Liber Primus
recensereI. QUID SIT PHILOSOPHIA
Philosophia est eorum quae sunt et non videntur, et eorum quae sunt et videntur vera comprehensio.
II. QUAE SUNT ET NON VIDENTUR
Sunt et esse non videntur incorporalia, sensus enim extra subiectam materiam nihil potest.
III. QUAE SUNT ET VIDENTUR
Sunt et esse videntur corporalia, seu divinum seu caducum habeant corpus. Corpora namque subiacent sensui. Cum igitur in cognitione utrorumque sit philosophia, de utrisque disseramus inchoantes ab eis quae sunt et non videntur. Sunt autem haec creator, anima mundi, daemones, animae hominum.
IV. QUID SIT PERFECTE ALIQUID COGNOSCERE
Sed quoniam creator omnibus prior est (omnia enim ab ipso habent existere et ipse a nullo), ab ipso incipiamus. Sed quia dicunt sancti in hac vita non posse deum perfecte cognosci, quid sit perfecte aliquid cognoscere ostendamus, ut innotescat, quare creator in hac vita perfecte cognosci non possit.
Undecim sunt quae inquiruntur circa unamquamque rem: an sit, quid sit, quantum sit, ad quid sit, quale sit, quid agat, quid in ipsum agatur, ubi sit, qualiter in loco situm sit, quando sit, quid habeat. Perfecte ergo aliquid cognoscere est ista undecim de illo scire. Sed quamvis sciamus deum esse, quid sit, perfecte non comprehendimus; quantitas vero eiusdem, qui omnia implet, angustias nostri pectoris excedit; relationi illius explicandae humana sapientia deficit; qualitates illius non comprehendit; actionibus eius enarrandis infinitae linguae non sufficiunt; quid in ipsum agatur, non potentia agentis, sed permissio est volentis; ubi sit, qui supra omnia, infra omnia totus et integer; qualiter in loco sit, qui localis non est; de tempore vero illius, qui ante omne tempus est; quid habet, qui omnia palmo continet, nullus perfecte explicare potest. Nec ergo illum omnino ignoramus, quem esse scimus, nec perfecte cognoscimus, de quo praedicta ignoramus.
V. QUIBUS RATIONIBUS PROBETUR QUOD DEUS SIT
Et quoniam diximus in hac vita sciri deum esse, rationes quibus etiam incredulis hoc possit probari aperiamus, scil. per mundi creationem et cotidianam dispositionem.
Cum enim mundus ex contrariis factus sit elementis (calidis, frigidis, humidis, siccis), vel natura operante vel casu vel aliquo artifice in compositione mundi illa coniuncta sunt. Sed proprium est naturae semper contrarium fugere et simile appetere, non ergo natura contraria elementa coniunxit.
Casu vero coniuncta non sunt. Si enim casus mundum operatus esset, quare domum vel aliquid tale quod levius est, non faceret? Iterum: si casus mundum operatus esset, aliquae causae praecessissent mundum, quarum concursus operaretur illum. Est enim casus inopinatus eventus ex causis confluentibus. Cum ergo nihil praeter creatorem praecessit mundum, casu non est factus; igitur aliquo artifice. Artifex vero ille homo non fuit, ante enim mundus est factus quam homo. Deus ergo.
Per cotidianam vero dispositionem idem sic probatur: ea quae disponuntur, sapienter disponuntur; ergo aliqua sapientia; nihil enim sine sapientia sapienter disponitur. Est igitur sapientia, qua omnia disponuntur. Sapientia autem illa vel humana est vel divina. Humana vero non est, quae res facit vivere et loqui. Etsi namque humana sapientia formam hominis vel alterius animalis operatur, motum illi et vitam conferre non potest. Divina ergo sapientia est, quae hoc agit. Sed omnis sapientia alicuius est sapientia. Est ergo, cuius est illa sapientia, nec idem est homo. Deus ergo.
Sic per cotidianam dispositionem pervenitur ad divinam sapientiam, per sapientiam ad divinam substantiam. Unde divina sapientia dicitur signaculum et imago dei.
In hac divinitate omnium conditrice et omnia gubernante dixerunt philosophi inesse potentiam operandi, sapientiam, voluntatem. Si enim non potuit et nescivit, quomodo tam pulcra fecit? Si iterum fecit et noluit, vel ignorans vel coactus hoc fecit. Sed quid ignoraret, qui etiam novit cogitationes hominum? Quis cogeret illum, qui omnia potest? Est ergo in divinitate potentia, sapientia, voluntas, quas sancti tres personas vocant vocabula illa a vulgari propter affinitatem quandam transferentes, vocantes potentiam patrem, sapientiam filium, voluntatem spiritum sanctum.
VI. QUARE POTENTIA DICATUR PATER
Potentia dicitur pater, quia omnia creat et paterno affectu disponit.
VII. QUARE SAPIENTIA FILIUS
Sapientia vero dicitur filius a patre ante saecula genitus et tamen illi coaeternus, quia ut filius temporaliter est a patre, ita sapientia aeternaliter et consubstantialiter a potentia.
VIII. QUARE FILIUS COAETERNUS A PATRE GENITUS
Sed quia diximus filium gigni a patre et tamen coaeternum illi esse, de illa genitura aliquid dicamus, illud ante orantes, ne illud quod invenitur "Generationem eius quis enarrabit?" putetur nobis officere, illud enim dictum est non quia impossibile sit, sed quia difficile.
Pater ergo genuit filium, i.e. divina potentia sapientiam, quando providit, qualiter res crearet et creatas disponeret. Et quia ante saecula hoc providit, ante saecula sapientiam, i.e. filium, genuit; et hoc ex se, non ex alio, quia neque alicuius doctrina neque usus experientia, sed ex propria natura hoc scire habuit. Ex quo autem fuit (si fas est dicere: de aeterno), ex eo hoc scivit, nec fuit quin ista sciret. Si ergo aeternus est, et sapientia eius aeterna est. Sic igitur pater genuit filium coaeternum sibi et consubstantialem.
IX. QUARE VOLUNTAS SPIRITUS SANCTUS
Voluntas vero divina dicitur spiritus sanctus. Est autem proprie spiritus halitus, sed quia in spiritu et anhelitu saepe hominis voluntas perpenditur (aliter enim spirat laetus, aliter iratus) divinam voluntatem translative vocaverunt spiritum, sed antonomasice sanctum.
X. QUARE SPIRITUS SANCTUS COAETERNUS AB UTROQUE PROCEDAT
Spiritus iste a patre et filio procedit, quia voluntas divina et bonitas inde, quod ita potens est et sapiens deus, effectu ostenditur. Nihil enim aliud est spiritum sanctum a patre et filio procedere quam divinam voluntatem ex potentia et sapientia usque ad creationem rerum et gubernationem extendere.
XI. DE COAETERNITATE HORUM
Haec bonitas et voluntas patri coaeterna est et filio. Non enim fuit ita potens et sapiens, quod non esset bonus, quia idem est deo et esse et bonum esse. Et ante tempora voluit quod fecit, nulla enim in eo est mutabilitas. Coaeterna est ergo praedictis voluntas et bonitas.
Sed haec personarum trinitas est essentiae unitas. Una enim substantia est potentia divina et sapientia et bonitas.
XII. QUARE QUAEDAM OPERA UNI DE PERSONIS ATTRIBUANTUR CUM UNA SINE ALIA NIHIL OPERATUR
Quae trinitas quamvis in omnibus cooperetur (numquam enim divina potentia aliquid agit sine sapientia et voluntate, nec sapientia sine potentia et voluntate, nec voluntas sine potentia et sapientia), tamen quaedam opera referuntur potentiae et sic patri, quaedam sapientiae et inde filio, quaedam voluntati et ideo spiritui sancto. Attribuitur potentiae, i.e. patri, filii missio, quam tamen operata est sapientia et voluntas.
XIII. QUARE FILIO ATTRIBUATUR INCARNATIO
Attribuitur sapientiae, i.e. filio, incarnatio, quam tamen operata est potentia et voluntas; et merito sapientiae ascribitur, cum enim tam potens esset, quod de potestate diaboli humanum genus sola voluntate eripere posset, maluit tamen divinitatem coniungere humanitati, ut qui deum et hominem reconciliaret, in se quod hominis est et dei haberet. Si enim tantum deus esset, numquam diabolus in eum manus iniceret. Quippe quomodo servus in filium potentis domini cognitum manum mitteret? Unde scriptum est: "Si cognovissent, numquam filium dei crucifixissent". Si iterum tantum homo esset, quomodo captivus captivum liberaret? "Omnes enim peccaverunt et egent gratia dei". Redemptor ergo noster deus fuit et homo et adhuc est, ut ex divinitate salvare posset et ex humanitate latere diabolo, ut cum praeter ius et fas diabolus innocentem invaderet, potestatem sibi commissam iuste amitteret.
XIV. QUARE SPIRITUI SANCTO PECCATORUM REMISSIO
Voluntati vero et bonitati divinae remissio peccatorum attribuitur, quia ex voluntate et gratia condonat quod ex potentia et sapientia quam cito factum est punire posset. Sed quia, dum loquimur de divinitate, angustias nostrae scientiae transgressi sumus, tacentes interim de ea ad reliqua transeamus, illud orantes ne, si aliquid quod scriptum non sit alibi, hic inveniatur, haeresis putetur; non enim quia scriptum non est, haeresis est, sed si contra fidem est.
In partitione superiori de eis quae sunt et non videntur primum posuimus creatorem, deinde animam mundi. Finito ergo tractatu de creatore de anima mundi aliquid dicamus.
XV. DE ANIMA MUNDI
Anima ergo mundi secundum quosdam spiritus sanctus est. Divina enim voluntate et bonitate (quae spiritus sanctus est, ut praediximus) omnia vivunt quae in mundo vivunt. Alii dicunt animam mundi esse naturalem vigorem rebus insitum, quo quaedam vivunt tantum, quaedam vivunt et sentiunt, quaedam vivunt et sentiunt et discernunt; nec est aliquid quod vivat et sentiat et discernat, in quo ille naturalis vigor non sit. In homine ergo est illa et propria anima.
Si aliquis concludat: "Ergo in homine sunt duae animae", dicimus "Non", quia non dicimus animam mundi esse animam, sicut non dicimus caput mundi esse caput. Hanc dicit Plato ex dividua et individua substantia esse excogitatam et ex eadem natura et diversa. Cuius expositionem si quis quaerat, in glossulis nostris super Platonem inveniet.
Tertium genus de eis quae sunt et non videntur diximus daemones esse; de quibus tractare incipientes dicamus, quot illorum sunt ordines et quare vocati sint daemones.
XVI. DE DAEMONIBUS
Tres igitur daemonum ordines voluit Plato esse, a superiori usque ad imum nihil sine rationali creatura esse affirmans.
XVII. QUID SIT COELESTE ANIMAL
Dicit enim in firmamento esse quoddam rationale animal quod ita definit: animal rationale, immortale, coeleste, impatibile (stellas videlicet in firmamento, de quibus in loco suo dicemus, sunt enim de eis quae sunt et videntur).
XVIII. QUID AETHEREUM ANIMAL
Deinde dixit esse in aethere quoddam genus invisibilis animalis, i. e. a firmamento usque ad lunam, primum in ordine daemonum, quod ita definitur: animal rationale, immortale, impatibile, aethereum, cuius dicit esse officium soli divinae contemplationi vacare et de eius contemplatione delectari.
XIX. QUID SIT AEREUM ANIMAL
In inferiori vero loco, scil. circa superiorem partem aeris, vicinam lunae, dicit aliud esse genus, cuius haec est definitio: animal aereum, rationale, immortale, patibile, diligentiam hominibus impertiens, cuius est secundum eundem officium deferre preces hominum deo et voluntatem dei hominibus vel per somnia vel per signa vel per intimam aspirationem vel admonitionem, quod dicitur patibile, quia cum diligat bonos, congaudet illorum prosperitati, compatitur adversitati.
XX. QUID HUMECTUM ANIMAL
Tertius ordo est in hac humecta parte aeris, quod ita definitur: animal humectum, rationale, immortale, patibile, cuius est officium humanitati invidere, ex invidia insidiari, quia unde descendit per superbiam, ascendit humanitas per humilitatem. Et est ita luxuriosum, quod aliquando commiscet se mulieribus et aliquos generat. Unde incubi dicuntur daemones qui sic concumbunt. Qui differunt ab aliis daemonibus in hoc, quod primi duo ordines dicuntur calodaemones, i. e. bonum scientes, calos enim bonum, daemon sciens; isti vero dicuntur cacodaemones, i. e. malum scientes, cacos enim malum est.
Ne abhorreas nomen, quod isti et illi dicuntur daemones quasi scientes, cum isti et illi angeli dicantur, unde dicitur bonus angelus et malus. Inferiorem partem mundi, i. e. terram, habitat animal rationale, mortale, i. e. homo, de quo in loco suo dicemus.
XXI. UTRUM CORPORA SINT VEL SPIRITUS
De praedictis daemonibus quaeritur, utrum corpora habeant, cum animalia sint et omne animal dicatur corpus, an sint spiritus ut ait propheta: "Qui facit angelos suos spiritus". Inde dicunt quidam quod corpora sint, sed ita subtilia, quod sensu percipi non possunt. Unde respectu nostrorum corporum, quae spissa et grossa sunt, spiritus dicuntur, quemadmodum aer, quamvis corpus sit, propter subtilitatem vocatur spiritus. Et hoc confirmant auctoritate beati Gregorii, qui in Moralibus de angelis loquens ait: "Comparatione quidem nostrorum corporum spiritus sunt, sed comparatione illius et incircumscripti spiritus corpora sunt dicenda". Hoc iterum probant auctoritate beati Augustini, qui in Enchiridion quoddam tale ponit capitulum: "Qualia corpora angeli habeant". Alii dicunt illos non esse corpora, sed spiritus. Sed qui ubique non sunt et de loco ad locum moventur, comparatione summi spiritus, qui ubique totus et integer est, a beato Gregorio corpora dicti sunt. Nec inde sequitur, quod corpora sint, sicut est illud "Sapientia huius mundi stultitia est apud deum": non quia deus sapientiam huius mundi stultitiam reputet, sed quia ad comparationem divinae sapientiae stultitia est. Nec tamen ideo sequitur, quod sit stultitia. De illo capitulo beati Augustini "Qualia corpora habeant angeli" dicunt beatum Augustinum loqui ibi de corporibus, quae assumunt, quando hominibus apparent, utrum vera sint corpora an non, nec tamen ideo dicit ea esse corpora.
Nos vero plus illorum sententiae accedimus, qui dicunt esse spiritus. Nec videatur alicui inconveniens, quod Plato dicit duo genera esse calodaemonum cum divina scriptura dicat novem esse ordines angelorum. Plato enim divisit ea secundum loca, sed divina pagina iuxta officia. In duobus ergo illis generibus continentur novem ordines et e converso.
Post tractatum de creatore et anima mundi et de daemonibus, restat tractare de anima hominis; sed quia de homine locuturi sumus, usque ad illum locum loqui de eius anima differamus, ut sit unus et continuus de homine tractatus.
XXII. DE ELEMENTIS
Hactenus de illis quae sunt et non videntur nostra disseruit oratio; nunc ad ea quae sunt et videntur stilus convertatur. Sed antequam initium dicendi faciamus, petimus, ut si loquentes de visibilibus, probabile et non necessarium dicamus, vel necessarium et non probabile, non inde vituperemur: ut philosophi enim necessarium, etsi non probabile ponimus, ut physici vero probabile, etsi non necessarium adiungimus. Sed illud videatur, si aliqui probabilius inter modernos inde tractaverunt. Tractaturi igitur de eis quae sunt et videntur, quia illa corpora sunt et omnia corpora ex elementis constant, ab elementis sumatur exordium, et ostendamus, quid sit elementum, quare IIII sint elementa nec pauciora, quod fuit chaos elementorum et qualiter solutum.
Elementum ergo, ut ait Constantinus in Pantegni, est simpla et minima pars alicuius corporis simpla ad qualitatem, minima ad quantitatem; cuius expositio talis est: elementum est pars simpla, i. e. cuius non sunt contrariae qualitates. Sed quia †hoc totum videntur† habere ossa et similia, ut removeat illa, addit "minima", i. e. quae ita est pars alicuius, quod nihil est pars eiusdem. Unde litterae per simile dicuntur elementa, quia ita sunt partes syllabae, quod nihil est pars eiusdem. Voluit autem iste Constantinus ex IIII elementis constare humores, ex humoribus partes tam omiomiras, i. e. consimiles ut est caro, ossa, quam organicas, i. e. officiales ut manus, pedes et similia, ex utrisque vero partibus humanum corpus constare. Ergo secundum eum nullum ex his IIII quae videntur et a quibusdam elementa reputata sunt, elementum est, videl. neque terra nec aqua nec aer nec ignis, nullum quippe eorum est simplum qualitate, minimum quantitate. Etenim in terra aliquid est calidi, aliquid frigidi, aliquid sicci, aliquid humidi. Quod quia patens est lippis et tonsoribus, probationem illius praetermittamus, neque enim aperte vera neque aperte falsa probanda sunt, sed de quibus aliqua dubitatio est.
Non est ergo simpla qualitate, minima quantitate, cum ex tam magnis partibus constet: quantae sunt IIII illius partes vel V zonae! Nec ergo elementum est. Similiter de aqua et aere et igne probari potest. Elementa ergo sunt simplae et minimae particulae, quibus haec IIII constant, quae videmus. Quae elementa numquam videntur, sed ratione divisionis intelliguntur. Dividitur enim, ut figuraliter dicatur, humanum corpus in organica, scil. in manus etc., organica vero in omiomira, i. e. consimilia, videl. in particulas carnis et ossis etc., omiomira autem in humores, melancoliam etc., et humores in elementa, i. e. in simplas et minimas particulas. Cuius divisionis pars actu, pars sola ratione et cogitatione, fieri potest, corpus enim humanum in membra, membra in omiomira actus dividere potest, sed omiomira in humores, humores in elementa solus intellectus dividit, quia ut ait Boetius in commentario super Porphyrium "vis est intellectus coniuncta disiungere, disiuncta coniungere".
Sed quaerat aliquis: "Ubi sunt elementa?" Nos vero dicimus: "In compositione humani corporis et aliorum sicut littera est in compositione syllabae, etsi non per se". Sed sunt quidam qui ut rustici nesciunt aliquid esse nisi sensu possint illud comprehendere, quia animalis homo non percipit quae spiritus sunt, cum sapienti plus sint inquirenda insensibilia quam sensibilia.
Cum ergo illae simplae et minimae particulae elementa sint quae est frigida et sicca, terra est; quae frigida et humida, aqua est; quae calida et humida, aer est; quae calida et sicca, ignis est. Cum igitur haec IIII quae videntur ex illis composita sunt, illud in quo particulae frigidae et siccae dominantur, nomine illius elementi dicitur terra; in quo frigidae et humidae, aqua; in quo calidae et siccae, ignis. Si ergo illis digna velimus imponere nomina, particulas praedictas dicamus "elementa", ista IIII quae videntur "elementata".
Sunt quidam, qui neque Constantini scripta neque alterius physici umquam legerunt, ex superbia ab aliquo discere dedignantes, et ex arrogantia quae nesciunt confingentes. Ne nihil dicere videantur, dicunt elementa esse proprietates istorum quae videntur, calorem scil., siccitatem, frigiditatem et humorem. Sed istis physicam velut in partem praedae detrahentibus reclamat eadem ore Platonis vocantis elementa materias, cum nullae qualitates materia alicuius esse possunt. Est etenim materia quod accepta forma transit in aliud. Reclamat item ore Ioannicii qui in Isagogis suis ait aliud esse elementa, aliud commistiones eorum, quae sunt calidae et siccae, et sic de aliis. Iterum reclamat ore Macrobii qui dicit: "Cum in singulis elementis essent diversae qualitates, talem unicuique dedit, ut in eo cui inhaererent, et cognatam et similem reperirent, ut aqua cum terra frigiditatem, aer cum aqua humiditatem, ignis cum aere calorem". Vide ut dixit elementa non esse qualitates, sed qualitates esse in elementis! Si ergo quod alicui inest, diversum est ab eo cui inest, non sunt qualitates elementa.
Sunt alii qui dicunt ista quae videntur esse elementa comprobantes hoc auctoritate Juvenalis qui de gulosis loquens ait: "Gustus per omnia elementa quaerunt", in terra scil. venationes, in aqua pisces, in aere volucres. Et quia ista sententia vera est nec auctoritati Constantini contraria, qualiter cum illa stare possit, exponamus: Constantinus igitur ut physicus de naturis corporum tractans simplices illorum et minimas particulas elementa quasi prima principia vocavit; philosophi vero de creatione mundi agentes, non de naturis singulorum corporum ista IIII quae videntur elementa mundi dixerunt, quia ex istis constat et ista prima creata sunt, deinde ex eis ut elementis cetera omnia vel creata sunt vel creantur vel creabuntur, ut in sequentibus ostendetur. Nulla ergo inter hos contrarietas.
Sed dicunt contra: "Nullum istorum elementum est, quia nullum illorum est, quod ex IIII elementis factum non sit", quod probant sic: in terra aliquid de aqua est, quia aliquid humiditatis inde videmus exire. In eadem est aliquid aeris, quod probat fumus inde evaporans, et aliquid caloris, quod tactu percipimus. Similiter de aliis probant. Hoc idem probant auctoritate Platonis qui ait: "Cum terra transeat in aquam et aqua in terram, quare magis dicatur terra quam aqua?" Nos vero dicimus contra in unoquoque illorum aliquid de aliis esse, nec tamen inde ea esse facta, quia non substantialiter, sed accidentaliter inest. Cum enim terra porosa sit et aquis circumdata, aliquid humoris aquae subintrat eam et aliquid aeris. Cum vero in medio mundi sit et ignis aequaliter ab ea ex omni parte distet, quid mirum si aliquid caloris inde recipiat? Insunt ergo ista terrae accidentaliter, non naturaliter neque ex eis constat. Similiter de aliis licet probare.
Sed quia brevitatem in hoc opere sectamur, quid in aliis de aliis sit et qualiter accidat eis, ingeniis aliorum inquirere dimittamus. Etenim principium a magistro, sed perfectio debet esse ab ingenio.
Quod iterum dicunt Platonem quaesisse, cur magis dicatur terra quam aqua, cum sic dissolvatur, sic intelligimus illum non loqui de elemento ibi, sed de parte elementi quae dissolvitur, numquam enim totum elementum dissolvitur. Dicit ergo id, quod dissolvitur, non esse terram, sed terreum i. e. partem terrae; sed quod remanet retinens proprietates terrae dicit terram et elementum. Sed de hoc deo annuente vitam satis dicemus.
Sunt ergo elementa corporum praedictae particulae, ut ait Constantinus. Sunt autem elementa mundi quae videntur. De quibus huiusmodi tractatus habendus videtur, quare unumquodque factum sit, quare IIII nec pauciora. Sed quia firmior est sententia quae auctoritate sapientis innititur, quid inde Plato senserit, ostendamus. "Divini", inquit, "decoris ratio postulabat talem fieri mundum qui et visum pateretur et tactum". Ac si diceret: "Cum deus sola bonitate, non indigentia, mundum creare disponeret, quippe qui perfectum bonum est, talem voluit illum fieri, qui et videretur et tangeretur, ut homo etiam oculis in rerum creatione et gubernatione divinam potentiam et sapientiam et bonitatem percipiens potentiam timeret, sapientiam veneraretur, bonitatem imitaretur". Deinde subiungit: "Constabat autem nihil posse videri sine ignis beneficio neque tangi sine solido neque solidum esse sine terra". (Quomodo visus sine igne esse non possit nec tangibile sine terra, loquentes de sensibus corporeis ostendemus). Postea addit: "ldcirco iecit deus quasi fundamenta ignem et terram. Sed quoniam in eis sunt contrarietates quippe terra est corpulenta, obtusa, immobilis, ignis acutus, subtilis, mobilis vidit deus sine medio ea iungi non posse et ideo inter ea medium creavit".
Et quia de coniunctione illorum fecimus mentionem, dicamus, quid sit commistio, quid coniunctio contrariorum. Commistio ergo contrariorum est, quando ex duobus ita fit unum, ut neutrum remaneat id quod ante fuerat, ut si calidissimum frigidissimo misceatur, fit tepidum neque calidissimo neque frigidissimo remanente. Coniunctio vero contrariorum est, quando ex duobus ita fit unum quod utrumque remanet quod antea fuerat. Sed hoc in contrariis, habentibus agentes qualitates, sine medio esse non potest; sunt autem agentes qualitates calor, frigiditas; sed quare, loquentes de homine dicemus.
Si enim unum alteri apponatur, repugnant dissolvitque unum aliud. Oportet ergo, ut subsistant, medium esse. Quodsi tale fuerit quod plus habeat se ad unum quam ad aliud, paulatim transibit in aliud, ad quod plus se habet et ita dissolvitur illa coniunctio, ut si inter calidissimum et frigidissimum aliquid ponatur plus se habens ad calidum quam ad frigidum transeunte illo in naturam calidi peribit frigidum et dissolvetur illa coniunctio. Sed si tale fuerit medium, quod aequaliter habeat se ad duo extrema non plus transiens in naturam unius quam alterius, coniunctionem illorum observabit.
Volens ergo praedicta duo elementa non commisceri, sed coniungere, ut utrumque id quod est remaneret, medium inter illa creavit, non unum tantum, sed duo, scil. aquam et aera. Si enim solam aquam inter ea posuisset, cum pius ad terram quam ad ignem se haberet, habet enim commune cum terra corpulentiam, obtusitatem, cum igne mobilitatem, coniunctio illa non duraret. Similiter si solum aera, habet enim commune subtilitatem et mobilitatem cum igne, cum terra obtusitatem.
Sed dicet aliquis: "Etsi unum istorum non sufficeret, potuit deus facere aliud quod sufficeret". Sed dicimus nos non ponere terminum in divina potentia, sed dicimus, de illis quae sunt nullum potuisse sufficere nec iuxta naturam rerum posse esse aliud quod sufficeret.
Sed quia iam ostendimus, quare unum ex istis solum non sufficeret, quare aliquid aliud esse non potest, aperiamus. Cum igitur inter aliqua duo sunt duae contrariae qualitates, quia binarius in duo aequa potest dividi, potest esse aliquid quod unam proprietatem uniuscuiusque retinens in medio sufficiat, ut cum terra et aer duas contrarias habent qualitates (est enim terra frigida et sicca, aer calidus et humidus) aqua habens commune cum terra frigiditatem, cum aere humorem, inter illa sola sufficit. Similiter ignis et aqua contrarias habent qualitates, est quippe ignis calidus et siccus, aqua frigida et humida. Sed quia aer habet commune cum aqua humiditatem, cum igne calorem, inter utramque solus sufficit.
Si vero inter aliqua sint tres contrariae sicut nec ternarius in duo aequa potest dividi, sic nec medium, quod aequaliter habeat se ad ea, potest inveniri, oportet enim quod de uno unam accipiat, de alio duas. Sic enim nec aliter in integra potest dividi ternarius. Qualitas vero per media non dividitur. Non ergo potest esse medium nisi participans una et duabus.
Iterum dicet: "Etsi secundum hanc sinzugiam trium qualitatum unum medium esse non potest, secundum illam, quae fit duabus qualitatibus illud habere potuerunt. Si enim inter ignem et aquam quae contrarias habent qualitates est aer qui participat una unius, una alterius, quare inter ignem et terram quae in sinzugia duarum qualitatum non habent omnino eas contrarias, unum medium quod utriusque unam accipiat, esse non potuit (est enim ignis calidus et siccus, terra frigida et sicca)? Nos vero dicimus nec secundum hanc medium fuisse necessarium, cum in aliquo conveniant, scil. in siccitate, nec esse potuit. Si enim aliquid tale medium esset quod ab utroque aliquid acciperet, vel acciperet ab igne calorem, a terra siccitatem et idem esset in hoc quod ignis; vel a terra frigiditatem, ab igne siccitatem et sic idem esset quod terra; vel ab igne calorem, a terra frigiditatem (praeter hos, ut opinor, nihil potest confingi); sed impossibile est aliquid esse calidum et frigidum.
Cum enim sint IIII elementa et IIII illorum qualitates, inde fiunt VI complexiones, quarum IIII quidem sunt possibiles, duae impossibiles. Sunt autem IIII possibiles: calidum et siccum, calidum et humidum, frigidum et humidum, frigidum et siccum; duae vero impossibiles sunt: calidum et frigidum, humidum et siccum. Duo ergo elementa creator in medio posuit, quia unum praedictis rationibus in medio sufficere non potuit.
Elementorum vero talis est dispositio, quod inferiorem locum obtinet terra, deinde aqua, postea aer, superiorem ignis. Si enim aliquid inferius terra esset, naturaliter gravis, ad illud tenderet (gravia enim naturaliter tendunt deorsum). Si vero aliquid supra ignem, ex levitate ad illud tenderet et dissolvi ab aliis quaereret. Iuxta terram posita est aqua, quia cum naturaliter gravis sit, etsi non quantum terra, secundum locum obtinere debuit. Deinde est aer qui, quia gravior est igne et levior aqua, merito inter utrumque ponitur.
Et quoniam quid sit elementum docuimus et quot sint et quare plura non sint et causam ordinationis signavimus, de chao, i. e. elementorum confusione quae fuit in principio, dicamus communem sententiam proponentes, deinde eam improbantes, ad ultimum nostram rationem confirmantes.
Dicunt omnes fere elementa in prima creatione certa loca non obtinuisse, sed modo simul ascendere, modo simul descendere. Subiungunt etiam rationem, quare: ut creator videl. ostenderet, nisi sua potentia et sapientia et bonitas res ordinaret, quanta rerum confusio foret. Deinde auctoritate Platonis hoc approbant qui in Timeo ait deum ex inordinata iactatione elementa redegisse in ordinem. Nos vero dicimus falsam esse sententiam quam proponunt, non convenientem esse rationem quam inducunt nec bene esse intellectam auctoritatem quam praetendunt. Prius ergo probemus sententiam esse falsam, postea rationem non esse convenientem, deinde auctoritatem non bene intellectam.
Dic ergo, quisquis hoc affirmas: Elementa tunc erant corpora vel non? Si corpora non erant, spiritus vel proprietates spiritus aut corporis erant. Sed neque spiritus neque aliqua proprietas materia esse potest, nec ergo elementa. Corpora igitur erant et loca obtinebant (omne enim corpus in aliquo loco est)? Si in loco erant, vel ubi nunc sunt vel alibi. Sed extra elementa nullus locus est. Erant ergo elementa ubi nunc sunt; etiam si sic non essent disposita ut nunc sunt, in his IIII locis erant. Aliquod ergo obtinebat inferiorem locum, aliquod superiorem, duo media loca. Si ergo, ut affirmas, simul descenderent inferius, cum aliis descenderent; sed non est, quo descenderent. Similiter, si ascenderent superius, cum aliis ascenderent, sed non erat, quo ascenderent. Nec ergo simul ascendebant nec simul descendebant. Falsa est ergo illorum sententia.
Inconveniens vero est ratio quam inducunt, scil. deum ad hoc fecisse, ut ostenderet, quanta rerum confusio foret, nisi bonitas eam ordinaret. Cui ostenderet? Angelo? Sed angelus ex natura et gratia divinam voluntatem cognoscit. Homini? Sed nondum erat homo. Et si, ut homini eam ostenderet facta esset, usque ad hominem servaretur. Sed ante creationem hominis ordinata est. Inconveniens igitur haec est ratio.
Auctoritas vero Platonis non bene ab eis intellecta est. Cum enim dicit Plato deum ex inordinata iactatione elementa reduxisse in ordinem, non ideo dicit, quod umquam inordinate iactarentur. Quis enim locus ullus esset inordinationi deo cuncta disponente? Sed quia esset, nisi sic ut nunc sunt a deo ordinata essent (cum enim terra naturaliter tendat deorsum ignisque sursum, nisi inferiorem locum terra obtineret et ignis superiorem, haec semper quaereret inferiorem, hic superiorem et sic esset inordinata iactatio), hanc redegit creator in ordinem conferendo terrae locum inferiorem, igni superiorem, ut hic non haberet quo descenderet, nec haec quo ascenderet.
Ex inordinata igitur iactatione (non quae fuit, sed esse potuit) deus elementa redegit in ordinem, veluti si monitu alicuius nostri amici aliquid quod contingeret nisi ipse moneret, fugiamus, dicimus "Iste liberavit nos ab hoc malo", non quia hoc malum primum fuisset et postea nos inde liberasset, sed quia nisi iste esset, nobis accidisset.
Fuerunt in prima creatione ubi nunc sunt, sed non qualia nunc sunt. Etenim terra omnino cooperta erat aquis, aqua vero spissior quam modo sit et ad magnam partem aeris elevata; aer autem spissior quam modo sit et obscurior, quippe cum neque sol neque luna neque aliae stellae essent, quibus illuminaretur. Ignis similiter spissior erat quam modo sit.
Id vero quod terra erat aquis omnino cooperta nec aliquo lumine illustrata nec aedificiis distincta nec suis animalibus repleta; quod aqua et aer spissi et obscuri erant; quod in superioribus stellae non apparebant vocaverunt chaos, i. e. confusionem elementorum. Unde Moyses: "Terra erat inanis et vacua et tenebrae super faciem abyssi".
Hoc chaos sic et dissolutum: cum aqua usque ad maximam partem aeris esset elevata, aer vero spissus et ignis similiter, in ea spissitudine aliquid terreae substantiae et aqueae inerat, quae ex calore ignis et siccitate coagulata et durata corpora stellarum visibilia et lucida creavit. Quod vero in compositione stellarum et de inferioribus et de superioribus elementis aliquid sit dominante tamen superiori, ex hoc potest probari quod visibilia sunt et splendida et mobilia. Quod enim visibilia sunt, ex visibili vel invisibili habent. At ex invisibili nihil potest esse visibile, unde Lucretius: "Ex insensibili ne credas sensile nasci" et Macrobius: "Omnis qualitas geminata crescit, numquam contrarium operatur". Non ergo ex igne vel aere habent, quod visibilia sunt, haec quippe sunt invisibilia; ex visibili ergo, i. e. a terra et aqua. Similiter quod splendida sunt et mobilia ex obscuro et immobili non habent, ergo ex splendido et mobili, scil. ex aere et igne. Facta sunt ergo ex IIII elementis, sed de inferioribus dominatur in eis aqua, de superioribus ignis, et hoc ex effectu probari potest, quod calorem terris conferunt, ad nutrimentum sui humorem attrahunt. Similia namque congaudent similibus.
Hic subiciet aliquis: "Cum in aere sit humor spissior quam esset in igne, et calor, etsi non tantus, quare in aere corpora stellarum facta non sunt?" Nos vero dicimus quod, quamvis aer sit calidus, est tamen et humidus, non ergo potuit desiccando spissare et sic corpus lucidum et visibile creare. Veluti si argilla supponatur igni, spissatur saepe et vertitur in lapideam substantiam; sin autem supponatur alicui calido et humido, sicut aquae bullienti ita quod ab illo solo recipiat calorem, non spissabitur.
Vel secundum Constantinum: Cum sint ista IIII et in unoquoque duae qualitates, unam habent singularem ex se, aliam ab alio. Ignis ex se calidus est, siccus a terra; aer humidus ex se, calidus ex igne; aqua humida est ex aere, sed frigida ex se; terra vero est ex se sicca, sed ex aqua est frigida. Quod vero in unoquoque est ex se, plus in eo praevalet quam quod ex alio est. Cum ergo in aere humiditas sit ex se, calor ex alio quia ex igne, ergo praevaluit in eo humiditas nec potuit desiccando corpora stellarum creare.
Iterum, quod maius est: Non fuit voluntas creatoris stellas in aere esse. Cum enim vicinus sit terrae, si in eo stellae essent, ex vicinitate terram incenderent nec aliquid in ea vivere posset.
Corporibus stellarum sic creatis, quia igneae sunt naturae, ceperunt movere se et ex motu aera subditum calefacere. Sed mediante aere aqua calefacta est et ex aqua calefacta diversa genera animalium creata sunt. Quorum quaedam, quae plus habuerunt superiorum elementorum, aves sunt; unde aves modo sunt in aere ex levitate superiorum, modo descendunt in terram ex gravedine inferiorum. Alia vero, quae plus habuerunt aquae, pisces sunt; unde in hoc solo elemento nec in alio possunt vivere. Sic ergo pisces et aves ex aqua facti sunt, unde scriptum est: "Magnae deus potentiae, qui ex aquis ortum genus partim remittis gurgiti, partim levas in aera".
Istis sic creatis ex aqua effectu superiorum, ubi tenuior fuit aqua ex calore et creatione praedictorum desiccata, apparuerunt in terra quasi quaedam maculae, in quibus habitant homines et alia quaedam animalia. Sed cum terra ex superposita aqua esset lutosa, ex calore bulliens, creavit ex se diversa genera animalium, et si in aliqua parte plus abundaverit ignis, colerica nata sunt ut leo; si terra, melancolica ut bos et asinus; si vero aqua, flegmatici ut porci. Ex quadam vero parte, in qua elementa aequaliter convenerunt, humanum corpus factum est, et hoc est quod divina pagina dicit, "Deum fecisse hominem ex limo terrae". Non enim credendum est animam, quae spiritus est et levis et munda, ex luto factam esse, sed a deo homini collatam, unde ait scriptura: "Formavit deus hominem ex limo terrae et inspiravit in faciem eius spiraculum vitae". Unde, cum diversa animalia melancolica creata sunt et infinita flegmatica et colerica, unus solus homo creatus est, quia (ut ait Boetius in Arithmetica) "omnis aequalitas pauca est et finita, inaequalitas numerosa et multiplex". Sed quoniam quod est proximum aequalitati, etsi minus tamen aliquanto temperatum, ex vicino limo terrae corpus mulieris esse creatum verisimile est, et ideo nec penitus idem est quod homo nec penitus diversa ab homine nec ita temperata ut homo, quia calidissima frigidior est frigidissimo viro, et hoc est quod divina pagina dicit, "deum fecisse mulierem ex latere Adae". Non enim ad litteram credendum est deum excostasse primum hominem.
Sed dicet aliquis eadem ratione plures homines et feminas tunc posse creari et adhuc posse. Nos dicimus verum esse, si divina voluntas esset, quia ut aliquid sit natura operante, necesse est divinam voluntatem praecedere.
Iterum dicet hoc esse divinae potestati derogare sic esse hominem factum esse dicere. Quibus respondemus e contrario, idem ei conferre, quia ei attribuimus et talem rebus naturam dedisse et sic per naturam operantem corpus humanum creasse. Nam in quo divinae scripturae contrarii sumus, si quid in illa dictum est esse factum, qualiter factum sit, explicemus? Si enim modo unus sapiens dicat aliquid esse factum et non explicet qualiter, alter vero dicat hoc idem et exponat quae in hoc contrarietas? Sed quoniam ipsi nesciunt vires naturae, ut ignorantiae suae omnes socios habeant, nolunt aliquem eas inquirere, sed ut rusticos nos credere nec rationem quaerere, ut iam impleatur illud propheticum: "Erit sacerdos sicut populus".
Nos autem dicimus in omnibus rationem esse quaerendam, si potest inveniri. Sin autem alicui deficiat quod divina pagina affirmat, sancto spiritui et fidei esse mandandum. Non enim ait Moyses: "Si agnus non potest comedi, statim igne comburatur", sed "Prius convocet vicinum, qui coniunctus est domui suae. Et si nec ita sufficiant ad esum agni, tunc demum igne comburatur", quia cum de divinitate aliquid quaerimus, si ad illud comprehendendum non sufficimus, vicinum domui nostrae coniunctum convocemus, i. e. manentem in eadem fide catholica inquiramus. Sin autem neque nos neque ille ad id comprehendendum sufficiamus, tunc igne fidei illud comburamus. Sed isti multos habentes vicinos domui suae coniunctos ex superbia nolunt aliquem convocare maluntque nescire quam ab alio quaerere, et si inquirentem aliquem sciant, illum esse haereticum clamant plus de suo capucio praesumentes quam sapientiae suae confidentes. Sed quaeso, ne habitui credas, iam enim in eis impletum est quod ait Satiricus: "Fronti nulla fides, quis enim non vicus abundat tristibus obscaenis?", et iterum: "Rarus sermo illis et magna libido tacendi".
Et quoniam de prima creatione rerum fecimus mentionem quam diversis temporibus diversi diversis rationibus dicunt esse factam, doceamus, qui in quo tempore et quibus rationibus hoc dicant.
Hebraei igitur et Latini dicunt in vere principium mundi fuisse, unde Virgilius loquens de diebus veris ait: "Non alios crediderim prima origine mundi illuxisse dies aliumve habuisse tenorem", deinde subiungit: "Ver illud erat, ver agebat". Horum ratio talis est: Quidquid oritur, aequalitate proportionum creari. Sed nullum tempus praeter ver temperatum est, in vere ergo nec in alio tempore anni creatio rerum facta est.
Aegyptii vero dicunt in Iulio factam esse mundi creationem, quos secutus Macrobius dicit in natali die mundi Cancrum gestasse Lunam, Leonem Solem. Quorum haec est ratio: In prima creatione tantum fuisse humorem, quod terra erat cooperta aquis tantusque humor sine maximo calore non potuit temperari. Ergo in tempore anni, in quo est maximus calor, i. e. in aestate, facta est mundi creatio.