Praefatio generalis (Maurini), J. P. Migne
I. Novae SS. Patrum Editiones jam a nobis adornatae. --Quanto reipublicae tum litterariae, tum Christianae emolumento, jam insigniorum e sanctis Patribus opera, nostrorum labore ac studio castigata, novo cultu in lucem prodierint, commemorare neque decorum nobis est, neque, testante id publica gratulatione, necessarium. Ad quem vero ab Athanasio, Hilario, Hieronymo, Ambrosio, Augustino gradum faceremus, nisi ad Gregorium, dignitate, doctrina, sanctitate ter maximum? Neque tanti doctoris, quem ut summum familiae nostrae decus veneramur, scripta mendorum quodammodo spinis obsita diutius relinquere nos decebat, ne alienis colendis insudantes, agrum proprium incultum deseruisse videremur.
II. Variae operum S. Gregorii Magni Editiones. --Prodierunt sane jam saepius omnia sancti Gregorii opera, ut de singulis ejusdem scriptis seorsim editis interim sileamus. Prior Editio est Parisiensis, a Bertholdo Rembolt adornata an 1518, complectiturque libros Moralium, Pastorale, Dialogos, Commentarium in Cantica, et in septem Psalmos poenitentiales; Homilias in Ezechielem et in Evangelia, ac Epistolarum Registrum. Hanc brevi excepit, quae Rothomagi facta est apud Franciscum Regnaut, an. 1521. Biennio post alia Parisiensis ex officina Claudii Chevalon prodiit. In eadem urbe iterum excusa sunt omnia sancti Gregorii opera apud Carolum Guillart, an. 1542. Editionem hanc antecessit Lugdunensis, an. 1539 et 1540, in duobus tomis, aucta Commentario in lib. I Regum.
Longum et taediosum foret omnes commemorare quae deinceps Parisiis, Lugduni, Basileae, (0017)Antuerpiae, Duaci accuratae sunt; insigniores itaque tantum attingendae: in his Basileensis, an. 1551 et 1564, Frobenianis typis excusa, cura Coccii, qui multum laboravit ut sancti Gregorii opera pristinam puritatem integritatemque recuperarent; verum ut id consequeretur, conjecturis potius suis (ita ferebat haec aetas) quam antiquis optimisque Mss. credidit. Hac in Editione alia est in libris Moralium capitum divisio quam in superioribus.
Joannes Gilotius Campanus, vir doctissimus, in edendis etiam sancti Gregorii Magni operibus omnibus, repurgandisque non parum laboravit. Ejus Editio publici juris facta est Parisiis, an. 1571, et iterum paucis post annis.
Quae Romae Vaticanis typis, anno 1589, inchoata est auctoritate Sixti V, et postmodum absoluta, cui doctissimus episcopus Venusinus praefuit, omnium superiorum visa est accuratior, non tamen heterodoxis, quorum criminationibus et querelis mox respondebimus.
III. Quarum emendatior Gussanvillaeana in multis emendanda. --Ultimo tandem loco an. 1675, vulgata sunt Parisiis, labore et studio petri Gussanvillaei presbyteri omnia sancti Gregorii Magni opera ex quamplurimis codicibus, ait vir clarissimus, emendata. Verum quantis qualibusve erratis ultima haec Editio adhuc scateat, ex paucis huc adducendis, indeque quanta sit Editionis castigatioris necessitas, intelligere licebit. Ex omnibus quae Gussanvillaei Editio complectitur, Vitam Gregorii Magni a Joanne Diacono scriptam, veterum Codicum manu exaratorum ope correctam, hic in specimen totius operis exhibendam selegimus: tum quod in hac Editione statim occurrat, tum quod in ipsa multa ex moralibus in Job, et ex epistolis excerpta restituerimus. Ad quos autem mss. Codices hanc Vitam recensuerimus, dicendum in praefatione ipsi praefixa.
Lib. I, cap. 28, col. 19, haec in ultima Editione leguntur: In illa ergo coelestis regni gloria caro secundum naturam erit, sed secundum corruptionem, vel etiam passionis desideria, non erit, in aeterna incorruptione regnabit. Quo in loco ex Moralibus descripto, haec aut suppleri debent ex Mss. aut corrigi: In illa ergo coelesti gloria, caro secundum naturam erit, sed secundum passionis desideria non erit, quia, devicto mortis aculeo, in aeterna incorruptione regnabit.
Cap. 29, col. eadem: Tum piae memoriae Tiberius Constantinopolitanus imperator, etc. Lege ex Mss. Joannis Diaconi, et Moralium: Tum piae memoriae Tiberius Constantinus imperator. Tiberius enim Constantini cognomine gloriabatur Aliunde vero quem latet Constantinopoli imperatoris titulum, his temporibus inauditum, diviso postea inclinatoque imperio plurimis inde saeculis ortum?
Cap. 32, col. 20: Ut nisi Deus piissimi in corde principis inspiraverit, ut insitam sibi misericordiam suis famulis largiatur, et super illam diacoposin vel unum magistrum militum, et unum ducem dignetur Ecclesia concedere, in omni simus angustia destituti; quia maximae partes Romanae omni praesidio vacuatae videntur. Quis haec legens: unum magistrum militum, etc., dignetur Ecclesia concedere, continuo non intelligat, preces esse gementium populorum in rebus desperatis, opem Ecclesiae, summique pontificis suppliciter postulantium? Ipsius tamen summi pontificis gemitus sunt, imperatoris auxilium implorantis. At sic legi debent: Ut nisi Deus piissimi in corde principis inspiraverit, ut insitam sibi misericordiam suis famulis largiatur, et super illa (Utic., super illa omnia) diacopiosin, vel unum magistrum militum, et unum ducem dignetur concedere, in omni simus angustia destituti, quia maxime partes Romanae omni praesidio vacuatae videntur. In duobus Mss. Bigotiano et Uticensi, ad verbum diacopiosin, interpretationis gratia, eadem manu additur: id est, aerarium publicum.
Eodem cap.: Quia et in ministerio tuo, et in opere cui eum praeposuimus, necessarius omnino cognoscitur. In Mss. autem: Quia et in monasterio tuo (scilicet Romano sancti Andreae monasterio) et in opus quo eum praeposuimus, necessarius esse omnino cognoscitur, vel, ut habetur in Uticensi, necessarium esse omnino cognoscimus. Porro legendum hic, monasterio non ministerio, probant haec Joannis Diaconi verba immediate subjecta: Huic siquidem monasterio cujus hic papa Pelagius meminit, etc
Cap. 48, col. 24: et pro culpis meis in occupationis exsilium facie dominantis missus, quasi destitutae [Al., destructae] viduae vocibus cum propheta dico: « Qui consolabatur me, longe recessit a me. » Quis hac in salebra non haereat? in Manuscriptis vero sive Joannis Diaconi, sive Epistolarum, planus est hic locus: Et pro culpis meis in occupationis exsilium (0019)a facie dominantis missus, quasi destructae Judaeae vocibus cum propheta dico: « Qui consolabatur me, longe recessit a me. » Enimvero alludit sanctus Doctor ad Jeremiae Threnos, quibus Judaeae calamitas, et Jerusalem eversio deflentur.
Cap. 52, eadem col.: Inter haec omnia turbatus cogor, modo in ipsum [Al. ipsam] clavum adversitatem dirigere, modo curvata navi impetum fluctuum latere minas fluctuum ex obliquo declinare [Al., ex obliquo latere declinare ]. Corruptus hic locus ex iisdem Mss. sanandus est atque ita restituendus: Interque haec omnia turbatus cogor, modo in ipsam clavum adversitatem dirigere, modo curvato navis latere, minas fluctuum ex obliquo declinare.
Duo hic observare lubet circa varias lectiones, quas Gussanvillaeus, ultimae Editionis Gregorianae curator annotavit: primum, quod taceat unde diversas illas lectiones deprompserit. Paucas sane profert tota Editionis serie; at nusquam, aut rarissime admonet quibus ex Codicibus fuerint erutae. Alterum, quod optimam lectionem a textu exsulare jubeat, retenta vitiosa, qualis est, in ipsum clavum adversitatem dirigere; in qua sensus penitus desideratur. Eadem oscitantia in variarum lectionum delectu per totum opus perseverat.
Nonnulla forsitan ex his erratis, typographorum incuriae sunt ascribenda. Et sane innumerae pene hic occurrunt hujusmodi corruptelae, quae typographi praelique vitio irrepserunt; ut col. 15, intra paucas lineas: Aliter senior pro alter senior, accessis pro accessit; coepit temere ingentes voces emittere, pro coepit tremere, ingentes voces emittere. At dormitantibus qui preli curam gerebant, invigilare debebat Editoris diligentia, ut tot errata emendarentur, aut saltem de his lector, quod etiam praetermissum est admoneretur.
Interim dissimulo viginti duos versus, qui sic incipiunt: Suscipe Romuleos, etc., in Gussanvillaeana Editione deesse, licet in omnibus Mss. quos consuluimus et in plerisque libris editis inveniantur. Neque vero ambigitur utrum Joannis Diaconi fetus sint, aut ad vitam Gregorii Magni pertineant, cujus sunt velut epistola dedicatoria ad Joannem papam VIII, stricta oratione scripta.
Haec sunt praecipua quae castigatione in primo Vitae Gregorianae libro indigeant. In ipso secundi limine statim offenditur ad lapidem, unde non leve cadendi periculum. Nimirum haeresim sapiunt haec, quae ut a Gregorio scripta cap. 4, col. 27, referuntur: Quintum quoque concilium pariter veneror, in quo. . . . . . et Theodorus personam Mediatoris in duabus substantiis separans, ad impietatis perfidiam cecidisse convincitur; Theodorus Mopsuestenus in Nestorianismi suspicionem adductus est, non quod duas in Christo substantias agnosceret (quis enim, nisi Eutychi favens, negare audeat Christum ex duabus constare substantiis?), sed quod in duas subsistentias ipsum partiri crederetur. In Mss. quoque Vitae et Epistolarum legimus: Theodorus personam Mediatoris in duabus subsistentiis separans.
Leviores allucinationes, nec tamen sine emendatione relinquendae sunt, col. 28, a Vitelliano sit praesule destinatus, pro a Vitaliano; col. 29, ob hoc se nonnulli; ibid.: Qui in divino amore districtionem subire appetit servitutem; pro qui in divino obsequio districtiorem subire appetit servitutem; ibid., in hac sede, pro in hac re; col. 34, sancto crucis signo, pro facto crucis signaculo; col. 37, divino intus auxilio, pro divino jutus, seu adjutus auxilio; col. 38, in eis clericis vel hi qui in sacro sunt ordine constituti, pro in eis clerici, vel hi qui in sacro sunt ordine constituti; ibid.; Volo autem ut domnae sancti Paterichiae [Al. Patriarchiae] meae offeras solidos quadraginta, pro domnae Pateriae thiae meae, ut legitur in omnibus Mss. tum Vitae sancti Gregorii tum ejus epistolarum. Thia autem vox est Graeca amitam significans.
Caetera omittimus quae vel in eodem libro II, vel in duobus sequentibus ex Mss. corrigenda sese obtulerunt. Inviti enim ad aliena errata revelanda accessimus; at nostri erat instituti paucis saltem demonstrare novae Editionis necessitatem. Quae etiam ratio fuit ut in singulis praefationibus quas unicuique Gregorianorum operum praemisimus, quorumdam erratorum a nobis castigatorum specimen curaverimus exhibere.
IV. Gussanvillaeus et Romani Editores excusantur. --Absit tamen ut debitae P. Gussanvillaeo laudi ob edita sancti Gregorii opera detractum quidquam velimus. At arduum erat, ne dicamus impossibile, doctum illum presbyterum, nemine fere juvante, in tenui fortuna, tantae molis operi sufficere. Aliorum quoque qui Gussanvillaeum praecesserunt Editorum gloriam obscurare non est animus, maxime Romanorum: imo vero eos a Thomae Jamesii (0021)scriptoris heterodoxi maledictis et criminationibus vindicare (Vindiciae Gregor., p. 2), hic operae pretium judicavimus. Suas Jamesius vindicias Gregorianas orditur ab illis verbis epistolae ad sanctum Leandrum, quae legitur ante Moralium libros: Saecularem habitum contemnere melius putavi, quae sic emendat ex Anglicanis Mss., saeculari habitu contegi melius putavi. Quod sic Jamesius correxerit, non vituperamus, ita enim legendum ex manu exaratis Codicibus fatemur. At quis ejus impudentiam non aegre ferat, dum ad tantilla sic exclamat: Hem Romanos correctores, vel profanos potius corruptores librorum! Agunt nobiscum non fide Romana, hoc est, optima et antiqua, sed fide Punica, perfide, scelerate cuncta immutando. Quasi vero lectionis hujus auctores sint Romani Editores, quae videlicet reperitur in vetustioribus Edit. Basileensi, an. 1514, et Parisiensi, an. 1518. Libro XXVIII Moral., c. 1, legitur, mendo typographico: Vidi servum meum Job (Job. I, 8), pro vidisti; ad quae proterve Jamesius: Est corruptus, inquit, textus ut fieri amat a Romanis. Nemo non videt mendum hoc inconsulto irrepsisse, neque conjicere licet quid causae fuisset Romanis Editoribus legendi, vidi potius quam vidisti
Non inficiamur tamen Romana in Editione plurima legi secus ac debeant, quod pro more temporum illorum tum apud orthodoxos, tum apud haereticos receptissimo, neglectis mss. Codicibus, plurimum conjecturis indulgeretur.
V. Novae Editionis consilium mss. Cod. ope. --Cum itaque multa desiderari liqueat, sive ad integritatem, sive ad perfectionem Editionis a Gussanvillaeo accuratae (licet omnium praestantissima censeatur); ad emendanda ex mss. Codicibus; notis, ubi necessariae visae sunt, illustranda; et novis typis edenda Gregorii Magni opera tandem nos accinximus: adhibitisque plurimis e nostra potissimum congregatione sociis, Doctoris eximii scripta omnia contulimus ad innumeros pene optimae fidei Codices manu exaratos. Hoc loco de mss. librorum auctoritate ac fide disserere supersedemus, quas ipsis egregie nuper asseruit noster Joannes Mabillonius in Supplemento libri de Re Diplomatica, cap. 13. Eorum quoque utilitatem impense laudat doctissimus J. Sirmondus e societate Jesu in Antirrhetico adversus P. Aurelium (Tom. IV novae Ed. P. de la Beaune, n. 9, p. 266). Certe nonnisi adhibita veterum illorum Codicum face spes ulla est emendandi sanctorum Patrum opera, in quibus castigandis quanta diligentia, quantus requiratur labor optime edocet Erasmus in epist. ad Waramum Cantuariensem archiepiscopum: Unum illud, inquit, ut vere dicam et audacter, minoris arbitror Hieronymo suos constitisse libros conditos, quam nobis restitutos, et paucioribus vigiliis apud illum natos fuisse, quam apud nos renatos. Hunc laborem infra comparat Herculeo his verbis: Nec enim tantumdem laboris exantlatum arbitror in paucis edomandis monstris, quam mihi in tollendis tot mendarum millibus.
VI. Quos habuerimus adjutores. --Porro quibus usi fuerimus mss. hac in praefatione recensere non est opus, cum in singulis admonitionibus praeviis ad quodlibet operum sanctissimi Doctoris, quibuscum veteribus Codicibus collatum sit, commemorare sigillatim nobis curae fuerit. Quos autem e nostra congregatione adjutores habuerimus in hac librorum excusorum cum manu exaratis collatione publicare nostri non est instituti. Asseverare sufficiat ad id operis delectos fuisse doctos diligentesque viros, quorum nonnulli jam editis libris in republica litteraria sat sunt noti. Unum duntaxat jam e vivis sublatum, dum Romae procuratoris officio pro nostra congregatione fungeretur, proprio nomine designabimus D. Claudium Estiennot, qui in recensendis Vaticanae bibliothecae mss. maxime Registri Epistolarum strenuam nobis navavit operam. Ex amicis qui hoc in labore improbo suppetias nobis tulerunt, praecipue appellandus est vir religiosissimus D. Joannes Baptista de Noyville, monasterii Vallis Clarae, in pago Laudunensi, ordinis Cisterciensis arctioris et sanctioris observantiae praepositus, qui non solum varias plurimorum Codicum lectiones a se excerptas ad nos misit, sed pene integros propria descriptos manu communicavit nobiscum. Insuper indices tum locorum sanctae Scripturae, tum rerum memorabilium et sententiarum copiosissimos in I tomum et in librum Sacramentorum contexuit; alios autem incoeptos absolvere non permisit infirma valetudo.
VII. Quos benefactores experti simus. --Magnam veterum Codicum supellectilem nobis suppeditaverunt bibliothecae nostrae, et aliae plurimae, praesertim Parisienses, Regia, Colbertina, Victorina, Telleriana. Mss. bibliothecae regiae copiam habuimus favente illustrissimo (0023)abbate de Louvois ejusdem praefecto, qui illustrissimi patrui archiepiscopi ducisque Rhemensis vestigiis insistens, erga litteratos omnes propensum se beneficumque probat. Colbertina semper nobis patuit jussu et benignitate illustrissimi Rothomagensis archiepiscopi, cui multa alia nos debere ultro confitemur. Codices nobis indicarunt et officiosissime subministrarunt in regia bibliotheca cl. viri Clementius et Boivinius; in Colbertina Baluzius, et qui ipsi successit in hujus bibliothecae praefectura Quercetanus.
VII. Quid hac in Editione a nobis praestitum. --Tanta veterum librorum copia ditati, accedentibus etiam vetustioribus Editionibus, nihil antiquius habuimus, ad Augustini mentem, quam Gregorii Magni sensus et ipsamet verba ab omni aut librariorum interpolatione, et allucinatione, aut typographorum corruptelis repurgata repraesentare. Ubi tamen a prius receptis lectionibus recedere nos coegit Mss. consensus fere unanimis (quod saepe factum) lectiones rejectas in brevibus notis subjecimus, et mss. Codices a quibus reprobantur, indicavimus. Quandoque nulla in textu mutatione facta, varias lectiones infra columnas ascripsimus. Sic restitutum magno labore, majorique fide Gregorium Magnum tibi offerimus, pie ac Christiane lector. Si enim hoc titulo insigniendum putavit suas Gregorianas vindicias Thomas Jamesius, etsi vix centesimam factarum a nobis restitutionum partem contineant; quam potiori jure novissimae huic Editioni debetur. Praeter notas quibus aut variae lectiones exhibentur, aut restitutionum factarum redditur ratio, alias attexuimus ad loca illustranda, sed breves, ne plus onerare textum, quam ornare videremur. In Dialogos tamen, in Epistolas, et in librum Sacramentorum ampliores, aut elucubravimus, aut ab aliis jam elucubratas collegimus. Qua ratione ita factum admonere non praetermisimus in praefationibus ad singula sanctissimi Doctoris opera praeviis. Nunc vero quo ordine illa fuerunt a nobis disposita docendum.
VIII. Totius operis distributio in quatuor tomos --Sancti Gregorii Magni opera quatuor in tomos distribuimus. Priori tomo continentur Exegetica in sacram Scripturam; scilicet Moralium in Job libri triginta quinque. Homiliarum in Ezechielem prophetam libri duo, et totidem Homiliarum in Evangelia. His quidem Exegeticis accenseri potuissent Commentarius in librum I Regum, Expositiones in Cantica, et in septem Psalmos poenitentiales. At prior tomus tot complecti minime poterat; insuperque commemoratae elucubrationes non sunt ita genuina sancti Gregorii opera, ut omnis interpolationis expertes sint, uti suo dicemus loco (Tom. III, secunda part., in praef.). Secundus tomus continet caetera sancti Gregorii indubitata et germana opera; sive ad historiam, sive ad ecclesiasticam spectent disciplinam; scilicet librum Regulae Pastoralis, quatuor Dialogorum libros, et Registrum Epistolarum, cui brevem subjecimus appendicem, et multiplices indices. De additis huic Registro multis Epistolis, ejusdemque ordine restituto legenda sunt quae pro hac restitutione attulimus argumenta.
Tertius tomus bipartitus, priori parte exhibet librum Sacramentorum, Antiphonarium, et caetera Liturgica, cum eruditissimarum D. Hugonis Menardi notarum et observationum accessione, qua ditandam hanc novam Gregorianorum operum Editionem judicavimus. Ejusdem tomi pars altera complectitur Commentarium in lib. I Regum, Expositionem in Cantica canticorum magna ex parte auctam, aliam in septem Psalmos Expositionem, et Concordiam quorumdam sacrae Scripturae testimoniorum.
Quartus tomus etiam duas in partes divisus, priori parte continet sancti Gregorii Vitam, tum a Paulo Warnefridi, tum a Joanne Diacono scriptam, et eam quam ex Gregorianis praesertim scriptis recens adornavimus. Secunda parte comprehenditur genuinus Paterius, qualis habetur in quamplurimis optimae notae Codicibus mss. et Alulfi Tornacensis monachi Expositio in Novum Testamentum ex Gregorianis sententiis, quae Paterii nomen in superioribus Editis immerito praefert.
IX. Variae sententiarum excerptiones ex S. Gregorii scriptis. --De aliis hujusmodi collectionibus excudendis minime curandum censuimus, maxime quia toties repetitae sancti (0025)Gregorii sententiae a variis collectoribus consarcinatae, et contextae taedio forent. Et sane omnium vice esse possunt indices locorum sacrae Scripturae locupletissimi a nobis adjecti. Caeterorum qui colligendis post Paterium sancti Gregorii testimoniis insudarunt, celeberrimus est Taio Caesaraugust. episcopus, qui Romam ad quaerendos Moralium libros venisse dicitur sub Martino papa I. Hic excerpsit ex beati Gregorii libris Sententiarum libros quinque, servatis ipsius sancti Doctoris verbis, paucis, ubi ea deerant, ex sancto Augustino suppletis. Exstant inter bibliothecae Thuaneae mss. Codices. Praefationem hujus operis ad Quiricum Barcinonensem una cum hujus episcopi responso edidit noster Mabillonius Analectorum tom. II. Ejusdem epistolam ad Eugenium Toletanum episcopum, ex Codice bibliothecae Colbertinae inseruit vir cl. Steph. Baluzius Miscellaneorum tomo IV. X. Utrum S. Doctor quatuor Evangelia explanarit, et de Samsone scripserit. --Joannes Trithemius in Ecclesiasticorum Scriptorum Catalogo inter Gregoriana opera recenset brevem quatuor Evangeliorum Explanationem quae ab his verbis incipit: Matthaeus sicut in ordine. Hujus meminisse videtur Honorius Augustodunensis, dum ait sanctum Gregorium totum textum quatuor Evangeliorum, sermocinando populo exposuisse (Lib. de Script. eccles.). Explanationis laudatae duos mss. Codices invenimus annorum circiter CM, unum in bibliotheca regia elegantissime descriptum, alterum in bibliotheca Bigotiana apud Rothomagum cum hoc titulo: Incipit Expositio secundum Matthaeum . . . . . . a sancto Gregorio . . . . . . urbis Romae . . . Matthaeus sicut in ordine primus, etc. Verum stylus qui corruptissimus est, Gregorianum non redolet, satisque probat orationis series lucubrationem hanc sancti Gregorii operibus non esse annumerandam. Explicationem aliquam de Samsonis factis allegoricam polliceri videtur sanctissimus Doctor haec ad Venantium Panormitanum Patricium scribens: Vultis ergo ut quaedam de Samsonis factis allegorice disserantur; sed tanta mihi debilitas corporis accidit, ut si qua subire valuerim, exercere animus non assurgat. Bono autem desiderio vestro congaudeo; quia dum expositionem sacrorum verborum cupitis, quam stricte ipsum auctorem eorumdem verborum quaeritis, demonstratis. Si igitur vires salutis recepero, auctore omnipotente Domino vestris desideriis parebo (Lib. XII, epist. 40). At nunquam Gregorio liberum fuisse huic operi vacare, ob continuos quatuor extremorum vitae annorum morbos, pene constat.
Quid de Poenitentiali ejus nomen praeferente sentiendum. --De Poenitentiali sancti Gregorii papae urbis Romae nomen ferente, quod Jamesius ait exstare in vetustissimo libro bibliothecae publicae Oxoniensis (Vindic. Gregor., pag. 144), nihil alibi a nobis repertum: quapropter illud hoc loco indicasse nobis satis sit. Nunc in expendenda sancti Gregorii doctrina paulo diutius immorandum; ostendendumque haereticos fere omnes, tum veteres, tum novos ab eo fuisse debellatos.
XI. Doctrina S. Gregorii contra Manichaeos, Arianos, Nestorianos et Eutychianos, Pelagianos. --Manichaei perversum dogma, qui duo esse principia mentiens, a Deo spiritum, a Satana vero carnem conditam asserere conatur, ita destruit, lib. IX Moral., num. 74. Sanctus, inquit, vir prophetici gratia spiritus plenus, longe post ventura considerat, et errorum genimina praevidens calcat, dicens: Manus tuae plasmaverunt me, et fecerunt me totum in circuitu (Job. X, 8). Qui enim et plasmatum se, et factum totum in circuitu a Deo asserit, tenebrarum genti nec in spiritu suo aliquid nec in carne derelinquit; nam plasmatum se propter internam imaginem retulit: factum vero totum in circuitu, in eo quod ex carnis constat indumento, memoravit. Arii Filium Dei factum docentis impietatem refellit, l. XXXII Moral., num. 51, ex Job asserente Behemoth primum angelum a Deo conditum esse principium viarum ejus (Job. XL, 14). Superest ergo, inquit sanctus Doctor, ut Arius, aut non factum Filium praedicet, aut eum post Behemoth conditum stultus putet.
Incarnationis mysterium optime explicatur hom. 38 in Evangelia, num. 3; et Nestorius Eutychesque confutantur, lib. I in Ezechielem, hom. 8, n. 24 et 25. In homilia sequenti, num. 2, divinae gratiae necessitas, ut bonum et velimus et perficiamus, astruitur adversus Pelagium et Coelestium. Docetur mala nobis, bona autem Deo nobisque tribuenda. Explicatur (0027)denique quomodo praeveniat gratia, subsequatur voluntas. Sed in his, inquit, considerandum, quia sic bona nostra, si omnipotentis Dei dona sunt, ut in eis aliquid nostrum non sit, cur nos quasi pro meritis aeternam retributionem quaerimus? Si autem ita nostra sunt, ut dona Dei omnipotentis non sint, cur ex eis omnipotenti Deo gratias agimus? Sed sciendum est quia mala nostra solummodo nostra sunt; bona autem nostra, et omnipotentis Dei sunt, et nostra; quia ipse aspirando nos praevenit ut velimus, qui adjuvando prosequitur, ne inaniter velimus, sed possimus implere quae volumus. Praeveniente ergo gratia, et bona voluntate subsequente, hoc quod omnipotentis Dei donum est, fit meritum nostrum. Quod bene Paulus brevi sententia explicat, dicens: Plus illis omnibus laboravi. Qui ne suae videretur virtuti tribuisse quod fecerat, adjunxit: Non autem ego, sed gratia Dei mecum. Quia enim coelesti dono praeventus est, quasi alienum se a bono suo opere agnovit, dicens: Non autem ego. Sed quia praeveniens gratia liberum in eo arbitrium fecerat in bonum, quo libero arbitrio eamdem gratiam est subsecutus in opere, adjunxit: Sed gratia Dei mecum. Ac si diceret: In bono opere laboravi, non ego, sed et ego. In hoc enim quod solo Domini dono praeventus sum, non ego: in eo autem quod donum voluntate subsecutus, et ego. His igitur breviter contra Pelagium et Coelestium dictis, ad exponendi ordinem redeamus.
De peccato originali in omnem naturam humanam sese diffundente, cujus tamen expers Christus, lege lib. XVIII Moral., num. 84, et hom. 8, lib. I in Ezechielem, num. 21. De poena huic peccato etiam in infantibus debita consulenda praefatio libri IV Moral., c. 3, et lib. IX num. 32.
Praedestinationem gratuitam docet liber XXV eorumdem Moral., num. 32.
XII. Quid senserit S. Gregorius de beatitudine sanctorum post mortem. --Beatitudo sanctorum statim post mortem asseritur in praefat. ad libros Moral., n. 20, ex Apocal. VI, 11: Et datae-sunt illis singulae stolae albae, etc., quae sic exponit sanctus Doctor: Ante resurrectionem quippe stolas singulas accepisse dicti sunt, quia sola adhuc mentis beatitudine perfruuntur. Binas ergo accepturi sunt, quando cum animarum perfecto gaudio, etiam corporum incorruptione vestientur. Vide quoque lib. IX, n. 17; lib. XXXV, n. 25; et lib. IV Dial., c. 25. De cultu et invocatione sanctorum, haec legimus, lib. XVI Moral., n. 64: Hi itaque qui de nullo suo opere confidunt, ad sanctorum Martyrum protectionem currunt, atque ad sacra eorum corpora fletibus insistunt, promereri se veniam, eis intercedentibus, deprecantur. Lege quoque hom. 32 in Evang., n. 6 et seq., necnon lib. II Dialog., c. ultimo. De igne purgatorio. --De igne purgatorio, cui addicendi sunt etiam justi nondum ab omni peccati labe mundati, lege Dialog. l. IV, cap. 25, ex quo etiam luculenter confirmantur quae de sanctorum felicitate statim post mortem praemisimus. Hoc loco quaerit Petrus: Si ante restitutionem corporis recipiantur in coelo animae justorum. Et respondet sanctissimus Magister: Hoc neque de omnibus justis fateri possumus, neque de omnibus negare. Nam sunt quorumdam justorum animae, quae a coelesti regno quibusdam adhuc mansionibus differuntur. In quo dilationis damno quid aliud innuitur, nisi quod de perfecta justitia aliquid minus habuerunt? Et tamen luce clarius constat quia perfectorum animae, mox ut hujus carnis claustra exierint, in coelestis regni sedibus recipiuntur. Ac cap. 39, interroganti discipulo, An post mortem purgatorius ignis sit, respondet sanctus Doctor, pro quibusdam levibus culpis tergendis esse ante judicium purgatorium ignem; quod infra diserte probat. Denique, cap. 55, ait: Si culpae post mortem insolubiles non sunt, multorum solet animas etiam post mortem sacra oblatio hostiae salutaris adjuvare; ita ut hanc nonnunquam ipsae defunctorum animae expetere videantur.
De poenarum reprobis debitarum duratione. --Aeternas fore poenas reproborum docemur, lib. XXXIV Moral., n. 34; sed praesertim l. IV Dial., c. 44.
Qua ratione Deus hac in vita videri possit a Sanctis. --Libro XVIII Moral., n. 88, expendit Gregorius, utrum sancti, quandiu mortaliter vivunt, Deum videre possint; decernitque videre tantum posse per quasdam imagines, et non in propria natura. At numero 89, nonnullos ab hac excipit lege, his verbis: Sin vero a quibusdam potest in hac adhuc corruptibili carne viventibus, sed tamen inaestimabili virtute crescentibus, quodam contemplationis acumine aeterna Dei claritas videri; hoc quoque a beati Job sententia non abhorret, qui ait (Job XXVIII, 21): Abscondita est ab oculis omnium viventium; quoniam quisquis sapientiam, (0029)quae Deus est, videt, huic vitae funditus moritur, ne jam ejus amore teneatur. Nullus quippe eam vidit, qui adhuc carnaliter vivit; quia nemo potest Deum simul amplecti et saeculum. Qui enim Deum videt, eo ipso moritur, quo vel intentione cordis, vel effectu operis ab hujus vitae delectationibus tota mente separatur. Unde adhuc ad eumdem quoque Moysen dicitur (Exod. XXXIII, 21): Non enim videbit me homo, et vivet. Ac si aperte diceretur: Nullus unquam Deum spiritaliter videt, et mundo carnaliter vivit. Unde Paulus quoque apostolus, qui adhuc Dei invisibilia, sicut ipse testatur (I Cor. XIII, 12), ex parte cognoverat, jam huic mundo totum se mortuum esse perhibebat, dicens (Galat. VI, 14): Mihi mundus crucifixus est, et ego mundo. Haec idcirco observavimus, ut palam fiat doctrinam hic assertam haud pugnare cum opinione in scholis satis recepta, Moysen, sanctum Paulum, et sanctum Benedictum divinae essentiae visione potitos esse; quod, quantum ad sanctum Benedictum spectat, eruitur ex lib. II Dialog., c. 35.
XIII. Doctrina Eucharistiae adversus novos haereticos asserta ex sancto Gregorio, praesertim de novae legis sacrificio et praesentia reali Christi in Eucharistia. --Omnes fidei articulos, de quibus nobis est cum Lutheranis, et Calvinistis, aliisque novis haereticis controversia, ex sancto Gregorio sigillatim probatos et assertos legere licet in Confessione Gregoriana, auctore Theodoro Petreïo Campensi Coloniensis Carthusiae alumno. Quid luculentius hoc Dialogorum testimonio lib. IV, c. 58, ad probandum, tum incruentum novae legis sacrificium, tum realem corporis et sanguinis Jesu Christi praesentiam in Eucharistia: Debemus itaque praesens saeculum vel quia jam conspicimus defluxisse, tota mente contemnere, quotidiana Deo lacrymarum sacrificia, quotidianas carnis ejus et sanguinis hostias immolare. Haec namque singulariter victima ab aeterno interitu animam salvat, quae illam nobis mortem Unigeniti per mysterium reparat; qui licet resurgens a mortuis jam non moritur, et mors ei ultra non dominabitur; tamen in semetipso immortaliter atque incorruptibiliter vivens, pro nobis iterum in hoc mysterio sacrae oblationis immolatur. Ejus quippe ibi corpus sumitur, ejus caro in populi salutem partitur, ejus sanguis non jam in manus infidelium, sed in ora fidelium funditur. Hinc ergo pensemus, quale sit pro nobis hoc sacrificium, quod pro absolutione nostra passionem Unigeniti Filii semper imitatur. Quis enim fidelium habere dubium possit, in ipsa immolationis hora ad sacerdotis vocem coelos aperiri, in illo Jesu Christi mysterio angelorum choros adesse, summis ima sociari, terrena coelestibus jungi, unumque ex visibilibus atque invisibilibus fieri? De confessionis absolutionisque sacerdotalis necessitate, et de Ecclesiae auctoritate. --Confessionis et absolutionis sacerdotalis necessitas probari potest multis ex locis, maxime ex lib. XXII Moral., n. 31, et hom. 26 in Evang., n. 4, 5, 6, ubi sub schemate Lazari ex mortuis a Christo revocati, et ab ejus apostolis soluti, explicatur peccatoris per confessionem peccatorum e sepulcro prodeuntis resurrectio et solutio. Lazaro ergo dicitur, Veni foras: ac si aperte cuilibet mortuo in culpa diceretur: Cur reatum tuum intra conscientiam abscondis? Foras jam per confessionem egredere, qui apud te interius per negationem lates. Veniat itaque foras mortuus, id est culpam confiteatur peccator. Venientem vero foras solvant discipuli; ut Pastores Ecclesiae ei poenam debeant amovere, quam meruit, qui non erubuit confiteri quod fecit. Haec de solutionis ordine breviter dixerim, ut sub magno moderamine pastores Ecclesiae vel solvere studeant, vel ligare.
Omnes contra catholicam fidem errores aut jam exortos, aut in posterum orituros simul oppressit sanctus Doctor supremam Ecclesiae auctoritatem in conciliis oecumenicis astruendo in epistola sua synodica ad patriarchas (Lib. I, epist. 25): Quia, inquit, corde creditur ad justitiam, ore autem confessio fit ad salutem, sicut sancti Evangelii quatuor libros, sic quatuor concilia suscipere et venerari me fateor. Nicaenum scilicet, in quo perversum Arii dogma destruitur; Constantinopolitanum quoque, in quo Eunomii et Macedonii error convincitur; Ephesinum etiam primum, in quo Nestorii impietas judicatur; Chalcedonense vero, in quo Eutychis, Dioscorique pravitas reprobatur; tota devotione complector, integerrima approbatione custodio; quia in his velut in quadrato lapide, sanctae fidei structura consurgit; et cujuslibet vitae atque actionis existat, quisquis eorum soliditatem non tenet, etiam si lapis esse (0031)cernitur, tamen extra aedificium jacet. Quintum quoque concilium pariter veneror, in quo et epistola, quae Ibae dicitur, erroris plena, reprobatur. Theodorus personam Mediatoris Dei et hominum in duabus subsistentiis separans, ad impietatis perfidiam cecidisse convincitur. Scripta quoque Theodoriti, per quae beati Cyrilli fides reprehenditur, ausu dementiae prolata refutantur. Cunctas vero quas praefata veneranda concilia personas respuunt, respuo; quas venerantur, amplector; quia dum universali sunt consensu constituta, se et non illa destruit, quisquis praesumit aut solvere quos religant, aut ligare quos solvunt. Quisquis ergo aliud sapit, anathema sit. Quisquis vero praedictarum synodorum fidem tenet, pax ei sit a Deo Patre, etc.
Hic vides parem auctoritatem quinto concilio tribui ac quatuor prioribus, aliudque sapienti dici anathema. Quapropter quando mitius egit sanctus Gregorius cum Theodelinda Langobardorum regina, et cum nonnullis qui synodi hujus auctoritati in trium capitulorum damnatione obtemperare detrectabant, uti diximus in ipsius Vita, nec eos pro schismaticis habuit, usus est prudenti quadam oeconomia; forte quod eos ignorantia laborare potius quam prava aliqua voluntate noverat. Cumque doceri non refugerint, sperabat futurum ut resipiscerent. Hoc modo intellectum volumus quidquid alibi diximus de sancti Gregorii tolerantia erga eos qui cum a sanctae sedis communione non recessissent, nondum tamen, ut tria condemnarent capitula potuerant adduci.
XIV. Quietistarum error ex Gregorio exploditur. --De puriori morum doctrina in omnibus Gregorianis operibus tradita, disserere superfluum foret. Certe omnes ethices Christianae magistros longo post se intervallo Gregorium reliquisse nemo fere dissentit. Libro XXII Moral., n. 35, emendavimus gravem errorem, qui ex Edit. Basileensi 1514 in alias omnes posteriores irrepserat invitis manuscriptis Codicibus. Legebatur enim prius: A cunctis quippe externis motibus eamdem intentionem suam, quasi quemdam secretissimum secessum petit, ibique incommutabiliter inhaerens, et mutabilia cuncta transcendens, ipsa jam tranquillitate quietis suae in mundo extra mundum est. Haec quam faverent Quietistis, imo et Calvinistis gratiae inamissibilitatem tuentibus nemo non videt. Sed pro incommutabiliter, legendum incommutabili, ut in nota ad hunc locum probavimus. Aliunde vero constat ad mentem sancti Doctoris contemplationis gratiam diuturnam non esse, sed raptim concedi. Qua de re lege l. V Moral., num. 52, 57, 58, 60; et lib. VIII, n. 49 et 50. Libro 23, n. 43, mire explicantur piae animae conatus ad Deum contendentis, at relabentis ad se: Unde aliquando ad quamdam inusitatam dulcedinem interni saporis admittitur, ac raptim aliquo modo ardenti spiritu afflata renovatur; tantoque magis inhiat, quanto magis quod amet degustat. Atque hoc intra se appetit, quod sibi dulce intrinsecus sentit; quia videlicet ejus amore dulcedinis sibi coram se viluit; et postquam hanc utcunque percipere potuit, quid sine illa dudum fuisset invenit. Cui inhaerere conatur, sed ab ejus fortitudine, sua adhuc infirmitate repellitur; et quia ejus munditiam contemplare non valet, flere dulce habet, sibique ad se cadenti infirmitatis suae lacrymas sternere. Neque enim mentis oculum potest in id quod intra se raptim conspexerit, figere; quia ipso vetustatis suae usu deorsum ire compellitur. Inter haec anhelat, aestuat, super se ire conatur; sed ad familiares tenebras suas victa fatigatione relabitur. Quod spectat ad gratiae amissibilitatem, ipsam diserte docet sanctus Gregorius, l. XIV Moralium, num. 42, ubi explicat hunc versum Job: Spoliavit me gloria mea, et abstulit coronam de capite meo (Job XIX, 9).
XV. Num S. Doctor Angelos esse corporeos asseruerit. --Nunc quoniam visum est nonnullis sanctum Gregorium a communi Ecclesiae doctrina parumper deflexisse, angelos corporeos asserendo, et negando Machabaeorum libros esse canonicos, de his duobus capitibus paulo morosius inquirendum. Legimus lib. II Moral., n. 3, angelicos quidem spiritus comparatione nostrorum corporum spiritus esse; sed comparatione summi et incircumscripti spiritus, corpus. Quibus verbis, etsi natura nostris corporibus subtilior, corporea tamen angelis tribui videtur. At pravae huic opinioni paulo infra occurritur, scilicet n. 8, ubi angeli mali nulla carnea natura vestiri asseruntur; sed maxime ex lib. IV Dial., c. 29, solvitur omnis quaestionis nodus. Hic sanctus (0033)Gregorius Petrum discipulum interrogat: Dic, quaeso te, apostatas spiritus a coelesti gloria dejectos, esse corporeos, an incorporeos suspicaris? Respondet vero Petrus: Quis sanum sapiens, esse spiritus corporeos dixerit? Replicat sanctus Doctor: Si igitur diabolus ejusque angeli, cum sint incorporei, corporeo sint igne cruciandi, quid mirum si animae, et antequam recipiant corpora, possint corporea sentire tormenta? Ad libros Machabaeorum veniamus.
XVI. Num libros Machabaeorum negaverit esse canonicos. --Sanctus Gregorius, l. XIX Moral., n. 34, laudaturus hos libros ita praefatur: De qua re non inordinate agimus, si ex libris licet non canonicis, sed tamen ad aedificationem Ecclesiae editis testimonium proferamus. Haec nobis objecit Petrus Molinaeus in libello quodam sancti Leonis I et sancti Gregorii Magni Vitam Gallico idiomate compendiose scriptam complectente ( Impres. Sedani apud Fr. Chayer, 1650), in quo ludicre sane conatur probare concordiam doctrinae Gregorianae cum Calviniana. De libris tamen Machabaeorum ex prolatis verbis nonnihil difficultatis exsurgit quam ut solvamus, Observandum 1º libros illos longe ante sancti Gregorii tempora in Ecclesia Latina saltem pro canonicis fuisse habitos. Nam hoc nomine recipiuntur a concilio Carthag. III, can. 47; ab Innocentio I, in epistola ad Exuperium Tolosanum; Augustino l. II de Doctrina Christ., c. 8, lib. de Cura pro mortuis, c. 1, et l. XVIII de Civit. Dei, c. 36; Cassiodoro l. II de Instit., c. 6, qui libris illis locum dat inter hagiographa; et aliis. De Gelasiano decreto illos recipiente inter canonicas Scripturas tacemus quod illud rejiciant ex heterodoxis Pearsonius, Guillelmus Cave, et alii critici, cum quibus nunc decertare non est operae pretium.
Observandum, 2º duplicem esse librorum sacrorum canonem; unum Judaeorum, alterum Christianae Ecclesiae. Prior nullus alios quam qui Hebraice scripti sunt recipit; alter longe amplior est, admittitque praeter Novum Testamentum, plurimos ad Vetus Testamentum pertinentes, qui Graece tantum exstant. Distinctionem hanc agnoscit Augustinus, dum de his libris loquens addit: In quibus sunt Machabaeorum libri, quos non Judaei, sed Ecclesia pro canonicis habet. Itaque vix dubitare licet sanctum Gregorium sancti Augustini doctrinae adhaerentem, aliasque memorem Catalogorum librorum sacrae Scripturae a suis majoribus conditorum, negasse Machabaeorum Libros esse tantum in canone Judaeorum, non vero Christianorum. Qua in re secutus est Origenem et sanctum Hieronymum, qui cum ad doctorum Hebraeorum mentem de his loquuntur libris, eos expungunt ex canone. Alibi tamen eos tanquam sacros laudant non semel, Ecclesiae, non vero Synagogae canonem secuti (Origen., l. II Periarch., c. 1, et in c. V Ep. ad Rom.; Hieron., l. V Comment. in Isa., ad c. XXIII, et Comm. in c. IX Eccl. et in c. VIII Dan.).
Insulse idem Molinaeus ignorantiae arguit sanctum Gregorium (Ibid., c. XI), quando nominum quorumdam sive Hebraicorum, sive Graecorum sensus afferens, dixit Lazarum, quod idem est ac Elzearus, aut Eleazarus, significare adjutum; Job, dolores, aut dolentem; Cherub, plenitudinem aut multitudinem scientiae, eleos (ubi mala fide Molinaeus legit oleos ) misericordiam. Sed in his Molinaei cavillationibus refellendis frustra tempus tereremus.
XVII. Ejusdem sententia de vicino judicii die expenditur. --Sancti Gregorii sententia de die judicii, quem proximum praenuntiavit, nunc expendenda. Sane communis fuit veterum Christianorum persuasio, mundi finem imminere. Tertullianus existimavit cadente imperio Romano, mundum quoque periturum, ut observavit Franciscus Balduinus in annotationibus ad Optatum, lib. III de schismate Donatist., c. 3. Sulpicius Severus, l. de Vita beati Martini, n. 24, haec refert a sancto Martino ad diabolum dicta: Si tu ipse, o miserabilis, ab hominum insectatione desisteres, et te factorum tuorum vel hoc tempore, cum dies judicii in proximo est, poeniteret, etc. Sanctus Leo diserte ait judicii diem, etsi occultus sit, non dubitari esse vicinum (Serm. 8 de jejunio decimi mensis et eleemos.). Quidni vero ita loquantur sancti Patres, cum apostolorum princeps dicat: Omnium finis appropinquavit? (I Pet. IV, 7.) Et Joannes: Filioli, novissima hora est (I Joan. I, 18); quod etiam postea repetitur. Fortasse ita loquentes viri sancti, ad illud Psaltis regii attendebant: Mille anni ante oculos tuos tanquam dies hesterna quae praeteriit (Ps. LXXXIX, 4). Si vero, ut docet sanctus Gregorius (0035)Dial. l. II, c. 35, Videnti Creatorem, qui immensitate gaudet, augusta est omnis creatura, unde non mirum orbem universum in uno solis radio sancti Benedicti oculis subjectum fuisse; cur non eadem ratione dicamus contemplantibus Dei aeternitatem breve esse omne tempus, etsi multa etiam annorum millia complectatur?
XVIII. Quibus S. Scripturae Versionibus usus sit. --Quandoquidem sanctus Gregorius in citanda sacra Scriptura est assiduus, non abs re erit ostendere qua usus sit potissimum versione. In fine epistolae ad Leandrum ita loquitur: Novam vero translationem dissero, sed cum probationis causalexigit, nunc novam, nunc veterem per testimonia assumo, etc. Per antiquam, intelligit versionem factam ex Graeco septuaginta Interpretum; per novam significat factam ab Hieronymo ex ipso Hebraeo. Hanc autem vetustiori praeferre videtur l. XX Moral., num., 62: Longe ab hac sententia vetus translatio dissonat, quia quod in hac de Deo dicitur, hoc in illa de adversariis ac persecutoribus memoratur. Sed tamen quia haec nova translatio ex Hebraeo nobis Arabicoque eloquio cuncta verius transfudisse perhibetur, credendum est quidquid in ea dicitur; et oportet ut verba illius nostra expositio subtiliter rimetur Eamdem praefert Isidorus, lib. VI Etymolog., c. 5. Presbyter, inquit, Hieronymus trium linguarum peritissimus ex Hebraeo in Latinum eloquium divinas Scripturas convertit . . . . cujus interpretatio merito caeteris anteponitur. Et lib. I de Officiis div., c. 12: De Hebraeo . . . . sacras Scripturas convertit, cujus editione generaliter omnes Ecclesiae usquequaque utuntur, eo quod est veracior in sententiis, et clarior in verbis. XIX De ejus stylo et ratione scribendi. --De sancti Gregorii stylo rationeque scribendi sufficit legere quae diximus in praefat. ad Comment. in Lib. I Reg., a numero 5 ad 9. Familiare quidem est ei verba, ut aiunt grammatici, deponentia, in passiva significatione accipere, ut metior, tom. I, col. 1408 c, col. 1409 d, 1410 d; venerari, col. 561 d, et 623 c; persequi, col. 459 a: imitari, col. 1338. Ipse de se summa semper cum animi demissione sentiens, ait in fine epistolae ad Leandrum libris Moralium praemissae: Non barbarismi confusionem devito, situs motusque et praepositionum casus servare contemno; quia indignum vehementer existimo ut verba caelestis oraculi restringam sub regulis Donati. Et vero illustrissimus Huetius, lib. de optimo genere interpretandi, n. 42, ostendit quantum sacri interpretes neglexerint accuratum dicendi genus et Grammaticae leges. Sulpicius Severus, jure vocatus Sallustius Christianus propter facundiam, de se ita loquitur in praefat. ad Vitam sancti Martini: Quia nefas putarem tanti viri latere virtutes, apud me ipse didici ut de solaecismis non erubescerem, quia nec magnam istarum unquam rerum scientiam contigissem. Neque tamen omnia quae grammaticae legibus contraria videntur in sancti Gregorii scriptis, continuo pro soloecismis aut barbarismis habenda. Notum est omnibus linguas ab usu pendere. Itaque cum tempore Gregorii Magni quaedam voces nunc obsoletae, quaedam loquendi formulae nostrae syntaxi contrariae, quae ad purioris Latinitatis regulas exacta est, invaluissent, et usu fuissent receptae, minime vituperandus est aut contemnendus quod has voces et formulas adhibuerit. Tempore Terentii ipsus pro ipse, scibo pro sciam, face pro fac dicebatur, quas voces nemo damnabit in hoc poeta, etsi nunc minime probarentur. Apud eumdem in Adelphii act. V, scena IV, legitur: Nunc exacta aetate, hoc fructi pro labore ab iis fero, odium; pro hoc fructus. Hilarius, quem sanctus Hieronymus propter facundiam laudat, ut intelligere licet ex ejus testimoniis Hilarii Vitae in nova ejus operum Editione subjectis, Hilarius, inquam, saepissime usurpat loquendi modos ab hodiernis prorsus dissitos. Sic. lib. VII de Trin., n. 27: Non enim, inquit, ex compositis atque inanimis Deus, qui vita est, subsistit, neque qui virtus est, ex infirmibus continetur.
Nunc, priusquam ulterius progrediamur, paulisper sistamus gradum et ex aliorum erratis, quae supra notare coacti sumus, quantum errandi quoque periculum nobis immineat, intelligentes, omnium in quibus labi forsitan et errare continget, quod humanae est infirmitatis, veniam per antecessum deprecemur, mereamurque; quidquid a nobis est dictum, statim emendandum judicio sanctae sedis Ecclesiaeque ultro subjiciendo.
(no apparatus)