus impatiens, ut assolet, tuae sanctitatis animus, tenuitatis meae (0456A)vires suavissimo familiaritatis imperio coegit, et individuae societatis praecepto constrinxit, ut haec ipsa, quae superius in quaestionem venerant, et quae digesta titulorum nobis jam formatione placebant, mox ut datum mihi divinitus otium persensissem, et uno tota et brevi volumine complicanda congererem, et quid ex hoc majorum auctoritas senserit, appositis eorum sententiis demonstrarem; ut jam in perquisitione talium quaestionum, numerositas librorum quaerenti animae laboriosa non esset, sed multiplicem lectoris sitim haec collecta brevitas satiaret. Insuper quoque definitum est a nobis, alternae charitatis commercio, ut de resurrectione ultima corporum, quantae possent causae vel quaestiunculae memoriae nostrae se recolendae ingerere, simili titulorum (0456B)stylo renotanda curarem. Extra hos ergo duos libros illud quoque socio moestificati cordis affectu fieri censuimus, ut his duobus praecedentibus libellis, primus liber conderetur de hujus corporis morte, qui titulorum simili distinctione conformatus praecederet, et legentis animum immoderato mortis metu perterritum, spe coelestium erigeret gaudiorum; sicque post depositionem vel receptionem corporis hujus, quis et quantus sit sanctis animabus aeternae beatitudinis fructus, sequentium librorum haberetur renotatione expressus. Haec igitur tota illa tunc desiderabili die acta vel definita mecum ipse cognoscis.
At modo, quia bellica profectio gloriosi principis ab urbe regia turbulentos cuneos populorum secum (0456C)abegit, quo credo actum esse, ut salum mentis nostrae post turbines placidis aurarum flatibus inciperet reserenari; et tui praecepti et mei promissi recordari me contigit. Egi ergo, etsi non ut debui, saltem ut potui, quae promisi. Primum librum de origine humanae mortis; secundum, quomodo se animae defunctorum ante resurrectionem corporum habeant; tertium de ipsa resurrectione conformans. Quod totum sub uno volumine in tribus libris fore constituens, hoc principaliter huic vocabulum libro dedimus, ut ex meliore et majore parte Προγνωστίκων futuri saeculi appellatur. In quo tamen non mea, sed majorum exempla doctrinamque reperies; et tamen si alicubi parum aliquid vox mea insonuit, non aliud quam quod in eorum libris legisse me memini, proprio (0456D)stylo conscripsi. Sed et ibi si qua forsitan aliter quam dicenda sunt dixi, aut aliter quam formanda (0457A)erant, temerator apposui, charitas quae omnia suffert et tolerat, confitenti mihi ignoscat: idque apud animum tuae sanctitatis obtineat, ut quod imbecillitatis nostrae sensus minus docte formavit, prudentiae vestrae supplementum corrigat, elucidet et exornet: atque hoc prae caeteris a Domino obtentu precum obtineat, ut quidquid in hoc opere male cautus forsan delictorum contraxi, abolere jubeat commercium illud pii sanguinis Jesu Christi et Salvatoris nostri. Hoc igitur opus, non ad hoc tantum mihi formare perplacuit, ut quasi incognita legentibus demonstrarem, cum multos non dubitarem harum rerum scientiam multiplicium librorum voluminibus didicisse; sed potius, ut sub uno collecta futororum ratio mentes mortalium eo vehementius tangeret, (0457B)quo sine labore hic posita perlegisset, et eo compuncta mens redderetur ad tempus, quo facillime hic illi cibus occurrisset oblatus. Haec ergo librorum formatio ordinata, pro notitia collecta sufficiat, ut in hoc speculo noster sese animus recognoscat. Nam si id quod futuri sumus, sedula meditatione ruminaverimus, credo, quod aut raro aut nunquam peccabimus. Sic enim scriptum est: Fili, in omnibus operibus tuis memorare novissima tua, et in aeternum non peccabis (Eccli. VII, 40). His igitur peractis, quae recordationis causa praemissa sunt, id precor, id expeto, ut librorum haec oblata formatio, sive placens, sive displicens sit, aut censurae vestrae stylo meliorem sui subeat palmam, aut judicii vestri debeat publicari sententia.
IDALII RESPONSIO. (0457C) Sanctissimo, et mihi prae caeteris peculiari domino Juliano Toletanae primae sedis episcopo, Idalius Barcinonensis sedis episcopus.
Recordatione peccaminum meorum pavidus, et memoria ingentium criminum usquequaque perterritus, putaveram divinas aures in meis penitus obduratas fuisse clamoribus, cum promissionis vestrae minime perciperem opus. Et licet hujuscemodi causa nunc diversis perturbationibus agitatus, nunc etiam optatae opportunitatis eventu privatus, aut (ut assolet) oblivione detentus, suggestionibus meis valefactionem alternans, sanctitudini vestrae intulerim minime preces; fretus tamen Salvatoris et Redemptoris nostri oraculo, quo discipulos sacravit, dicendo: Si duo ex (0457D)vobis consenserint super terram, de omni re quamcunque petierint, fiet illis a Patre meo qui in coelis est (Matth. XVIII, 19); vestrae quoque promissionis fiducia uberrime fretus, fixum corde tenebam, quod neque veritas mentiri ullatenus posset, neque veritatis cultor atque discipulus mendaciis deserviret. Exspectabam ergo sanctitudinis vestrae promissum, (0458A)spem magnam repositam habens in Domino Jesu Christo: orabam tamen, etsi non quotidie, certe saepe, ut idem qui ubique praesens est, cordi nostro inspirator adesset, et votis nostris effectum tandem praestaret.
Nunc ergo, quia Dominus memor fuit mei, et votorum meorum me compotem fecit, gaudio os meum et linguam exsultatione replevit, cum et vos perfectione sancti operis cumulavit, et me laboris vestri effectu ditavit. Dicam ergo illi cum exsultatione mentis Prophetae sui verbis: Benedictus Deus, benedictus Dominus, de die in diem (Psal. LXVII, 20). Adveniens namque quidam Judaeus, nomine Restitutus, quasi brutum, ut ita dixerim, animal, materiam lumini congruentem deportans, librum quem studiosa (0458B)brevitate, non solum ex antiquorum sanctorumque Patrum sententiis, verumetiam, inspirante et docente Christo, labore ac studio proprio consummare, et nostrae ineptiae sanctitudinis vestrae prudentia mittere procuravit, gemellis manibus obtulit.
Quem aviditate noscendi rapiens potius quam accipiens, citissime pandi, titulumque contra suspiciens, miratum me esse fateor, cur tanti et tam praeclari mercimonii causa tam infido, et a cultu fidei alieno, vestra sanctitas crediderit bajulo. Sed illico illa ratione imbutus, qua thesaurus fictilibus vasis committitur, praefato Judaeo cur ea quae acceperat, illaesa detulerit, prius potius quam vobis, gratias egi, considerans ne forsitan immutatione dextrae Altissimi ageretis, ut is qui caduca mercimonia vectare (0458C)solitus erat, divinis aeternisque mysteriis pararetur. Intellexi tamen in hac parte sancti et artificiosi cordis vestri humilitatem, quae omne quod in dictis vestris venustum, nitens, et purum existit, cum gratiarum actione referendo ad Deum, cujus vobis munere venit, ingens et optimum reddit; vanam vero gloriam respuendo, eo idipsum abjectum videntium obtutibus ostendere nititur, quo viliori gerulo hoc idem credidisse cernitur.
Inspecto igitur praescripti codicis discussoque vocabulo, nullum penitus aliud reperire valui nomen eidem operi congruentius, nisi quod ipse in principio sui voluminis gestare videtur. Appellatur enim Prognosticon futuri saeculi, quod Latine praescientia futuri saeculi dici non incongrue potest. In quo quidem (0458D)quamlibet primus liber quadam ex parte peccantibus asperitatem metumque incutere videatur; duo tamen subsequentes libri maxima fiducia christicolarum relevant corda ob spem futurae resurrectionis, et regni, quod se fidelibus Christus daturum promisit. Reliquum vero totius codicis corpus legendo transcurrens, reperi illud quod Jesus Christus (0459A)Dominus in Evangelio loquitur: Omnis scriba doctus in regno coelorum similis est homini patrifamilias, qui profert de thesauro suo vetera et nova (Matth. XIII, 52). Evidenter enim et dubia effugata, et obscura in lucem producta sunt, cum et antiquorum Patrum decreta, et novae brevitatis indicia artificii vestri fructuoso labore ad medium sunt deducta. Manet ergo ex illorum sententia veritas, ex vestro autem labore nova et verissima brevitas.
Quidquid igitur veraciter illi, caste, et sobrie in Dei causis senserunt, est tibi commune cum illis, ad cujus notitiam doctrina Domini hoc ipsum deduxit. Vestrae tamen sollicitudini tantumdem applaudit, quod curiositate instante, illorum sententias in unum collectas, pigris et torpentibus contiguo (0459B)relatu manifeste aperuit. Propter quod licet illi ministraverint donante Christo materiam, vestro tamen operi totius laboris astipulabitur summa. Nam et aurum quamlibet originis ac naturae suae obtineat splendorem, cum per formas aut etiam figurarum varietates perite deducitur decenterque politur, artificis ingenium non immerito praedicatur. Hujus rei exemplo permotus, ingenii efficaciam, quam divina cordi vestro intulit gratia, insigneque studium, quo vos in causis Christi desudasse cognosco, attollere laudibus procurarem, aut quia ego nequeo, alios praedicare praecarer, nisi quia id ipsum vobis displicere soleat, conscius essem. Restat ergo faciam quod vestrae sanctitas desiderat animae.
Refert itaque mea pusillitas, imo mecum Ecclesiae (0459C)universitas, ad cujus notitiam insignia operis vestri deduxit nostra tenuitas, immensae et ineffabili Trinitati, non quantas debet, sed quantas valet gratiarum copias, quia in fine temporum aut pene (ut verius dixerim) in consummatione mundi, effudit in corde beatitudinis vestrae donum gratiae suae simul et studium operis sancti, deditque in ore vestro directum et bene sonantem sermonem, quo et delinquentium corda terrendo sonaret, et bonis operibus deditos, in sanctis actibus confirmandos, igni coelesti affatim animaret.
Oramus deinde majestatis supernae profusissimam pietatem, ut in praesulatu Ecclesiae suae ad illuminationem fidelium annos vitae vestrae protelando conservet: et ita donum gratiarum suarum, quod cordi (0459D)vestro diffudit, exuberare concedat, ut catholicam plebem studiosis operibus doctrinisque sanctimoniae vestrae, bonorum omnium compotem reddat, proque laboris vestri sancta instantia, post longissima vitae hujus spatia, remissis iniquitatibus, tectisque peccatis, cum sanctis et electis suis coelestia vobis ad possidendum regna concedat.
EJUSDEM JULIANI ORATIO AD DEUM. (0460A) Desertum Idumaeae caecus et morbidus possessor inhabitans, clamo ad te, Fili David, miserere mei. Patriam enim meam aeternam Jerusalem quaero, cives ejus contemplari desidero; sed quibus ductoribus illuc transeam, non invenio. Tu ergo qui temetipsum dignatus es ostendere viam, porrige mihi manum tuam, qua illuc non jam caecus, sed videns, sine aliquo latrocinantium impedimento perveniam. Tu enim solus, et talis es via, quae latronem non habet. Ecce anxium cor meum, pro reditu patriae illius diu tibi suspirans, immensa futurorum cura distenditur: cupiens, ut antequam illuceatur, hic jam futurae illius beatitudinis gaudia contempletur. (0460B)Quaerens enim, quis defunctorum animas fructus post mortem corporis hujus maneat, quae etiam glorificatio post receptionem corporum eos attingat, pro modulo virium mearum, ac quantum ex disputatione majorum dignoscere potui, quaedam in hoc opere causarum instrumenta curavi colligere. Sed haec quoque, quantum potest dici a mortalibus, dicta sunt; non tamen omnia dici potuerunt, quae futura esse necesse est, quia inscrutabiles sunt semitae judiciorum tuorum. Ego tamen in illius patriae sinum, de qua tanta dicuntur, cupiens evolare, peto ut per te, qui via es, gradiar, in te, qui es veritas, non offendam, ad te, qui es vita, perveniam. A te ergo, qui summae felicitatis es via, nullis casibus dividar, nullis rerum impedimentis (0460C)abrumpar; sed in te gradiens, latronem moriturus non patiar, mortuus accusatorem non perferam. Angelicis morientem me excubiis protege; evocatum ad te, extenso pietatis gremio consolare, ut ad te sine confusione veniens, videam quae bona sunt in Jerusalem. Jam jam, Domine, satis est, quod hucusque peccatorum tenebris fuscatus, non interii. Unde ut et hoc ipsum, quod mihi vel fratribus meis ad remedium praeparo, ne offensibile fiat in aliquo, te obsecro, te peto, per gloriosum illud sacri sanguinis tui commercium, et crucis tuae invictum, et venerabile signum, ut non pro his velut temerarius arguar, non ut erroneus contabescam, non cum illis puniar judicandus, qui magna de corde suo, non de spiritu tuo, loquuntur. Ecce habes, mi Domine, me (0460D)pauperem tuum mendicantem et pulsantem, nec superbe nescita definientem, sed humiliter, quae scienda sunt, agnoscere cupientem. Ciba ergo me, Domine, de omnibus promissis gratiae tuae, quae hic etsi attingi non possunt, perfici tamen vera fidei firmitate creduntur; ut gaudium illud quod nullo hominum (0461A)stylo valet comprehendi, quod oculos non vidit, et in cor hominis non ascendit, dones mihi misero et (0462A)hic feliciter praestolari, et illic pleniori rerum evidentia contueri.
INCIPIT PROGNOSTICON S. JULIANI LIBER PRIMUS. DE ORIGINE HUMANAE MORTIS. CAPUT PRIMUM. Quomodo primum mors in mundum intraverit. (0461B) Peccato primi hominis actum esse, ut mors in mundum intraret, Paulus apostolus docet: Per unum hominem, ait, peccatum intravit in mundum, et per peccatum mors, et ita in omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccaverunt (Rom. V, 12.)
CAPUT II. Quod Deus immortales angelos creaverit, peccantibus autem hominibus mortem sit comminatus. Mors in hominibus de peccati propagine venit. Non enim eodem modo, quo angelos condiderat Deus, ita et homines condidisse credendus est; ut etiamsi peccassent, mori omnino non possent. Sed ita conditus est homo, ut perfunctus obedientiae munere, (0461C)sine interventu mortis, angelica eum immortalitas sequeretur, aeternitasque beata; inobedientem autem, mors plecteret justissima. Unde eosdem primos homines peccatores videmus ita fuisse morte mulctatos, ut etiam quidquid ex eorum stirpe esset exortum, eadem poena teneretur obnoxium; non enim aliud ex his, quam quod ipsi fuerant, rasceretur. Pro magnitudine quippe illius reatus naturam damnatio mutavit in pejus, ut quod poenaliter praecessit in peccantibus primis hominibus, etiam naturaliter sequeretur in nascentibus caeteris.
CAPUT III. De qualitate primi hominis , vel de poena mortis, qua post peccatum juste damnatus sit. Primus homo ea naturae qualitate creatus est, ut (0461D)immortalitatis et mortis admodum capax, nec sic immortalis fieret, ut etiamsi peccaret, mori non posset; nec ita mortalis, ut si noluisset peccare, morti succumberet. Arbitrii quoque libertate donatus (0462B)est, ut jure aut beatus esset qui noluisset peccare cum posset, aut miser, qui cum potuisset peccatum vitare, non aliqua necessitate, sed propria voluntate peccasset. Et quia nec recte factum, nec peccatum dici potest sine alicujus custodia vel desertione praecepti, in paradiso praeceptum constitutus accepit, ut qui posse non mori, et posse mori habuit in natura, aut exsecutione praecepti vitalis probatus obediens, sic fieret immortalis, ut mori ultra non posset; aut praevaricatione ejus deprehensus inobediens, sic inciperet esse mortalis, ut mortem vitare non posset. Haec mihi videtur causa, qua primus homo praeceptum accepit: et justa poena esse, quae peccanti merito suae praevaricationis accessit.
CAPUT IV. Unde dicta sit mors. (0462C) Mors dicta est, quod sit amara, vel a morsu primi hominis appellata. Nam cum primus humani generis parens lignum vetitum per inobedientiam contigit, per morsum mortem incurrit.
CAPUT V. Tria esse genera mortis. Et sciendum quod tria sunt genera mortis, id est, acerba, immatura, naturalis. Acerba infantum, immatura juvenum, naturalis senum.
CAPUT VI. Quam aspera sit mors carnis, et quod plerumque molestiam ejus non sentiant morientes. Quod attinet ad corporis mortem, id est, separationem (0462D)animae a corpore, cum eam patiuntur qui morientes appellantur, nulli bona est. Habet enim asperum sensum, et contra naturam vis ipsa, qua utrumque divellitur quod fuerat in vivente conjunctum (0463A)atque consertum, tandiu moratur, donec omnis necetur et adimatur sensus, qui ex ipso inerat animae carnisque complexu; quando tantam molestiam nonnunquam unus ictus corporis, vel animae raptus intercipit, nec eam sentiri praeveniente celeritate permittit.
CAPUT VII. Quod plerumque contingat, ut per asperam mortem liberetur anima a peccatis. Quidquid illud est in morientibus, quod cum gravi sensu adimit sensum, pie fideliterque toleratum, auget meritum patientiae, non aufert vocabulum poenae. Ita cum ex hominis primi perpetuata propagine proculdubio sit mors poena nascentis, tamen si pro pietate justitiaque perpendatur, fit gloria renascentis. (0463B)Et cum sit mors peccati retributio, aliquando impetrat, ut nihil retribuatur peccato. Ita ex hoc beatus Gregorius dicit: « Scriptum est: Justus qua morte praeventus fuerit, anima ejus in refrigerio erit (Sap. IV, 7). Electi ergo qui ad perpetuam vitam tendunt, quid eis obest, si ad modicum dure moriuntur? est enim nonnunquam fortasse eorum culpa, licet minima, quae in eadem debeat morte resecari. Nam vir Dei contra Samariam missus, quia per inobedientiam in itinere comedit, hunc leo in eodem itinere occidit. Sed statim illic scriptum est, quia stetit leo juxta asinum, et non comedit de cadavere ejus (III Reg. XIII, 28). Ex qua re ostenditur, quod peccatum inobedientiae in ipsa fuerit morte laxatum, quia idem leo qui viventem praesumpserat (0463C)occidere, occisum non praesumit attingere. Qui enim occidendi ausum habuit, de cadavere occisi comedendi licentiam non accepit (Greg. Dial. lib. IV, cap. 24). » Unde ita esse credendum est, quod plerumque de culpis minimis ipse solus pavor egredientes justorum animas purget. Nam in ipso exitu vitae animae electorum nimio terrentur metu, incertae utrum ad praemium, an ad supplicium transeant. Quidam autem electi in fine suo purgantur a quibusdam levibus peccatis; quidam vero in ipso suo fine hilarescunt, aeternorum contemplatione bonorum.
CAPUT VIII. Quod mors bonum aliquod non sit , et tamen bonis bona sit. (0463D)Mors, qua separatur corpus ab anima, est plerumque bonis bona; quia per eam pertransitur ad immortalitatem futuram. Non quia mors bonum aliquod facta est, quae antea malum fuit, sed tantam Deus fidei praestitit gratiam, ut mors, quam constat esse (0464A)vitae contrariam, instrumentum fieret, per quod transiretur ad vitam.
CAPUT IX. Contra eos qui dicunt, si in baptismo peccatum primi hominis solvitur, quare mors baptizatos homines subsequitur ? Quos movet, cur mortem homines patiantur, quorum per gratiam baptismi reatus absolvitur, intendant. Qui enim haec dicunt, solent argutis propositionibus dicere: Mors quae in primum hominem venit, de malo inobedientiae accidit, et ideo pro originali illo peccato mortis unicuique conditio impertitur. Nos autem quorum originale peccatum in baptismate solvitur, cur mortis hujus supplicio teneamur? His objectionibus ratio probata respondet. (0464B)Sic enim de his doctor egregius Augustinus loquitur, dicens: « Ad hoc relinquitur animae experimentum separationis a corpore, quamvis ablato jam criminis nexu, quoniam si regenerationis sacramentum continuo sequeretur immortalitas corporum, ipsa fides enervaretur, quae tunc est fides, quando exspectatur in spe, quod in re non videtur (S. Aug. lib. II de Peccat. merit. et remis., cap. 31 et 32). »
Fidei autem robore atque certamine, in majoribus duntaxat aetatibus, etiam mortis fuerat timor superandus: quod in sanctis martyribus maxime emicuit. Cujus profecto certaminis esset nulla victoria, nulla gloria, quia nec ipsum omnino esset certamen, si post lavacrum regenerationis jam sancti non possent mortem perpeti corporalem. Cum parvulis autem (0464C)baptizandis, qui non ad baptismum propter Christi gratiam, sed propterea potius currerent, ne a corpore solverentur, atque ita non invisibili praemio probaretur fides: sed jam nec fideles essent, confestim sui operis quaerendo et sumendo mercedem. Nunc vero majore et mirabiliore gratia Salvatoris, in usum justitiae peccati poena conversa est. De hoc quoque ita Julianus Pomerius ait: « Ideo regenerati hinc ad aeternam beatitudinem transire sine carnis morte non possunt, quia non praesentis est vitae, sed futurae omne bonum, quod in eis sacramenta, quibus regenerantur, efficiunt. Et utique, si spe salvi fiunt quicunque salvantur, et spes non temporalis vitae, sed aeternae est, non spe aliqua salvarentur regenerati (0464D)in Christo, si non ad aeternam beatitudinem consequendam, quae non videtur, cui militat spes, sed propter hanc visibilem vitam sine termino possidendam, viderentur velle in Christo renasci: atque ita nec fideles essent, in quibus nulla esset invisibilium (0465A)fides, et ad bona invisibilia promerenda tepidi redderentur vitae hujus temporalis amatores. »
CAPUT X. Quod praesto sint angeli, quando homines moriuntur. Cum, imminente morte, animae a corpore separantur, angelos ibi adesse fatendum est, qui exeuntes a corporibus animas justorum suscipiant, et piorum receptaculis introducant. Unde cum in Evangelio mentio divitis et Lazari pauperis ageretur, sic scriptum est: Contigit mori inopem illum, et deferri ab angelis in sinum Abrahae (Luc. XVI, 22). Qua sententia verissime confirmamur, quod in separatione sanctarum animarum, et egressu a corpore, angelorum semper habeantur excubiae.
Nam et sanctus Augustinus ex illa opinione disserens, (0465B)qua voluit ostendere, si sciant mortui quid agant vivi, hoc quoque in disputatione praedictae quaestionis interserens, ait: « Nisi enim essent angeli, qui possent interesse vivorum et mortuorum locis, non dixisset Dominus Jesus: Contigit autem inopem illum mori, et efferri ab angelis in sinum Abrahae. Nunc ergo hic, nunc ibi esse potuerunt, qui hinc illuc, quem Dominus voluit, abstulerunt » (Aug., De cura gerenda p. mort., cap. 15). Item idem doctor in libris de Trinitate sic dicit: « Quicunque de die in diem proficiendo renovatur in agnitione Dei, justitiaque ac sanctitate veritatis, transfert amorem de temporalibus ad aeterna. In quo profectu et accessu, tenentem mediatoris fidem cum dies vitae hujus ultimus quemque compererit, perducendus (0465C)ad Deum quem coluit, et ab eo perficiendus, excipietur ab angelis sanctis, incorruptibile corpus in fine saeculi non ad poenam, sed ad gloriam recepturus. »
CAPUT XI. De timore mortis corporeae. Mortem carnis omnis homo timet, et mortem animae pauci. Pro morte carnis, quae sine dubio quandoque ventura est, omnes curant ne veniat: inde est quod laborant. Laborat, ne moriatur, homo moriturus, et non laborat, ne peccet, homo in aeternum victurus. Et cum laborat ne moriatur, sine causa laborat. Id enim agit, ut multum mors differatur, non ut evadatur. Si autem peccare nolit, (0465D)non laboravit, et vivet in aeternum. O si possemus excitare homines, et cum ipsis pariter excitari, ut tales essemus amatores vitae permanentis, quales sumus vitae fugientis! Quid non facit homo sub mortis periculo constitutus? Gladio impendente cervicibus, prodiderunt homines quidquid sibi, unde (0466A)viverent, reservabant. Quis non continuo prodidit ne percuteretur, et post proditionem fortasse percussus est? Quis non continuo, ut viveret, prodere voluit unde viveret, eligens vitam mendicantem, quam celerem mortem? Cui dictum est, naviga ne moriaris, et distulit? Cui dictum est, labora ne moriaris, et piger fuit? Levia Deus jubet, ut in aeternum vivamus, et obedire negligimus. Non tibi dicit Deus: perde quidquid habes, ut vivas exiguo tempore in labore sollicitus; sed: da pauperi unde habes, ut vivas semper sine labore securus. Accusant nos amatores vitae temporalis, quam nec cum volunt, nec quandiu volunt, habent. Et nos invicem non accusamus, tam pigri, tam tepidi ad capescendam vitam aeternam, quam si voluerimus, habebimus: cum habuerimus, (0466B)non amittemus. Hanc autem mortem quam timemus, etiamsi noluerimus, habebimus.
CAPUT XII. De differentia timoris, quare unusquisque exploret, utrum tolerabilius sit plura genera mortium vivendo formidare, an unam ex his, quae contigerit, sustinere. « Quid interest, ait beatissimus Augustinus, quo mortis genere vita ista finiatur, quando ille cui finitur, iterum mori non cogitur? Cum autem unicuique mortalium sub quotidianis vitae hujus casibus innumerabiles mortes quodammodo comminentur, quandiu incertum est quaenam earum ventura sit, quaero utrum satius sit, unam perpeti moriendo, an omnes timere vivendo. Nam nec ignoro, quam citius eligatur diu vivere sub timore tot mortium, quam semel (0466C)moriendo, nullam deinceps formidare. Sed aliud est quod carnis sensus infirmiter pavidus refugit, aliud quod mentis ratio diligenter enucleata convincit. Mala mors putanda non est, quam bona vita praecesserit. Neque enim facit malam mortem, nisi quod sequitur mortem. Non itaque multum curandum est eis qui necessario morituri sunt, quid accidat ut moriantur, sed moriendo quo ire cogantur. Cum igitur Christiani noverint, longe meliorem mortem religiosi pauperis fuisse inter lingentium canum linguas, quam impii divitis in purpura et bysso, horrenda illa genera mortium quid mortuis obfuerunt qui bene vixerunt? » (De Civ. Dei cap. 11.) Quid est ista mors? Relictio corporis, depositio sarcinae gravis: sed si alia sarcina (0466D)non portetur, qua homo in gehennam praecipitetur. De ipsa ergo morte Dominus dicit: Mortem non videbit in aeternum, qui sermonem meum servaverit (Joan. VIII, 51). Non expavescamus istam mortem, sed illam timeamus quae gravior est. Quod autem est gravius, multi perverse timendo istam, inciderunt in illam. (0467A)Dictum aliquibus est: « Adorate idola: quod si non feceritis, interficiemini, aut quemadmodum ille Nabuchodonosor dixit: Si non feceritis, mittemini in caminum ignis ardentis (Dan. III, 15). Multi timuerunt, et adoraverunt, nolentes mori, et mortui sunt: timendo mortem quae non evaditur, inciderunt in mortem, quam evadere feliciter possent, si istam quae non evaditur infeliciter non timerent. » Natus homo es, moriturus es. Quo ibis ut non moriaris? Quid facies ut non moriaris? Ut Dominus tuus necessitate te moriturum consolaretur, voluntate mori dignatus est. Quando vides Christum mortuum, dedignaris mori? Ergo moriturus es; quo evadas hoc, non habes; hodie sit, cras sit, futurum est: debitum est reddendum. Quid ergo agit homo fugiens, timens, occultans (0467B)se, ne inveniatur ab inimico? Nunquid agit ut non moriatur? non, sed ut serius paulo moriatur: non accipit debiti securitatem, sed praestolationem. Quamtumlibet diu differatur, veniet tamen quod differtur. Illam mortem timeamus secundam, quae istam carnis mortem excipit primam. Servemus ergo sermonem Dei in fide, perventuri ad speciem, cum acceperimus plenissimam libertatem. De patribus enim olim mortuis tale Dominus responsum Judaeis dedit, dicens: Ego sum Deus Abraham, et Deus Isaac, et Deus Jacob. Non est Deus mortuorum, sed vivorum (Matth. XXII, 32). Si ergo illi vivunt, laboremus sic vivere, ut cum illis vivere mereamur, cum mortui fuerimus; hoc enim illud est, quod Dominus dicit: Qui credit in me, etiamsi mortuus fuerit, vivet (Joan. (0467C)XII, 25); id est, qui credit in me, etiamsi mortuus fuerit ad tempus in carne, vivit in anima, donec resurgat et caro, nunquam postea moritura.
CAPUT XIII. De non timenda Christianis morte corporis, propterea quod justus ex fide vivit. Ut ait ex hoc doctor et martyr beatus Cyprianus. « Ejus est mortem timere, qui ad Christum non vult ire; ejus est ad Christum nolle ire, qui se non credit cum Christo incipere regnare. Scriptum est enim: Justus autem ex fide vivit (Rom. I, 17). Si justus es, et ex fide vivis, si vere in Deum credis, cur non cum Christo futurus, et de Domini pollicitatione securus, quod ad Christum vocaris, (0468A)amplecteris, et quod diabolo careas, gratularis? Simeon denique ille justus, qui vere justus fuit, qui fide plena Dei praecepta servavit, cum ei divinitus responsum fuisset quod non ante moreretur quam Christum Domini videret, et Christus infans in templum cum matre venisset, agnovit in spiritu natum esse Christum, de quo sibi fuerat ante praedictum. Quo viso, scivit se cito esse moriturum. Laetus itaque de morte jam proxima, et de vicina accersione securus, accepit in manus puerum, et benedicens Deum, exclamavit et dixit: Nunc dimittis, Domine, servum tuum in pace, secundum verbum tuum: quia viderunt oculi mei salutare tuum (Luc. II, 25-30). Probans scilicet atque contestans tunc esse servis Dei pacem, tunc liberam, tunc tranquillam quietem, (0468B)quando de istius mundi turbinibus extracti, sedis et securitatis aeternae portum petimus, quando exfuncta vita hac, morte ad immortalitatem venimus. Illa est enim pax nostra, illa fida tranquillitas, illa stabilis et firma et perpetua securitas » (Lib. de Mortalitate, p. 229, edit. Paris. 1726).
CAPUT XIV. Quibus ex causis timor mortis humanae valet temperari; et ut diem mortis potius amplecti quam timere debeamus; et quod magnus illic charorum numerus nos exspectet. Praedictus doctor ait: « Regnum Dei, fratres charissimi, esse coepit in proximo: praemium vitae, et gaudium salutis aeternae, et perpetua laetitia, et possessio (0468C)paradisi nuper amissa, mundo transeunte, jam veniunt. Jam terrenis coelestia, et magna parvis, et caducis coelestia succedunt. Quis hic anxietatis et sollicitudinis locus est? Quis inter haec trepidus et moestus est, nisi cui spes et fides deest? » (S. Cypr, Lib. de Mort.) Item idem doctor post aliqua: « Quid aliud in mundo quam pugna adversus diabolum quotidie geritur, quam adversus jacula ejus et tela conflictationibus assiduis dimicatur? Cum avaritia nobis, cum impudicitia, cum ira, cum ambitione congressio est; cum carnalibus vitiis, cum illecebris saecularibus assidua et molesta luctatio est. Obsessa mens hominis, et undique diaboli infestatione vallata, vix occurrit singulis, vix resistit. Si avaritia prostrata (0469A)est, exsurgit libido; si libido compressa est, succedit ambitio; si ambitio contempta est, ira exasperat, inflat superbia, vinolentia invitat, invidia concordiam rumpit, amicitiam zelus abscindit. Cogeris maledicere, quod divina lex prohibet; compelleris jurare, quod non licet. Tot persecutiones animus quotidie patitur, tot periculis pectus urgetur; et delectat hic inter diaboli gladios diu stare, cum magis concupiscendum sit et optandum, ad Christum subveniente velocius morte transire: ipso instruente et dicente nobis: Amen amen dico vobis, quoniam plorabitis et flebitis vos, saeculum autem gaudebit: vos tristes eritis, sed tristitia vestra in laetitiam veniet (Joan. XVI, 20). Quis non tristitia carere optet? Quis non ad laetitiam venire festinet? Quando autem in laetitiam veniet (0469B)nostra tristitia, Dominus ipse denuo declarat dicens: Iterum autem videbo vos, et gaudebit cor vestrum, et gaudium vestrum nemo tollet a vobis (Ibid., 22). Cum ergo Christum videre, gaudere sit, nec possit esse gaudium nostrum, nisi quis viderit Christum; quae caecitas animi, quaeve dementia est, amare pressuras, et poenas, et lacrymas mundi, et non festinare potius ad gaudium quod nunquam possit auferri? Hoc autem fit, quia fides deest, quia nemo credit vera esse quae Deus promittit, qui verax est, cujus sermo credentibus aeternus et firmus est. Si tibi vir gravis et laudabilis aliquid polliceretur, haberes pollicenti fidem, nec te falli aut decipi ab eo crederes, quem stare in sermonibus atque actibus suis scires. Deus tecum loquitur, et tu mente incredula (0469C)perfidus fluctuas? Deus de hoc mundo recedenti aeternitatem pollicetur, et dubitas? Hoc est omnino Deum non nosse, hoc est Christum credendi magistrum peccato incredulitatis offendere, hoc est in Ecclesia constitutum, fidem in domo fidei non habere. Quantum prosit exire de hoc saeculo, Christus ipse salutis atque utilitatis nostrae magister ostendit; qui, cum discipuli ejus conturbarentur, quod se jam diceret recessurum, locutus est ad eos dicens: Si me diligeretis, gauderetis, quoniam vado ad Patrem (Joan. XIV, 28): docens et ostendens, cum chari quos diligimus de saeculo exeunt, gaudendum esse potius quam dolendum. Cujus rei memor beatus Paulus apostolus in Epistola sua ponit, et dicit: Mihi vivere Christus (0469D)est, et mori lucrum (Ad Philip. I, 21): lucrum maximum deputans, jam saeculi laqueis non teneri, jam nullis concupiscentiis et vitiis carnis obnoxium fieri, exemptum pressuris urgentibus, et venenatis diaboli faucibus liberatum, ad laetitiam salutis aeternae Christo vocante proficisci.
« Si igitur in Christo credimus, fidem verbis ejus habeamus, et non morituri in aeternum, ad Christum cum quo victuri et regnaturi sumus, laeta securitate veniamus. Quod interim morimur, ad immortalitatem (0470A)morte transgredimur. Nec potest vita aeterna succedere, nisi hinc contigerit exire: non est exitus iste, sed transitus, et temporali itinere decurso ad aeterna transgressus. Quis non ad meliora festinet? Quis non immutari et reformari ad Christi speciem, et ad coelestis gratiae dignitatem citius exoptet? (S. Cypr., lib. de Mort.) »
Item: « Venturus ad Christi sedem, et ad regnorum coelestium claritatem, lugere non debet et plangere, sed potius secundum pollicitationem Domini, secundum fidem veram, in sua profectione ac translatione gaudere (Ibid.). »
Item: « Ejus est in mundo diu manere velle, quem mundus oblectat, quem saeculum blandiens atque decipiens, illecebris terrenae voluptatis invitat. Porro (0470B)cum mundus oderit Christianum, quid amas eum qui te odit, et non magis sequeris Christum qui te redemit et diligit (Ibid.)? »
Item: « Mente integra, fide firma, virtute mentis robusta, parati ad omnem voluntatem Dei simus: pavore mortalitatis excluso, immortalitatem, quae sequitur, cogitemus. Hoc nos ostendamus esse, quod credimus, ut nec charorum lugeamus excessum, et cum accersionis propriae dies venerit, incunctanter et libenter ad Dominum, ipso vocante, perveniamus. Quod cum semper faciendum fuerit Dei servis, nunc fieri multo magis debet, corruente jam mundo, et malorum infestantium turbinibus obsesso: ut qui cernimus coepisse jam gravia, et scimus imminere graviora, lucrum maximum deputemus, si istinc velocius (0470C)recedamus. Si in habitaculo tuo parietes vetustate nutarent, tecta desuper tremerent, domus jam fatigata, jam lassa, aedificiis senectute labentibus, ruinam proximam minaretur, nonne omni celeritate migrares? Si navigante te, turbida et procellosa tempestas, fluctibus violentius excitatis, pronuntiaret futura naufragia, nonne portum velociter peteres? Mundus ecce nutat et labitur, et ruinam sui non senectute rerum, sed fine testatur: et tu non Deo gratias agis? non tibi gratularis quod exitu maturiore subtractus, ruinis et naufragiis et plagis imminentibus exueris? »
Item: « Amplectamur diem, qui assignat singulos domicilio suo: qui nos istinc ereptos, et laqueis saecularibus (0470D)exutos, paradiso restituit et regno. Quis non peregre constitutus properet in patriam regredi? Quis non ad suos navigare festinans, ventum prosperum cupidius exoptaret, ut velociter liceret charos amplecti? Patriam nostram paradisum deputemus, parentes jam patriarchas habere coepimus. Quid non properamus et currimus, ut patriam nostram videre, et parentes nostros salutare possimus? Magnus illic nos charorum exspectat numerus, parentum, fratrum, filiorum, frequens nos et copiosa turba (0471A)desiderat: jam de sua incolumitate secura, adhuc de nostra salute sollicita. Ad eorum conspectum et complexum venire, quanta et illis et nobis in commune laetitia est? Qualis illic coelestium regnorum voluptas sine timore moriendi, et cum aeternitate vivendi quam summa et perpetua felicitas? Illic est apostolorum gloriosus chorus, illic prophetarum exsultantium numerus, illic martyrum innumerabilis populus. Ad hos avida cupiditate properemus, ut cum ipsis cito esse possimus, ut cito ad Christum provenire contingat, optemus. Hanc cogitationem nostram Deus videat, hoc propositum mentis et fidei Christus aspiciat, daturus eis claritatis suae ampliora praemia, quorum circa se fuerint desideria majora. »
CAPUT XV. Quam contraria sit Dominicae orationi nostra voluntas, quando et quotidie ut fiat voluntas Dei oramus, et transire ad eum insistente mortis metu nolumus, cum exemplo cujusdam fratris, cui timenti exire de saeculo, increpans apparuit Christus. (0471B) De his praedicti doctoris sententia haec est. Dicit enim: « Meminisse debemus voluntatem nos non nostram, sed Dei facere debere, secundum quod nos Dominus quotidie jussit orare. Quam praeposterum est, quam perversum, ut cum voluntatem Dei fieri postulemus, quando evocat nos et accersit de hoc mundo Deus, non statim voluntatis ejus imperio pareamus? Obnitimur et reluctamur, et pervicacium more servorum ad conspectum Domini cum tristitia et moerore perducimur, exeuntes istinc necessitatis vinculo, non obsequio voluntatis; et volumus ab eo (0471C)praemiis coelestibus honorari, ad quem venimus inviti? Quid ergo oramus et petimus, ut adveniat regnum coelorum, si terrena captivitas delectat? Quid precibus frequenter iteratis, rogamus et poscimus, ut acceleret dies regni, si majora desideria et vota potiora sunt, servire istic diabolo, quam regnare cum Christo? Denique ut manifestius divinae providentiae indicia clarescerent, quod Dominus praescius futurorum suis consulat ad salutem; cum quidam de collegis et consacerdotibus nostris, infirmitate jam defessus, et de appropinquante morte sollicitus, commeatum sibi precaretur, astitit deprecanti, et jam pene morienti juvenis, honore et majestate venerabilis, statu excelsus, et clarus aspectu, et quem assistentem (0471D)sibi vix posset humanus aspectus oculis carnalibus intueri, nisi quod talem videre jam poterat de saeculo recessurus. Ad quem ille non sine quadam animi et vocis indignitate infremuit, et dixit: Pati timetis, exire non vultis: quid faciam vobis? (0472A)Increpantis vox est et monentis, qui de profectione sollicito, de accersione securo, non consentit ad praesens desiderio, sed consulit in futuro » (S. Cypr., De Mort.).
CAPUT XVI. Ne desperatione frangamur, cum imminente morte turbamur. Solent quidam dicere: Nunquid animus Christiani etiam morte imminente debet turbari? Qui enim haec dicunt, accipiant congruum sibi responsum. Firmi quidem sunt Christiani, si qui sunt, qui nequaquam morte imminente turbantur: sed nunquid Christo firmiores? Quis hoc insanissimus dixerit? Quid est ergo quod ille turbatus est, nisi quia infirmos in suo corpore, hoc est, in sua Ecclesia, suae (0472B)infirmitatis similitudine consolatus est? ut si qui suorum adhuc morte imminente turbantur, ipsum intueantur, nec hoc ipso se putent reprobos, et pejore desperationis morte absorbeantur? Quantum itaque bonum de participatione divinitatis ejus exspectare et sperare debemus, cujus nos et perturbatio tranquillat, et infirmitas firmat?
Nam et beatus Petrus apostolus, dicente sibi Domino: Cum senueris, extendes manus tuas, et alius te cinget, et ducet quo tu non vis (Joan. XXI, 18), quid aliud nisi solutus a corpore volebat esse cum Christo? Sed si fieri posset, sublata mortis molestia, vitam concupiscebat aeternam: ad quam mortis molestiam nolens ductus est, et reliquit hunc infirmitatis affectum. Quod nemo vult mori, adeo usque (0472C)naturale est, ut hoc ipsi beato Petro nec senectus auferre potuerit: cui dictum est, cum senueris, ducendus es quo non vis. Ac proinde quantacunque sit molestia mortis, debet eam vincere vis amoris, quo amatur ille, qui, cum sit vita nostra, etiam mortem voluit perferre pro nobis. Nam si nulla esset mortis vel parva molestia, non esset tam magna martyrum gloria.
CAPUT XVII. Quod orationi in fine insistere debemus, et commendare nos fratrum precibus. Cum extrema debiti finis imminet hora, oratio nos debet juvare continua. Si enim ad ignota vel longe posita loca in hoc mundo transire disponimus, modo nos fratrum orationibus commendamus, modo nos (0472D)ipsos in ipso profectionis articulo continua lacrymarum inundatione perfundimus, precantes a Domino, ut placidis itinerum gressibus properemus. Et si haec tam studiose, manente adhuc complexu corporis et animae, inter cognita saeculi agimus, (0473A)quanto studiosius in fine nostro facere debemus, cum ad illam regionem transitum facimus, ubi peracta separatione corporis ab anima, tam incogniti pervenimus, ut nulla nobis hic dum vivimus cognitio maneat, utrum nos post mortem beata vita recipiat, an rapiamur exeuntes de corpore ad tormenta? Nam quia et diabolus extrema vitae nostrae suis laqueis innectere nititur, si in ipso exitu piis fratrum precibus, et sedulis psalmodiae officiis muniamur, longe ille semper repellitur, nec audet se nociturum divinis castris ingerere, ubi audit nomen Domini per ora concinentium fideliter resonare. Quosdam enim legimus in hora exitus sui, ab assistente diabolo, et insidiante, fraternis precibus et psalmodiae frequentia liberatos. Unde non est dubium, quia cum pii (0473B)fideles et verissimi Christiani ex hoc saeculo transeunt, si sedula et frequens fratrum adjuverit oratio, non eos audeat contingere malignorum spirituum cruenta incursio.
CAPUT XVIII. Quod conditiones sepulturae, et curationes funerum debite fidelibus impendantur. « Licet curatio funeris et conditio sepulturae seu pompa exsequiarum, magis sint vivorum solatia, quam subsidia mortuorum; non tamen contemnenda nec abjicienda sunt corpora defunctorum, maximeque justorum atque fidelium, quibus tanquam organis et vasis ad omnia bona opera sanctus usus est Spiritus. Si enim paterna vestis et annulus, ac si quid hujusmodi, in tantum posteris charus est, in (0473C)quantum erga parentes major affectus est; quanto magis nullo modo ipsa spernenda sunt corpora, quae utique tanto cunjunctius atque familiarius, quam quaelibet indumenta, gestamus » (S. Aug., de Cura pro mort., cap. 3, et de Civit. lib. I, cap. 13). Ac proinde quidquid humano corpori impenditur, non est praesidium salutis, sed humanitatis officium, secundum affectum, quo nemo unquam carnem suam odio habet. Unde oportet, ut qui potest, pro carne proximi curam gerat, cum ille inde recesserit qui gerebat. Et si haec faciunt qui carnis resurrectionem non credunt, quanto magis debent facere qui credunt, ut corpori mortuo, sed tamen quandoque resurrecturo et in aeternitate mansuro, impensum (0473D)hujusmodi officium sit etiam quodammodo ejusdem fidei testimonium. « Nam et antiquorum justorum funera, officiosa pietate curata sunt, et exsequiae celebratae, et sepultura provisa ( Genes. ult. ). Ipsi quoque dum viverent de sepeliendis, vel etiam transferendis suis corporibus mandaverunt filiis (Genes. XLVII, 30). Et Tobias sepeliendo mortuos, Dominum promeruisse, teste angelo, commendatur (Tob. XII, 12). Ipse quoque Dominus die tertia resurrecturus, (0474A)religiosae mulieris opus bonum praedicat, praedicandumque commendat, quod unguentum pretiosum super membra ejus effuderit, atque hoc ad eum sepeliendum fecerit (Matth., XXVI, 1). Et laudabiliter commemorantur in Evangelio, qui corpus ejus de cruce acceptum, diligenter atque honorifice tegendum sepeliendumque curarunt (Matth. XXVII, 59, 60). Verum istae auctoritates non hoc admonent, quod insit ullus cadaveribus sensus; sed ad Dei providentiam, cui placent etiam talia pietatis officia, mortuorum quoque corpora pertinere significant, propter resurrectionis fidem astruendam » (S. Aug., ubi supra).
CAPUT XIX. Utrum prosit defunctis, si corpora eorum in ecclesiis tumulentur. (0474B) Cum quisque apud memorias martyrum sepelitur, hoc tantum prodest defuncto, ut commendans eum is, qui superstes est, martyrum patrocinio, affectus pro eo supplicationis augeatur. Cum ergo recolit animus, ubi sepultum sit charissimi corpus, et occurrit animo locus nomine martyris venerabilis, eidem martyri animam dilectam commendat recordantis et precantis affectus. Qui tamen affectus cum defunctis a fidelibus charissimis exhibetur, eis prodesse non dubium est, qui cum in corpore viverent, talia sibi post hanc vitam prodesse meruerunt (S. Aug., De Cura pro mort., c. 4).
CAPUT XX. Quod multum prosit mortuo in ecclesia tumulato fides, qua creditur, martyris apud quem conditur, patrocinio adjuvari. (0474C) Plerique fidelium cum fidei praecedentis affectu, aut sua, aut suorum corpora apud memorias martyrum praecipiunt tumulari, non puto infructuosum esse quod creditur, aut inane, quod fideliter de divino auxilio speratur; tantum si non sint hujusmodi, qui in ecclesiis sepeliuntur, insolubiles culpae, quae eos non sinant, etiam oblatis Deo sacrificiis, adjuvari post mortem. Ac proinde si fides illa habere meritum creditur, qua quisque implorator pro defuncto suo in locis martyrum tumulato deprecatur ; quanto magis illa fides spei suae fructum consequitur, quae in vivente adhuc remediabilem (0474D)sui cadaveris providet locum? Etenim sanctus Augustinus inquirenti de hac quaestione Paulino episcopo sic respondit: « Cum fidelis mater fidelis filii corpus desideravit in basilicam martyris poni, siquidem credidit ejus animam meritis martyris adjuvari, hoc quod ita credidit, supplicatio fuit, et haec profuit, si quid profuit. Et quod ad idem sepulcrum recurrit animo, et filium precibus magis magisque commendat, adjuvat defuncti spiritum, non (0475A)mortui corporis locus, sed ex loci memoria vivus matris affectus. Simul enim et quis, et cui commendatus sit, non utique infructuose religiosam mentem rogantis attingit. » (S. Aug., De Cura pro mort. c. 5). Haec sanctissimi Augustini verba sunt, quibus creditur non esse fidem illorum vacuam, qui pie viventes, suorum cadavera in memoriis martyrum praecipiunt tumulanda: licet multis aliis rationibus, et majorum didicerimus exemplis, quod illi damnabiliter in ecclesia tumulentur, qui usque in finem suum sceleratissime vivunt. Nam meritum, per quod illis ista prosint, si nullum comparatum est in hac vita, frustra quaeritur post hanc vitam. Ut enim hoc, quod impenditur, possit eis prodesse post corpus, in ea (0475B)vita est acquisitum, quam quisque gessit in corpore.
CAPUT XXI. De oblationibus quae pro fidelibus defunctis offeruntur. (0476A) In Machabaeorum libris legimus oblatum pro mortuis sacrificium (II Machab. XII, 43). Sed etsi nusquam in Scripturis veteribus omnino legeretur, non parvipendenda esset universae ecclesiae, quae in hac consuetudine claret, auctoritas: ubi in precibus sacerdotis, quae Domino Deo ad ejus altare funduntur, locum suum habet etiam commendatio mortuorum. Cum enim sacrificium Deo pro spiritibus defunctorum offertur, pro valde bonis gratiarum actiones sunt, pro non valde bonis propitiationes sunt, pro valde malis, etiamsi nulla sint adjumenta mortuorum, quaelescunque tamen sunt consolationes viventium. (0476B)Quibus tamen prosunt, aut ad hoc prosunt, ut plena sit remissio, aut certe ut tolerabilior sit ipsa damnatio .
LIBER SECUNDUS. Quomodo se animae defunctorum habeant ante resurrectionem corporum. CAPUT PRIMUM. De differentia paradisorum. (0475B) (0475C)Unus est terrenus paradisus, ubi primorum hominum vita corporaliter exstitit: alter vero coelestis, ubi animae beatorum, statim ut a corpore exeunt, transferuntur, atque digna felicitate laetantes, exspectant receptionem corporum suorum. De hoc paradiso Julianus Pomerius ait: « Hinc quoque videntur animae justorum duci, vel ire in paradisum recedentes a corpore, quo se raptum dicit Apostolus, mente profecto, non corpore. » Item idem post aliquanta dicit: « Satis est dictum de paradiso coelesti, et quod in eo sanctae animae statim de suis corporibus exeuntes, Deo donante, mittantur. Quod ita debere credi, Dominus noster Jesus Christus sua auctoritate firmavit, ubi latroni dicendo, Hodie mecum eris in paradiso (Luc. XXIII, 43), sine ulla ambiguitate probavit, quod beatas animas suis exutas (0475D)corporibus paradisus coelestis sine ullo intervallo temporis suscipiat. »
CAPUT II. Ubi sit paradisus, in quo beatorum animae exutae corporibus requiescunt. Legimus in beato Augustino, cum verba illa Apostoli enucleatissime definiret, quibus se idem Apostolus in tertium coelum raptum fuisse commemorat (II Cor. XII, 2), quod in tertio coelo sit paradisus, in (0476B)quo fuerit Apostolus raptus, et ubi beatorum animae locantur exutae corporibus: definiens idem doctor, (0476C)primum coelum esse corporeum, secundum spiritale, tertium mentale, in quod mentis ascenditur contemplatione, ita asserens: « Si primum coelum recte accipimus hoc omne corporeum, quidquid est super aquas et terram. Secundum autem in similitudine corporali quod ipsum cernitur, sicut illud, unde animalibus plenus in exstasi Petro discus ille submissus est (Act. X, 10, 11). Tertium vero quod mente conspicitur, ita secretum et remotum et omnino arreptum a sensibus carnis atque mundatum, ut ea quae in illo sunt, et ipsam Dei substantiam, Verbumque Deum per quem facta sunt omnia, in charitate sancti Spiritus ineffabiliter valeat videre et audire, non incongruenter arbitramur et illuc esse Apostolum raptum, et ibi paradisum fortassis esse omnibus meliorem, et si dici oporteat, paradisum (0476D)paradisorum » (S. Aug., De Gen. ad litt. lib. XII, c. 34).
CAPUT III. Quid significet sinus Abrahae, in quo beatorum animae recipiuntur. Sinum Abrahae requiem patris, vel secretum patris, sive etiam paradisum significare, multiplicium doctorum sententiis definitum esse non ambigo, cum inter caeteros Ambrosius, Augustinus, atque Gregorius (0477A)tanti patriarchae sinum nihil aliud significasse elegantius docuerint.
CAPUT IV. De differentia infernorum. De discretione infernorum in beati Augustini tractatibus legisse me memini: ubi duo inferna esse manifestius dicit, ut unus infernus supra terram, alter vero sub terra infernus esse accipiatur, secundum vocem Psalmistae Deo confitentis: Eruisti animam meam ex inferno inferiori (Psal. LXXXV, 13). Nam propter duo ista inferna missus est Filius Dei, undique liberans. Ad hunc infernum missus est nascendo, ad illum moriendo. Et haec quidem dicens: « Infernum, ait, fratres, nec ego expertus (0477B)sum adhuc, nec vos, et fortasse alia via erit, et per infernum non erit: incerta sunt haec. Verum quia dicit Scriptura, cui contradici non potest: Eruisti animam meam ex inferno inferiori, intelligimus tanquam duo inferna esse, superius et inferius. Nam unde infernus inferior, nisi quia est et superior (S. Aug., Enarr. in psal. LXXXV, v. 13, n. 17). » Item aliam opinionem idem doctor sanctissimus ponit, dicens quod apud ipsos inferos sit aliqua pars inferior, ubi dives ille immaniter torquebatur, et aliqua pars superioris inferni, in quo Abraham cum Lazaro laetabatur, ubi etiam omnes sancti ante adventum Christi habiti sunt. Sic enim praedictus doctor ait: « Fortassis apud inferos est aliqua pars inferior, quo truduntur impii qui plurimum peccaverunt. (0477C)Etenim apud inferos utrum in locis quibusdam jam fuisset Abraham, non satis possumus definire. Nondum enim venerat Christus ad infernum, ut erueret inde omnium sanctorum praecedentium animas, et tamen Abraham in requie ibi erat. Et quidem dives cum torqueretur apud inferos, cum videret Abraham, levavit oculos. Non enim posset levatis oculis videre, nisi ille esset superius, et ille inferius. Et quid ei respondit Abraham, cum diceret: Pater Abraham, mitte Lazarum ut intingat digitum suum in aquam, et stillet in linguam meam, quoniam crucior in hac flamma? Fili, memento, ait, quia percepisti bona in vita tua, et Lazarus mala: Nunc autem hic requiescit, tu autem torqueris (Luc. XVI, 24, 25). Et super haec ait: Inter nos et vos chaos (0477D)magnum firmatum est, ut nec nos possimus ire ad vos, nec inde aliquis venire ad nos (Ibid., 26). » (S. Aug., ubi supra, n. 18). Haec ergo fortasse sunt duo inferna, quorum in uno quieverunt animae sanctorum, in altero torquentur animae impiorum.
CAPUT V. Unde dictus sit infernus. (0478A) Infernus dictus est eo quod infra sit. Sicut enim secundum corpus, si ponderis sui ordinem teneant, inferiora sunt omnia graviora, ita secundum spiritum inferiora sunt omnia tristiora. Unde et in Graeca lingua origo nominis, quo appellantur inferi, pro eo quod nihil sub se habeant, resonare perhibetur (S. Aug., De Gen. ad litt. lib. XII, cap. 33, n. 66).
CAPUT VI. Quales sint inferi, vel si sint corporei. « Est quaedam, ut ait beatissimus Augustinus, inferorum substantia, sed eam spiritalem esse arbitror, non corporalem. Nec audiendi sunt, qui affirmant inferos in hac vita explicari, nec esse post mortem. (0478B)Viderint enim quemadmodum poetica figmenta interpretentur: nos ab auctoritate divinarum Scripturarum, quibus solis de hac re fides habenda est, recedere non debemus » (S. Aug., ubi supra, n. 62).
CAPUT VII. Qua ratione inferi sub terris esse credantur. « Unde sub terris inferi esse credantur, si corporalia loca non sint, aut unde inferi appellentur, si sub terris non sunt (ut ait S. Augustinus) merito quaeritur. » Unde sic idem doctor ait: « Ideo sub terris inferi dicuntur, vel creduntur, quia congruenter in spiritu, per illam corporalium rerum similitudinem sic demonstrantur, ut cum defunctorum animae inferis dignae, carnis amore peccaverunt, hoc per illas corporalium rerum similitudines exhibeatur, (0478C)quod ipsi carni mortuae solet exhiberi, ut sub terra recondatur (S. Aug., ibid., n. 66). »
CAPUT VIII. Quod animae beatorum statim ut a corpore exeunt, ad Christum in coelum vadunt. De his interroganti Petro beatum Gregorium ita legimus respondisse: « Hoc neque de omnibus justis fateri possumus, neque de omnibus negare. Nam sunt quorumdam justorum animae, quae a coelesti regno quibusdam adhuc mansionibus differuntur: in quo dilationis damno quid aliud innuitur, nisi quia de perfecta justitia aliquid minus habuerunt? Et tamen luce clarius constat, quia perfectorum justorum animae, mox ut hujus carnis claustra exeunt, in coelestibus sedibus recipiuntur. Quod et ipsa (0478D)Veritas per se obtestatur dicens: Ubicunque fuerit corpus, illuc congregabuntur et aquilae (Matth. XXIV, 28); quia ubi Redemptor ipse est corpore, illuc procul dubio colliguntur et animae justorum. Et Paulus dissolvi desiderat, et esse cum Christo (Philip. I, 23). Qui ergo Christum in coelo esse non dubitat, nec (0479A)Pauli animam in coelo esse negat. Qui etiam de solutione sui corporis atque inhabitatione coelestis patriae dicit (II Cor. V, 1): Scimus quia si terrestris domus nostra hujus habitationis dissolvatur, quod aedificationem habemus ex Deo, domum non manufactam, aeternam in coelis » (S. Greg., Dial. lib. IV, c. 25).
CAPUT IX. Quod nunc animae defunctorum in quibusdam receptaculis teneantur. « Tempus quod inter hominis mortem et ultimam resurrectionem interpositum est, animae abditis receptaculis continentur, sicut unaquaeque digna est, vel requie vel aerumna, pro eo quod sortita est in carne vivens » (S. Aug., Ench. c. 109).
CAPUT X. Quod animae, quae aliquid minus de perfecta sanctitate habuerint, exeuntes de corpore, non statim collocentur in coelestibus regnis. (0479B) Julianus Pomerius dicit: « Spiritus illi qui nec tam perfectae sanctitatis hinc exeunt, ut ire in paradisum statim post depositionem suorum corporum possint, nec tam criminose ac damnabiliter vivunt, aut ita in suis criminibus perseverant, ut cum diabolo et angelis ejus damnari mereantur, Ecclesia hic pro eis efficaciter supplicante, poenis medicinabilibus expiati, corpora sua cum beata immortalitate recipient, ac regni coelestis facti participes, in eo sine ullo defectu suae beatitudinis permanebunt » (Jul. Pom., Dial. de animae nat., lib. VIII).
CAPUT XI. Quod ante resurrectionem corporum non sic videatur Deus a sanctis spiritibus defunctorum, sicut post resurrectionem videbitur: et qualiter nunc defunctorum animae corpora sua desiderent recipere. (0479C) Ait ex hoc beatissimus Augustinus: « Si quidem movet, quid opus sit spiritibus defunctorum corpora sua in resurrectione recipere, si potest eis etiam sine corporibus summa illa beatitudo praeberi, difficilior quidem quaestio est, quam ut possit perfecte hoc sermone definiri. Sed tamen minime dubitandum est, ereptam hominis a carnis sensibus mentem, et post mortem ipsa carne deposita, transcensis etiam similitudinibus corporalium rerum, non sic videre posse incommutabilem substantiam, sicut sancti angeli vident, sive alia latentiore causa, sive ideo (0479D)quia inest ei quidam appetitus naturalis corpus administrandi, quo appetitu retardatur, ne tota devotione pergat in illud summum coelum, quandiu non subest corpus, cujus administratione appetitus ille conquiescit. Porro autem si tale sit corpus, cujus sit gravis et difficilis administratio, sicut haec caro quae (0480A)corrumpitur et aggravat animam (Sap. IX, 15), de propagine corruptionis existens, multo magis avertitur mens ab illa visione summi coeli. Unde abripienda necessario erat ab ejusdem carnis sensibus ut ei, quomodo possit capere illud, ostenderetur. Proinde cum hoc corpus, non jam animale, sed per futuram commutationem receperit spiritale, angelis adaequata, perfectum habebit naturae suae modum, obediens et imperans, vivificata et vivificans, tam ineffabili facilitate, ut sit gloriae, quod sarcinae fuit » (S. Aug., De Gen. ad litt. lib. XII, cap. 35).
CAPUT XII. Quod post descensum Christi ad inferos, animae electorum non locis illis tenentur, ubi patriarcharum animae tentae sunt, sed statim eant ad coelum. (0480B)Antiqui patres usque ad adventum Domini, quamlibet juxte vixerint, ducti ad regnum non sunt, nisi ille descenderet, qui paradisi claustra hominibus sua morte aperiret. Nam utique eos post peractam justitiam, etsi tranquilla, tamen inferni claustra tenebant. Post mediatoris autem adventum in hoc mundo viventes, ut ait beatus Gregorius, ad regnum ducimur mox ut de corpore eximus, et illud sine mora percipimus, quod antiqui patres cum maxima percipere dilatione meruerunt.
CAPUT XIII. Quod sicut animae sanctorum post transitum ad coelum vadunt, ita peccatorum animae in infernum trudantur. (0480C)Si esse sanctorum animas in coelo attestatione sacri eloquii credimus, oportet ut et iniquorum animas in inferno esse per omnia credamus; quia ex retributione aeternae justitiae ex qua justi gloriantur, necesse est ut et injusti per omnia crucientur. Nam sicut electos beatitudo glorificat, ita credi necesse est, quod a die exitus sui ignis reprobos exurat.
CAPUT XIV. Quod hi qui semel fuerint in infernum projecti, ibidem erunt in perpetuum permansuri. In Salomonis libro scriptum est: Lignum in quocunque loco ceciderit, sive ad austrum sive ad aquilonem, ibi erit (Eccle. II, 3): scilicet quia cum (0480D)humani casus tempore, sive sanctus sive malignus spiritus egredientem animam a claustris carnis acceperit, in aeternum secum sine ulla permutatione retinebit, ut nec exaltata ad supplicium proruat, nec mersa aeternis suppliciis ad remedium ereptionis ascendat.
CAPUT XV. Quod non sit anima privata sensibus suis post mortem corporis. (0481A) In Cassiani voluminibus legimus (Joan. Cass., collat. 1, cap. 14, post. med.) quod non sint otiosae post separationem hujus corporis animae, neque nihil sentiant, cum dives ille in inferno cruciari se in flamma ad Lazarum pauperem clamet (Luc. XVI, 24): et illud quod de cruce Dominus ad latronem dixit: Hodie mecum eris in paradiso (Luc. XXIII, 43). Quod illi nequaquam Dominus promisisset, si ejus animam nosset post separationem carnis vel privandam sensu, vel in nihilum resolvendam. Non enim caro ejus in paradiso, sed anima erat ingressura cum Christo. Quibus dictis, ut idem doctor ait, manifeste (0481B)probatur animas defunctorum non solum suis sensibus non privari, sed nec istis quidem affectibus, id est, spe atque tristitia, gaudio atque metu carere, et ex eis quae sibi in illo generali examine reservantur, quiddam eas jam incipere praegustare. Nec secundam opinionem quorumdam infidelium, in nihilum eos resolvi post hujus vitae excessum, sed vivacius subsistere, Deique laudibus intentius inhaerere . . . Nonne ultra omnes ineptias, non dico fatuitatem, sed insaniam esse, vel leviter suspicari, illam pretiosiorem hominis portionem, in qua etiam imago Dei, secundum beatum Apostolum, ac similitudo consistit (I Cor. XI; Coloss. III, 10), deposita hac qua retunditur in praesenti sarcina corporali, insensibilem fieri, quae omnem (0481C)vim rationis in se continens, etiam ipsam mutam atque insensibilem carnis substantiam participatione sui facit esse sensibilem? Cum utique consequens sit, et hoc rationis ipsius ordo contineat, ut exuta mens ista carnali pinguedine, intellectuales virtutes suas in melius reparet, et puriores eas et subtiliores recipiat potius quam amittat. In tantum hoc quod dicimus beatus Apostolus verum esse cognoscit, ut etiam optet ab hac carne discedere, ut separatione ejus enixius valeat Domino copulari, dicens: Desiderium habeo dissolvi, et cum Christo esse: multo enim melius (Philipp. I, 23). Quoniam dum sumus in corpore, peregrinamur a Domino, et idcirco audemus, et bonam voluntatem habemus, (0481D)magis peregrinari a corpore, et praesentes esse ad Dominum; propter quod contendimus sive praesentes, sive absentes placere illi (II Cor. V, 6, 8, 9). Commorationem scilicet animae, quae in hac carne est, peregrinationem a Domino atque absentiam a (0482A)Christo esse pronuntians, ejusque ab hac carne separationem atque discessum, praesentiam ad Christum, tota credulitate confitens.
CAPUT XVI. Quod anima similitudinem corporis habeat, et in eadem corporali similitudine requiem sentiat perferatque tormenta. De anima humana, quod similitudinem corporis habeat, ista est sententia egregii doctoris Augustini. Ait enim: « Profiteor animam habere posse similitudinem corporis, et corporalium omnino membrorum: hoc quisquis negat, potest negare animam esse quae in somnis videt, vel ambulare se vel sedere, vel huc atque illuc gressu vel etiam volatu ferri, quod sine quadam corporali similitudine non (0482B)fit. Proinde si hanc similitudinem etiam apud inferos gerit, non corporalem, sed corpori similem, ita etiam recte in locis non corporalibus, sed corporalium similibus, sive in requie sive in doloribus est » (S. Aug., De Gen. ad litt. lib. XII, cap. 33).
CAPUT XVII. An anima, cum incorporea sit, igne credatur corporeo cruciari. Si viventis hominis incorporeus spiritus tenetur in corpore, cur non post mortem, cum incorporeus sit spiritus, etiam corporeo igne teneatur? Teneri autem per ignem spiritum dicimus, ut in tormento ignis sit videndo atque sentiendo. Ignem namque eo ipso quod videt, patitur, et quia cremare se aspicit, crematur. Sicque fit, ut res corporea incorpoream (0482C)exurat, dum ex igne visibili ardor ac dolor invisibilis trahitur, ut mens incorporea per ignem corporeum etiam corporea flamma crucietur. Quamvis colligere ex dictis evangelicis possumus, quia incendium anima non solum videndo, sed etiam experiendo patiatur. Veritatis enim voce, dives mortuus in inferno dicitur sepultus. Cujus anima quia in igne teneatur, insinuat, qui Abraham deprecatur, dicens: Mitte Lazarum, ut intingat extremum digiti sui in aquam, ut refrigeret linguam meam; quia crucior in hac flamma (Luc. XVI, 24). Dum ergo peccatorem divitem damnatum in ignibus perhibet, quisnam sapiens reproborum animas teneri ignibus neget?
CAPUT XVIII. Quod unus sit gehennae ignis, et non uno modo cruciet peccatores. (0482D) Unus quidem est gehennae ignis, sed non uno modo omnes cruciat peccatores. Uniuscujusque enim (0483A)quantum exigit culpa, tantum illic sentietur et poenae. Nam sicut in hoc mundo multi sub uno sole consistunt, nec tamen ejusdem solis ardorem aequaliter sentiunt, quia alius plus aestuat, alius vero minus ; ita illic in uno igne non unus est modus incendii, quia quod hic diversitas corporum, hoc agit illic diversitas peccatorum, ut et ignem non dissimilem habeant, et tamen eosdem singulos dissimiliter exurat.
CAPUT XIX. Quod post mortem purgatorius ignis esse credatur. Purgatorium ignem post mortem esse, multorum tractatorum cognovimus sententiis evidenter definitum. Inter quos Augustinus doctor egregius, licet eum in hac vita fidelibus accidere posse testetur, (0483B)tamen et post mortem definit eum quibusdam esse futurum, contestans quod ignis ille purgatorius, qui nunc a quibusdam contemnitur et parvus putatur, multo gravior existat, quam quidquid homo potest pati in hac vita (Aug., Enarr. in psal. XXXVII, n. 3). Gregorius quoque de hoc purgatorio igne sic dicit: « Pro quibusdam levibus culpis ante judicium purgatorius ignis esse credendus est pro eo quod Veritas dicit, quia si quis in Spiritum sanctum blasphemiam dixerit, neque in hoc saeculo neque in futuro remittetur ei (Matth. XII, 32). In qua sententia datur intelligi, quasdam culpas in hoc saeculo, quasdam vero relaxari in futuro » (S. Greg., Dial. lib. IV, cap. 39). Quod enim de uno negatur, consequens intellectus patet quia de quibusdam conceditur. Sed (0483C)tamen, ut dixi, hoc de parvis minimisque peccatis fieri posse credendum est, sicut est assiduus otiosus sermo, immoderatus risus, vel peccatum curae rei familiaris, quae vix sine culpa vel ab ipsis agitur, qui culpam qualiter declinare debeant, sciunt, aut non in gravibus rebus error ignorantiae, quae cuncta etiam post mortem gravant, si adhuc in hac vita positis minime fuerint relaxata. Namque cum Paulus dicat Chirstum esse fundamentum, atque subjungat: Si quis aedificat supra fundamentum hoc, aurum, argentum, lapides pretiosos, ligna, fenum, stipulam, . . . uniuscujusque opus quale sit, ignis probabit. Si cujus opus manserit, quod superaedificavit, mercedem accipiet: si cujus opus arserit, detrimentum (0483D)patietur; ipse autem salvus erit, sic tamen, quasi per ignem (I Cor. III, 12, 13, 14, 15). Quamvis hoc de igne tribulationis nobis in hac vita adhibito possit intelligi, tamen si quis hoc de igne futurae purgationis accipiat, pensandum summopere est, quia illum dixit per ignem quidem posse salvari, non qui super hoc fundamentum aes, ferrum, plumbum aedificat, id est, peccata majora, et idcirco duriora, atque tunc jam insolubilia; sed lignum, fenum, stipulam, id est, peccata minima, atque (0484A)levissima, quae ignis facile consumat. Hoc tamen sciendum est, quia illic saltem de minimis quisque nihil purgationis obtinebit, nisi bonis hoc actibus in hac adhuc vita positus, ut illic obtineat, promereatur.
CAPUT XX. Quod alius sit ignis purgatorius, quo plerique salvandi esse creduntur, alius ille, in quo impii, Christo judicante, mergendi sunt. Beato Augustino distinguente cognoscimus (Enarr. 2 in psal. XXIX, n. 2), quod alter sit ille ignis futurus, de quo impiis Christo judicante dicendum est: Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum (Matth. XXV, 41); alter iste, qui purgatorius proprie appellatur, propter eos qui per eum salvi fiunt. Per illum enim qui futurus est impiis, nullus salvabitur, (0484B)quia juxta quod scriptum est: Ibunt hi in supplicium aeternum (Ibid., 46). Per istum autem ignem qui probat et purgat, salvatio manifesta promittitur. Nam juxta quod praedictus doctor ait: Si autem ignem illum loco isto voluerimus accipere, de quo Dominus dicit sinistris: Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum, ut in eis etiam isti esse credantur, qui aedificant super fundamentum hoc ligna, fenum, stipulam, eosque ex illo igne post tempus pro malis meritis impertitum liberet boni operis fundamentum; quid arbitramur dextros, quibus dicetur: Venite, benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum (Ibid., 34), nisi eos qui aedificant super fundamentum hoc, aurum, argentum, lapides pretiosos? Sed in illum ignem de quo dictum est, Sic tamen quasi (0484C)per ignem (I Cor. III, 15), si hoc modo intelligatur, utrique mittendi sunt, et dextri scilicet, et sinistri. Utrique quippe illo igne probandi sunt, de quo dictum est: Dies Domini declarabit, quia in igne revelabitur, et uniuscujusque opus quale sit, ignis probabit (I Cor. III, 13). Si ergo utrumque probabit ignis, ut si cujus opus manserit, id est, non fuerit igne consumptum quod superaedificavit, mercedem accipiet, si cujus opus arserit, detrimentum patietur; profecto non est aeternus ille ignis. In illum enim soli sinistri novissima et perpetua damnatione mittentur, iste autem ignis solos dextros probat. Sed alios eorum sic probat, ut aedificium, quod super Christum fundamentum ab eis invenerit esse constructum, (0484D)non exurat neque consumat; alios autem aliter, id est, ut quod superaedificaverunt, ardeat, damnumque patiatur, salvi autem fiant; quoniam Christum in fundamento stabiliter positum praecellenti charitate tenuerunt. Si autem salvi fiunt, profecto ad dexteram stabunt, et cum caeteris audient: Venite, benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum (Matth. XXV, 34). Non ad sinistram, ubi erunt qui salvandi non erunt, et ideo audient: Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum (0485A)(Matth. XXV, 41). Nemo quippe ab illo igne salvabitur, quia in supplicium aeternum omnes illi ibunt, ubi vermis eorum non moritur, et ignis eorum non exstinguitur (Marc. IX, 45).
CAPUT XXI. Quod ignem purgatorium non post ultimum judicium, sed ante perferant animae. De poenis purgatoriis, quod ante illud ultimum judicium fiant, sanctus Augustinus definitam ponens sententiam ait: « Nos quidem in hac mortali vita poenas quasdam purgatorias esse confitemur; . . . sed temporales poenas alii in hac vita tantum, alii post mortem, alii tunc, et nunc. Verumtamen ante illud judicium severissimum novissimumque patiuntur; non autem omnes venient in sempiternas (0485B)poenas, quae post illud ultimum judicium sunt futurae, qui post mortem sustinent temporales. Nam quibusdam quod in isto non remittitur, remittetur in futuro saeculo, id est, ne futuri saeculi aeterno supplicio puniantur » (Aug. de Civit. Dei, lib. XXI, cap. 13). Nam quomodo quibus peccatum in isto saeculo remittitur, in futuro aeterno supplicio puniantur? Unde et post aliquanta idem doctor: « Quisquis igitur, ait, poenas cupit evadere sempiternas, non solum baptizetur, verumetiam justificetur in Christo, ac sic vere transeat a diabolo ad Christum. Purgatorias autem poenas nullus futuras opinetur, nisi ante illud ultimum tremendumque judicium (Ibid., cap. 16). Tanti ergo doctoris confirmati sententia fatemur, quod purgatorius hic ignis ante ultimum (0485C)judicium fiat, et ignem illum, in quo omnes impii, Christo judicante, mergendi sunt, antecedat.
CAPUT XXII. Utrum hi qui in purgatorio igne salvandi sunt, usque ad tempus resurrectionis, an infra cruciari credantur. Puto quod sicut non omnes reprobi qui in aeternum ignem damnandi sunt, una eademque supplicii qualitate ardebunt, sic omnes qui per graves purgatorias poenas salvi esse creduntur, non uno eodemque spatio temporis cruciatus spirituum sustinebunt: ut quod in reprobis discretione poenarum, hoc in istis qui per ignem salvandi sunt, mensura temporis agitetur. Sed tanto illis minus vel majus (0485D)ignis purgatorii extendetur supplicium, quanto hic minus vel amplius bona temporalia dilexerunt: juxta illud quod beatus Augustinus in suis libris de poenis purgatoriis agens, inter caetera sic dicit: « Tale etiam aliquid post hanc vitam fieri incredibile non est, et utrum ita sit quaeri potest, et aut inveniri, aut latere nonnullos fidelium per ignem purgatorium quanto magis minusve bona pereuntia dilexerunt, (0486A)tanto tardius citiusve salvari. Non tamen tales de quibus dictum est, quod regnum Dei non possidebunt (I Cor. VI, 10; Galat. V, 21), nisi convenienter poenitentibus eadem crimina remittantur. Convenienter autem dixi, ut steriles in eleemosynis non sint » (Aug., Ench. cap. 69).
CAPUT XXIII. Quod ad tribulationem purgatorii ignis mors ista pertineat carnis. De purgatoriis poenis doctor egregius disputans Augustinus: Potest, ait, ad istam tribulationem pertinere etiam mors ista carnis, quae de primi peccati perpetratione concepta est, ut secundum cujusque aedificium tempus quod eam sequitur, ab unoquoque sentiatur. Persecutiones quoque, quibus martyres (0486B)coronantur, et quas patiuntur quicunque Christiani, probant utraque aedificia velut ignis; et alia consumunt cum ipsis aedificatoribus, si Christum in eis non inveniunt fundamentum, alia sine ipsis, si inveniunt; quia licet cum damno, salvi tamen erunt ipsi: alia vero non consumunt, quia talia reperiunt, quae maneant in aeternum.
CAPUT XXIV. Utrum animae mortuorum se invicem, et quos nusquam viderunt, agnoscant. Quod se animae defunctorum exutae corporibus recognoscere invicem possint, testatur Evangelista cum dicit: Factum est, ut moreretur mendicus, et portaretur ab angelis in sinum Abrahae: mortuus est autem et dives, et sepultus est in inferno. Et elevans (0486C)oculos suos cum esset in tormentis, vidit Abraham a longinquo, et Lazarum in sinu ejus. Et ipse dixit: Pater Abraham, mitte Lazarum, ut intingat extremum digiti sui in aquam, ut refrigeret linguam meam, quia crucior in hac flamma (Luc. XVI, 22-24). Ecce quomodo divitis anima Lazari pauperis spiritum cognoscebat. Ex quo non est dubitandum, quod se defunctorum spiritus in illa regione pariter recognoscant. Possunt enim et boni bonos, et mali malos recognoscere. « Si enim, ut ait Gregorius, Abraham Lazarum minime cognovisset, nequaquam ad divitem in tormentis positum, de ejus transacta contritione loqueretur dicens, quod mala receperit in vita sua. Et si mali malos non recognoscerent, nequaquam (0486D)dives in tormentis positus, fratrum suorum etiam absentium meminisset. Quomodo enim praesentes non posset cognoscere, qui etiam pro absentium memoria curavit exorare? Qua in re illud quoque ostenditur, quia et boni malos, et mali cognoscunt bonos. Nam et dives ab Abraham cognoscitur, cui dictum est: Recepisti bona in vita tua. Et electus Lazarus a reprobo divite est cognitus, quem (0487A)mitti precatur ex nomine dicens: Mitte Lazarum. In qua videlicet cognitione utriusque partis cumulus retributionis excrescet, ut et boni amplius gaudeant, qui secum eos laetari conspiciunt, quos amaverunt; et mali cum eis torqueantur, quos in hoc mundo dilexerunt: ut eos non solum sua, sed etiam eorum poena consumat. Fit autem in electis quiddam mirabilius: quia non solum eos agnoscunt, quos in hoc mundo noverunt, sed velut visos et cognitos recognoscunt bonos quos nunquam viderunt. Nam cum antiquos patres in illa aeterna hereditate viderint, eis incogniti per visionem non erunt, quos in operibus semper noverunt. Quia enim illic omnes communi claritate Deum conspiciunt, quid est quod ibi nesciant, ubi scientem omnia sciunt » (S. Greg. (0487B)Dial. lib. IV, cap. 33)?
CAPUT XXV. Utrum animae beatorum orare videantur pro his quos in inferno sentiunt. « Orant pro inimicis suis eo tempore animae beatorum, ut ait beatus Gregorius, quo possunt ad fructuosam poenitentiam eorum corda convertere, atque ipsa conversione salvare. Quid enim aliud pro inimicis orandum est, nisi hoc quod ait Apostolus, ut det eis Deus poenitentiam, et resipiscant a diaboli laqueis, a quo captivi tenentur ad ipsius voluntatem (II Timoth. II, 25, 26)? Et quomodo pro illis tunc orabitur, qui jam nullatenus possunt ad justitiae opera ab iniquitate commutari? Eadem itaque causa est, cur non oretur tunc pro hominibus aeterno igne damnatis, (0487C)quae nunc causa est, ut non oretur pro diabolo angelisque ejus aeterno supplicio deputatis. Ipsa nunc etiam causa est, ut non orent sancti homines pro hominibus infidelibus, impiisque defunctis, quia de eis utique quos aeterno supplicio deputatos jam noverunt, ante illum justi judicis conspectum orationis suae meritum cassari refugiunt. Quod si nunc quoque viventes justi mortuis et damnatis injustis minime compatiuntur, quando adhuc aliquid judicabile de sua carne se perpeti, etiam ipsi noverunt; quanto districtius tunc iniquorum tormenta respicient, quando jam ab omni vitio corruptionis exuti, ipsi jam justitiae vicinius atque ardentius inhaerebunt? Sic quippe eorum mentes, per hoc quod justissimo judici inhaerent, vis districtionis absorbet, ut omnino eis non (0487D)libeat, quidquid ab illius regulae internae subtilitate discordat » (S. Greg. Dial. lib. IV, cap. 44).
CAPUT XXVI. Utrum animae mortuorum orent pro salute charorum viventium. Si sepultus dives in inferno, Abraham pro fratribus (0488A)orat, ut admoneantur, ne et ipsi in iniqua tormenta deveniant (Luc. XVI, 27, 28), quomodo piorum animae, et maxime in requie constitutae, charorum superstitum creduntur sollicitudinem amisisse? Orare ergo possunt pro salute viventium, in quantum a Domino permittuntur: nam utique recordari veraciter possunt, quos in hoc saeculo positi dilexerunt: sensum enim, quo viventes cum viventibus adfuerunt, non amisisse, sed liberiorem illic habere credendae sunt, ubi onere corporali gravari non possunt. Nam juxta divinam sententiam, corpus corruptibile aggravat animam (Sap. IX, 15): ergo anima quae nunc corpore gravatur, liberior corpore absoluta efficitur. Est igitur animae post mortem et sensus integer, et memoria plena. Ergo anima quae illic (0488B)certo recordationis officio utitur, proximorum dulcedinis recordatur. Recordans ergo quos amavit in saeculo, commendare eos potest precibus Christo: quamquam nihil aliud orationes fidelium animarum, quam desiderium earum accipiatur. Illud quoque dico, quod celeberrima sit in hac re Ecclesiae consuetudo, cum se morituris commendat, et memores eos sui esse praeoptat. Sic martyribus, cum morerentur, superstitum charorum se familiaritas commendavit: sic se quotidie piorum turba fidelium evocandis ab hoc saeculo electis animabus committit, et ut semper sui sint memores, poscit. Nec enim fides viventium id a morientibus posceret, si apud se certum haberet, quod in nullo eos juvare possent post mortem. Sed quia tantae auctoritatis sollicitudo (0488C)non praeterit, sequens rei multoties effectus probavit, cum ea quae plerique viventes a morientibus sibi fieri petunt, sine dilationis damno consequuntur. Haec ergo mihi videtur de hac objecta quaestiuncula ratio, quam etsi ipsis verbis, ut est a majoribus evoluta, non invenio, ipso tamen sensu definitam ab auctoribus puto, quanquam etsi aliquid ex hoc ab eis definitum reperero, illorum potius sententiam assequar.
CAPUT XXVII. Utrum contristari vel laetari possint animae defunctorum pro viventium charorum salute: seu tristitia aut qualibet curd vivorum moveantur . (0488D)Si nulla esset mortuis cura de vivis, non utique dives ille qui torquebatur apud inferos, sollicitus esset pro fratribus suis, dicens ad Abraham: Rogo te, pater, ut mittas Lazarum in domum patris mei: habeo enim quinque fratres: ut testetur illis, ne et ipsi veniant in locum hunc tormentorum (Luc. XVI, (0489A)27, 28). Ita ergo mortui curam habere possunt de vivis, quamvis nesciant quid in praesenti agatur a nobis: sicut viventes curam habere possumus de mortuis, quamlibet ignoremus quid agatur ab illis. Si enim pro mortuis nulla esset cura viventibus, non utique pro eis crebro oblatis sacrificiis precaremur. Haec et his similia sanctus Augustinus in suis voluminibus ponens, hoc unum ponit exemplum, quod non est mediocriter admirandum: « Audivimus, ait idem doctor, quod cum debitum repeteretur a quodam, defuncti patris cautione prolata, quod filio nesciente a patre jam fuerat persolutum, contristari homo gravissime coepit, atque mirari, quod ei pater moriens non dixerit quid deberet, cum fecisset etiam testamentum. Tunc ei nimis anxio apparuit (0489B)idem pater ejus in somnis, et ubi esset reconditum quo illa cautio vacuata fuerat, indicavit. Quo invento juvenis atque monstrato, non solum falsi debiti calumniam propulsavit, sed etiam paternum recepit chirographum, quod pater non receperat, quando est pecunia persoluta. Hinc utique putatur anima hominis curam gessisse pro filio, et ad eum venisse dormientem, ut docens quod ignorabat, a magna eum molestia liberaret » (S. Aug., De Cura pro mort., cap. 11).
CAPUT XXVIII. Quod patriarchae, prophetae, et apostoli, omnesque beatorum spiritus nos ardenter secum gavisuros exspectent; et quod non sit illis perfecta laetitia, donec pro nostris erroribus dolent. (0490A) De his ita Origenes doctor in suis dogmatibus docet, dicens: « Neque enim hinc discedentes sancti continuo integra meritorum suorum praemia consequuntur, sed exspectant etiam nos, licet morantes, licet desides. Non enim illis est perfecta laetitia, donec pro erroribus nostris dolent, et lugent peccata. Hoc fortasse mihi dicenti non credas: quis enim ego sum, qui confirmare sententiam tanti dogmatis audeam? Sed adhibeo horum testem, de quo non potest dubitari. Magister enim gentium est in fide et veritate Paulus apostolus. Ipse igitur ad Hebraeos scribens, cum enumerasset omnes sanctos qui per fidem justificati sunt, addit post omnia etiam hoc: (0490B)Sed isti, inquit, omnes, testimonium habentes per fidem, nondum assecuti sunt repromissionem a Deo: Deo pro nobis aliquid melius providente, ne sine nobis perfectionem consequerentur (Hebr. XI, 39, 40). Vides ergo quia exspectat adhuc Abraham, ut quae perfecta sunt consequatur: exspectat et Isaac, et Jacob, et omnes prophetae exspectant nos, ut nobiscum perfectam beatitudinem capiant. Propter hoc etiam, mysterium illud in ultimum diem dilati judicii custoditur: unum enim corpus est, quod justificari exspectatur, unum corpus est, quod resurgere dicitur in judicio; licet enim sint multa membra, sed unum corpus » (I Cor. XII, 12) (Orig., hom. 7 in Levit.). Non potest oculus (0491A)dicere manui: Non es mihi necessaria. Etiamsi sanus sit oculus, et non sit turbatus, quantum pertinet ad videndum; si desint oculo reliqua membra, quae erit ei laetitia? aut quae videbitur esse perfectio, si manus non habeat, si pedes desint, aut reliqua membra non adsint? Quia etsi est aliqua oculi gloria, in eo maxime est, ut vel ipse dux sit corporis, vel caeterorum membrorum non deseratur officiis. Hoc autem nos et per illam Ezechielis visionem doceri puto, cum dicit congregandum esse os ad os, et juncturam ad juncturam, et nervos, et venas, ac singula locis suis esse reparanda. Denique vide quid dicit propheta: Ossa, inquit, ista: non dixit: Omnes homines sunt, sed dixit: Ossa ista domus Israel sunt (Ezech. XXXVII, 11). Habebis ergo laetitiam (0491B)de hac vita discedens, si fueris sanctus; sed tunc erit perfecta laetitia, cum nullum tibi corporis membrum deerit. Exspectabis enim et tu alios, sicut et tu exspectatus es. Quod si tibi, qui membrum es, non videbitur esse perfecta laetitia, si desit aliud membrum, quanto magis Dominus et Salvator noster, qui caput est totius corporis, non sibi dicit perfectam esse laetitiam, donec aliquid ex membris deesse corpori suo videt!
CAPUT XXIX. Utrum scire possint mortui quid agant vivi. « Fatendum est, ut ait beatus Augustinus, nescire quidem mortuos quid hic agatur a vivis: sed dum hic agitur, postea audire possunt ab eis qui hinc ad eos moriendo pergunt: non quidem omnia, sed quae (0491C)sinuntur indicare, qui sinuntur etiam ista meminisse, et quae illos, quibus haec indicant, oportet audire. Possunt et ab angelis, qui rebus quae hic aguntur praesto sunt, aliquid audire mortui, quod unumquemque eorum audire debere judicat cui cuncta subjecta sunt. Nisi enim essent angeli qui possent interesse vivorum et mortuorum locis, non dixisset Dominus Jesus: Contigit autem mori inopem illum, et deferri ab angelis in sinum Abrahae (Luc. XVI, 22). Possunt etiam spiritus mortuorum aliqua quae hic aguntur, et quae necessarium est eos nosse, non solum praesentia et praeterita, verumetiam futura, spiritu Dei revelante, cognoscere; sicut non omnes homines, sed prophetae, dum hic viverent, cognoscebant: (0491D)nec ipsi omnia, sed quae illis esse revelanda Dei providentia judicabat » (S. Aug., De Cura pro mort., cap. 15).
CAPUT XXX. Utrum possint mortui viventium oculis apparere. Ex hoc praedictus doctor sic ait: « Mitti ad vivos (0492A)aliquos ex mortuis, sicut e contrario Apostolus ex vivis in paradisum raptus est, divina testatur Scriptura. Nam Samuel propheta defunctus vivo regi Sauli etiam futura praedixit. Quamvis nonnulli, non ipsum fuisse, nec potuisse magicis artibus evocari, sed aliquem spiritum tam malis operibus congruentem illius existiment similitudinem figurasse, cum liber Ecclesiasticus, quem Jesus filius Sirach scripsisse traditur, et propter eloquii similitudinem nonnullam Salomonis pronuntiatur, contineat in laude patrum, quod Samuel et mortuus prophetaverit (Eccli. XLVI, 24). Sed si et huic libro ex Hebraeorum, quia in eo non est, canone contradicitur; quid de Moyse dicimus, qui certe et in Deuteronomio mortuus (Deut. XXXIV, 5), et in Evangelio cum Elia, qui (0492B)mortuus non est, legitur apparuisse viventibus I (Matth. XVII, 3)? (Aug., ubi supra).
CAPUT XXXI. Quod non impiorum, sed sanctorum animae tantum sciant quid possit a viventibus agi. Credendum omnino est quod sicut viventes mortuorum gestis interesse non possunt, ita a defunctis causae viventium nesciantur. Quam tamen ignorantiam sanctorum animae non patiuntur, quae videntem omnia Deum sciunt, et scientem omnia contemplantur. Nam et beatus Gregorius in libris Moralium, loco illo quo testimonium illud de verbis Job tractare coepit, ubi ait: Sive nobiles fuerint filii ejus, sive ignobiles, non intelligit (Job. XIV, 21), ita definiens, ait: « Sicut enim hi qui adhuc vivunt (0492C)mortuorum animas quo loco habeantur ignorant, ita mortui vita in carne viventium qualiter postea disponatur nesciunt. Quia et vita spiritus longe distat a vita carnis; et sicut corporea et incorporea diversa sunt genere, ita etiam distincta cognitione. Quod tamen de animabus sanctis sentiendum non est, quia quae intus omnipotentis Dei miram claritatem vident, nullo modo credendum est quia sit aliquid quod ignorent. Sed carnales quique quia amorem praecipue filiis impendunt, hoc eos beatus Job nescire post mortem asserit, quod hic vehementer amaverunt, ut sive nobiles, sive ignobiles sint filii, nesciant, quorum eos semper cura fatigabat » (S. Greg., Moral. lib. XII, cap. 21, in Job XIV, 21).
CAPUT XXXII. Utrum post adventum Christi ad inferos, ex quo sanctis reseratum est iter ad coelos, aspicere valeant aut boni malos in dolore, aut mali bonos in requie constitutos. (0492D) Ecce, Luca evangelista testante, didicimus quod (0493A)mortuo divite illo, et sepulto in inferno, paupere quoque illo Lazaro in sinu Abrahae in requie constituto, et dives in inferno collocatus Abraham vel Lazarum pauperem viderit, et Abraham divitem illum positum in tormentis aspexerit (Luc. XVI). Et haec siquidem ante adventum Christi ad inferos facta esse accepimus. Caeterum cum Dominus et Salvator noster, pro omnibus moriens, ad inferna anima sola descendit, patriarchis, qui in locis inferi tenebantur, coelestis paradisi januam reseravit. Quia ergo ita est, quod illos et de inferis eruit, et in coelesti regione locavit, non immerito quaeritur utrum modo Abraham caeterique sancti de illo loco coelestis paradisi, quo resurgente Christo locati sunt, possint ita videre impiorum animas in inferno, sicut de loco (0493B)illo, unde moriente Christo educti sunt, facere poterant? Hanc siquidem quaestionem sicut modo hic a me videtur proponi, occupato mihi diversis negotiorum tumultibus, ubi legerim non facile occurrit. Hoc unum tantum de hac re in homiliis papae Gregorii legisse me recolo, ubi ait: « Credendum est quod, ante retributionem extremi judicii, injusti in requie quosdam justos aspiciant, ut eos videntes et conspicientes in gaudio, non solum de suo supplicio, sed et de illorum bono crucientur. Justi vero in requie positi in tormentis semper intuentur injustos, ut inde eorum crescat gaudium, quia malum conspiciunt quod misericorditer evaserunt, tantoque majores ereptori suo gratias referunt, quanto vident in aliis quod ipsi perpeti, si essent relicti, potuerunt. (0493C)Nec illam tantae beatitudinis claritatem apud electorum animas fuscat aspecta poena reproborum, quia ubi jam compassio miseriae non erit, minui procul dubio beatorum laetitia non valebit. Quid autem mirum, si dum justi injustorum tormenta conspiciunt, hoc eis veniet in obsequia gaudiorum, quando in pictura niger color substernitur, ut albus vel rubeus clarior videatur? Et quamvis eis sua gaudia ad perfruendum plene sufficiant, mala tamen reproborum absque dubio semper aspiciunt; quia qui creatoris sui claritatem vident, nihil in creatura agitur quod videre non possint » (S. Greg., lib. II in Evang., hom. 40, n. 8).
CAPUT XXXIII. Contra eos qui dicunt quod nulla sit animae vita post mortem. (0493D) Cassianus ait: « Qui mortui sunt corpore Dominum spiritu benedicunt, atque collaudant, secundum illud: Benedicite Dominum, spiritus et animae justorum (Dan. III, 86), et omnis spiritus laudet Dominum (0494A)(Psal. CL, 6). Et in Apocalypsi Joannis animae occisorum non solum laudare Deum, sed etiam interpellare dicuntur (Apoc. IV). In Evangelio quoque evidentius Dominus ad Saducaeos: Non legistis, inquit, quod dictum est a Deo, dicente vobis: Ego sum Deus Abraham, et Deus Isaac, et Deus Jacob? Non est Deus mortuorum, sed vivorum; omnes enim ei vivunt (Matth. XXII, 31, 32; Exod. III, 6). De quibus et Apostolus: Propter quod, inquit, non confunditur Deus vocari Deus eorum, paravit enim illis civitatem sanctam » (Hebr. XI, 16) (Joan. Cass., collat. 1, c. 14). Beato quoque Augustino caeterisque doctoribus id asserentibus multis locis et multiplicibus libris, unum praedicti viri memorabo exemplum, quo hujusmodi roboretur assertio. Fratrem quemdam Gennadium (0494B)medicum sibi notissimum atque clarissimum refert apud Carthaginem fuisse, quem erga pauperum curam impigra misericordia facillimoque animo benignissimum fuisse testatur: qui tamen Gennadius dubitabat utrum esset alia vita post mortem. « Hujus igitur mentem et opera misericordiae quoniam Deus nullo modo desereret, apparuit illi in somnis conspicuus juvenis et dignus, eique dixit: Sequere me. Qui dum sequeretur, venit ad quamdam civitatem, ubi audire coepit a dextra parte sonos suavissimae cantilenae ultra solitam notamque suavitatem. Tunc illo intento quidnam esset, hymnos dixit esse beatorum atque sanctorum. A sinistra autem parte quid se vidisse retulerit, non satis memini. Evigilavit, et somnium fugit, tantumque de (0494C)illo quam de somnio cogitavit. Alia vero nocte, ecce idem ipse juvenis eidem rursus apparuit, atque ab illo utrum cognosceretur interrogavit. Respondit, quod eum bene pleneque cognosceret. Tunc ille quaesivit ubi se nosset. Nec memoriae defuit quod iste eidem responderet, totumque visum illud, hymnosque sanctorum, ad quos eo duce venerat, qua recordabatur facilitate narravit. At ille percunctatus est utrumnam id quod viderat in somnis vidisset an vigilans? Respondit: In somnis. At ille homini: Bene, inquit, recolis: in somnis illa vidisti; sed etiam nunc in somnis te videre scias. Haec cum audisset iste, ita esse credidit, atque id responsione firmavit. Tunc qui hominem docebat, adjecit et ait: Ubi est modo corpus tuum? Ille respondit: (0494D)In cubiculo et in lectulo meo. Scisne, inquit ille, in eodem corpusculo esse illigatos et clausos oculos tuos? Ille respondit: Scio. Tunc ille: Qui sunt ergo isti oculi quibus me vides? Ad hoc iste non inveniens quid responderet, obticuit. Cui haesitanti (0495A)ille quod his interrogationibus docere moliebatur aperuit continuo. Sicut, inquit, isti oculi carnis tuae utique in dormiente atque in lectulo jacente nunc vacant, nec aliquid modo operantur, et tamen sunt isti quibus me intueris, et ista uteris visione, ita cum defunctus fueris, nihil agentibus oculis carnis tuae, vita tibi inerit qua vivas, sensusque quo sentias. Cave jam deinceps ne dubites vitam esse post mortem. Ita sibi homo fidelis ablatam dicit hujus rei dubitationem » (S. Aug., Epist. ad Evod. 159, in edit. Paris. S. Maur.).
CAPUT XXXIV. Contra eos quibus parum videtur quod anima post mortem carnis in quadam corporali similitudine laeta quaedam videat, vel tristia sentiat. Et quod expressiora sint ibi laeta vel tristia, quam hic videri possunt per somnium ab animo. (0495B) Quamvis non sint corporalia visa, sed similia corporalibus, quibus animae corporibus exutae afficiuntur, seu bene, seu male, cum et ipsae animae corporibus suis similes sibimet appareant, sunt tamen et vera laeta, et vera molesta, facta de substantia spirituali. Nam et in somnis magnum interest utrum in laetis an in tristibus simus. Unde in rebus quas concupierant constituti, se evigilasse doluerunt plurimi, et rursus gravibus terroribus atque cruciatibus exagitati atque vexati, cum expergefacti essent, dormire timuerunt, ne in eadem mala revocarentur. Et utique non est dubitandum quod expressiora sunt illa quae in inferno dicuntur esse, atque ideo vehementius sentiantur. Nam et qui subtracti sunt (0495C)sensibus corporis, minus quidem quam si omnino morerentur, sed tamen amplius quam si dormirent, expressiora se vidisse narraverunt quam si somnia somniassent.
CAPUT XXXV. Quid remunerationis habere credantur animae defunctorum, ante resurrectionis illius ultimum tempus. Animae beatorum mox ut de hujus corporis domicilio exeunt, donec veniant ad resurrectionis illius ultimum tempus, jucunditate spiritus perfruuntur, attestante Joanne de animabus occisorum propter verbum Dei, et dicente: Datae sunt illis singulae stolae albae (Apoc. VI, 11). Haec ergo prima stola est quietis et jucunditatis, qua post mortem carnis anima tantum (0495D)perfruitur; secunda illa erit, cum recepto corpore de animae et carnis immortalitate laetabitur.
CAPUT XXXVI. Quod post depositionem corporis hujus statim videatur a sanctis spiritibus Deus. Beatissimus Cyprianus, doctor clarus, et magister (0496A)mirificus, ad Fortunatum scribens de exhortatione martyrii, inter caetera sic dicit (Cap. 12, circa fin.): « Quanta est dignitas, et quanta securitas, exire hinc laetum, exire inter pressuras et angustias gloriosum, claudere in momento oculos, quibus homines videbantur et mundus, et aperire eosdem statim, ut videatur Deus et Christus? Tanta felicitas migrandi, quanta velocitas. Repente terris subtraheris, ut in regnis coelestibus reponaris. Haec oportet mente et cogitatione complecti, et die ac nocte meditari. » Tanti ergo doctoris exhortatione instructi, veraciter tenere debemus quod nequaquam post mortem visione Dei fraudabimur, sed eo cum laetitia perfruemur, si hic in beneplacitis sibi actibus vixerimus.
CAPUT XXXVII. Quod etiam modo sanctorum animae jam cum Christo in coelis regnent. (0496B) Sanctus Augustinus definitione certissima cupiens docere quod non solum martyrum sed electorum animae fidelium jam modo cum Christo regnent in coelis, de Apocalypsi Joannis testimonium illud ponit, ubi legitur quod animae occisorum propter testimonium Jesu, et propter verbum Dei, regnent cum Christo mille annis (Apoc. XX, 4): animae scilicet martyrum, nondum sibi corporibus redditis. Quod ne aliquis putaret quod tantum martyrum, non etiam caeterorum fidelium, animae cum Christo regnarent, subjunxit idem doctor: « Neque enim piorum animae mortuorum separantur ab Ecclesia, (0496C)quae nunc est etiam regnum Dei: alioqui nec ad altare fieret memoria eorum in communicatione corporis Christi. Nec aliquid prodesset ad ejus baptismum in periculis currere, ne sine illo finiatur haec vita: nec ad reconciliationem poenitentia valeret, si forte per impudentiam malamve conscientiam quisque ab eodem corpore separatus est. Cur enim fiunt ista, nisi quia fideles, etiam defuncti, sunt membra ejus? Quamvis ergo cum suis corporibus nondum sint, jam tamen eorum animae regnant cum illo » (De Civ. Dei, lib. XX, c. 9, n. 2). Nunc et quotidie desiderant duplicationem beatitudinis, quam accepturi sunt post, et ipsa eorum desideria clamoris eorum quodammodo sunt verba, quibus Deum imprecantur, ut exstinctorum corporum resurrectionem (0496D)recipiant. Magnus quippe eorum clamor, magnum est desiderium. Tanto enim minus quisque clamat, quanto minus desiderat: et tanto majorem vocem in aurem Dei exprimit, quanto se in ejus desiderium plenius fundit. Si enim desiderium quodammodo sermo non esset, Propheta non diceret: Desiderium (0497A)cordis eorum exaudivit auris tua (Psal. IX, 38). Quibus sanctis animabus jam datae sunt singulae stolae albae, id est, ipsa illa beatitudo patriae coelestis, in qua nunc gaudentes exsultant, dictumque est eis: Requiescite tempus adhuc modicum, donec impleatur numerus conservorum et fratrum nostrorum (Apoc. VI, 11). Desiderantibus igitur animabus Requiescite tempus adhuc modicum dicere, est inter ardorem sancti desiderii ex ipsa sua praesentia eis Deum solatium consolationis aspirare. Regnum tamen animarum eorum jam, ut diximus, cum illo est nunc, dum isti mille anni decurrunt. Unde et in eodem libro alibi legitur: Beati mortui qui in Domino (0498A)moriuntur: amodo enim jam dicit Spiritus ut requiescant a laboribus suis, nam opera eorum sequuntur eos. Regnat itaque cum Christo nunc primum Ecclesia in vivis et mortuis. Propterea enim, sicut dicit Apostolus (Rom. XIV, 9), mortuus est Christus, ut et vivorum et mortuorum dominetur. Sed ideo martyrum tantum animas Joannes commemoravit, quia ipsi praecipue regnant mortui, qui usque ad mortem pro veritate certarunt. Sed a parte totum, etiam caeteros mortuos intelligimus pertinentes ad Ecclesiam, quae est regnum Christi.
Explicit liber secundus.
INCIPIT LIBER TERTIUS. DE IPSA RESURRECTIONE. CAPUT PRIMUM. Quod tempus et diem judicii nullus hominum noverit. (0497B) Judicii tempus vel diem Dominus nobis esse voluit incognitum. Sic enim interrogantibus se de ultimo die discipulis, atque dicentibus: Quod signum adventus tui erit, et consummationis saeculi? respondisse eumdem Dominum legimus: De die autem illa et hora nemo scit, neque angeli in coelo, neque Filius, nisi Pater solus (Marc. XIII, 32). Quanquam hoc ipsum quod se dicit nescire, non arbitrandus est hoc ipsum Filius ignorasse, sed quod sic sciat, ut nolit aliis dicere. Nam dum dicit ipse Dominus per prophetam: Dies ultionis in corde meo (Isai. LXIII, 4), indicat se quidem scire, sed nolle aliis indicare.
CAPUT II. Utrum specialis locus esse credatur ubi judicium a Domino agetur. (0497C) Quid ex hoc in aliis legerim, non facile mihi occurrit: hoc tamen Joel propheta vaticinante didicimus, quod in valle Josaphat omnes gentes a Domino tempore judicii congregandae sunt. Sic enim idem sanctus propheta ait: In diebus illis et in tempore illo, cum convertero captivitatem Judae et Jerusalem, congregabo omnes gentes, et deducam eas in vallem Josaphat, et disceptabo cum eis ibi (Joel. III, 1, 2). Sed haec prophetae verba quomodo beatus Hieronymus sentiat, audiamus, ut ex illius verbis locus iste Josaphat, quo judicium dicitur agitari, utrum proprie an figuraliter intelligi debeat, melius lector agnoscat. Dicit enim beatus Hieronymus (0498B)( In hunc Joelis locum, quamvis non iisdem verbis ). Josaphat interpretatur Domini judicium. Hoc ergo est quod dicit: Quando misertus fuero eorum, hoc est, qui mei nominis confessione censentur, tunc omnes adversarios meos deducam in vallem Josaphat, hoc est, in vallem judicii. Omnes autem gentes, aut omnes designat incredulas nationes, aut omnes daemones dicit, quia sic idem doctor in eodem tractationis subsequitur opere: Isti tales, id est, quos aut incredulas nationes, aut daemones dicit, non judicabuntur in montibus, non in campestribus, sed in profundo et deorsum, ut solum locus ipse judicii pro poena sit.
CAPUT III. Quod nullus noverit hominum, per quot dies futurum illud judicium extendatur. (0498C) « Quod in confessione ac professione tenet omnis Ecclesia Dei, Christum de coelo esse venturum ad vivos et mortuos judicandos (ut ait beatissimus Augustinus), hunc ultimi judicii diem dicimus, id est, novissimum tempus. Nam per quot dies futurum judicium extendatur, incertum est » (D. Aug., de Civitat. Dei, lib. XX, cap. 1, num. 2).
CAPUT IV. De terrore adventus Christi, et quod in ea forma qua judicatus est, in ipsa ad judicium veniet, et judicium agitabit. Christus Dei Filius, finito mundi termino, in ea qua ascendit coelos corporis forma, cum sanctis omnibus veniet. Illo enim de coelis ad judicium veniente, juxta quod ipse in Evangelio ait: Virtutes (0499A)coelorum commovebuntur, et tunc apparebit signum Filii hominis in coelo; et tunc plangent omnes tribus terrae, et videbunt Filium hominis venientem in nubibus coeli cum virtute multa. Et mittet angelos suos cum tuba et voce magna, et congregabunt electos ejus a quatuor ventis, a summis coelorum usque ad terminos eorum (Matth. XXIV, 29, 30, 31). Paulus quoque apostolus de adventu judicii ita dicit: Ipse autem Dominus in jussu, et in voce archangeli, et in tuba Dei descendet de coelo (I Thessal. IV, 15). Ignis enim ante eum, Psalmista praedicente, ardebit, et in circuitu ejus tempestas valida (Psal. XLIX, 3): quia idem qui aliquando venit ut judicaretur occultus, tunc veniet ut omnes judicet manifestus. Congregatis ergo sanctis suis omnibus, de coelo est descensurus, juxta illud quod (0499B)Isaias dicit: Ecce veniet Dominus cum sanctis suis ad faciendum judicium (Isai. III, 14). Tremendu sigitur valde et pavendus adveniet in die examinationis suae, quando cum angelis et archangelis, thronis et dominationibus, caeterisque virtutibus, coelis quoque ac terris ardentibus, cunctis in sui obsequii terrore commotis, visus fuerit in gloria majestatis.
CAPUT V. Quod praeeunte cruce Christus ad judicium veniet, et quod eadem crux angelorum humeris, de coelo Christo descendente, portabitur. Joannes Chrysostomus liquidissime hanc quaestionem ventilans, ita definiens dicit ( Homilia prima de Cruce et Latrone ): « Videamus quomodo cum cruce sua veniet Christus, necessarium enim est (0499C)hoc ipsum ostendere. Si dixerint, inquit, Ecce in promptuariis est Christus, ecce in solitudine, nolite credere (Matth. XXIV, 26), de secunda praesentia gloriae suae dicens propter pseudo-christos, et propter falsos prophetas, et propter Antichristum, ne quis errore praeventus in falsum incidat christum. Quoniam Christi Salvatoris adventum praeveniet Antichristus, ideo sollicite praecavendum est, ne quis pastorem quaerens, lupum inveniat. Ob hoc praedico tibi unde dignoscas veri Pastoris adventum. Hoc dedit signum: haec enim fuit voluntas ejus, ut primus adventus latenter fieret, et quaereret quod perierat; secundus vero adventus non ita, sed simpliciter ait: Quemadmodum, inquit, fulgur exiens ab oriente apparet in occidente, ita erit adventus (0499D)Filii hominis (Ibid., 27). Subito omnibus apparebit, nec erit indigens quisquam interrogare, sive hic, sive illic est Christus. Quemadmodum enim fulgur cum emicuerit, non egemus interrogare si facta sit coruscatio; ita cum revelatio praesentiae (0500A)eius effulserit, non indigebimus interrogare an venerit Christus. Sed quod quaeritur, si cum cruce veniet (nec enim praemissae expositionis oblitus sum), audi igitur subsequentia. Tunc, inquit, quando venturus est, sol obscurabitur, et luna non dabit lumen suum (Ibid., 29). Tanta enim erit eminentia splendoris in Christo, ut etiam clarissima coeli luminaria abscondantur prae fulgore divini luminis. Tunc et stellae cadent, quando apparuerit signum Filii hominis in coelo (Ibid., 29, 30). Considerasti quanta sit virtus sanctae crucis? Sol obscurabitur, luna non dabit lumen suum: crux vero fulgebit, et obscuratis luminaribus coeli, dilapsisque sideribus, sola radiabit, ut discas quoniam crux sole et luna praeclarior est, quorum splendorem divino (0500B)illustrata splendore superabit. Et quemadmodum ingrediente rege in civitatem, exercitus praecedit ferens signa et vexilla regalia, et ambitus praeparationis armisonae annuntiat regis introitum; ita Domino descendente de coelis, praecedet exercitus angelorum atque archangelorum, qui signum illud triumphale crucis vexillum sublimibus humeris praeferentes, divinum regis coelestis ingressum terris trementibus nuntiabunt. » Idem doctor post aliqua sic repetit: « Sed quare crux apparebit tunc, et quam ob causam in ejus praelatu Dominus adveniet, perspicuum est: ut agnoscant consilium iniquitatis suae, qui Dominum majestatis crucifixerunt. Per hoc enim signum impudens Judaeorum redarguitur mendacium vel impietas. Et quoniam propter (0500C)hoc ipsum habens crucem veniet, audi ipsum in Evangelio protestantem: Quia tunc plangent omnes tribus terrae (Matth. XXIV, 30), videntes accusatorem suum ipsam crucem, et ipsa arguente cognoscent peccatum suum sero, et frustra fatebuntur impiam caecitatem. Quid autem miraris, si crucem afferens veniet, ubi et ipsa vulnera tunc ostendet? Quoniam videbunt, inquit, in quem compunxerunt » (Joan. XIX, 37).
CAPUT VI. De terrore visionis diaboli, cum sublatus fuerit, ut ad judicium adducatur. Cum sublatus fuerit diabolus ut damnetur, multi electi, qui in corpore inveniendi sunt, Domino ad judicium veniente, metu concutiendi sunt, videntes (0500D)tali sententia impium esse punitum. Quo terrore purgandi sunt, quia si quid eis ex corpore adhuc peccati remanserit, metu ipso quo diabolum damnari conspicient, purgabuntur. Hinc est quod ait Job: Cum sublatus fuerit, timebunt angeli, et territi (0501A)purgabuntur (Job XLI, 16): angelos videlicet sanctos quosque atque electos volens intelligi.
CAPUT VII. Quod Christus ad judicium veniens, mitis justis, et terribilis apparebit injustis. Redemptor humani generis cum apparuerit, et mitis erit justis, et terribilis injustis. Quem enim mansuetum aspiciunt electi, hunc pavendum atque terribilem conspiciunt reprobi. Sed hunc ideo electi terribilem non videbunt, quia modo terrorem illius considerare non desinunt. Et ideo reprobi terribilem illum conspicient, quia modo ultimi illius judicii postponunt terrorem, et, quod est pejus, quasi securi in suis faecibus jacent.
CAPUT VIII. Quod Christum in carne ad judicium venientem justi et injusti carneis oculis sint visuri. (0501B) Christus Dei Filius cum ad judicium venerit faciendum, omnes pariter humanitatem ejus justi et injusti visuri sunt. Divinitatem tamen ejus injusti non videbunt, quae tantum justis videnda promittitur. Nam quod ab injustis divinitas ejus non videatur, testatur Isaias qui dicit: Tollatur impius, ne videat majestatem Dei (Isai. XXVI, 10). Ex quo apertissime patet quod reprobi tunc humanitatem ejus utique in qua judicatus est videbunt ut doleant; divinitatem vero non videbunt, ne gaudeant. Quibus enim divinitas ostenditur, utique ad gaudium demonstratur.
CAPUT IX. Quod non Pater, sed tantum Filius ad judicium faciendum venturus esse credatur. (0501C) Ait ex hoc beatissimus Augustinus (In Joan. Evang. cap. V, tract. 19, num. 16): « Neque enim ad judicium vivorum et mortuorum Pater venturus est, nec tamen recedet a Filio Pater. Quo ergo modo non ipse venturus est? Quia ipse non videbitur in judicio: Videbunt in quem compunxerunt (Joan. XIX, 37). Forma illa erit judex, quae stetit sub judice; illa judicabit quae judicata est. Judicata est enim inique, judicabit juste. » Nam et cum in propheticis Scripturis Dominus legitur ad judicium esse venturus, etsi ejus persona sub alia distinctione patenter ponatur, tantummodo propter ipsum judicium Christus debet intelligi; quia etsi Pater judicabit, (0501D)per Filium judicabit. Nam ipse per suae praesentiae manifestationem non judicat quemquam, sed omne judicium dedit Filio (Joan. V, 22); quia manifestabitur homo judicaturus, sicut homo est judicatus.
CAPUT X. Quod non pertineat ad hanc vitam, cum Christus vivos et mortuos judicaturus de coelo descenderit. Non est consequens ut ad hanc vitam pertinere (0502A)credamus, cum Christus de coelo ad judicandos vivos et mortuos descenderit, et judex hominibus apparuerit manifestus. Nam juxta praefixam beati Augustini sententiam, quod de Christo profitemur futurum, quoniam de coelo venturus est vivos et mortuos judicaturus, non pertinet ad vitam nostram quae hic geritur, quia nec in rebus ejus gestis est, sed in fine saeculi gerendis. Ad hoc pertinet quod secutus Apostolus adjunxit: Cum Christus apparuerit vita nostra, tunc et vos apparebitis cum ipso in gloria (Col. III, 4). Vivos autem et mortuos, cum venerit, judicabit, quia et justi, qui utique vivunt, et injusti, qui merito mortui appellantur, ab illo utique judicandi sunt: sive ut vivos intelligamus quos hic nondum mortuos, sed adhuc in ista carne viventes (0502B)ejus invenerit adventus; mortuos autem, qui de corpore priusquam veniat exierunt, vel exituri sunt.
CAPUT XI. De sedibus judicantium. Sedes dicimus quas Graeci thronos appellant: thronos autem Graeci sedes dicunt. Sancti ergo, quamlibet ipsi sint sedes Dei, juxta quod scriptum est: Anima justi sedes est sapientiae (Sap. VII), ipsi tamen sedes habebunt, in quibus Christo judicante sessuri sunt, juxta illud quod ipsa Veritas ait: Vos qui secuti estis me, in regeneratione cum sederit Filius hominis in sede majestatis suae, sedebitis et vos super sedes duodecim, judicantes duodecim tribus Israel (Matth. XIX, 28).
CAPUT XII. De his qui cum Domino ad judicandum sessuri sunt. (0502C) Luce clarius constat quod omnes sancti qui perfecte mundum reliquerunt, cum Domino residentes, caeteros judicabunt. Tunc quoque implebitur illud quod legitur in divinis Litteris: Nobilis in portis vir ejus, quando sederit cum senatoribus terrae (Prov. XXXI, 23).
CAPUT XIII. Quod in praenominatis a Christo duodecim sedibus non solum duodecim apostoli sessuri sint, sed omnis perfectorum numerus, qui in duodenarium numerum partiuntur. Sanctus Augustinus ita ex hoc in suis tractatibus dicit (De Civit. Dei, lib. XX, cap. 5, num. 3): « Non enim, quia super duodecim sedes sessuros ait Dominus (0502D)esse apostolos, duodecim solos homines cum illo judicaturos putare debemus. Duodenario namque numero universa quaedam significata est praedicantium multitudo, propter duas partes numeri septenarii, quo significatur plerumque universitas. Quae duae partes, id est tria et quatuor, altera per alteram multiplicatae, duodecim fiunt. Nam et quatuor ter, et tria quater, duodecim sunt; et si (0503A)qua alia hujusmodi duodenarii numeri, quae ad hoc valeat, ratio potest reperiri. Alioquin cum in locum Judae traditoris apostolum legimus Matthiam ordinatum, apostolus Paulus, qui plus illis omnibus laboravit, ubi ad judicandum sedeat non habebit: qui profecto cum aliis sanctis ad numerum judicum se pertinere demonstrat, cum dicit: Nescitis quia angelos judicabimus? (I Cor. VI, 3.) De ipsis quoque judicandis in hoc numero duodenario similis causa est. Non enim quia dictum est: Judicantes duodecim tribus Israel, tribus Levi, quae tertia decima est, ab eis judicanda non erit, aut solum illum populum, non etiam caeteras gentes judicabunt. Quod autem ait In regeneratione, procul dubio mortuorum resurrectionem nomine voluit regenerationis intelligi. (0503B)Sic enim caro nostra regenerabitur per incorruptionem, quemadmodum est anima nostra regenerata per fidem. »
CAPUT XIV. De ultima resurrectione corporum humanorum. Resurrecturam carnem omnium quicunque nati sunt hominum atque nascentur, et mortui sunt et morientur, nullo modo debet dubitare omnis qui veraciter Christianus est, dicente Domino: Amen, amen dico vobis, quia venit hora quando mortui qui in monumentis sunt audient vocem Filii Dei; et procedent qui bona fecerunt in resurrectionem vitae; qui vero mala, in resurrectionem judicii (Joan. V, 25).
CAPUT XV. Quod septimo angelo tuba canente, in ictu oculi erit resurrectio mortuorum. (0503C) B. Hieronymus quorumdam de resurrectione disputantium sententias in epistola sua, quam ad Minervum scripsit, asserens, ita dicit: « Quaerimus cur de novissima tuba mortuos scripserit Apostolus resurrecturos (I Cor. XV, 52). Quando enim novissima dicitur, utique aliae praecesserunt. In Apocalypsi Joannis (Cap. XI) septem angeli describuntur cum tubis, et unoquoque clangente, primo videlicet, secundo, et tertio, quartoque, et quinto, et sexto, quid per singulos actum sit, indicatur. Novissimo autem, id est septimo, claro tubae strepitu personante, mortui suscitantur, corpora, quae prius habuerant corruptibilia, incorruptibilia recipientes. » (0503D)Pro eo tamen quod de resurrectione mortuorum ait Apostolus, omnes resurrecturos esse in momento, in ictu oculi, in novissima tuba, « tanta (ut ait idem doctor) celeritate fiet resurrectio mortuorum, ut vivi quos in corporibus suis consummationis tempus invenerit, mortuos de inferis resurgentes praevenire non valeant. Quando enim dicit, in puncto temporis, et in motu oculi atque momento futuram omnium (0504A)resurrectionem, cunctam primae et secundae resurrectionis excludit fabulam, ut alii primi, alii novissimi resurrecturi esse credantur. » Item post aliqua idem dicit: « Hoc sentire debemus, quod quomodo levis pluma, aut tenue siccumque folium vento flatuque raptatur, et de terra ad sublime transfertur; sic ad oculum et nutum Dei omnium mortuorum corpora movebuntur, parata ad adventum judicis. »
CAPUT XVI. Quod ad omnes homines pertineat resurrectio, immutatio vero tantum ad sanctos. Ecce dicit Apostolus: Canet tuba, et mortui resurgent, et nos immutabimur (I Cor. XV, 52). Sed non sicut bonorum et malorum generalis est omnium (0504B)resurrectio, ita communis credenda est immutatio. Nam, juxta quod beatus Augustinus, Hieronymus, Julianus Pomerius caeterique testantur, resurrectio communis erit omnibus bonis et malis, immutatio vero solis danda est justis, quae utique glorificationem insinuat aeternae beatitudinis.
CAPUT XVII. Quod non aerium corpus, sed caro quam gerimus, sine ulla corruptione resurget. Nullo modo audiendi sunt, qui pro carne nescio quod corpus resurrecturum fabulantur aerium. Sed, juxta sacrae historiae veritatem, in hoc quod quisque vivit, resurrecturus est corpore. Nam, ut caeteros taceam, egregii praeceptoris nostri Eugenii, Toletanae sedis antistitis, breviter haec verba retexam: (0504C)« Resurrectionem autem carnis verissime confitemur, non, ut quidam delirant, ut in aeria vel qualibet alia carne resurgamus, sed in hac qua sumus, in hac qua etiam pro recte factis coronam, aut pro male gestis unusquisque merebitur recipere poenam. »
CAPUT XVIII. Quomodo spiritualia corpora tunc habere credantur, cum futura corpora non spiritus, sed corpora verissime approbentur. Resurgent sanctorum corpora sine ullo vitio, sine ulla deformitate, sine ulla corruptione, vel oneris difficultate. In quibus tanta facilitas, quanta felicitas erit. Propter quod spiritalia dicta sunt, cum procul dubio corpora futura non spiritus sint. Sed sicut (0504D)nunc corpus animale dicitur, quod tamen corpus non anima est; ita tunc spiritale corpus erit, corpus tamen, non spiritus erit.
CAPUT XIX. De qualitate corporum quae in resurrectione futura sunt. « Qualitas eorum corporum, ut ait Julianus Pomerius ( De animae origine ), quam miseri vel beati (0505A)recipient, aequaliter quidem incorruptibilis et immortalis erit; sed eorum ipsorum qui recepturi sunt loca vel merita incomparabiliter diversa erunt, et a se invicem longe distantia. Unde dicit Apostolus: Omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur (I Cor. XV, 51). Quod enim dicit: Omnes quidem resurgemus, unam tantum resurrectionem omnium hominum signat, ut omnia hominum corpora, una incorruptione, una immortalitate donata, aut in supplicio, aut in praemio, possint esse perpetua. Ac per hoc omnes et simul resurrecturi credendi sunt; sed impii ad supplicium, peccatores ad illud finale judicium, et sancti omnes ad praemium. Igitur corpora miserorum non sic immortalia et incorruptibilia erunt, ut quia corrumpi aut mori non poterunt, nullum sensum (0505B)doloris admittant; sed ut, in aeternis cruciatibus constituta, summus dolor nec corrumpat cruciando, nec perimat. Ac sic ad hoc caro immortalis cum sua anima condemnata vivit, ut sentiat; sentit, ut doleat; dolet, ut meritis suis digna recipiat. »
CAPUT XX. In qua aetate vel statura futuri sunt resurgentes, sive sint senes, sive juvenes, vel infantes. Plerisque pertinaciter ac varie de hac quaestione certantibus, beatus Augustinus (De Civit. Dei, lib. XXII, cap. 15, 16) responsurum se perhibens dicit: « Si dixerimus ad Dominici corporis modum quorumdam majorum corpora redigenda, peribit de multorum corporibus plurimum, cum ipse nec capillum periturum (0505C)esse promiserit. Restat ergo ut suam recipiat unusquisque mensuram, quam vel habuit in juventute, etiamsi senex sit mortuus, vel fuerat habiturus, si ante est defunctus. Atque illud quod commemoravit Apostolus de mensura aetatis plenitudinis Christi (Ephes. IV, 13), . . . . . sic accipimus dictum, ut nec infra nec ultra juvenilem formam resurgant corpora defunctorum; sed in aetate et robore usque ad quam Christum hic pervenisse cognovimus. Circa triginta quippe annos definierunt etiam hujus saeculi doctissimi homines juventutem, quae cum fuerit spatio suo terminata, inde jam hominem ad detrimenta vergere gravioris ac senilis aetatis: et ideo non esse dictum in mensuram corporis, vel in mensuram staturae, sed in mensuram aetatis plenitudinis (0505D)Christi. Resurgent ergo omnes tam magni corpore, quam erant, vel futuri erant aetate juvenili. Quamvis nihil oberit, etiamsi erit infantilis vel senilis corporis forma, ubi nec mentis nec ipsius corporis ulla remanebit infirmitas. » Unde etiam praedictus doctor (0506A)sequenter adjungit: « Si quis in eo corporis modo quo defunctus est resurrecturum unumquemque contendit, non est cum illo laborabili contradictione pugnandum. » Julianus quoque Pomerius quid de hoc senserit ( Libro de anima ) non tacebo. « Sane, ait, de aetate nihil esse quaestionis existimo, quoniam sive jam in utero, sive jam nati vita priventur infantes, in ea resurrecturi esse credantur, ad quam profecto essent, si viverent, annis sequentibus perventuri; quoniam si naturam resurrectio reparabit, aliquid deesse plenitudini naturae non poterit. » Quod etiam praedictus doctor similiter fieri et de his qui provecta aetate moriuntur astruxit, dicens: « Is quoque qui hinc provecta aetate, vel etiam decrepita, decesserit, ea aetate resurget in qua juvenis fuit, debilitate (0506B)senectutis ablata. Aut si hoc magis congruit illi saeculo beato, in quo omnes sancti sine ullo beatitudinis suae defectu victuri sunt, ut aliqua aetatum differentia ibi futura sit, sic erit ibi, ut impedimento aut dedecori sine fine regnantibus non sit. » Itemque subjungit: « Quod de aetate diximus, hoc idem de statura licet intelligi. »
CAPUT XXI. Utrum aequales an diversae futurae sint staturae vel figurae surgentium corporum, et utrum macri cum eadem macie, pingues cum eadem pinguedine, in resurrectione futuri sint. De statura corporis in qua omnes resurrecturi sunt, beatus Augustinus manifesta dissertione pronuntians dicit (Enchir. cap. 90): « Non est consequens (0506C)ut ideo diversa statura sit reviviscentium, quia fuerat diversa viventium: scilicet ut macri cum eadem macie, aut pingues cum eadem pinguedine reviviscant. Sed si hoc est in consilio creatoris, ut in effigie sua cujusque proprietas et discernibilis similitudo servetur, in caeteris autem corporis bonis aequalia cuncta reddantur, ita modificabitur illa in unoquoque materies, ut nec aliquid ex ea pereat, et quod alicui defuerit, ille suppleat qui etiam de nihilo potuit quod voluit operari. Si autem in corporibus resurgentium rationabilis inaequalitas erit, sicut est vocum quibus cantus impletur, hoc fiet cuique de materia corporis sui, quod hominem reddat angelicis coetibus, et nihil inconveniens eorum ingerat sensibus. »
CAPUT XXII. Quod sine aliqua deformitate sanctorum corpora resurrectura sint. (0506D) Resurgent omnium sanctorum corpora, omni felicitate et gloria immortalitatis conspicua, sicut sine (0507A)ulla corruptione, difficultate, onere, ita sine ulla deformitate. In quibus, ut ait sanctus Augustinus, tanta erit facilitas, quanta felicitas. Nam idem doctor ipsas quoque cicatrices in corporibus martyrum posse quidem videri docet, sed sine ullo deformitatis intuitu id fieri perhibet. « Non enim, ut idem doctor egregius ait (De Civ. Dei, lib. XXII, cap. 19, n. 3), deformitas in eisdem corporibus, sed dignitas erit: et quamvis quaedam in corpore, non corporis, sed virtutis pulchritudo fulgebit. »
CAPUT XXIII. Quod superfluum sit quaerere de reproborum corporibus, in qua aetate vel mensura resurgant. Reprobi sane utrum unius staturae an diversae futurae sint, superfluo quaeritur, quando in eis qui a (0507B)beata luce et ab illo decore domus aeternae alieni manebunt, statura, quae decori esse solet non exquiritur, quia, juxta quod quidam sapiens ait, ubi erit dentium stridor, aeternusque et intolerabilis fletus, inaniter quaeritur corporum decus.
CAPUT XXIV. Quod viri et feminae in proprio sexu resurgent. Plerique propter hoc quod dicit Apostolus: Donec occurramus ei in virum perfectum (Ephes. IV, 13), omnes feminas in virili sexu resurgere credunt, pro eo quod vir ex limo, mulier vero ex viri latere facta sit. Nos autem catholicorum magistrorum sententiis eruditi, hoc credimus, hoc tenemus, quod omnipotens Deus, qui utrumque sexum condidit, instituit ac redemit, (0507C)utrumque in resurrectione restituet. Nam Christus Dominus de muliere tentatus, quae amissis septem viris quos habuerat, hinc quoque ipsa transisset, cum quaereretur ab eo in resurrectione cui eorum potissimum redderetur, respondit: Quod in resurrectione nec feminae nubant, nec viri uxores accipiant (Matth. XXII, 28-30). Ex quibus sacratissimis verbis apertissime patet quod ibi non sexus, sed concubitus desit; nec carnis sit natura mutanda, sed ejus concupiscentia finienda. Nam et beatus Augustinus hanc quaestionem in suis tractatibus versans (De Civit. Dei, lib. XXII, cap. 17): « Melius mihi, ait, sapere videntur, qui utrumque sexum resurrecturum non dubitant. Non enim ibi libido erit, quae confusionis est causa. Nam priusquam peccassent (0507D)nudi erant, et non confundebantur vir et femina. Corporibus ergo vitia detrahentur, natura servabitur. Non est autem vitium sexus femineus, sed natura, quae tunc quidem a concubitu et a partu erit immunis. » Quibus ita a praedicto viro digestis, erit, ut praeceptor noster sacer Eugenius [Toletanus] docet, (0508A)« tanta ac talis corporis pulchritudo, ut oblectet intuitum, et cor nullatenus inflectat ad vitium. »
CAPUT XXV. Quod nulla resurgentes cibi ac potus cura sollicitet. Necessitatem cibi ac potus natura nostra, quandiu corruptibilis in hoc subest corpore, patitur, cum merito corruptionis ac immortalitatis suae languenti eidem velut quaedam medicamenta praebentur. Cum autem facta fuerit resurrectio corporum, in sumendo cibo ac potu ibi necessitas nulla erit, quae corruptioni tantum in hac vita tribuitur; nam incorruptione vel immortalitate, quae post hanc vitam futura est, utetur. Etenim juxta quod Julianus Pomerius ait ( Lib. de animae origine ): « Omni corruptione ac mortalitate consumpta, non ibi erit ulla (0508B)carnis infirmitas, sed natura. Hic ergo ubi potest caro mori, cibo ac potu juvanda est, ne morti succumbat; in illa autem vita ubi mori non poterit, nihil requiret alimoniae, quia immortalem nec fames potest nec sitis occidere. » Quod si nobis e contrario illud objicitur, quod post resurrectionem Dominus cum discipulis suis manducasse perhibetur, et ob hoc exemplo ejus resurgentes comesturi credantur; « manducavit panem, ut ait idem doctor, Dominus Jesus, non indigentia, sed potentia; nec ut infirmitati carnis suae consuleret, sed ut vera carne se dubitantibus resurrexisse monstraret. Quia utique si spiritus esset, sicut tunc putabatur, aliquid carnalis cibi non sumeret; sumpsit autem, ut confirmaret eorum fidem quae coeperat fluctuare, et sibi non facultatem, sed (0508C)necessitatem ostenderet defuisse. »
CAPUT XXVI. Quod carnalibus indumentis natura nostra non egeat. Plurimorum doctorum sententiis definitum esse non ambigo quod in resurrectionis illius ultimae gloria non sint corporibus necessaria tegumenta, ubi nec infirmitas ulla erit, unde possit caro incorruptibilis atque immortalis occidi, nec aliquod peccatum unde cogatur anima beata confundi: in tantum, ut majores nostri definiant eos qui talia credunt, id est, qui dicunt resuscitatos vestimentis egere, omnia bona quae dicuntur futura eosdem posse non credere. Et tamen si erunt ibi, ut quidam causantur, quaedam tegumenta velaminum, utique incorruptibilia (0508D)erunt, juxta quod Julianus Pomerius ait (Ibidem): « Si caro nostra non genere sed qualitate mutata, nec spiritus sed spiritalis effecta, carnalia non requiret, aut nulla in resurrectione vestimenta erunt, aut si erunt, incorruptibilia credi debent, quae sic sanctos vestiant, ut nulla eos sui sollicitudine in (0509A)illius futurae beatitudinis securitate distendant: aut forsan illius generis indumenta erunt, qualibus se indutum propheta sub Ecclesiae typo gratulatur, et dicit: Quia induit me vestimento salutis, et indumentis justitiae circumdedit me » (Isai. LXI, 10), vestimentum salutis idem doctor ad carnem, indumentum vero justitiae ad animam referens. Item sequitur idem doctor: Quod si ita est, et si concedatur resurgentes vestimentis usuros, non talia illis erunt, qualia fuisse leguntur Israelitica vestimenta (Deut. VIII, 4), quia quamvis in quadraginta annos divina voluntate servata sint, tamen solita vetustate consumpta sunt. Nec qualia fuerunt in quibus Moyses et Elias in monte cum Domino (Matth. XVII, 3), vel sancti angeli visi sunt, quae et ipsa in nihilum, de quo (0509B)erant pro tempore sumpta, soluta sunt; sed forte talia erunt qualibus Dominus resurgens vestitus apparuit (Matth. XXVIII): si tamen et illa non fuerunt ad tempus propter usus humanos assumpta, sed propria. Quoniam si ibi erunt, quaecunque vel qualiacunque fuerint, spiritalium corporum spiritalia erunt: ac sic etsi nudi non erunt, tamen spiritales carnalibus non egebunt. » Haec siquidem Julianus Pomerius. Caeterum plurimorum doctorum evidens definitio, juxta quod et clara praeceptoris nostri Eugenii sententia contestatur, hoc astruit: « Quod in illa futura gloria resurrectionis, ubi nulla corporibus sanctis deformitas, nulla quoque doloris aut laboris erit adversitas, non sit quoque tegminum necessarius usus, quibus erit omnia et in omnibus (0509C)Christus » (Coloss. III, 11).
CAPUT XXVII. De abortivis fetibus; et quia homo ex quo incipit in matris utero vivere, ex tunc credatur ad resurrectionem ultimam pertinere. Si potest certum haberi quando incipiat homo in matris utero vivere, ex tunc quoque veraciter definiri potest quod mori utique potuisset, sicque eum qui vitam habuit et mori potuit, resurrectionis tempore reparari. Nam et beatus Augustinus hanc quaestionem non tam disserens quam proponens, inter caetera sic dicit (Enchir. cap. 86): « Ex quo incipit homo vivere, ex illo utique mori potest. Mortuus vero, ubicunque illi mors potuit evenire, quomodo ad (0509D)resurrectionem non pertineat mortuorum? » Julianus quoque Pomerius ait: « Sane illi qui projiciuntur ex utero, resurrecturi sunt, si vixerunt, non judicandi, sed puniendi; quia cum essent Adae peccato damnati, non sunt suae damnationis nexibus absoluti. Et tamen sive in utero, sive jam nati, vita priventur infantes, in ea aetate resurrecturi creduntur, ad quam profecto essent, si viverent, annis subsequentibus perventuri; quia si naturam resurrectio reparabit, aliquid deesse plenitudini naturae non poterit. »
CAPUT XXVIII. De his qui cum majore vel minore membrorum numero, vel qui cum duobus capitibus, et uno corpore, aut duobus corporibus et uno capite, vel caetero genere monstruoso nascuntur, qualiter resurrecturi credantur. (0510A) De hac quaestione ita beatus Augustinus eloquitur (Enchir. cap. 87): « Neque enim, ait, monstra quae nascuntur et vivunt, quamlibet cito moriantur, aut resurrectura negabuntur, aut ita resurrectura credenda sunt, ac non potius correcta emendataque natura. Absit enim ut illum bimembrem, qui nuper in Oriente natus est, de quo fratres fidelissimi quod viderint retulerunt, et sanctae memoriae Hieronymus presbyter scriptum reliquit, absit, inquam, ut unum hominem duplicem, ac non potius duos, quod futurum erat si gemini nascerentur, (0510B)resurrecturos existimemus. Ita caetera quae singuli partus vel amplius vel minus aliquid habendo, vel quae quadam nimia deformitate monstra vocantur, ad humanae naturae figuram in resurrectione revocabuntur; ita ut singulae animae singula sua corpora obtineant, nullis haerentibus etiam quae cohaerentia nata fuerant, sed seorsum singulis sibi sua membra gestantibus, quibus humani corporis completur integritas. » Julianus quoque Pomerius, praedicti doctoris sententiam sequens, ait: « Illud etiam sic mihi videtur intelligi, ut caro nostra sive cum minore membrorum sive cum ampliore numero nascatur, cum membris solitis et congruentibus suae integritati resurgat, quia tam in eis quae minus, quam in eis quae amplius fuerint, debilitas est, quae hic (0510C)quidem videtur naturae contraria, sed in futura reparatione corporis nostri sicut corruptio vel mortalitas, sic ipsa creditur auferenda; ut caro nostra surgat suis omnibus partibus tota, et sine imminutione vel adjectione membrorum secundum modum formae suae perfecta. Corpora quoque, sive duo cum capite uno nascantur, sive unum cum duobus capitibus corpus, quamvis modus quo haec fiant nobis et praecipue mihi habeatur incertus, tamen unde certus sum, sine ulla ambiguitate pronuntio, quod aut duo corpora cum capitibus suis resurgent, si in eis duae natae sunt animae, quoniam negari non potest singulas quasque animas singula corpora quae amiserunt immortaliter recepturas; aut si una anima nascitur, sive in uno corpore et duobus capitibus, sive in duobus corporibus (0510D)et capite uno, unum recipiet corpus. Ac per hoc natura carnis nostrae, sive amittendo quod ei superfuit, sive recuperando quod defuit, in suam plenitudinem reformata, sicut sine ulla corruptione, ita sine ulla infirmitate spiritui suo immortaliter inhaerebit. »
CAPUT XXIX. Quod hi qui nunc a bestiis comeduntur, aut diversa laniatione truncantur, resurgentes integritatem sui corporis obtinebunt. « Non perit Deo, ait sanctus Augustinus (Enchir. cap. 88), terrena materies, de qua mortalium creatur (0511A)caro; sed in quemlibet pulverem cineremque solvatur, in quoslibet halitus aurasque diffugiat, in quamcumque aliorum corporum substantiam vel in ipsa elementa vertatur, in quorumcunque animalium aut etiam hominum cibum cedat, carnemque mutetur, illi animae humanae puncto redit, quae illam primitus ut homo fieret, cresceret, viveret, animavit. » Hanc quoque quaestionem beatus Gregorius in suis tractatibus proponens pariter et solvens ait (In Ezech. lib. II, homil. 8, n. 8): « Saepe objicere inanem quaestiunculam solent, qui dicunt: Carnem hominis lupus comedit, lupum leo devoravit, leo moriens ad pulverem rediit: cum pulvis ille suscitatur, quomodo caro hominis a lupi et leonis carne dividitur? Quibus respondere non aliud debemus, (0511B)nisi ut prius cogitent qualiter in hoc mundo venerint, et tunc invenient qualiter resurgant. Certe tu homo qui loqueris, aliquando in matris utero spuma sanguinis fuisti; ibi quippe ex patris semine et matris sanguine parvus ac liquidus globus eras. Dic ergo, si nosti, qualiter ille humor seminis et sanguinis in ossibus duruit, qualiter in medullis liquidus remansit, qualiter in nervis solidatus est, qualiter in carnibus crevit, qualiter in cute extensus est, qualiter in capillis atque unguibus distinctus, ut capilli molliores carnibus, et ungues essent tenuiores ossibus, carnibus duriores? Si igitur tot et tanta ex uno semine et per species distincta sunt, et tamen in forma remanent conjuncta, quid mirum si possit omnipotens Deus in illa resurrectione mortuorum (0511C)carnem hominis distinguere a carne bestiarum, ut unus idemque pulvis, et non resurgat, in quantum pulvis lupi et leonis est, et tamen resurgat, in quantum pulvis est hominis? »
CAPUT XXX. Quod hi qui de hac vita debiles exierunt, cum suis integris membris in resurrectione futuri sint. Si quis, debilis corpore, truncatus confractusque de hac vita exierit, non dubium quod debita integritate membrorum suorum possit tempore resurrectionis reparari; ut quidquid in illo aut infirmitas turpe, aut aliena effecit crudelitas debile, ita tunc hoc immortalitatis pulchritudo reformet, ut nec superflua, indecora, nec detracta, videantur ibi esse deformia. Ita enim ex hoc ait beatissimus Augustinus (0511D)(De Civit. Dei, lib. XXII, cap. 19): « Non est macris pinguibusque metuendum ne ibi tales sint, quales si possent nec hic esse voluissent. Omnis enim corporis pulchritudo est partium congruentia cum quadam coloris sui suavitate. Ubi autem non est partium congruentia, aut ideo quid offendit, quia parum est, aut ideo quia nimium. Proinde nulla erit deformitas, quam facit incongruentia partium, ubi et quae (0512A)parva sunt corrigentur, et quod minus est quam decet, unde creator novit inde supplebitur, et quod plus est quam decet, materiei servata integritate, detrahetur. » Hujus ergo doctoris prudenti definitione eruditi, restat ut et illos quos cum senis digitis manuum et pedum oculis nostris inspeximus, non cum ea deformitate resurrecturos esse credamus, sed corporis integritate servata cum eo digitorum numero illos esse futuros, qui corporalem partium congruentiam servant. Congruentiam enim corporalium partium dico, sicut debito ordine nascendi agitur, ut in unoquoque homine duo sint oculi, duae aures, quini digiti manuum, quini etiam digiti pedum habeantur, nulla numerositate adjecta vel minorata, quae deformitatem inferat partium, sic tamen ut nihil credatur (0512B)de corpore esse periturum. Dicit enim sanctus Augustinus ( Ubi supra ): « Neque hoc dixerim quod aliquid aestimem corpori cuiquam periturum, quod naturaliter inerat, sed quod deforme natum erat. »
CAPUT XXXI. Utrum in resurrectione quidquid unguibus vel capillis nostris per tonsuram vel sectionem detractum est redintegrari credatur. Ait ex hoc beatissimus Augustinus (Enchir. cap. 89): « Ipsa itaque terrena materies, quae discedente anima fit cadaver, non ita in resurrectione reparabitur, ut ea quae dilabuntur, et in alias atque alias rerum aliarum species vertuntur, cum ad corpus redeant unde dilapsa sunt, ad easdem quoque corporis (0512C)partes ubi fuerint redire necesse sit. Alioquin si capillis capitis redit quod tam crebra tonsura detraxit, si unguibus quod toties dempsit exsectio, immoderata et indecens cogitantibus, et resurrectionem carnis non credentibus occurrit informitas. » Ergo, ut idem doctor in alio suo opere ait (De Civit. Dei, lib. XXII, cap. 19): « Si capilli toties tonsi, unguesque desecatae ad sua loca propter deformitatem non redibunt, nec tamen cuique resurgenti peribunt: quia in eamdem carnem, ut quemcunque ibi locum corporis teneant, servata partium congruentia, materiae mutabilitate vertentur. Quamvis quod ait Dominus: Capillus capitis vestri non peribit (Luc. XXI, 18), non de longitudine, sed de numero capillorum dictum multo potius possit intelligi. Unde et alibi (0512D)dicit: Capilli capitis vestri omnes numerati sunt » (Matth. X, 30). Item idem doctor, similitudinem pro hac re adhibens dicit (Ibidem): « Quid jam respondeam de capillis atque unguibus? Semel quippe intellecto, ita nihil periturum esse de corpore, ut deforme nihil sit in corpore, simul intelligitur ea quae deformem factura fuerant enormitatem massae, ipsa accessura esse, non locis in quibus membrorum (0513A)forma turpetur. Velut si de limo vas fieret, quod rursum in eumdum limum redactum, de toto iterum fieret, non esset necesse ut illa pars limi quae in ansa fuerat, ad ansam rediret, aut quae fundum fecerat, ipsa rursum faceret fundum; dum tamen totum reverteretur in totum, id est, totus ille limus in totum vas nulla sui perdita parte remaneret. » Sic ergo, ut idem doctor ait (Enchir. cap. 89): « Non attinebit ad corporis redintegrationem utrum capilli ad capillos redeant, et ungues ad ungues, an quicquid eorum perierat mutetur in carnem, et in alias partes corporis revocetur, curante Dei providentia, ne quid indecens fiat. »
CAPUT XXXII. Qualiter hi qui de massa perditionis discreti non sunt, resurrecturi sint. (0513B)« Quicunque, ait beatissimus Augustinus (Enchir. cap. 92), ab illa perditionis massa quae facta est per hominem primum non liberantur, resurgent etiam ipsi cum carne, sed ut cum diabolo et ejus angelis puniantur. Utrum sane ipsi cum vitiis et deformitatibus suorum corporum resurgant, quicunque in eis vitiosa et deformia membra gestarunt, inquirendo laborare quid opus est? Neque enim fatigare nos debet eorum incerta habitudo vel pulchritudo, quorum erit certa et sempiterna damnatio. Nec moveat quomodo in eis corpus incorruptibile erit, si dolere poterit, aut quomodo corruptibile, si mori non poterit. Non est enim vera vita, nisi ubi feliciter vivitur; nec vera incorruptio, nisi ubi salus nullo dolore corrumpitur. (0513C)Ubi autem infelix mori non sinitur, aut, ut ita dicam, mors ipsa non moritur, et ubi dolor perpetuus non interimit, sed affligit, et ipsa corruptio non finitur, haec in sanctis Scripturis secunda mors dicitur » (Apoc. XX, 6).
CAPUT XXXIII. De ordine futuri judicii. Sicut alios esse diximus, qui cum Deo judices considebunt, ita alii esse credendi sunt, qui eorum considentium examine judicantur. Duae enim differentiae vel ordines hominum erunt in judicio collectorum, hoc est electorum et reproborum, qui tamen in quatuor dividuntur. Perfectorum ordo est unus, qui cum Deo judicat, de quibus Dominus ait: Sedebitis et vos super sedes duodecim (Matth. XIX, 28). Hi non judicantur, (0513D)sed regnant. Alius quoque est ordo electorum, quibus dicetur: Esurivi et dedistis mihi manducare (Matth. XXV, 35). Hi judicantur et regnant. Item reproborum ordines duo sunt. Unus eorum qui extra Ecclesiam inveniendi sunt. Hi non judicantur et pereunt: de quibus et Psalmista ait: Non resurgent impii in judicio (Psal. I, 5). Alter quoque ordo reproborum est, qui judicabuntur et peribunt, quibus dicetur: (0514A)Esurivi et non dedistis mihi manducare: ite, maledicti, in ignem aeternum (Matth. XXV, 41, 42).
CAPUT XXXIV. De bonorum malorumque discretione. Ecce Psalmista ait: Advocavit coelos desursum, et terram discernere populum suum (Psal. XLIX, 4). Quid est quod dicit. Discernere populum suum? nisi per judicium separare bonos a malis, tanquam oves ab haedis. Nam oves tunc statuet a dextris suis, haedos autem a sinistris.
CAPUT XXXV. Quod ipsa separatio bonorum a malis per angelica ministeria fiet. Bonorum malorumque diremptio, sive etiam separatio, per angelos impleri posse credenda est. Nam (0514B)cum Psalmista diceret: Advocavit coelos sursum, et terram discernere populum suum (Psal. XLIX, 4), quod dixit, discernere populum suum, ad bonorum malorumque separationem pertinet. Statimque subjecit: Congregate illi sanctos ejus. Quibus enim dictum est: Congregate illi sanctos ejus, nisi utique angelis? Sic enim sanctus Augustinus dicit in hoc loco (Enarrat. in psal. XLIX): « Conversio sermonis ad angelos facta est, cum Propheta diceret: Congregate illi sanctos ejus. Profecto enim per angelicum ministerium res tanta peragenda est. »
CAPUT XXXVI. Quod separatis in dexteram partem bonis, in sinistram vero malis, libri aperti erunt, id est, conscientiae singulorum. (0514C)Separatis igitur per angelica ministeria bonis a malis, et electis quidem a dextris, reprobis vero a sinistris astantibus, tunc libri aperti erunt, id est, conscientiae singulorum. Joannes enim apostolus dicit: Vidi mortuos magnos et pusillos, et aperti sunt libri: et alius liber apertus est, qui est vitae uniuscujusque: et judicati sunt mortui ex ipsis Scripturis secundum facta sua (Apoc. XX, 12). Libros videlicet volens intelligi sanctos omnes Novi et Veteris Testamenti, in quorum vita velut in libris libris cognoscimus quid facere debeamus. In isto autem libro de quo dicitur: Alius liber apertus est, qui est vitae uniuscujusque, quid boni quis fecisset, sive non fecisset, quasi in divina virtute cognoscitur. « Qui liber, » juxta quod sanctus Augustinus ait (De Civit. Dei, lib. XX, (0514D)cap. 14), « si carnaliter cogitetur, quis ejus magnitudinem vel longitudinem valeat aestimare? Aut quanto tempore legi poterit liber in quo scriptae sunt universae vitae universorum? Aut tantus angelorum numerus erit, quantus hominum, et vitam suam unusquisque ab angelo sibi adhibito audiet recitari? Non ergo unus liber erit omnium, sed singuli singulorum. Scriptura vero ista unum volens intelligi: Et (0515A)alius, inquit, liber apertus est. Quaedam igitur vis est intelligenda divina, quae faciet ut cuique sua opera vel bona vel mala cuncta in memoriam revocentur, et mentis intuitu mira celeritate cernantur, ut accuset vel excuset conscientia, atque simul et omnes et singuli judicentur. Quae nimirum vis divina libri nomen accepit. In eadem quippe legitur quodammodo quicquid ea faciente recolitur. » Tunc commemoraturus est Dominus electis suis quae in Evangelio commemoranda praedixit, ita dicens: Venite, benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi: esurivi enim, et dedistis mihi manducare; hospes eram, et collegistis me; infirmus, et visitastis me; in carcere, et venistis ad me (Matth. XXV, 34-36). Ad sinistram quoque partem (0515B)astantibus imputaturus est quod ea non fecissent quae in dexteram partem astantes fecisse commemorat. His duobus Domini nostri sermonibus finitis, uno quo electis quae bona egerunt numerantur, altero quo reprobis quod ea non fecerint imputatur, Ibunt impii, ut ipsa Veritas dicit, in supplicium aeternum, justi autem in vitam aeternam (Matth. XXV, 46).
CAPUT XXXVII. De auditu malo, quem justi non timebunt. Judicatis ergo impiis, atque in ignem aeternum missis, Domino dicente ipsis: Ite in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis ejus (Ibid., 41); hoc malo auditu justi penitus non timebunt, qui jam in dextram partem collocati sunt. Auditus enim malus (0515C)hic intelligitur quibus a Domino perpetuus ignis minatur: a quo nos, Christe, tunc sola pietate eripias, et tibi capiti nostro conregnaturos ascribas
CAPUT XXXVIII. De praecipitatione diaboli, et perditione impiorum. Sanctus Joannes apostolus praecipitationem diaboli in ignem aeternum evidenter insinuans dicit. Cum praemitteret dicens: Et judicati sunt singuli secundum facta sua (Apoc. XX, 12), breviter subjecit quemadmodum fuerunt judicati: Et mors et infernus, inquit, missi sunt in stagnum ignis (Ibid., 14). Hic omnibus significans diabolum, qui est auctor mortis infernaliumque poenarum, cum universorum simul daemonum societate. Hoc est enim quod supra evidentius (0515D)praeoccupando jam dixerat: Et diabolus, qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis et sulphuris.
CAPUT XXXIX. Qualis est liber ille de quo Joannes apostolus dicit quod omnes qui tunc non fuerint inventi scripti in libro vitae, in stagnum ignis mittantur. Scripsit sanctus Joannes in revelatione sua (Apoc. (0516A)XX, 15), inter caetera quae de resurrectione narravit, quod qui non fuerint inventi in libro vitae conscripti, mittantur in stagnum ignis. Et haec quidem dicens, non ait Deum pati oblivionem, et quasi libri hujus revolutione nescita cognoscere; « Sed liber iste, » juxta quod sanctus Augustinus ait (De Civit. Dei, lib. XX, cap. 15), « praedestinationem significat eorum quibus aeterna vita donabitur. Neque enim nescit Deus eos, et in hoc libro legit, ut sciat; sed ipsa ejus praescientia de illis, quae falli non potest, liber est vitae, in quo sunt scripti, id est, ante praecogniti. »
CAPUT XL. Quod in igne impiorum corpora durent absque sui consumptione. (0516B)Sanctus Augustinus multis et variis exemplorum generibus agens (de Civit. Dei, lib. XXI), id pro certo asseverasse dignoscitur, quod impiorum corpora absque sui consumptione et sempiterno igne ardeant, et ea ipsa corpora combustio ignium non absumat; quia et sempiterno igne ardebunt, et mori omnino non poterunt. « Quid igitur? » ait idem doctor (Ibid., cap. 2). « Ostendam unde convincantur increduli posse humana corpora animata non solum nunquam morte dissolvi, sed in aeternorum quoque ignium durare tormentis. » Item post aliqua dicit (Cap. 3): « Anima cujus praesentia corpus vivit et regitur, et dolorem pati potest et mori omnino non potest. Ecce inventa res est, quae cum sensum doloris habeat, immortalis est. Hoc igitur erit tunc in corporibus (0516C)damnatorum, quod nunc esse scimus in animis omnium. Quod cum ita sit, quid adhuc nobis, ait (Cap. 4), rerum poscuntur exempla, quibus doceamur non esse incredibile ut hominum corpora sempiterno igne damnata, et in igne animam non amittant, et sine detrimento ardeant, et sine interitu doleant? »
CAPUT XLI. Quomodo daemones futurus ille ignis exuret. « Cur enim, » ait sanctus Augustinus (De Civit. Dei, lib. XXI, cap. 10), « non dicamus, quamvis miris, tamen veris modis etiam spiritus incorporeos posse poena corporalis ignis affligi, si spiritus hominum, etiam ipsi profecto incorporei, et nunc possunt includi corporalibus membris, et tunc poterunt corporum (0516D)suorum vinculis insolubiliter alligari? » Item idem post aliqua dicit: « At vero gehenna illa, quae etiam stagnum ignis et sulphuris dicta est, corporeus ignis erit, et cruciabit corpora damnatorum, aut hominum, aut daemonum; sed solida hominum, aeria daemonum: aut tantum hominum corpora cum spiritibus, daemones autem spiritus sine corporibus haerentes, sumendo poenam, non impertiendo vitam corporalibus (0517A)ignibus. Unus quippe ignis erit, sicut Veritas dixit (Matth. XXV, 41). »
CAPUT XLII. De diversitate poenarum pro diversitate meritorum. Mitissima omnium poena erit eorum qui praeter peccatum quod originale traxerunt, nullum superaddiderunt. Et in caeteris qui addiderunt, tanto quisque ibi tolerabiliorem habebit damnationem, quanto hic minorem habuit iniquitatem. Nam omnino negari non potest etiam ipsum aeternum lignem pro diversitate meritorum, quamvis malorum, aliis leviorem, aliis futurum esse graviorem: sive ipsius vis et ardor pro digna cujusque poena varietur, sive ipse aequaliter ardeat, etsi non aequali molestia sentiatur.
CAPUT XLIII. Contra illos qui scrupulosissime quaerunt qualis sit ille ignis futurus, vel in qua mundi parte haberi possit. (0517B) Minorum scientia majorum scientiae comparata, si temere non dicam, scientiae segnities quaedam est appellanda. Unde quod majores et studiosi se ignorasse dixerunt, periculosum valde et superfluum est, si quidquam inde a nobis definiri ullo modo praesumatur; cum beatus Augustinus de eo ipso igne sic docens, ita dicere videatur (De Civit. Dei, lib. XX, cap. 16). Cum enim de futura damnatione impiorum praemitteret dicens: « Judicatis quippe his qui scripti non sunt in libro vitae, et in aeternum (0517C)ignem missis, » adjecit: « Qui ignis cujusmodi vel in qua mundi parte vel rerum futurus sit, neminem scire arbitror, nisi forte cui divinus Spiritus ostendit. »
CAPUT XLIV. Quod post damnationem impiorum sequatur remuneratio electorum. Ordo verborum promissionis Dominicae, quo Dominum nostrum et sanctis regnum, et reprobis credimus daturum perenne supplicium, ita se habet, ut praecurrat impiorum damnatio, et post sequatur remuneratio, Chisto Domino praedicente: Ibunt impii in supplicium aeternum; justi autem in vitam (Matth. XXV, 46). In Apocalypsi quoque servatum hunc ordinem legimus, ubi signanter expressus est. Prius (0517D)enim de diaboli ac suorum omnium poena refertur, et dicitur: Mors et infernus missi sunt in stagnum ignis (Apoc. XX, 14): post inde de sanctorum beatitudine futura subjungitur: Et vidi coelum novum, et terram novam (Apoc. XXI, 1). Quibus verbis datur intelligi quod justo Dei judicio prius peccatoribus irrogetur supplicium, et postea sanctis aeternorum tribuantur praemia meritorum.
CAPUT XLV. Quod peracto judicio, transiet forma servi in qua judicium Christus agitabit, et sic tradet Christus regnum Deo et Patri. (0518A) Forma servi in qua Christus ad judicium faciendum judex venturus est, juxta quod majorum stylo praescribitur, peracto judicio transiet, quam ad hoc praesentaverat ut judicium faceret. Transiet, dictum est, forma illa, non quod praetereat, sed quod de judicio ad regnum transeat. Vel certe nobis Dominus post judicium transit, juxta quod beatus Gregorius dicit (In Evang. lib. I, homil. 13, n. 4), « quia ab humanitatis suae forma in divinitatis suae contemplationem nos elevat. Et transire ejus est in claritatis speculationem nos ducere, cum eum quem in humanitate in judicio cernimus, etiam in divinitate (0518B)post judicium viderimus. » Jam vero post judicium perget hinc, et ducet secum corpus, cujus caput est, et offeret regnum Deo et Patri (I Cor. XV, 24). Quomodo ergo traditurus est regnum Deo et Patri, nisi cum visionem deitatis suae, in qua unus est cum Patre, dilectoribus suis ostenderit? Et cum nos membra sua ad cognitionem et visionem, qua cum Patre et Spiritu sancto aequalis creditur, manifeste perduxerit, tunc plane videbitur forma illa ab electis, quae videri non potuit ab iniquis.
CAPUT XLVI. De conflagratione ignis, qua mundus hic dicitur interire. Evidenti majorum sententia definitur quod, peracto (0518C)judicio, tunc desinet esse hoc coelum, et haec terra, quando incipit esse coelum novum et terra nova. Mutatione namque rerum, non omnimodo interitu transibit hic mundus. Tunc ergo figura hujus mundi mundanorum ignium conflagratione peribit, sicut factum est mundanarum aquarum inundatione diluvium. Illa itaque conflagratione mundi, ut dixi, elementorum corruptibilium qualitates, quae corporibus nostris corruptibilibus congruebant, ardendo penitus interibunt; atque ipsa substantia eas qualitates habebit quae corporibus immortalibus mirabili immutatione conveniant, ut scilicet mundus in melius innovatus apte accommodetur hominibus etiam carne in melius innovatis.
CAPUT XLVII. Quod finito judicio incipiat esse coelum novum et terra nova. (0518D) Ut ait beatissimus Augustinus (De Civit. Dei, lib. XX, cap. 16), peracto finitoque judicio, tunc esse desinet hoc coelum et haec terra, quando incipiet esse caelum novum et terra nova. Mutatione namque rerum, non omnino interitu transibit hic mundus. Unde Apostolus dicit: Praeterit ergo figura (0519A)hujus mundi (I Cor. VII, 31); figura ergo praeterit, non natura.
CAPUT XLVIII. Quod in coelo novo et terra nova non omnes resurgentes, sed sancti futuri sunt. Juxta quod in quibusdam codicibus legimus, peccatores et impii, quamvis resurgentes immortales et incorruptibiles sint, tamen in terra nova omnino non erunt, quia ab illa immutatione sanctorum prorsus alieni futuri sunt. Nam cum Apostolus dicat: Omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur (I Cor. XV, 51), resurrectionem omnibus generaliter insinuat esse futuram, immutationem vero gloriae tantum sanctorum annumerat.
CAPUT XLIX. Contra eos qui dicunt, si post factum judicium erit conflagratio mundi, ubi tunc esse poterunt sancti, qui non contingantur flamma incendii? (0519B) Hanc quaestionem ita beatus Augustinus dissolvit (De Civit. Dei, lib. XX, cap. 18): « Quaerit, ait, forsitan aliquis, si post factum judicium mundus iste ardebit, antequam pro eo coelum novum et terra nova reponatur, eo ipso tempore conflagrationis ejus ubi erunt sancti? cum eos habentes corpora in aliquo corporali loco esse necesse sit. Possumus respondere, futuros eos esse in superioribus, quo ita non ascendit flamma incendii, quemadmodum nec unda diluvii. Talia quippe illis erunt corpora, ut illic sint ubi esse voluerint. Sed nec ignem conflagrationis illius pertimescent, immortales atque incorruptibiles facti, (0519C)sicut virorum trium corruptibilia corpora atque mortalia in camino ardenti illaesa vivere potuerunt (Dan. III, 94). »
CAPUT L. De remuneratione sanctorum, et regno, cum Christus praecinget se, et transiens ministrabit suis. Remuneratio sanctorum visio Dei est, quae nobis ineffabile gaudium exhibebit. De hac ergo remuneratione, ut arbitror, propheta dicebat, quod nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus his qui diligunt eum (Isai. LXIV, 4; I Cor. II, 9). Ipsa quoque Veritas remunerationis loco hujus visionis suae manifestationem ponens, eamque dilectoribus suis promittens, dicit: Qui diligit me, mandata mea servabit; et qui (0519D)diligit me, diligetur a Patre meo; et ego diligam eum et manifestabo ei me ipsum (Joan. XIV, 21). Etenim, secundum verba ipsius sanctae Veritatis, tunc praecinget se, et faciet nos discumbere, et transiens ministrabit nobis (Luc. XII, 37). « Praecingit ergo se, ut ait beatus Gregorius (In Evang. lib. I, homil. 13, n. 4), id est, ad retributionem praeparat. Faciet nos discumbere, id est, in aeterna quiete foveri: discumbere quippe nostrum in regno quiescere est. Transiens autem nobis Dominus tunc ministrat, quia lucis suae illustratione nos satiat. Quod enim (0520A)dictum est, Transit, quasi de judicio ad regnum redit. »
CAPUT LI. Quod mali tunc nesciant quid agatur in gaudio beatorum, boni tamen sciant quid agatur in suppliciis miserorum. Qui erunt in poenis, quid agatur intus in gaudio Domini nescient; qui vero erunt in illo gaudio, quid agatur foris in illis tenebris exterioribus scient. Ideo dictum est per prophetam de sanctis: Egredientur et videbunt membra hominum, qui praevaricati sunt in me (Isai. ult., 24). Sed quod dixit, egredientur, quasi per scientiam egressuri sunt; quia scilicet etiam eos qui foris ab eis erunt utique non latebunt. Si enim prophetae haec nondum facta nosse potuerunt, per (0520B)hoc quod erat Deus quantulumcunque in eorum mortalium mentibus, quomodo immortales sancti jam facta tunc nescient, cum Deus erit omnia in omnibus (I Cor. XV, 28) ?
CAPUT LII. Quod in isto corpore in quo modo sumus in coelis tunc et portari et habitare possimus. Contra Platonicos, qui dicunt humanum corpus coelos non posse ascendere, sanctus Augustinus liberaliter disputans (De Civit. Dei, lib. XXII, cap. 11), hoc definit, hoc etiam miris rationum exemplis convincit, quod corpora nostra, immortalia post resurrectionem effecta, coelorum habitaculo teneantur. Nam utique post resurrectionem sanctis in carne promissa est coelorum ascensio; dicente ad Patrem (0520C)Christo: Volo ut ubi sum ego, et ipsi sint mecum (Joan. XIX, 24). Si enim membra capitis sumus, et unus in se et in nobis est Christus, utique ubi ipse ascendit, et nos ascensuri sumus.
CAPUT LIII. Utrum subtiliores tunc motus corporis habeamus, an tales erunt sicut modo haberi videntur. De motibus corporis sanctus Augustinus definitam ponere sententiam expavescens, sic ait (Ibid., cap. 30): « Qui motus illic talium corporum futuri sint definire non audeo, quod nec excogitare valeo. Tamen et motus, et status, sicut et ipsa species decens erit, quicunque erit, ubi quod non decebit non erit. Certe ubi voluerit spiritus, ibi protinus erit corpus; nec volet aliquid spiritus quod nec ipsum possit decere, (0520D)nec corpus. »
CAPUT LIV. Utrum per corporeos oculos istos, quibus nunc cernimus solem et lunam, videatur tunc Deus. De oculis istis corporeis sanctus Augustinus perspicaciter disputans (Ibid., cap. 29), utrum per ipsos Deum in futura vita videre possimus, sic ait: « Cum ex me quaeritis, inquit, quid acturi sunt oculi isti in illo corpore spiritali, non dico quod jam video, sed dico quod credo secundum illud quod in psalmo lego: Credidi, propter quod locutus sum (Psal. CXV, 1). Dico itaque, visuri sunt Deum in isto corpore. (0521A)Sed utrum per ipsum, sicut per corpus nunc videmus solem, lunam, stellas, mare et terram, et quae in ea sunt, non parva quaestio est. Durum est enim credere quod sancti talia tunc corpora habebunt, ut non possint oculos claudere et aperire cum volent; durius autem, quod ibi Deum quisquis oculos clauserit, non videbit. Absit ergo ut dicamus sanctos in illa vita Deum oculis clausis non visuros, quem spiritu semper videbunt. Sed utrum videbunt Deum per istos oculos corporis cum eos apertos habuerint, inde quaestio est. Si enim tantum poterunt in corpore spiritali eo modo utique ipsi etiam oculi spiritales, quantum possunt isti, quales nunc habemus, proculdubio Deus videri per eos non poterit. Longe itaque alterius erunt potentiae, si per eos videbitur (0521B)incorporea illa natura, quae non continetur loco, sed est ubique tota. » Quamobrem, juxta quod idem doctor affirmat, « Fieri potest, valdeque credibile est, sic nos esse visuros mundana tunc corpora coeli novi et terrae novae, ut Deum utique praesentem, et universa etiam corporalia gubernantem, per corpora quae gestabimus, et quae conspiciemus, quoquoversum oculos duxerimus, clarissima perspicuitate videamus. Non sicut nunc invisibilia Dei per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur (Rom. I, 20), in aenigmate per speculum ex parte (I Cor. XIII, 12), ubi plus in nobis valet fides qua credimus, quam rerum corporalium species, quas per oculos cernimus corporales. Sed sicut nunc homines inter quos viventes, motusque vitales exerentes vivimus, mox ut (0521C)aspicimus, non credimus vivere, sed videmus, cum eorum vitam sine corporibus videre nequeamus, quam tamen in eis per corpora remota omni ambiguitate conspicimus; ita quacunque spiritalia illa lumina corporum nostrorum circumferemus, incorporeum Deum omnia regentem etiam per corpora contuebimur. Aut ergo sic per illos oculos videbitur Deus, ut aliquid habeant in tanta excellentia mentis simile, quo et incorporea natura cernatur, quod ullis exemplis sive testimoniis divinarum Scripturarum vel difficile est, vel impossibile ostendere; aut quod ad intelligendum facilius est, ita Deus totus erit nobis aeque conspicuus, ut videatur spiritu a singulis nobis in singulis nobis, videatur ab altero in altero, videatur in seipso, videatur ab altero in altero, videatur in seipso, videatur in coelo novo et in terra (0521D)nova, atque in omni quae tunc fuerit, videatur creatura, et per corpora in omni corpore, quocunque fuerint spiritalis corporis oculi acie perveniente directi. Patebunt etiam cogitationes nostrae invicem nobis. Tunc enim implebitur quod Apostolus cum dixisset: Nolite ante tempus judicare, mox addidit: donec veniat Dominus, et illuminet abscondita tenebrarum, et manifestabit cogitationes cordis, et tunc laus erit unicuique a Deo (I Cor. IV, 5). »
CAPUT LV. Quod ea visione tunc Deum videbimus, qua nunc eum angeli vident. (0522A) Christum dixisse in Evangelio legimus: Videte ne contemnatis unum de pusillis istis; dico enim vobis, quia angeli eorum semper vident faciem Patris mei qui in coelis est (Matth. XVIII, 10). Sicut ergo illi vident, ita et nos visuri sumus, sed necdum videmus. Propter quod ait Apostolus: Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem (I Cor. XIII, 12). Praemium itaque nobis fidei visio ista servatur, de qua et Joannes apostolus loquitur: Cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est (I Joan. III, 2). Facies autem Dei manifestatio ejus intelligenda est: non aliquod tale (0522B)membrum quale nos habemus in corpore, quod utique isto nomine nuncupamus. Similes ergo tunc angelis erimus, quia sicut illi nunc vident, ita nos Deum post resurrectionem videbimus.
CAPUT LVI. Quod arbitrii libertate multo plus firmiori quam in hac vita omnes sancti usuri sunt, in qua tamen peccare non poterunt. Liberi arbitrii facultatem majorem nobis in illa vita inesse quam hic, universitas doctorum patenter insinuat. Nam si in hac vita, ut quidam ait, plerique libera voluntate vivunt, ubi etsi peccata cavere possunt, tamen sine peccato esse non possunt; quomodo non ibi liberiori animo erunt, ubi sic adhaesuri sunt Deo suo, ut nulli possint obnoxiari peccato? Tanto (0522C)enim quis liberior fit, quanto absolutior a peccatis. Ac sic in illa vita beata eo liberiores erunt, quo peccare non poterunt. Nam juxta quod mihi videtur, si aequalitas nobis promittitur angelorum, quomodo nobis tunc non erit liberum arbitrium, quo illi ad laudandum Deum sine intermissione utuntur? Quod tamen utrum in reprobis habeatur, est fortasse ambiguum; quia juxta cujusdam de hac quaestione haesitantis sententiam, in illis qui alieni erunt a vita sanctorum, nescio an esse possit liberum utcunque arbitrium, quibus in ultricium missis combustionem flammarum, nec animus nec corpus erit ullo modo liberum.
CAPUT LVII. Quod ibi oblivionem pariter et recordationem habebimus. (0522D)« Quantum attinet ad scientiam rationalem, memor quisque praeteritorum suorum malorum erit; quantum autem ad experientis sensum prorsus immemor erit. Nam et peritissimus medicus, sicut arte sciuntur, omnes fere morbos novit; sicut autem corpore sentiuntur, plurimos nescit, quos ipse non passus est. Ut ergo scientiae malorum duae sunt, una qua potentiam mentis non latent, altera qua experientis (0523A)sensibus inhaerent (aliter quippe sciuntur vitia omnia per sapientiae doctrinam, aliter per insipientis pessimam vitam): ita et obliviones duae sunt. Aliter namque ea obliviscitur eruditus et doctus, aliter expertus et passus: ille si peritiam negligat, iste si miseria careat. Secundum hanc oblivionem quae posteriori loco posita est, memores non erunt sancti praeteritorum malorum: carebunt enim omnibus malis, ita ut penitus deleantur de sensibus eorum. Ea tamen potentia scientiae, quae magna in eis erit, non solum sua praeterita, sed etiam damnatorum sempiterna miseria non latebit. Alioquin si se fuisse miseros nescituri sunt, quomodo, sicut ait Psalmus, Misericordias Domini in aeternum cantabo? (Psal. LXXXVIII, 1) [D. Aug., de Civit. Dei, lib. XXII, cap. 30, n. 4]. »
CAPUT LVIII. De diversitate meritorum et praemiorum, in qua tamen nullus sit alii invisurus. (0523B) « Gradus honorum atque gloriarum qui in illa vita futuri sunt, ut ait sanctus Augustinus (Ibid., n. 2), quis est idoneus cogitare, quanto magis dicere? Quod tamen futuri sint non est ambigendum. Atque id etiam magna illa civitas bonum in se habebit, quod nulli superiori nullus inferior invidebit, sicut nunc non invident archangelis caeteri: tanquam nolit esse unusquisque quod non accepit, quamvis pacatissimo concordiae vinculo ei qui accepit obstrictus, quemadmodum nec in corpore vult oculus esse qui est digitus, cum membrum utrumque contineat totius (0523C)carnis pacata compago. Sic itaque habebit bonum alius alio minus, ut hoc quoque donum habeat, ne velit amplius. »
CAPUT LIX. Quod infatigabiliter Deum laudabunt sancti. In laudando Deum non erit tunc sanctis laboriosa contradictione ipsa laudatio: quia juxta quod propheta de illis dicit, non laborabunt neque fatigabuntur (Isai. XL, 31). Aeternitatis enim beatitudine perfruentur: ut hoc illis sit in remuneratione beatitudinis, quod indefesso usi fuerint jubilo laudis. Psalmus enim dicit: Beati qui habitant in domo tua, Domine, in saecula saeculorum laudabunt te (Psal. LXXXIII, 5). Praemium ergo virtutis erit ipse qui virtutem dedit.
CAPUT LX. Quod sine fine Dominum videbimus, et quod ipse sit finis desideriorum nostrorum. (0524A) Si, juxta quod ait Apostolus, Cum Domino semper erimus (I Thess. IV, 16), certum est quod eum sine intermissione videbimus. « Finis igitur desideriorum nostrorum Christus tunc erit, qui sine fine videbitur, sine fastidio amabitur, sine fatigatione laudabitur. Hoc munus, et hic affectus, hic actus profecto erit omnibus, sicut ipsa vita aeterna, communis » (S. Aug., de Civ. Dei, lib. XXII, cap. 30, n. 1).
CAPUT LXI. Quod ipse Dominus tunc nobis erit in praemium, et quod tunc honesta nostra desideria mirifice impleantur. Seipsum nobis in praemio daturum, quo nihil est aliud melius, repromisit ille qui nos creavit. « Quid (0524B)enim est aliud quod per prophetam Dominus dixit: Ero illorum Deus, et ipsi erunt mihi plebs (Levit. XL, 31), nisi: Ego ero unde satientur, Ego ero quaecunque ab hominibus honeste desiderantur, et vita, et salus, et copia, et pax, et omnia bona? Sic enim et illud recte intelligitur, quod ait Apostolus: Ut sit Deus omnia in omnibus (I Cor. XV, 28) [D. Aug., Ibid.]. »
CAPUT LXII. De fine sine fine in quo infinite Dominum laudabimus. Finis noster Christus perficiens nos, ipse erit refectio et laudatio nostra, quem in saecula saeculorum laudabimus, et sine fine laudantes amabimus. Ibi erit, ut ait doctor sanctissimus Augustinus (De (0524C)Civ. Dei, lib. XXII, cap. 30), vere maximum sabbatum non habens vesperam. Quod commendavit Dominus in primis operibus mundi, ubi legitur: Et requievit Deus die septimo ab omnibus operibus suis (Gen. II, 2), et sanctificavit eum, quia in eo requievit ab omnibus operibus suis. Dies enim septimus etiam nos ipsi erimus, quando ejus fuerimus benedictione pleni atque perfecti. Ibi implebitur: Vacate et videte quoniam ego sum Dominus (Psal. XLV, 11). Tunc vere erit sabbatum nostrum, cujus finis non erit vespera, sed Dominicus dies, vel octavus, qui Christi resurrectione paratus est. Ibi vacabimus et videbimus, videbimus et amabimus, amabimus et laudabimus. Ecce quod erit in fine sine fine. Nunquid (0524D)alius est noster finis, nisi pervenire ad regnum, cujus nullus est finis?