 Salus plurima |
Lacus Fucinus  |
ORNITHOGONIA.
Alitibus quae cura domi sit rite creandis,
Quod dulces liquido modulantes gutture voces
Mittit Atlanteo seclusa Canaria ponto,
Dicere fert animus: levium spectacula rerum
In promptu, at non quae capitura levis inde voluptas,
Dulcia naturae si quem miracula tangunt:
Me, fateor, blando iuvat indulgere labori.
Vere legenda avibus sedes: me iudice, parva
Apta domus; sit cella super quae culmine totis
Emineat tectis, orienti obnoxia soli, 10
Quam novum eoo rediens de litore lustret
Luce sua Phoebus, forbiusque immissus apricis
Excisset, foveatque lares; ubi largior aether,
Unde virescentes pateat prospectus in agros.
Retia cumprimis patulis memor adde fenestris,
Qua pergratus, ubi ferventior ingruit aestus,
Ventus eat redeatque, avibus solatia fessis.
Tali intus thalamo suspende cubilia circum,
Vimineas pulchro disponens ordine capsas,
Ostiola obiiciant radiis quae luci hiantes, 20
Gossipii possint ubi texere stamine nidos.
Caedere fas etiam, medioque locare recessu
Arboreos ramos, hinc plurima fiscina pendens
Excipiet fetas maturo tempore matres.
Praeterea passim internecte sedilia virga
Populea vel arundinea, quo impune volantes
Perfugio valeant placidae indulgere quieti,
Rivalisque iras et rostra evadere acuta.
Adde breves vel cannabino cum semine lintres,
Quod magis exoptant, milii vel grana, salubris 30
In media lymphae nec desint pocula sede.
His actis, clausas caveis iam solvere tempus
Atque novis tandem volucres immittere tectis,
Cum intermissa diu pertentat flamma medullas,
Et parvos iterum notus calor occupat artus.
Una erit aut duplex uni bene nupta marito
Horna fere: validas labor impendendus at omnis
Matres, atque animis calidos exquirere patres.
Optima forma patris, nixus qui corpore longis
Cruribus assurgit; tenui cervice rotundus 40
Emineat vertex costis cohibere nitentes
Assueto plumas, atque aures vincere cantu,
Nulla quies membris, partes se verset in omnes.
Sed quis cuique color, namque hinc praestantia prolis,
Inspicere intererit: maculosum respue corpus,
Informes cui terga notae vel pectora foedant,
Deterior glaucus, gilvus spernendus et albus;
Inter aves croceus passer pulcherrimus omnes,
Sulphurea insignis pluma, quo saepe colore
Sole micat propiore, genas suffusa rubentes 50
Lutea Tithoni remeans aurora cubili.
Hic meret aera parens, hoc creti sanguine pulli
Plumarumque decus referent, animumque parentum.
Si vero aurato distinctus colla monili,
Quamvis caeruleus toto sit corpore, vel si
Flavus membra, virens sit tantum vertice et alis,
Non mihi displiceat, vivum modo cetera sulphur.
Non tamen Oceani patriis gens accola silvis
His sparsos visit volitare coloribus unquam;
Gilvus ubique, magis pennas et tergora fuscus, 60
Ilia subviridis; sed ubi petiere relictis
Sedibus, Herculei praeter vada caerula ponti,
Ausoniae fines, Europae et dissita regna,
Vertère, atque alios alii duxere colores.
Fertur enim alitibus navis repleta canoris
Litore ab Hesperio Tyrrhenas nasse per undas
Praecipiti delata noto; iamque aequore ab alto
Cernebant natuae turres, portusque Liburnos,
Arvaque ubi flexu sinuoso elabitur Arnus;
Cum subito late luctantibus aequora ventis 70
Incipiunt agitata tumescere, vi acta procellae
Fluctuat huc illuc, nunc fertur ad aether pinus,
Nunc hiscente mari fundo subsidit in imo.
Nec mora, nec requies, austri ingeminantque ruuntque,
Disiectis trabibus iam fluctibus icta fatiscit.
Tum vero effractis, visu mirabile, clathris,
Qua ratis est absorpta, super spumantibus undis,
Aëra per vacuum magno stridore volucrum
Aspiceres nubem tolli, et sua quaerere tecta
Incassum: volitant revolant sine fine, priusquam, 80
Una salus, oculis propior subit Itala tellus.
Idem omnes simul ardor agit, tunc agmine facto,
Praepetibus pennis certant se credere terrae.
Diditur hic rumor, puerorum ad litora turba
Undique fusa ruit; fractas passimque cadentes
Et pensare manu, caveisque includere gaudent.
Postquam escis exempta fames, depulsus et omnis
Corde pavor, rediit fessis ubi pristina virtus,
Iam mulcere aures liquido modulamine, iamque
Pertentare animos, regum meruisse favorem, 90
Hospita et assiduo resonare palatia cantu.
Hinc honor alitibus venit, sic orta cupido
Propagare genus, sobolemque augere canoram,
Coniugiis favisse novis; avis advena nupsit
Indigenae, mixto quae surgit sanguine proles,
Sensim degenerat primos oblita colores;
Mox ubi iam didicit peregrinum ducere coelum,
Tempore visa Italis crocca flavescere pluma.
Nunc age, ubi genus aligerum Venus alma fatigat,
Ire iuvat, tempus iam operosa revisere tecta. 100
Nonne audis qualis fertur concentus ad auras
Mane novo, cum sole domus tepefacta renidet?
Miscentur mariumque melos matrumque susurrus,
Quas studio gesitre vides contexere nidos
Certatim, paleasque leves, et stupea rostro
Stamina, tum molles plumas et vellera ferre
Gossipii: mora nulla, petit modo onusta cubile,
Stansque opere in medio circum sese ipsa volutat,
Quo formam strata accipiant, blandisque mariti
Femina poscit opem illecebris; modo desilit inde, 110
Itque reditque viam, palcis nova fila labore
Aggerat assiduo, donec coma pendula nidi
Ante fores prostet, tuto quo tramite possit
Indice, crediderim, ad dulces remeare penates.
Interea vario requierunt tecta tumultu;
Cuncta silent, mater positis demum incubat ovis:
Quina, quaterna parit, nidoque immobilis haerens
Ter quinos fover illa dies: ea sola voluptas,
Oblita et reliquas, ipsius et immemor escae.
Nec segnem torpere tamen natura maritum 120
Haec inter patitur, stimulis ast acribus urget
Dulcem ferre cibum, et sponsae meminisse fidelis.
Postquam ergo ingluviem dapibus complevit opimis,
Sollicitus petit ille toros, ac more vomentis
Admovet os ori, velut oscula mollia libans,
Ingerit et rapido gratissima pabula nisu.
Excipit ore viri coniux, et gaudia pandit
Alarum plausu tremulo, lenique susurro.
Avolat ille procul, ramoque innixus amicae
Solatur longum cantu gliscente laborem. 130
At si forte nothos crocea de matre creandi
Cura tibi, genera alituum vix cetera possis
Flectere servitio, vetitisque iugare hymenaeis:
Namque licet nido a teneris detraxeris, acrem
Non unquam abiicient animum, aut mansuescere discent.
Haud tamen indocilis, nomen cui carduus asper
Imposuit, volucris (dixere acalanthida Graii,
Spinea quod cupido pascatur semina rostro)
Purpureo insignis capite et flaventibus alis.
Hunc pete, ramorum per summa cacumina nidum 140
Vestigans multo ante oculis, cum Sirius herbas
Torret, pomiferum vel cum caput erigit arvis
Autumnus, nam sera adeo fetura moratur.
Corpore ubi primas cernes inolescere plumas,
Progeniemque domum parvam, cunabula necnon
Ipsa refer, musco et molli lanugine texta,
Solarique ovo esuriem ne desine pingui,
Intrudens calamo teneras inhiantibus escas.
Denique cum primum affuerit iam firmior aetas,
Vernantem secerne marem, quem pinea saepe 150
Nux alat ubertim, e digitis labiisve minutal
Acri pergratum conantem vellere morsu.
Hac vidi arte modis volucres mansuescere miris;
Cultu hoc non hominum strepitus, non ora pavescunt,
Non captae metuere capi, quin carcere missae
Nec fugiunt (adeo nucleos amor urget edendi)
Atque sequi, atque humeris gaudent sedisse magistri.
Hunc tu felici sponsae sociare maritum
Contende et validum generosa prole parentem.
Septis in solis claudunt, iam tempore verno 160
Exacto, caveamque locus seclusus ab omni
Arcet conspectu, mutuam quo pectore flammam
Concipiant citius: nihilo minus ante iugandum
Claustra propinqua locant claustris adversa seorsum,
Dispar ferre iugum ut discant, captetque videndo
Femina paulatim, et cupiant consortia tecta.
Carceris optato liber iam tempore vinclis
Immodico furit igne calens. Heu! tum male pennis
Ova tori consors rostro defendet ab unco,
Tanta lubido ferum incessit terebrare putamen. 170
Hoc metuens, nidum observa, nec parce labori;
Nunc redeunte die, nunc decedente revises,
Nec prius absistas, quam quae demiserit ova
Curva quaeque legas cochlea, servesque reposta,
Fetura sistente aderit dum subdere tempus.
Sed tum tolle marem, soloque in carcere quamvis
Invitus degat, sublato iure nocendi.
Interea fecunda fovens ea semina pulchram
Excludet mater prolem, mirata colorem
Subrubeum capitis, teretes et corporis artus, 180
Mirata et pleno promentes gutture vocem.
Iamque optata dies venit, tenuissimus alto
Auditur gemitus thalamo: pueri atque puellae
Scandunt visendi studio, perque omnia capsae
Spiramenta avidos certant immittere ocellos,
Pulsat corda tremor. Tum vero excita repente
Mater abit, pullusque recens implumis ab ovo
Exiguo totus consurgit corpore, et ale
Osculo hiat roseo, tremebundaque colla fatigat:
Purpureus ceu mane novo caput exserit arvis 190
Flosculus, aurorae recreat quem roscidus imber.
Raptim laeti abeunt, resonant clamoribus aedes:
Gentis, io, spes orta novae! tum agit anxia primas
Cura parare dapes, similamque atque intuba quaerunt,
Miscueruntque ovi madido cum pane vitellum.
Haud mora, festino repetunt aviaria gressu:
Dona gerunt, paterisque locant obsonia plenis.
Inde referre pedem, et foribus post terga recessus
Occlusis, tacito subsistere limine furtim,
Rimarique novum per aperta foramina ludum. 200
Tum vero optatis avium volta undique nidis
Circumfusa cohors, epulasque obsidere certant
Matres atque viri; dein mixta ubi guttura pulte
Implerunt, natis praebent alimenta tenellis,
Et rostra alternis iungunt contraria rostris:
Fit sonitus, tectumque levi strepit omne susurro.
Hoc opus exercet volucres, ea cura lacessit;
Tantus amor prolis! quoties ast irritus omnis
Effusus labor, ut diri contagia morbi
Pullitiem misere neci, stragemque dedere 210
Infandam! Ecce domus natis viduata tenellis
Squalet, iam nidis pullus non amplius altis
Pipilat; incassum revolant, et pabula ferre
Femina virque gemens, plumaque fovere laborant.
Mollibus intereunt stratis, quae sordida foedat
Illuvies: haec sed leti dant signa propinqui.
Instante exitio pallor mox inficit ungues
Informis, roseus nec iam rubor enitet ore,
Contrahitur cervix, solvuntur frigore membra,
Et distincta nigris turgescunt viscera venis. 220
Huic morbo tepido medicantur lacte, sed artis
Plerumque inventum sequitur spes nulla salutis.
Nec tantum implumes, fetus sed gentis adultos
Pertentat scabies; respergitur ulcere corpus
Turpiter, et virus subit exitiale medullas.
Quod nisi palladium properes adhibere liquorem,
Balsamaque, heu certae videas occumbere morti!
Quin et dira manent ipsas incommoda matres
Saepius: aut illas feturae tempore torquet
Ova labor parere, immiti quo funere vitam 230
Interdum linquunt, oleo ni forte salubri
Expedias partum, et saevum lenire dolorem
Principio institerit medicata ter unguine pluma;
Paulatim aut carpit macies, teterrima pestis,
Qua deprensae ullae vix convaluere volucres.
Pennas immodice crispant, adstringitur alvus
Interea, ut nisu frustra depellere iniquo
Possit onus, nullo non tempore pectus anhelum
Crebra salit, moestos febris labor arctat ocellos.
Nec tamen invalidas vescendi insana cupido 240
Linquit, quin etiam ad praesepia plena sedentes
Grana vorant, sed mox ubi fastidire saporem
Incipiunt, late dispergunt semina rostro.
Quod ne laeta malum pervadat septa cavere
Profuerit multo ante: igitur non beta saluber
Corporibus gravibus, non sacchara, et aerea lymphis
Bractea mersa nocet, non albo sepia cornu
Parietibus suspensa: magis sed pabula refert
Mutari (auxilium quo non praesentius ullum);
Et cum prima luis languor dat signa futurae, 250
Ne pigeat gratum lactucae apponere semen,
Seminibusque herbas sapidis praebere recentes.
Gramineum genus est, quo nullum optabile semen
Est mage pennigeris, centunculus[1] herba, comantes
Late extenta solo ramos, chelasque sequaces:
Plurima sponte venit terris feliciter udis.
Maximus huius amor, sapit haec modo mattea tantum
Posthabitis aliis, florem rimantur, et ipsis
Vescuntur foliis, texuntque e cespite nidos.
Hanc tu carpe manu (crassis exuberat hortis), 260
Hanc aegrae pascant, hanc largiter ingere septis.
Sed quibus indiciis, ubi tandem adoleverit aetas,
Noscere femineam possis prolemque virilem,
Accipe: deterior vulgo femella colore
Fertur, parva caput brevior cum corpore cervix
Olli, crura simul, faciesque simillima matri,
Splendidior cui pluma sedet sub pectore pictae
More fabae, saturaeque nitent per tempora guttae.
Cumque minurire incipiunt, si abrumpere suevit
Vix ubi prima rudis movit tentamina cantus, 270
Femina erit. Maribus pulcherrima forma, venustus
Fulget in ore decor, patrisque simillima membra,
Et cum iuge canunt, horrescunt gutture plumae.
Quo magis auditur vocum increbrescere murmur,
Altius attollunt cantum, sonat ictibus aether,
Et vox obtunsas stridens diverberat aures.
Hos mores natura dedit, tamen arte colendi
Flectere, et assiduo poteris mollire labore
A teneris; imitantur enim si quem organa suavem
Ediderint sonitum, vel carmina grata loquaces 280
Ingeminent variae volucres, fringilla, acalanthis,
Et ligurinus, et ipsa querens philomela sub umbra.
Idcirco has sedes vates dixisse beatas
Crediderim, queis nomen aves fecere canorae,
(Namque canum vulgo perhibent de nomine dictas)
Aethera quod resonant cantu, passimque volantes
Inter odoratos lucos, loca murmure complent
Lacto felices volucres, animasque piorum
Vita defunctas mira dulcedine mulcent.
Flumina ego quid amem, silvas sepesque quid optem 290
Propter aquas, ubi dulcisono modulamine pernox
Lenit avis pectus? Mi tempus in omne placebit
Aemula lusciniae, caveis quam dulce canendo
Fortia solantem studia, ingenuosque labores
Mittit Atlanteo semota Canaria ponto.
Nota
recensere- ↑ Centunculus... Alsine Pucinella Ital. centocchio, centonchio, gallinella, pizzagallina, erba piperina, orecchio di topo. — Napol. Morviglino. — Franc. Mouron. — Ted. Miere. — Oland. Muur.