Auctor incertus
Migne Patrologia Latina Tomus 32
AuInAuH.PriRhe 32 Auctor incertus (Augustinus Hipponensis?) Parisiis J. P. Migne 1841 early modern edition, no apparatus this file was encoded in TEI xml for the University of Zurich's Corpus Corporum project (www.mlat.uzh.ch) by Ph. Roelli in 2013 Classical Latin orthography latin
CAPUT PRIMUM.-- Oratoris officium.
Oratoris officium est, proposita quaestione civili duntaxat, primum ipsam intelligere, generalis sit an specialis, simplex an conjuncta ex pluribus, absoluta an comparativa. Deinde cum intellexerit, invenire in ea congruentes partitioni locos, et his morales seu naturales accommodare sententias. Exinde judicare de inventis, repudiare quae parum commode occurrerint: tum iis quae judicio examinarit, dare ordinem certum. Etenim quamvis multa pertinentia inventa sint, tamen nisi pro qualitate et magnitudine sua, certis et quasi legitimis sedibus collocentur, aut oberunt, aut non magnopere proficient. Subinde ordinationi rhetor explicationem rerum commodare debebit. Quae duabus partibus constat, structurae qualitate et quantitate verborum. Haec omnia memoria suscipit, quam et plerique Graecorum, et M. Tullius in primis oratori affirmat necessariam, hoc, ut opinor, modo: « Venio nunc ad thesaurum rerum omnium memoriam; quae nisi custos inventis, ordinatisque rebus adhibeatur, intelligimus omnia, etiamsi praeclarissima sint, in oratore peritura. » Memoriam pronuntiatio sequetur, res, ut Demostheni videtur, inter oratoria officia vel prima vel sola: quae consistit duobus, motu corporis et sono vocis. Haec tantum summatim tetigisse satis est, quae sunt oratoris officia. Reliquum est videre quid sit finis.
CAPUT II.-- Quis sit finis oratoris.
Finis est, ut opinor, in omnibus rebus, ad quem cuncta referuntur, cujus causa fiunt reliqua omnia: a Graecis τέλος dicitur. Quod etiam in philosophorum pene omnibus disputationibus quaeritur, quis sit finis bene vivendi; virtus, an voluptas? Finem igitur proprium oratoris officii alius alium probaverunt. Quibusdam enim visum est, summam oratoris officii in bene dicendo esse, quibusdam in recte dicendo, quibusdam in persuadendo consistere. Quinetiam illi qui bene aut vere dicere finem oratoris officii putaverunt, non abnuunt tamen horum ipsorum finem esse, persuadere: ut sit finis oratoris officii, bene dicere; finis bene dicendi, persuadere. Ergo quasi consensu omnium finis est oratoris officii, persuadere. Hoc quia in calumniam videbatur posse recedere (non enim semper persuadet orator; nec si aliquando persuadere non possit, facultatem et nomen oratoris amittit), addidit Hermagoras, quo calumniam effugeret, finem esse oratoris officii, persuadere, quatenus conditio rerum personarumque patitur. Alia subinde ex eodem verbo persuadendi calumnia nascitur, inventa sane a Platone, tractata multum in Gorgia; sed post ac multo impudentius a quibusdam technicis obtrectantibus Hermagorae frequentata. Negant quippe proprium esse finem oratoris officii persuadere, sed communem pene cum universis: nam et mathematicos de iis, quae in notitiam ipsorum ceciderunt, persuadere; et medicos de iis, quae in arte ipsorum contineantur, persuadere; opifices etiam et tabernarios, fabros, et si qui hujusmodi sunt, posse de eo, quod agant, cuivis probabiliter persuadere, quasi ratione faciant: ergo non esse integrum finem, qui solam communitatem habeat, careat proprietate: esse actum persuadendi communem cum multis, et idcirco non esse persuadere proprium finem oratoris officii. Huic quoque calumniae Hermagoras percommode obsistit. Dicit enim esse oratoris officium, persuadere, quatenus rerum et personarum conditio patitur, duntaxat in civilibus quaestionibus: nam medicorum et philosophorum et caeterae hujusmodi quaestiones extra regulam civilem, quam πολιτικὴν Graeci vocant, collocantur.
CAPUT III.-- De civilibus quaestionibus, et differentia generalium et specialium.
Sunt autem civiles quaestiones, quarum perspectio in communem animi conceptionem potest cadere, quam Graeci ἔννοιαν vocant. Verum ut facilius intelligas, quae sit haec ipsa conditio quam demonstratam esse volumus, omnia quaecumque hujusmodi sunt, ut ea nescire pudoris sit, et quae vel ignorantes, quasi sciamus tamen cum simulatione prae nobis ferimus, quotiescumque in dubitationem vocantur, efficiunt civilem quaestionem. Quod dico hujusmodi est, si de pondere alicujus rei quaeratur, si non videaris scire quot librarum sit, non est erubescendum; si de longitudine non videris scire quot pedum sit, non est erubescendum; si de caeteris hujusmodi rebus quas persequi longum est: et ideo quotiescumque in dubitationem venerint, licet faciant quaestionem, tamen civilem facere non possunt. At ubi quaeritur, sitne aliquid justum an injustum, honestum an inhonestum, laudandum an reprehendendum, praemio afficiendum an supplicio, utile an inutile, et si qua hujusmodi sunt; nemo non etiam extra omnem artem et scientiam collocatus erubescat, si haec nescire videatur. Inde est quod omnes persuasum habeant, aut certe aliis persuadere non dubitent, posse se concipere animo discrimen justi et injusti, honesti et inhonesti, caeterorumque quae supra diximus; et idcirco quae dubitationes in hujusmodi rebus oriuntur, civiles vocantur quaestiones, quasi non propriae paucorum, sed communes universorum. Quae cum ita sint, meritoque communi conceptione animi perspici possint, quaestiones quae διὰ τῆς ἐννοίας deprehendi possunt, civiles vocantur et sunt, in quibus versari et perstare debebit orator. Duo sunt primi et quasi generales civilium modi quaestionum, quorum alter θέσις, alter ὑπόθεσις vocatur a Graecis. Nos priori nomen nisi graecum dare non possumus, ne posteriori quidem, quam quod videamur dedisse: dedimus quippe; controversiam dicimus, quod nomen tam in τὴν θέσιν, quam in τὴν ὑπόθεσιν potest cadere: in utroque enim quaestio, hoc est controversia est. Porro τῆς ὑποθέσεως significatio, et declaratur ex ipso composito nomine, et est aliquid quod est ὑπὸ τὴν θέσιν, id est sub illo genere quasi species. Thesis est res quae admittit rationalem considerationem, sine definitione personae. Hypothesis est seu controversia, ut improprio nomine utamur, res quae admittat rationalem contentionem cum definitione personae. Melius autem declarabuntur sub exemplo: thesis est quaestio hujusmodi, an navigandum, an philosophandum; hypothesis est quaestio hujusmodi, an decernendum duelli praelium. Nec desunt qui hinc etiam Hermagoram criminentur; et Apollodorus in primis, qui negat quidquam aliud esse hypothesin, quam thesin, et nullius momenti esse discrimen personarum, quanquam utrumque hoc genus quaestionis Hermagoras distinxisse videatur: non minus enim infinitam et interminatam esse hypotheseos quam theseos quaestionem. Nam cum quaeratur, sit necne animadvertendum in Orestem, non personam esse, quae faciat quaestionem, sed factum; et nihil interesse an ita quaeratur, sit necne animadvertendum in matricidam: quod si ita est, nihil inter hypothesin, thesinque distaret. Ad haec nostri, primo omnium qualitatem personarum quaestionibus differentiam afferre, ipsisque etiam hypothesibus, id est controversiis saepe evenire, ut punita et impunita, honorata et inhonorata, quaedam relinquenda videantur, non tam ex rerum qualitate, quam qualitate personae. Deinde etiam illo distare haec duo genera quaestionum, quod in thesi perspectio sit alicujus rei qualis sit, in hypothesi contentio; et quantum interest inter perspectionem et contentionem, tantum inter thesin et hypothesin esse discriminis. Deinde in thesi quaeri, quid omnes oporteat facere; in hypothesi, quid unum aut alterum aut paulo plures, certe definitum hominum modum. Et etiam illa differentia accidit, quod in thesi, quasi ignorantes quaerimus quid sit optimum factu; in hypothesi, quasi scientes defendimus. Tum quod omnis thesis de futuro est; hypothesis raro, quin imo nunquam nisi de praeterito, aut eo quod jam agatur, facit quaestionem: nemo enim neque reus fieri potest, nisi fecerit aut fecisse dicatur, neque praemium aut aliquid hujusmodi petere, nisi jam meritus sit, aut meritum esse se contendat. Huic loco opponunt tyrannidis et proditionis reos, et veneficii imperati, et si qua in eumdem modum excogitari possunt: in quo studio criminandi falluntur. Nam et in eo quod proditionis reus est, non de futura re quaeritur, id est de ipsa proditione, sed de eo an susceperit consilium proditionis, quod utique praecessit; et de tyrannide aeque, an cogitarit tyrannidem; et de parricidio, num perpetrato; et de veneficio. Ergo semper aut de praeterito, aut de praesenti in hypothesi nascitur quaestio; in thesi contra nunquam nisi de futuro: quae si ita sunt, satis utriusque declarata est diversitas.
CAPUT IV.-- Quae sint circumstantiae controversiam facientes.
Nunc quoniam quidem de differentia generalium, et specialium quaestionum satis dictum est, separataque thesi ab hypothesi, ut perinde distaret re ac nomine; consequens esse videtur dicere, quid sit quod hypothesin, id est controversiam efficiat. Est igitur circumstantia rerum quam περίστασιν Hermagoras vocat, sine qua ulla omnino controversia non potest esse. Quid sit autem περίστασις, facilius partitione quam definitione ejus deprehendi potest. Sunt igitur partes circumstantiae, id est περιστάσεως, septem, quas Hermagoras μόρια περιστάσεως vocat, Theodorus στοιχεῖα πραγμάτων, id est elementa: quod ex eorum conjunctione quaestiones fiant, perinde atque ex conjunctione litterarum, nomina et verba fieri videmus. Sed sive στοιχεῖα sive μόρια rectius dicantur, nos omissa controversia nominis, quae sint ipsa dicamus. Sunt igitur haec, quis, quid, quando, ubi, cur, quemadmodum, quibus adminiculis: quas Graeci περιστάσεως ἀφορμὰς vocant. Horum autem omnium, aut rationalis plurimorum congregatio conflat quaestionem, aut legalis. Sed nimirum singulorum proprietas exprimenda est. Quis, significantiam habet personae, quae spectatur duobus modis, ex nomine et qualitate. Ex nomine, hoc modo: Quis? Camillus, C. Marius, L. Sulla. Ex qualitate: Quis? dives, pauper, imperator. Est autem definita in nominibus, infinita in qualitatibus personarum perspectio, quando in appellationem nihil praeter nomen cadit; in qualitatem et fortuna, et aetas, et conditio, et disciplina, et caetera quae sunt infinita numero. Quid, significantiam habet rei, quae facta ab aliquo, vel dicta, vel cogitata, fieri, dici, cogitari, futurum esse, dictum, cogitatum iri videatur, bona vel mala, honesta vel inhonesta, justa vel injusta, utilis vel contra, necessaria vel parva, magna vel parum usitata vel nova. Quando, temporis significationem habet; velut interdiu ac noctu, sacro an in irreligioso die: etiam ex accidentibus, quae interdum dant tempori suam qualitatem, velut in belli an pacis tempore, in seditione an in concordia, in libertate an in dominatione; et si qua in eumdem modum cadere possunt. Ubi, loci significationem habet; veluti in civitate an extra, in sacro loco an in profano, in mari an in terra. Cur, significat causam faciendi, vel dicendi, vel cogitandi, res (ut mea fert opinio) ad constituendam quaestionem in primis necessaria. Quemadmodum significationem habet ex facti, vel quod fiat, futurumve sit demonstratione; veluti clam, palam, per vim, per dolum; et si qua sunt similia, in eumdem modum cadunt. Ἀφορμαὶ, quas nos adminiscula dicimus, demonstrationem habent earum rerum per quas factum esse aliquid dicatur; ut est laqueus, gladius, venenum, litterae, internuntius, mandata, servus, conscius, sicarius. Horum articulorum, ut supra dixi, aut omnium aut plurimorum rationales incursus facient civilem quaestionem.
CAPUT V.-- Quaestiones rationales fiunt quatuor modis.
Rationales quaestiones quas Hermagoras λογικὰς vocat: melius enim puto sic eas cognominari quam verbales; quia λογικαὶ non ex verbi, sed rationis significatione appellatae sunt a technicis, cum alioquin λόγος interdum verbum significet, interdum rationem: igitur rationales, sive λογικαὶ quaestiones fiunt modis quatuor. Hoc enim in illis quaeritur, an sit, quid sit, quale sit, an induci in judicium debeat. Ubi quaeritur an sit, genus id quaestionis Hermagoras σοχασμὸν vocat: nos conjecturam possumus dicere. Item Theodorus περὶ τῆς οὐσίας, id est de substantia. Nihil enim factum videri potest, quod non habuerit substantiam, neque futurum, quod non habiturum sit substantiam. Quidam hoc genus quaestionis ex eo, quod per id quaeritur, an sit vocaverunt. Altera rationalis est quaestio, quam Hermagoras finem vocat; Theodorus περὶ τῆς ἰδιότητος, id est de proprietate; quidam, quid sit; nonnulli, de eodem et altero, περὶ τοῦ αὐτοῦ καὶ ἑτέρου. Tertiam rationalem quaestionem uno nomine omnes qualitatem vocant. De quarta, magna contentio est, quam supra de inducendo judicio diximus. Plerique enim negant esse eam, quando id agant, ne res possit venire in quaestionibus. Sed inter omnes Hermagorae praecellit auctoritas, qui et quaestionem putat, et in primis necessariam, et agitari in foro multum, et adhibendam etiam in caeteris statutis primo statim congressu, si causae conditio patiatur. Nihil enim statuto tam interesse eorum quibus judicium intenditur, quam declinare judicium. Porro ipsam declinationem judicii habere nonnullam judicii speciem. Nam si ita res ageretur, ut quoties nollet aliquis causam judicii, esset hoc in ipsius potestate; nulla erat quaestio. Nunc autem cum semper existant, qui impediant, ipsa illa contentio, qua alter in judicium vocat, alter recusat judicium, facit quaestionem, quod controversiae genus Hermagoras ἀσύστατον appellat, nostrorum pauci reprehensionem, plerique translationem vocaverunt, utrique sane rationem secuti. Qui reprehensionem dixerunt, eo scilicet, quod cum maxime inducatur in judicium, causa reprehenditur, et quasi retrahitur: qui translationem, quod reus non omnino excludat actionem, sed in praesentem conditionem actionis excuset, in aliud genus judicii transferat, vel habitum jam, vel futurum.
CAPUT VI.-- De quatuor quaestionibus legalibus.
Sunt item aliae quaestiones quatuor, quas inventores νομικὰς, nos legales appellamus. Νομικὰ sunt scriptum et voluntas, quod illi ῥητὸν καὶ διάνοιαν appellant; ἀντινομία, quam nos contentionem legum contrariarum vocamus; ambiguitas, quam illi ἀμφιβολίαν: collectio, quam illi συλλογὴν vocant. Verum haec paulo post diligentius tractabimus, ita ut significantia cujusque evidentius exprimatur, et species generibus addatur. Interim mihi videtur esse dicendum, quibus omnis quaestio articulis, et qualibus nodis subinde adstricta, ad perfectam speciem sui veniat.
CAPUT VII.-- Quibus quaestio articulis nectatur.
Est aliquod dictum quod Graeci φάσιν nominant: id scinditur in duas partes, et est ejus alterum ἀπόφασις, et alterum κατάφασις, intentionem verbo factam possumus dicere, id est verbum quo crimen intenditur; veluti, Pulsasti, prodidisti, occidisti. Quod autem illi ἀπόφασιν, nos abnuentiam criminis ejus, quod verbum accusator intenderit; veluti, Non pulsavi, non prodidi, non occidi. Ex his duobus dicto et responso, vel intento et negato, media nascitur quaestio, hoc modo: Intentio est, Occidisti; negatio, Non occidi; quaestio, an occiderit. Sed ut jam a conjecturali modo recedamus: intentio est, Injuria occidisti; negatio, Non injuria occidi; quaestio, an injuria occiderit. Vel in aliquo legali statu: intentio est, Non licebat tibi hoc facere per legem; negatio est, Licebat mihi facere per legem; quaestio est, Licueritne hoc facere per legem. Hanc quidam, ut nos usque adhuc diximus, quaestionem vocaverunt, quidam statum nominaverunt, ab eo videlicet quod in ea, et exordium quaestionis, et summa consisteret. Primo enim quasi eminus, cum hinc dicatur factum esse, inde non esse factum; nulla pugna est, sed quasi futurae pugnae meditatio. Deinde cum propius accessum est, et quasi ad manus ventum; altercationi et contentioni mutuae media quaestio intervenit, sit necne factum: in ea uterque consistit, omisso quod ante dicebat. Unde ei quaestioni status nomen impositum est. Hoc idem Theodorus κεφάλαιον appellat, translatione usus, videlicet a principali parte corporis: quod in hoc etiam complexu duorum, quae utrinque dicta sunt, quasi caput quoddam totius controversiae efficitur. Consequens huic locus est, aut perinde, aut magis etiam necessarius, quo demonstratur quid causa, quid continens, quid de quo contenditur. Causam Hermagoras αἴτιον vocat; συνέχον continens; de quo contenditur τὸ κρινομενον. Est ergo causa, quae nisi praecesserit, controversia fieri non potest. Quod dico tale est: Abdicatur a patre filius: controversia idcirco non est, quia nulla, cur abdicaretur a patre, causa praecessit. Denique addamus causam, et statim controversia effecta est. Juravit se non ducturum uxorem, et abdicatur. Quod juravit, αἴτιον factum est, id est causa cur abdicationem mereretur. Συνέχον vel continens est, quod ad refutandum αἴτιον, id est ad refellendam causam videtur afferri, ut est in hac materia: Militem qui juraverat se deserturum, imperator occidit, et reus fit caedis: hic enim αἴτιον, id est causa judicii est, quod occidit; neque enim fieret reus, nisi occidisset: συνέχον, id est continens, est id propter quod occidisse dixit, jusjurandum scilicet militis, quod se deserturum juraverat. Hoc interdum συνέχον Hermagoras, id est continens appellat, ab eo quod omnis rei defensio ab eo contineatur, interdum αἴτιον αἰτίου vocat, quasi causam causae: nam quemadmodum reatus causa est, quod militem occidit; ita occidendi causa, quod miles deserturum se esse juravit. Nunc quoniam scimus quid sit causa, quid continens, videamus etiam quid sit de quo contenditur, id est quid sit τὸ κρινόμενον. Est autem nihil aliud quam exploratio continentis, τοῦ συνέχοντος. Quod dico tale est (etenim in eadem controversia perseverandum puto, quo sint lucidiora quae tradimus): αἴτιον est quod occidit militem imperator; συνέχον est, quo reus nititur, id est ratio propter quam se occidisse dicit; est autem quod miles juravit se deserturum: κρινόμενον est, examinatio hujus ipsius, quod ad defensionem reus attulit. In quo ita quaeritur, num alia causa imperatori fuerit, cur occiderit militem: et hoc praetexitur, ut videatur, non quia juraverit, occisus, sed quaque vel simultatis vel invidiae causa. Poterit etiam hoc modo articulus iste tractari, an etiamsi juraverit, parum tamen haec justa causa fuerit, cur debuerit occidi: et tota perfectio totius συνέχοντος, quod ad αἴτιον affertur, κρινόμενον vocatur. Evenit tamen nonnunquam, ut in una controversia non simul αἴτιον et συνέχον et κρινόμενον, sed saepius ipsa omnia per vices revoluta tractentur; ut in hac controversia: Reus est Ulysses lege reipublicae, quod procos occiderit. Hic enim αἴτιον est, quod occiderit; συνέχον, quod eos qui bona sua depopulabantur, et pudicitiae uxoris insidiabantur, occidit; κρινόμενον est, numquid tametsi haec res praecesserit, alia tamen causa, quam praetexit, occiderit? vel, numquid ne pessime quidem de se meritos, indemnatos debuerit occidere? Deinde ad hoc κρινόμενον, aliud συνέχον affert Ulysses, quo dicat se jussu Minervae interemisse. Deinde ad hoc ipsum συνέχον fit κρινόμενον, quo quaeritur utrumnam propter jussum Minervae occiderit, et in tali re ne Minervae quidem obtemperare debuerit. Est autem αἴτιον proprius accusatoris locus, συνέχον defensoris, κρινόμενον utriusque commune.
CAPUT VIII.-- Modi controversiarum.
Subinde dicendum puto, quemadmodum et quot modis controversia ἀσύστατος fiat. Tametsi ne dici quidem controversias oportet, quae statum non habent, sed πλέγματα irrationabilia, id est ἄλογα. Fiunt autem ἀσύστατα modis quatuor: unum cum aliquid deest ex circumstantia: quae autem vis sit circumstantiae, ut supra diximus; id est cum quaestionibus, aut causa, aut persona, aut locus, aut aliquid eorum deest, quibus effici circumstantiam diximus. Hoc autem genus asystati in scholasticam materiam non potest cadere, idcirco quia esse non poterit ullum thema deficiente circumstantia. In veritate tamen nonnunquam evenit, ut aliquid horum desit, et per imprudentiam actoris profligata causa veniatur ad judicem. Alter est modus asystati, quem κατ' ἰσότητα appellant. Nos tamen si nomen latinum dare non possumus, tamen vim intelligere debemus: nam cum eadem utrinque dicuntur, et nulla re, ne parva quidem, discernuntur, tamen hujusmodi πλέγμα, propter aequalitatem utriusque partis, statum implicat. Ut vicini adolescentuli, qui speciosas uxores habebant, noctu alter alterum obvium habuerunt, accusant invicem adulterii: nam quidquid altera pars dixerit, hoc altera dicat necesse est. Veri simile est te adulterium voluisse committere, quia adolescens es. Te quoque veri simile est voluisse, quia adolescens es. Veri simile est, quia speciosam uxorem habeo. Te quoque veri simile est, quia et ego speciosam uxorem habeo. Facultatem tibi vicinitas praebuit. Et tibi eadem vicinitas praebuit facultatem. Cur nocte in me? Cur tu autem in me incidisti? Nihil est quod distinguatur; et idcirco uter eorum sive accusat alterum, se criminatur; sive se purgat, defendit eum quem criminari videtur. Tertium est asystati genus, quod Graeci καθ' ἑτερομερίαν appellant, id est secundum alteram partem, cum reo nulla defensio est, et aut color in facto non invenitur, aut parum probabilis color invenitur. Unde etiam Democrates praeceptor meus solitus erat dicere, eas etiam controversias, in quibus color diu quaeritur, statum non habere. Verum ille constantius; nos, si afferatur aliquid ad defensionem vel mediocriter probabile, admittimus. Sed si evidenter confessa causa est, ut oportet secundum heteromeriam explodemus. Nonnunquam incidunt quaestiones, maxime in veritate, quae summam accusatori, nullam reo largiuntur facultatem: verum eas non controversias, sed communes locos dicimus: quippe est in his non probatio criminis, sed ut in expressum atque evidens facinus expressio. Quartus est modus asystati vel caliginosissimus, adeo ut nonnunquam doctis etiam hominibus soleat obrepere. Habet enim nonnullam speciem probabilis consistentisque materiae. Ea est hujusmodi, in qua judex ferendae sententiae rationem explorare non potest: hoc Graeci ἄπορον vocant. Sed subjiciamus exemplum: Petebat ab alio usuram quasi pecuniae creditae: ille accepisse se pecuniam confitebatur, sed depositam; et idcirco velle se restituere sortem sine usura. Pendente interea judicio, lex de novis tabulis lata est: repetit ille quasi depositam, ille retinet quasi creditam. Non enim video quid sit hic, quod in sententia ferenda judex sequi possit, cum petitor idem interdum credidisse, interdum deposuisse se dicat; et ille alter interdum depositam accepisse, interdum creditam: et neuter sua priore, sed uterque alter alterius praeterita sententia utatur.
CAPUT IX.-- De figuris controversiarum.
Pertinere etiam nonnihil ad rem videtur scire figuras controversiarum, quibus invicem differant, quo magis in evidenti sit, quemadmodum quamque tractemus. Sunt igitur themata, id est figurae controversiarum, quatuor: εὔδοξον, quod nos opinionis bonae possumus dicere; ἀμρίδοξον, quod nos opinionis ex utroque, bono ac malo, confusae possumus dicere: παράδοξον, quod nos opinionis malae possumus dicere; tametsi quidam parum diligenter graece loquentes, paradoxon pro his quae sunt bonae opinionis, accipiunt. Unde vulgo etiam Olympionicas et caeteros victores sacrorum certaminum, paradoxos vocant, magis consuetudine quam ratione ducti: nam, ut opinor, παράδοξον est, quod est παρὰ τὴν δόξαν, id est contra opinionem bonam. Denique licet alias vulgares significationes probare malimus hujus nominis, tamen hoc loco, ut multa nova tam a technicis et mathematicis, quam a philosophis cognominantur, accipere debemus non tam pro solito usu consuetudinis, quam pro conditione praecepti. Quarta est species controversiae, quae graece ἄδοξος dicitur, quam nos non ut vulgo malae opinionis, sed nullius opinionis dicimus, id est humilem et sordidam. Sed evidenter haec propositis exemplis liquebunt. Εὒδοξος controversia hujusmodi est, in qua tam persona quam res est honesta; velut Scipio victis Poenis petit in praemium ut spectet ludos laurea coronatus: et persona honesta est Scipionis, et quod petitur non improbum. Αμφίδοξος est, in qua vel honestatem personae turpitudo rei maculat; velut si idem Scipio petat praemii nomine mortem Tiberii Asellii: nam petitoris persona honesta est; quod autem petitur inhonestum. Vel contra, si abdicatus fortiter fecerit, et petat praemii nomine reditum in domum patris: persona quae petit, inhonesta abdicati; res quam petit, honesta ut in domum patris redeat. Παράδοξον est controversiae genus, ut supra definiebam, in quo utraque sunt inhonesta, tam res quam persona, velut impudicitiae reus fortiter fecit, petit praemii nomine accusatoris sui mortem: nam et persona petentis inhonesta est, siquidem fuit reus impudicitiae, tametsi aliquid turpitudini derogaverit, quod fortiter fecit; et res quam petit, improba. Ἄδοξον, est controversiae genus sine opinione utraque, humile et sordidum. Pauper vestimenta vendebat; exstitit alius pauper, qui vindicaret ea, et furto ablata sibi esse diceret: ille venditor ait, se ab adultero deprehenso illa vestimenta detraxisse: invicem accusant, ille adulterii, hic furti. Hic enim et personae humiles pauperum, et res quae videntur fecisse quaestionem, abjectae, vestimentorum vindicatio et agnitio: et quanquam intervenerit crimen adulterii non abjectum, tamen quia plura sunt ante περίστασιν humilia et sordida, totius controversiae speciem sibi vindicant.
CAPUT X.-- Quid utilitatis prae se ferat figurarum ejusmodi agnitio.
Dignoscere autem has controversiarum figuras, cum ad multa alia convenit, tum vel in primis ad id, ut modum praefandi, id est principia edendi, congruentem qualitati materiam invenire possimus: non enim eadem species debet esse principii in themate εὐδόξῳ et ἀμφιδόξῳ et παραδόξῳ, sed sua cuique forma tribuenda. Jam primum in εὐδόξῳ genere materiae Hermagoras negat esse praefandum: nam si benevolentiae, inquit, conciliandae gratia praefari solemus in bonae opinionis themate, quale illud est Scipionis; benigni sunt hi, apud quos locuturi sumus: nihil autem attinet parare, quod paratum est. Sed mihi longe aliter videtur, et pace tanti viri dixerim: neque enim est semper spectanda auctoritas, utique cum ratione vincatur. Censeo igitur nihil prohibere in εὐδόξῳ genere materiae, quominus praefemur. Nihil enim, opinor, mali est, benignos judices benigniores reddere praefando, ut cum offensos adversariis videmus, offensionem illam dicendo augere conamur. Denique auloedos et citharoedos et caeteros hujusmodi artifices, quanquam non polliceantur orationem, videmus tamen praeloqui ante actionem. Et omnino curta et sine capite oratio est, quae sine principio ab ipsis rebus orditur. Utemur etiam principiis in bonae opinionis controversiis; sed brevioribus et rectioribus paulo, et confidentibus et plenis dignitatibus, sine jactantia duntaxat, ne res pariat invidiam: ut est illud apud M. Tullium contra concionem Metelli, in qua exsultare videtur: Sic enim, ut opinor, insequar fugientem, quoniam congredi non licet cum resistente. Quod nunquam profecto tam magnifice dicere in exordio statim orsus fuisset, nisi et ipsius actoris esset honesta persona, et res de qua locuturus erat, non improba. Itemque alio loco, cum de conjuratorum animadversione loqueretur: Video, Patres conscripti, in me omnium vestrum ora atque oculos esse conversos: et deinceps. Quae omnia hujusmodi sunt, ut actor et splendori suo et rebus his de quibus locuturus est, quasi honestissimis videatur merito confidere. Pleraque hujusmodi exordia apud Q. Gracchum, quanto nobilioris fuit spiritus, quae dicentem profecto Merucium, aut aliquem ex Cannensi caterva nemo ferret. In ἀμφιδόξῳ genere materiae moderatione quadam utendum erit, cum principiamus, ut et turpitudinem quae subest, et dignitatem quae est in re aut persona vel illustrando augeamus, vel ita varie utrumque misceamus, ut alterius partis turpitudinem alterius honestas tegat. Neque tamen cum tanta jactatione, quanta in illo superiori genere materiae, sed quasi cum quadam confidenti verecundia. Si in re turpitudo erit, quantum fieri poterit, avocabimus judicem ad personae dignitatem. Si in persona, ad rei dignitatem quasi de periculoso in tutiorem locum refugiemus, sed summatim leviterque cedentes, ut despicere potius suspicionem metus, quam timere videamur. Laborabimus autem in eo, ut confusa utraque dignitate rei et personae, plus fiduciae in honestate, quam metus in turpitudine habere videamur. Sed ut limpidius hoc genus principiandi deprehendatur, dabo exemplum quod habuit M. Tullius, cum pro M. Scauro loqueretur. Erat enim controversia ἀμφίδοξος ; quippe qui niteretur dignitate personae M. Scauri, premeretur turpitudine criminis de pecuniis repetundis. Utrumque in principio statim ita confudit orator, ut et turpitudinem criminis dignitate personae contegeret; neque tamen largiter nimium, neque exsultanter, sed ita ut expromat nonnullam etiam metus suspicionem. Maxime fuit optandum M. Scauro, judices, ut nullo suscepto cujusdam odio, sine offensione ac molestia, et caetera. In παραδόξῳ, id est in malae opinionis themate, ubi et persona et dignitas pariter laborabit, longioribus principiis utendum erit, et purgandis suspicionibus opera tribuenda, et demisse loquendum, cum sententiis, tum verbis etiam propius blanditiam sitis, et querimonia quasi falsi illati criminis, et falsae infamiae compositae adversum nos per invidiam, etiam submissiore toto corpore conformato ad verecundiam, submisso vultu, oculis terram intuentibus; neque illa acriter, sed, si possumus, etiam timore simulato. In ἀδόξῳ, id est in humili genere materiae, proxima sermoni debent esse principia; neque sententiis alte petitis, neque verbis ultra modum ornatis, neque structura graviore, sed quasi resoluta et simplici. Vis autem omnium sententiarum, quam his principiis adhibemus ea esse debebit, ut rem a proprietate revocet ad communitatem, et dicat omnium interesse illam rem vindicari: propterea quod quanto quaeque minora sunt, tanto crebrius et magis inter multos cadere possint. Nec tam oportere spectari magnitudinem rerum et personarum, quam rationem aequi et iniqui, veri et falsi: eamdem enim esse horum in minimis vim, quam in maximis. Talia principia sunt pleraque apud Demosthenem in iis libris qui inscribuntur Idiotici, et magis apud Lysiam, et apud quosdam ex nostris veteribus. Certe Marcus Tullius cum pro Archia diceret, non aliter exorsus est.