Migne Patrologia Latina Tomus 78
CeDeSa.OrRoXi2 78 Cencius de Sabellis Parisiis J. P. Migne 1849 early modern edition, no apparatus this file was encoded in TEI xml for the University of Zurich's Corpus Corporum project (www.mlat.uzh.ch) by Ph. Roelli in 2013 Classical Latin orthography latin
167 1. Quid debeat Dominus papa facere tempore Adventus, et in Natali Domini. 1. A Dominica de Adventu, usque ad Nativitatem Domini, dominus papa non portat aurifrixiatam mitram, excepto in Dominica qua cantatur Canite tuba, ad ecclesiam Apostolorum pro festo; nec cantatur Te Deum laudamus, nisi in praecipuis festis. Et in eadem die Adventus idem dominus papa pergit ad stationem sanctae Mariae Majoris. In Lectionario sancti Hieronymi, Ad sanctam Mariam de nocte primo galli cantu. 2. In vigiliis Nativitatis Domini, in mane dominus papa vadit ad basilicam sanctae Mariae Majoris pro cantanda Missa, et in sero pro celebrandis Vesperis; et remanet ibi nocte ipsa, et celebrat ibi vigilias, et post vigilias celebrat ibi Missam ad praesepe, ubi quidquid offertur, quandiu dominus papa Missam celebraverit, sive ad manus, sive ad pedes ipsius domini, vel super altare, capellanorum est, excepto pane, qui est acolythorum, si recipere voluerint. Hoc idem sciendum de Missa, quam celebrat apud sanctam Anastasiam. In aurora vadit ad sanctam Anastasiam, et celebrat ibi secundam Missam; qua finita, revertitur ad basilicam sanctae Mariae Majoris, et intrat sacrarium cum episcopis, cardinalibus, diaconibus, subdiaconibus, et reliquis ordinibus, et dicunt Tertiam; qua dicta, induunt se, et processionaliter vadunt 168 ad altare, sicut est moris. Notandum quod septem faculae debent esse in Missa super altari, et curia debet dare. Deinde dominus papa incipit Missam, et post primam Orationem diaconi cardinales, et subdiaconi, et alii ordines cum scrinariis faciunt laudes domino papae taliter ordinati. Archidiaconus cum aliis diaconibus et subdiaconibus ordinati stant juxta altare in duobus filis, scrinariis vero stantibus deorsum in choro cum pluvialibus. Tunc archidiaconus cum diaconibus et aliis, sic incipit laudem alta voce, Exaudi, Christe; scrinarii quoque respondent, Domino nostro papae vita. Iterum archidiaconus dicat Exaudi, Christe; scrinarii quoque respondent similiter. Tertio archidiaconus dicit Exaudi, Christe; scrinarii respondent sicut prius. Iterum archidiaconus dicit Salvator mundi, tribus vicibus, scrinariis totidem vicibus ei respondentibus Tu illum adjuva. Et archidiaconus dicit Sancta Maria, duabus vicibus; et scrinarii respondent duabus vicibus Tu illum adjuva. Deinde archidiaconus dicit Sancte Michael, duabus vicibus; scrinarii respondent duabus vicibus Tu illum adjuva. Eodem modo dicitur Sancte Gabriel, sancte Raphael, sancte Joannes, sancte Petre, sancte Paule, sancte Andrea, sancte Stephane, sancte Laurenti, sancte Vincenti, sancte Silvester, sancte Leo, sancte Gregori, sancte Benedicte, sancte Basili, sancte Saba, sancta Agnes, sancta Caecilia, sancta Lucia. His finitis, archidiaconus dicit Kyrie, eleison; scrinarii similiter respondent Kyrie, eleison. Iterum archidiaconus dicit Kyrie, eleison; scrinarii respondent Kyrie, eleison. Tertio vero archidiaconus cum diaconibus, subdiaconibus et scrinariis una voce dicunt Kyrie, eleison. Finitis laudibus, legitur prius Latina epistola, et postmodum Graeca. Expleta vero Missa, dominus papa coronatur ad portam ipsius ecclesiae ab archidiacono, cum uno diacono, reditque cum Processione ad palatium. Tunc judices et advocati veniunt ei obviam sub gradibus in porticu; ibique prior cardinalis sancti Laurentii foris murum, cum judicibus et advocatis faciunt ei laudes; et ibi dominus papa descendit, et deposito regno accipit mitram. Deinde judices ducunt eum usque ad locum illum ubi datur presbyterium. Tunc vero exuunt eum planeta, et apposito manto super scapulas sedet in fonslatorio [fosteslorio] seu cathedra, et largitur presbyterium 169 cunctis ordinibus propria manu taliter. 3. Et in eadem die Adventus, idem dominus papa pergit ad stationem sanctae Mariae Majoris. In secunda vero Dominica Adventus papa vadit ad stationem sanctae Crucis. In Sabbato de Gaudete pergit ad Vesperas ad sanctum Petrum, ubi dominus papa eidem primicerio annuntiando Antiphonam Juste et pie vivamus, dat unum marabotinum vice ipsius projiciens. Ubi autem dominus papa debet facere, et vigiliis interesse, et omnia alia ibi facit et recipit cum camerario et cancellario, sicut inferius dicetur in Dedicatione sanctorum Petri et Pauli, et quibusdam aliis festivitatibus. 11. Quomodo datur presbyterium. 4. Priori igitur episcoporum Romanae Ecclesiae dat dominus papa duplicatum presbyterium, scilicet quatuor melequinos, et quatuor solidos in den. Papiens.; omnibus autem episcopis et aliis curiae duos marabotinos, et duos solidos Papiens., singuli similiter. Si forte archiepiscopus aliquis extraneus tunc praesens fuerit, pro voluntate domini nostri papae dat ei presbyterium; sed de portione tantum debet habere, quantum supra dictus prior episcoporum, quatuor scilicet melequinos, et totidem solidos; si vero aliquis episcopus extraneus fuerit, unum melequinum debet habere, et duodecim den. Papiens. Priori presbyterorum cardinalium dat dominus papa duos melequinos, et totidem solidos, pro prioratu. Priori presbyterorum sancti Laurentii foris muros pro laude duos similiter melequinos, et totidem solidos; omnibus et singulis aliis presbyteris cardinalibus unum melequinum, et duodecim denarios Papienses. Priori autem diaconorum cardinalium quatuor melequinos, et totidem solidos pro prioratu, presbyterio et laude diaconorum et subdiaconorum; omnibus aliis diaconibus et singulis unum melequinum, et duodecim denarios Papiens. Diacono Graeco unum melequinum, et duodecim denarios Papienses. Si forte aliquis abbas mitratus praesens fuerit, dat ei unum melequinum, et duodecim denarios Papienses. Primicerio . . . . dat ei unum melequinum et duodecim denarios Papienses. Priori subdiaconorum unum melequinum, omnibus aliis subdiaconibus similiter. Si etiam centum essent, videlicet quinque, vel plus aut minus, 170 duodecim melequinos. Subdiacono Graeco unum melequinum. Unicuique scholae cantorum unum melequinum; unicuique scholae Crucis, qui esse debent de jure ad plus quatuor, et non plures. Prior presbyterorum capellanorum, qui sunt duo, et non plures, unum melequinum; unicuique capellanorum domini papae unum melequinum. Praefecto urbis quadraginta solidos den. Papiens.: qui videlicet praefectus ab ecclesia sanctae virginis Mariae usque ad palatium indutus manto pretioso, et calceatus zanca una aurea, id est una caliga, altera rubea, eadem die et secunda die, et etiam in duabus diebus Paschae, et quando papa eligitur, juxta dominum papam collateraliter nullo medio equitando incedit. Senatorum vero qui tunc urbi praesunt medietas accedit pro presbyterio, et ad comedendum cum domino papa; quorum uni dominus papa, vel duobus pro omnibus aliis, presbyterium pro unoquoque senatore similiter unum melequinum; dat dominus papa unicuique judicum urbis unum melequinum, et duodecim solidos den. Papiens. excepto priore, qui debet habere unum melequinum ultra pro prioratu, et unum melequinum pro laude. Unicuique advocatorum unum melequinum, et duos solidos den. Papiens. Omnibus scrinariis, quotquot sunt, sex melequinos et sex solidos den. Papiens. Praefectus navalium, qui dicitur Sangari, duos melequinos, et quatuor solid. den. Papiens. Et sciat secutura posteritas, quod nulli alii dominus papa propria manu, nisi superius nominatis, debet presbyterium dare. Presbyterium, ut superius dictum est, dat dominus papa. 5. Sic indutus ducitur a magistro senescalco, et a magistro ad mensam in basilica Leonis papae III. Ad mensam vero legit unus de diaconis cardinalibus cum pluviali; circa vero finem mensae schola cantorum debet cantare Sequentiam. III. Quid dominus Papa debet facere in festo sancti Stephani. 6. In die autem sancti Stephani summo mane conveniunt omnes ordines superius praetaxati, tam clerici quam laici, induti sericis pannis in basilica, diaconibus cardinalibus et 171 subdiaconibus exceptis, qui induti dominum papam ducunt de camera sua ad basilicam ipsam, ubi cardinales universi exhibent ei reverentiam; ibique induit se planeta alba. Et descendens de palatio usque ad porticellum, ibique invenit equum faleratum cum novo scarlati; ita tamen quod secundum consuetudinem antiquam equus ipse domini papae non debet habere collum faleratum. Et ascendens equum, et de manu adextratorum regnum recipiens, induit ipsum. Sicque vadit ad ecclesiam beati Stephani in Caelio monte coronatus. 7. Ut autem omnibus, tam praesentibus quam futuris, pateat, qualiter ordines supra dicti cum domino papa vadunt processionaliter, sciendum est quod, sicut scribetur inferius, ordinati incedunt, et cum eodem domino papa ad palatium modo simili revertuntur. Praefectus igitur urbis indutus, ut superius dictum est, juxta dominum papam incedit, et circa eum judices pluvialibus induti. Ante dominum papam aliquantulum sequestratus incedit prior subdiaconus regionarius cum toalea, ut cum voluerit dominus papa spuere, possit illo gausape os suum mundare. Et diaconi cardinales proximi papae bini incedunt; et post ipsos subdiaconi basilicarii, quos praecedunt tam subdiaconi regionarii quam schola cantorum cum Graecis, qui consueverunt Evangelium et Epistolam legere. Istos antecedunt scrinarii et advocati; ante eos presbyteri cardinales, ante istos episcopi cardinales, et abbates urbis; et praecedunt istos, si qui sunt, forenses episcopi aut archiepiscopi. Ante istos duo praefecti navales pluvialibus induti; ante hos vero portantes duodecim vexilla, quae bandora vocantur; et unus equus domini papae faleratus, sed vacuus. Ante hos omnes minor subdiaconus basilicarius cum cruce domini papae. Sed archidiaconus et prior basilicae cum ferulis debent, ut scriptum est, ordinare processiones; et, ne quis ipsam interrumpat, debent discurrere, et frequenter ad propria loca redire. Archidiaconus inter dominum papam et cardinales diaconos; prior basilicae juxta primicerium inter diaconos cardinales et subdiaconos. 8. Cumque sic ad praedictam ecclesiam sancti Stephani pervenerint, deposito regno, intrat ecclesiam; factaque Oratione, vadit ad sacrarium, et, deposita planeta alba, induit rubeam, et celebrat Missam, sicut hesterna die, in omnibus. Missa vero 172 finita, resumit planetam albam, et induit regnum. Caetera vero fiunt sicut prima die, excepto presbyterio, quod sic datur. Unicuique namque episcoporum curiae dat dominus papa duos melequinos et duos solidos Papienses; unicuique presbyterorum cardinalium unum melequinum et duodecim denarios Papienses, excepto presbytero sancti Laurentii, cui dantur duo pro laude et presbyterio. Unicuique diacono cardinali unum mel. et duodecim denarios Papienses, excepto priore, cui datur unus amplius pro laude. Unicuique archiepiscoporum duo, unicuique episcoporum forensium unum mel. et duodecim denarios Papienses; omnibus aliis, sicut altera die, eo excepto, quod subdiaconi omnes non habent nisi duodecim mel. cum priore, et etiam praefectus non habet, nisi duodecim solid. den. Papiens. Dato presbyterio ducitur dominus papa ad mensam sicut die prima. IV. Quod dominus papa ire debeat in Epiphania ad Sanctum Petrum. 9. Sciendum tamen quod dominus papa in Epiphania in Vesperis pergit ad Sanctum Petrum, et omnia ibi facit et recipit cum camerario et cancellario, sicut adnotatur in festo Ascensionis, et Octava sancti Petri. V. Quid dominus papa facere debeat in Purificatione beatae Mariae virginis. 10. In Purificatione beatae Mariae virginis dominus papa vadit ad Sanctam Martinam cum cardinalibus in mane, et ibi cantat Tertiam. Deinde induit se in ecclesia ipsa usque ad dalmaticam; et induto manto, apponit mitram; omnesque cardinales induunt se, ibique vastararii cum ostiariis basilicae sacri palatii repraesentant cereos ad benedicendum, quos minor presbyterorum cardinalis in ordine benedicit. Notandum vero quod ecclesia Sancti Petri dat quindecim [ Al., decem] libras cereas pro his cereis. Et his factis, dominus papa exit ab ecclesia cum cardinalibus, et ascendit sedem, quae est prae foribus illius ecclesiae, et manu propria populo cereos porrigit. Deinde vadit ad porticum ad ecclesiam sancti Adriani, et ascendit sedem, quae est post altare, ibique cantat Sextam; et 173 cantata, accipit faculam accensam a priore episcoporum; et, si non est praesens, a priore presbyterorum. Sed schola cantat hymnum Lumen ad revelationem, cum Psalmo. Post dationem candelarum subdiaconus regionarius extendit toaleam, et dominus papa abluit manus, et mittit chirothecas, et planetam, et pallium; et singulis cardinalibus, et camerario tantummodo, duas dat candelas; subdiaconibus et aliis tam clericis quam laicis pro voluntate sua. 11. Et notandum quod decem et octo sunt in urbe diaconatus, quorum clerici, postquam Missas in eisdem celebraverint, a singulis diaconibus imagines accipiendo, venient cum imaginibus istis et populo processionaliter cantando ad ecclesiam beati Adriani. Quibus in eadem ecclesia coadunatis, primicerius cum schola incipit Antiphonam Exsurge, Domine. Interim dominus papa discalceat se, et omnes qui sunt induti vadunt cum eo in Processione, et dominus papa reaccipit planellos. Completa vero a primiceriis Antiphona, dominus papa dicit Oremus, et diaconus Flectamus genua, et alii diaconi Levate, et dominus papa dicit Orationem de Collecta, scilicet Preces populi tui, etc. Finita Oratione, diaconus dicit Procedamus in pace; et omnis chorus respondet In nomine Christi. 12. His sic completis, imagines praecedunt dominum papam processionaliter cantando usque ad ecclesiam beatae Mariae Majoris; et dominus papa sequitur Processionem. Cumque venerit ad portam ipsius ecclesiae, exuit planellos, et nudis pedibus vadit cum aliis in Processione usque ad praedictam ecclesiam beatae Mariae Majoris. Sciendum tamen quod dominus papa in omnibus Processionibus, in quibus pedes vadit, pedibus discalceatis incedit, una tantum excepta in Exaltatione sanctae Crucis, scilicet mense Septembris. Cum autem dominus papa ad ecclesiam sanctae Mariae venerit, primicerius cum schola cantorum in introitu ipsius ecclesiae cantat Te Deum laudamus; et deinde dominus papa intrat sacrarium, et exuit planetam; ubi schola mappulariorum et 174 cubiculariorum habent aquam calidam paratam ad abluendos pedes domini papae, et dominus papa ablutis pedibus calceat caligas cum sandaliis pro Missa cantanda, et induit planetam albam, et aurifrixiatam mitram. Diaconus cardinalis et subdiaconus, exutis planetis, induunt dalmaticas; et ita cum Processione vadunt ad altare majus, et ibi celebratur Missa de more. Missa cantata, cuncti ad propria revertuntur. VI. Quid debeat facere dominus papa in Annuntiatione et Nativitate beatae Mariae virginis. 13. In Annuntiatione et Nativitate ejusdem sanctae Mariae dominus papa equitat ad Sanctam Mariam cum cardinalibus, et facit ibi, et in ecclesia sancti Adriani et sanctae virginis Mariae Majoris omnia, sicut praedictum est in Purificatione ejusdem sanctae Mariae. VII. Quid debeat facere dominus papa in Assumptione beatae Mariae virginis. 14. In Assumptione ejusdem sanctae Mariae taliter fit. Dominus papa etenim vadit ad Vesperas cum cardinalibus; quibus cantatis, dominus papa ibi remanet atque jacet; et in propria persona debet in nocte cantandis vigiliis interesse. Sciendum quod minor diaconorum debet Benedicamus Domino dicere. Notandum vero quod ubicunque dominus papa vadit ad Vesperas, ecclesia ubi est statio ipsa debet dare omnes faculas tam in vesperis quam in nocte. Vigiliae autem tali ordine celebrantur. Canonici ejusdem ecclesiae tres primas lectiones legunt, et tria responsoria similiter cantant; et dominus papa legentibus illis tres lectiones Benedictionem, et ei iidem diaconi cardinales praecinunt Tu autem, etc. Unicuique etiam illorum trium prior diaconus dat duos denarios de senatu; ad unamquamque insuper lectionem dominus papa cum thuribulo accedit ad majus altare et praesepe; et ante ipsum mappularii portant duas faculas positas super candelabra domini papae. Faculas autem dat eadem ecclesia. Quarta autem lectio legitur a scrinariis, quinta a priore episcoporum, sexta a priore presbyterorum, septima a priore 175 diaconorum, octava a priore subdiaconorum, nona autem a domino papa. De thuribulo autem portando ad altare dominus papa praecipit unicuique cardinali pro voluntate. Ad lectionem domini papae nullus dat Benedictionem; et tamen ipse dicit Jube, Domine, etc., scilicet dicitur quod Dominus ei benedicat; circumstantes respondent Amen. Alia Responsoria decantantur ab uno subdiacono et alio cantore, et quilibet eorum recipit duos denarios ab illo qui domino papae assistit, et omnes denarii debent esse de ecclesia. Quatuor vero denarii qui restant acolythorum sunt. Quandiu autem lectiones leguntur, duae faculae cum candelabris ejusdem ecclesiae debent esse super pulpitum, et residuum est de acolythis. Illud vero quod remanet de faculis quas portant mappularii eorumdem mappulariorum sunt. His per ordinem sic celebratis, dominus papa dicit Orationem vigiliae, et intrat lectum. Et summo mane dominus papa dicit Orationem, et celebrat Missam. Qua finita, revertitur ad palatium. Est notandum quod, sicut dictum est superius, ita fit in vigiliis solemnitatum omnium patriarchatuum Urbis. VIII. Quid debeat dominus papa facere feria quarta in capite Quadragesimae. 15. Feria quarta in capite Quadragesimae dominus papa circa mediam tertiam equitat cum episcopis et cardinalibus ad sanctam Anastasiam, et receptus in Processione a clericis ipsius ecclesiae, intrat sacrarium, et induit se cum cardinalibus et aliis ordinibus. Interim autem cinis benedicitur a juniore presbytero cardinali. Deinde dominus papa vadit cum cardinalibus et schola cantorum ad sedem post altare; et praesentato ei cinere, prior episcoporum imponit ei cinerem, dicens haec verba: Memento quia pulvis es, et in pulverem reverteris. Postmodum vero dominus papa imponit cinerem episcopis, cardinalibus, et aliis ordinibus. Quibus expletis, primicerius cum schola cantorum incipit Antiphonam Exsurge, Domine, adjuva nos. Qua completa, dominus papa dicit Oremus 176, et diaconus Flectamus genua, et alius diaconus deinde Levate; et dominus papa dicit Orationem de collecta, videlicet Preces populi tui; qua finita, junior diaconorum cardinalium dicit Procedamus cum pace; et omnis chorus respondet In nomine Christi. Sciendum quod dominus papa a Septuagesima usque ad Pascha non portat aurifrixiatam mitram, nec cantat Te Deum laudamus, nisi in praecipuis festis, et in Laetare, Jerusalem, in quo die diaconi cardinales utuntur planetis curtis. Deinde, praecedentibus in ordine suo, dominus papa nudis pedibus cum psalmodia sequitur Processionem usque ad sanctam Sabinam, et ipsum praecedit crux sua, quam portat unus de subdiaconibus suis, et crux sancti Petri, quam portat prior subdiaconus regionarius. Cumque intraverit ecclesiam, intrat secretarium; et mappulariorum et cubiculariorum schola habent ibi aquam calidam paratam ad abluendos pedes ipsius. 16. Sciendum vero est quod in introitu ecclesiae acolythi debent recipere crucem sancti Petri, et portant usque ad altare cum subdiaconis regionariis faciendo litaniam. Et pedibus ablutis, dominus papa paratus ad altare accedit. Et Missa de more cantata, palafredum ascendit, et ad palatium revertitur. 17. Dominica vero qua cantatur Laetare, Jerusalem, camerarius repraesentat domino papae in camera rosam auream cum musco et balsamo; quam dominus papa portat in manu propria usque ad sanctam Crucem, ubi ea die debet Missam celebrare; eamdem deferens in reversione sua similiter usque ad locum in quo descendit, ubi debet esse praefectus, cui dominus papa tunc dat rosam ipsam, et eadem die portat mitram aurifrixiatam. Sciendum est quod ipsa hora qua camerarius repraesentat rosam, dominus papa debet accipere mitram aurifrixiatam. IX. De Dominica Palmarum. 18. Die Dominica Palmarum praeparatur quoddam portatorium honestissime, 177 in quo intromittitur sanctum Evangelium, quod intelligitur Christus; et statuitur in ecclesia ante aram, unde clerus processurus est. Deinde adunantur palmae et flores, atque diversa genera [frondium.] Dicitur Oratio Omnipotens Deus, qui antequam Filium tuum Dominum nostrum pro nobis mortem perpeti sineres. Sequitur Benedictio palmarum, seu frondium, Omnipotens Deus Christe. His finitis, dantur a custodibus palmae; accipientesque populi ramos arborum olivarum, sive florum, inchoatur Antiphona Pueri Hebraeorum. Deinde suscipitur a diaconis praedictum portatorium cum Evangelio, bajulantes cum ingenti exsultatione jugum Christi suave, et onus ejus leve, praecedente aqua benedicta cum candelabris atque thymiamateriis cum aliis ornamentis, insuper etiam laicorum schola cum vexillis atque cum fanonibus longe praeeunte. Exeunte enim clero seu populo ab ecclesia, inchoatur Antiphona Cum appropinquaret Jesus; qua finita, inchoat schola Antiphonam Coeperunt omnes, item, Cum audisset, item, Appropinquante. Cum ingressi fuerint atrium ecclesiae, dicitur Responsorium Ingrediente Domino, item Collegerunt, item Unus etiam [Forte autem ]. 19. His finitis, ante atrium ecclesiae seu loco competente subsistit schola cum baculis et reliquo ornatu; et clerus seu populus exspectant in loco atrii, inchoantes Antiphonam Occurrunt. Respondet schola cum Antiphona Cum angelis. Hac finita, inchoatur a duobus cantoribus quidam Versus Israel supra scriptum Evangelium sanctum, Gloria, laus et honor tibi sit rex Christe redemptor. Eo ordine sequuntur alii Versus. 20. His finitis, incipit schola cum baculis Antiphonam Pueri Hebraeorum; et tunc prosternit omnis plebs hinc inde frondes seu flores, decantantes Antiphonam Hosanna Filio David, usque ad altare; et sic intrant ad Missam. Ministri vero tenent palmas usque ad completionem Missae. Intermittunt aliqui salutationem in Passione, id est Dominus vobiscum; quod non legitur in Ordinibus, sed in Parasceve tantum, ubi reticetur officium sacerdotale. X. De feria quarta majoris hebdomadae. 21. Feria quarta majoris hebdomadae hora tertia procedit apostolicus cum omni clero seu populo ad ecclesiam, et dicit 178 Orationes solemnes, sicut in sexta feria. His expletis, osculato altari egreditur. Presbyteri vero urbani ecclesiarum, suburbanique revertuntur ad titulos suos. Et hoc ordine feria sexta compleant, scientes quod ubi pontifex pro se intermittit, ibi illum commemorent. 22. Postea vero hora octava ingrediuntur ad Missam more solito; ideoque hae Orationes hodie celebrantur, quia in hac feria quarta consilium fecerunt Judaei, ut occiderent Christum. Cujus diei Missa duas lectiones et duo responsoria cum Passione habet, quae sine salutatione pronuntiatur. Per tres continuos, qui sequuntur, dies, id est quinta, sexta et septima feria, triduanam Domini sepulturam celebramus. Gloria Patri non dicitur; campanae silent. XI. Quid dominus papa facere debeat in Coena Domini. 23. Feria quinta in Coena Domini descendit dominus papa ad ecclesiam sancti Joannis Lateranensis cum mitra sine frisio, hora sexta; et facta Oratione ante cruces, pergit ad secretarium ad ecclesiam sancti Thomae cum episcopis, cardinalibus et aliis ordinibus; ibique cantat Nonam. Deinde vero induit se usque ad dalmaticam, et induunt se diaconi cardinales dalmaticis, presbyteri planetis et mitris. Tunc praesentantur domino papae. Sciendum est quod acolythi debent recipere de altari sancti Petri unam aquaritiam olei, et fanones, et ampullas, et camerarius debet tres denarios pensati balsami. Praesentatur major ampulla cum oleo a priore diacono, et residente ipso in sede sua, mittit balsamum in ipsa ampulla, et miscet balsamum oleo cum quibusdam palmarum ramusculis. Postmodum vero reponitur ampulla super altare sancti Thomae; quo facto, induit se dominus pontifex planetam et mitram aurifrixiatam; pergitque ad Missam, praecedentibus septem cereis in septem candelabris cum processione, sicut consuevit in festivis aliis diebus. 24. Notandum vero quod faculas et candelabra curia debet dare. Introitus, Gloria Patri, Kyrie eleison, Gloria in excelsis Deo, omnia ista dicuntur. Non dicant Symbolum. Ita habetur in libro papae Gelasii. Sed nos dicimus Symbolum 179 propter consecrationem chrismatis. Pacem inter se non dent; servetur de oblatis; sanguis penitus consumatur. Irenaeus: « Absit ut dissonantia festi charitatis et unitatis consonantiam corrumpat. » Omnia signa productius solito pulsentur in classicum. Cantatur Gloria in excelsis Deo sine Symbolo, atque dicatur Agnus Dei absque osculo. Post praedicationem vero domini papae diaconi cardinales levant mensam de altari, et nudato altari ponunt eam in secreto loco; et extractis duabus ampullis cum sanguine et aqua Christi, cooperiunt ipsum altare linteo, et post Missam per quatuor angulos illud sigillatur. Cum autem Praefatio inchoatur, vadunt diaconi cardinales cum subdiaconis et acolythis pro ampullis afferendis ad benedicendum, praecedente crucem thuribulo, et duobus cereis; antequam dicatur Per quem haec omnia, dominus pontifex benedicit oleum pro infirmis, sicut in Ordine continetur. Postquam vero dixerit Pax Domini sit semper vobiscum, communicat solus pontifex ante altare et diaconus confirmat eum cum calice illa tantummodo die. Deinde ponit calicem super altare, et patenam juxta eam, et continuo cooperit utrumque de sindone munda post corporale expansum; statimque duo acolythi tenent ampullas involutas cum sindone alba serica in sinistro brachio, ita ut videri possint a medio; et veniens unus de diaconibus accipit unam ampullam de balsamo mistam, et portat archidiacono; et ille defert pontifici ante altare. Tunc pontifex respiciens ad orientem, diacono tenente ampullam ante ipsum in sinistro brachio involutam sindone, halat ter in ampullam, ut intret in consecrationem chrismatis. Et dicit excelsa voce Sursum corda; respondetur Habemus ad Dominum, Gratias agamus, etc., sicut in Ordine continetur. Completa Benedictione, benedicit ampullam olei, delatam ordine quo supra, et similiter halat in ipsam, sed tacite; et dicit Dominus vobiscum. Oratio Deus incrementorum, etc. Porro ampulla, quae cum chrismate est, statim ut benedicta fuerit, cooperiatur, ut a nemine videatur; sed, diacono tenente, dominus papa salutat eam, et dicit Ave, sanctum chrisma, tribus vicibus, et osculatur eam. Acolythus vero recipit ampullam; et eo tenente, omnes per ordinem salutant nudam eam, tam episcopi quam presbyteri et diaconi. Quibus expletis, pontifex ablutis manibus venit ante altare, et communicat populum ordine suo, et servat de Sacramento in crastinum in corporali. 180 Ipsa vero die schola cum caeteris omne divinum sine organo canit officium. 25. Missa tandem finita, pontifex indutus cum caeteris ad palatium in basilica sancti Laurentii revertitur, ibique exspoliat se usque ad dalmaticam; et apposita chlamyde rubea, ipsi ad collum sedet. Cubicularii ergo parant aquam calidam pro abluendis pedibus subdiaconorum, et ponunt pelvim coram eo; et diaconus cardinalis, qui servit ei, ponit toaleam, quam camerarius dat pro ipso servitio super genua domini papae. Duodecim autem subdiaconi cum priore remanent extra basilicam discalceati, et schola ostiariorum et mappulariorum accipiunt priorem basilicae et alios undecim subdiaconos in ulnis suis; sicque per ordinem portant eos unum post alium ante dominum papam. Pontifex autem lavat pedes eorum, et tergit cum linteo, et postmodum osculatur, et dat unicuique duos solid. denar. Papiens. XII. Quomodo datur presbyterium in Coena Domini. 26. Prior vero basilicae secundum consuetudinem antiquam marabotinum unum debet habere sine denariis. Interim primicerius cum cantoribus et aliis ordinibus cantant Vesperum; quo finito cantant Dominus Jesus postquam coenavit. Sed dum ista geruntur, summus pontifex ita presbyterium largitur. Unicuique episcoporum Romanae Ecclesiae duos marabot. et duos solidos den. Papiens. Si forte archiepiscopus interesset, tantumdem. Unicuique episcoporum forensium, et presbyterorum cardinalium, et diaconorum cardinalium unum marabot. et duodecim denarios Papienses. Primicerius debet habere unum marabot. sine denariis; quisque cantorum duodecim denarios Papienses. Et notandum, quod nec schola Crucis, nec clericus alius vel laicus eadem die habet presbyterium. Manus etiam prioratus nemini datur. In exitu autem basilicae de accepto presbyterio janitoribus et cubiculariis duos denarios Papienses pro unoquoque solido, exceptis prioribus, qui non dant aliquid, quisque largitur. 27. Sicque dominus papa cum aliis omnibus supradictis vadit indutus ad basilicam Zachariae, quae Panetaria diebus his nuncupatur; ibique indutus cum dalmatica et pluviali, sedent ordinati 181 cum mitris, lavantes manus supra mensam, sicut moris est. Sed dominus papa solus est in mensa. Archiepiscopus vero, si adfuerit, debet ex uno latere primus sedere; deinde episcopi, et presbyteri cardinales; ex alio latere diaconi cardinales cum primicerio. Ex alio latere acolythus repraesentat librum, et minor diaconorum legit versus duos ad mensam. Comestione finita, dominus papa intrat cameram, ibique incontinenti facit Mandatum abluendo tredecim pauperibus pedes, et extergendo, et postmodum osculando. Ibi etiam camerarius est paratus, qui domino papae porriget marabotinos singulos, singulis pauperibus erogandos. Hoc facto, dominus papa dat eisdem pauperibus manu propria ad potandum. His ita completis, quisque festinat ad propria remeare, et dominus papa cubiculum intrat. Sciendum quod toalea, de qua dominus papa, dum abluit pedes subdiaconorum, in basilica est succinctus, diaconi cardinalis est qui ei servit; alia vero toalea, cum qua abstergit pedes subdiaconorum, cubiculariorum camerae est. XIII. Quid dominus papa facere debeat feria sexta in Parasceve. 28. Feria sexta in Parasceve, in aurora, dominus papa facit omnes capellanos coram sua praesentia evocari, et voce mediocri cantat Psalterium; quo cantato, revertuntur capellani. Sexta vero hora dominus papa cum omnibus cardinalibus intrat basilicam sancti Laurentii; et facta Oratione, ibi accedit ad altare; et aperto altari extrahit inde capita apostolorum Petri et Pauli, et duas cruces. Quae omnia postquam dominus papa cum cardinalibus osculatus fuerit, reponit ibidem; et accepta una cruce, et iterum sigillato altari, unus presbyterorum cardinalium crucem accipit, et sic vadit usque ad ecclesiam Lateranensem, sine aliquo cantu et Psalmis; factaque ibi Oratione ascendit cathedram post altare. Tunc dominus papa induit quadragesimalia indumenta, et excalceatur. Episcopi vero induunt pluvialia, presbyteri autem cardinales et diaconi, atque subdiaconi, induunt planetam. Et deinde juniori presbytero cardinali accepto corpore Christi in capsella ante pectus suum hesterna die reservato, et 182 alio praedictam crucem accipiente, et subdiacono regionario cum populo suo praecedente, omnes discalceati cum domino papa et primicerio, sine cantu psallendo psalterium pergunt ad sanctam Crucem. Episcopus vero hebdomadarius remanet ad faciendum officium in basilica Lateranensi. Pontifex autem cum ad ecclesiam venerit, et ecclesiam ipsam sine cantu intraverit, et diutius coram crucibus oraverit, intrat cum omnibus aliis claustrum, et vadit ad secretarium; et exuta planeta cum pallio, mappularii habentes aquam calidam paratam abluunt pedes ipsius, et eo sedente in sede, ministri calceant eum, non sandalia, sed quotidiana calceamenta, et induunt planetam et palleum; et sic ad altare cum Processione accedit, praeeunte eum cruce et Evangelio, sine luminaribus et incensu cum silentio. 29. Sed notandum quod dominus papa cum Processione non debet ire ad altare ante cruces more solito, sed per viam quae est in capite chori, juxta gradus altaris. Unus autem de ministris apponit unam sindonem tantum super altare nudatum, et osculato altari, dominus papa ascendit sedem; et statim subdiaconi ascendentes pulpitum, legunt more lectionis prophetiam sine titulo; et caetera sicut in Ordine continetur fiunt. Postmodum diaconus cardinalis, non osculatis pedibus, facta reverentia, ascendit pulpitum nudum, et ibi sine faculis et incenso incipit Passionem hoc modo, Passio Domini nostri, etc. Cum autem venerit diaconus ad locum ubi dicitur: Post haec autem rogavit Pilatum Joseph, etc., acolythi repraesentant ex more thuribulum cum incenso, et portant ad Evangelium; finitoque Evangelio, subdiaconus repraesentat domino papae Evangelium ad osculandum; quo facto, dominus papa dicit Orationes. Cum autem ad Orationem Judaeorum venerit, non dicitur Flectamus genua, quia ipsi hac die Dominum irridendo genua flectebant. Ecclesia illorum horrescens facinus, genua pro ipsis non flectit in Oratione. Finitis Orationibus, pontifex procedit ad altare, et adorat crucem cum aliis, sicut in Ordine continetur. Sciendum tamen quod, secundum antiquam consuetudinem, quidquid super crucem offertur scholae Crucis debet esse. Osculata vero cruce a clero et populo, dominus papa revertitur ad altare; et facta confessione, sine capitulo, sine incenso, et sine osculo Evangelii, communicat de corpore Christi, 183 quod cardinales adducunt. Et notandum quod hodie Pax Domini non dicitur, Agnus Dei non cantatur, neque pacis osculum datur, neque postcommunio canitur. Sciendum vero quod acolythi repraesentant incensum ad calicem. Pontifex etiam non communicat ad sedem, sed ante altare ob humilitatem reverentiae Dei et Passionis Christi; expletoque officio, exuit se cum aliis ordinibus, et cantat ibi Vesperas in die Jovis recitatas. Et deinde revertitur ad palatium; et intrans basilicam sancti Laurentii, crucem quam acceperat ab altari reponit, et hinc ad cameram suam accedit. Et notandum quod dominus papa eadem die nulli de familia sua vinum dat ad potandum, nec coctum ad comedendum; dat vero eis tantummodo panem et aquam, et herbas de consuetudine. Hac die ecclesia sanctae Crucis non dat faculas. XIV. Quid debeat dominus papa facere in Sabbato sancto. 30. In Sabbato sancto, hora sexta efficitur novus ignis in atrio ante portas Lateranensis ecclesiae, et benedicitur a juniori presbyterorum cardinalium, cum incenso et aqua benedicta. Deinde pergunt in ecclesiam cum novo igne posito in canna, et diaconus dicit Lumen Christi, tribus vicibus; postmodum cereus benedicitur ab ipso diacono. Leguntur duodecim lectiones Latinae, et duodecim Graecae, et cantantur tria cantica: Cantemus Domino gloriose; et Vinea facta est; Attende, coelum. Finito hoc officio, dominus pontifex descendit ad fontem, cum diaconis et subdiaconis regionariis, cantando litanias; primicerius cum schola cantando Sicut cervus, usque in porticum sancti Venantii. Ibi praeparato faldistorio pontifex sedet. Cardinales autem, qui remanserunt in choro, exeunt per posterulam post absidam, et intrant per porticum sancti Joannis, et veniunt ad praesentiam domini papae. Prior autem induit se, et dicit Jube, domne, benedicere. Pontifex benedicit eum. Progrediens parum facit similiter, et benedicit tertia vice eum similiter. Benedicit eum pontifex, et dicit Ite, baptizate omnes gentes. Cardinales vero ita induti cum equitatibus revertuntur ad titulos suos. Tunc pontifex surgit, et vadit ad ecclesiam sancti Joannis evangelistae, et aliquantulum requiescit ibi. Deinde procedit ad fontes, et benedicit eos. Hoc facto, revertitur ad eamdem ecclesiam, 184 ibique exuit se de pallio et planeta, et induit bracalia cerata; et revertitur ad fontes, et baptizat tres parvulos; et junior diaconus baptizat caeteros cum canonicis Lateranensibus. Postmodum pontifex ad locum chrismandi revertitur, et chrismat tres infantes. Sic itaque ablutis manibus, cum litania facta a subdiaconis regionariis regreditur ad altare ante ecclesiam sancti Pancratii; ibique modicum quiescit, et induit planetam. 31. Interim vero diaconi cardinales reportant mensam altaris, et aptant eam super ipso altari, sicut prius fuerat. Pontifex autem cum Processione et litania vadit ad altare, et celebrat Missam. Sciendum quod in Missa septem faculae cum septem candelabris sunt; sed non dicit Credo in unum Deum, nec offerendam, nec Agnus Dei, neque communionem. Porro post Epistolam, ipse pontifex nuntiat Alleluia. Primicerius cum schola cantat eam in pulpito. Ad Evangelium vero non vadunt faculae accensae. Ad Vesperam autem dicitur Alleluia, Psalmus Laudate Dominum, omnes gentes; Antiphona Vespere autem Sabbati; Oratio; Ite, Missa est. XV. Quid dominus papa facere debet in die Paschae. 32. In die Paschae mane post Primam indutus albo pluviali Romanus pontifex, cum diaconis cardinalibus indutis, cum subdiaconis caeterisque minoribus ordinibus, dalmaticis, et mitris, et tunicis indutis, et capellanis suis, vadit ad basilicam sancti Laurentii. Presbyteri cardinales induunt se planetis, episcopi pluvialibus in loco qui dicitur basilica sancti Gregorii, ubi post Orationem induitur usque ad dalmaticam; et exsurgens, ingreditur ad adorandum Salvatorem. Aperit imaginem, osculatur pedes Salvatoris, dicens alta voce tribus vicibus Surrexit Dominus de sepulcro; et omnes ei respondent; Qui pro nobis pependit in ligno. Alleluia. Tunc acolythi ponunt crucem capellae super altare, et dominus papa adorat eam. Post osculationem Salvatoris, cum omnibus aliis deinde redit ad sedem, et dat pacem archidiacono redeunti 185 ab osculo pedum ejus imaginis, dicens Surrexit Dominus vere; et ille respondet Et apparuit Simoni. Secundus quoque diaconus, osculatis pedibus Salvatoris, accedit ad pacem summi pontificis et archidiaconi, et ponit se in filo; caeteri vero diaconi cardinales similiter faciunt. Deinde primicerius cum cantoribus eo modo ad pacem vadit, et in filo se dirigit. Prior quoque basilicae cum diaconis similiter; postmodum subdiaconi regionarii cum acolythis et capellanis, et aliis palatinis ordinibus, eodem modo pacem faciunt. Interim schola canit Crucifixum in carne, et Ego sum alpha et omega.
33. Completa pace, pontifex induit planetam albam, pallium, et mitram solemnem; descendensque de palatio usque ad exitum porticelli, ubi albus palafredus cum nacco scarlatae superposito et argenteo freno solemniter praeparatus est a magistro senescalco, et ab adextratoribus, imponitur ei regnum ab archidiacono; et ita coronatus palafredum ascendit, et equitando incedit, praecedentibus in ordine suo bandulariis, archiepiscopis, episcopis, cardinalibus presbyteris, abbatibus, subdiaconis, diaconis cardinalibus, et subsequentibus praefecto aliisque nobilibus Romanorum, usque ad sanctam Mariam Majorem, sicut et superius in festo sancti Stephani enarratur. Cum autem per Merulanam transierit, scrinarius in loco antiquitus constituto ei obviat, et alta voce dicit, Jube, domne, benedicere. Pontifex benedicit eum, et scrinarius dicit: In ecclesia beatae Mariae in hac nocte baptizati sunt tot pueri masculi et tot feminae. Pontifex respondet Deo gratias. Tunc autem scrinarius suscipit a camerario pro nuntiatione unum marabotinum. Similiter fit apud Sanctum Petrum in secunda feria. Perveniente autem pontifice cum Processione ad porticum sanctae Mariae, descendit ad Petram papalem, in loco antiquitus constituto; et deposito regno ducitur a judicibus ad ecclesiam; et suscepta Processione a canonicis ipsius ecclesiae, et facta Benedictione, vadit ad secretarium; exuensque pallium et planetam, posito pluviali super humeros incipit Tertiam. Finita vero Tertia, prior episcoporum, qui ei servire debet in Missa, ducitur ante pontificem a duobus episcopis; et tertio postulata Benedictione, accedit ad pacem pontificis, et surgens ponit se in ordine ad dextrum latus ejus. Deinde secundus episcopus accedit ad pacem pontificis, 186 et porrigens osculum priori suo, stat in filo ab alio latere pontificis. Caeteri vero episcopi similiter faciunt, accedendo ad pacem pontificis, et ponendo se in filo. Prior quoque presbyterorum cardinalium ductus ante pontificem a duobus presbyteris, et tertio postulata Benedictione, accedit ad pacem pontificis et episcoporum, et dirigit se in filo. Subsequuntur caeteri presbyteri cardinales; praefectus quoque, judices, praefecti navalium, advocati, scrinarii, senatores, majorentes, qui vocantur schola Stimulati, ac caeteri laici majores et minores, in ordine suo ad pacem suscipiendam. Postmodum vero surgunt duo subdiaconi basilicarii et accipientes priorem subdiaconum regionarium, per manus eum adextrant ab introitu secretarii usque ad medium atrii, ante pontificem; qui alta voce dicit, Jube, domne, benedicere, tribus vicibus; et tertio Benedictione suscepta a pontifice, subjungit Servi Domini nostri Jesu Christi, tribus vicibus; et dicit: Dominus archidiaconus legat Evangelium, subdiaconus legat Epistolam, primicerius et caeteri cantores cantent. 34. His vero completis, surgit pontifex, et resumpta planeta, pallio et mitra, processionaliter vadit ad altare, et incipit Missam de more. Post Orationem vero, antequam legatur epistola, descendit archidiaconus cum diacono et subdiacono, et ordinate stant juxta altare in duobus filis, scrinariis vero stantibus cum pluvialibus; et tunc archidiaconus cum diacono et subdiacono, et aliis ordinibus, incipit laudes alta voce, et alii respondent, sicut superius scriptum est in festo beati Stephani. Finitis vero laudibus, legitur Latina Epistola prius, et postmodum Graeca; et Evangelium Latinum et Graecum. In secreta vero, cum praefatio incipit, descendunt duo diaconi cum duobus subdiaconis deorsum, et stant in fronte altaris ordinatim cum silentio; quando autem pontifex dicit Pax Domini sit semper vobiscum, nullus ei respondet; et tunc diaconus et subdiaconus revertuntur superius. 35. Finita vero Missa coronatur, reditque cum Processione ad palatium, sicut supra dictum est, in supradicto festo sancti Stephani; et acceptis laudibus a cardinale sancti Laurentii, ducitur a primicerio et secundicerio judicibus cum mitra in basilica magna Leoniana, quae dicitur Casa Major, ubi sunt praeparata undecim scamna circa mensam pontificis, presbyteris, 187 diaconis, primicerio; et lectus ipsius pontificis ibidem solemniter praeparatus in figura undecim apostolorum recumbentium circa mensam Christi. Transiens pontifex per ipsam basilicam intrat cameram; ubi recepto presbyterio a camerario in scypho argenteo, et dato sicut in Nativitate Domini, surgit et ducitur a magistro senescallo et pincerna ad locum qui dicitur Cubitorium; ibique a juniori presbytero cardinali agnus assus benedicitur; et exinde redit ad praeparatum lectum mensae. Et accipiens idem pontifex parum de ipso agno, porrigit priori basilicario sedenti in subsellio ante lectum ipsius, dicens: Quod facis, fac citius; sicut ille accepit ad damnationem, tu accipe ad remissionem. Reliquum vero agni distribuit discumbentibus et aliis circumstantibus. In medio vero convivii surgit unus de diaconis cardinalibus de mandato archidiaconi, et legit ad mensam. Finito autem convivio, cantores prosam cantant, quae sit conveniens Paschae, de mandato pontificis. Postea vero descendit in ecclesiam Lateranensem ad Vesperas, sicut continetur in Antiphonario. Celebratis tribus Vesperis in basilica Salvatoris, et ad Fontes, atque ad sanctam Crucem, revertitur ad porticum sancti Venantii; ibique sedet cum episcopis, cardinalibus caeterisque ordinibus, et aliis tam laicis quam clericis, in terra super tapeta residentibus. Deinde propinatur sibi claretum vinum, et omnibus circumstantibus, ab archidiacono et aliis pincernis. 36. Interim vero primicerius cum cantoribus surgit, et canit prosam Graecam hujusmodi: Πάσχα ἱερὸν ἡμῖν σήμερον ἀνεδεικνύσθη, πάσχα καινὸν, ἅγιον πάσχα, μυστικὸν πάσχα, πανσέβασμον πάσχα Χριστοῦ τοῦ λυτρωτοῦ, πάσχα ἄμωμον, πάσχα μέγα, πάσχα τῶν πιστῶν, πάσχα τὰς πύλας ἡμῖν τοῦ παραδείσου ἀνέῳγε, πάσχα πάντας ἀναπλάττων βροτοὺς, καινὸν Πάπαν Χριστὲ φύλαξον. Et his decantatis, omnes ad propria revertuntur. XVI. Quid debeat facere dominus papa in secunda die Paschae. 37. In secunda feria post Pascha summo mane dominus pontifex 188 congregatis omnibus palatinis ordinibus in palatium, et descendens per porticum, et inveniens equum non faleratum, sed sicut moris est, pergit ad sanctum Petrum; ibique celebrata Missa de more, et laudibus atque solemnitatibus universis, sicut hesterna die, peractis, coronatur ad gradus basilicae; revertitur Lateranum; et eo incipiente equitare, senescallus post eum vadens facit de denariis jactum unum, ut sic multitudo populi, quae impedimentum praestat domino papae, removeri possit, denariis ipsis colligendis intendens. Postquam vero dominus papa pervenit ad turrim Stephani Serpetri, quae est in capite Parionis, unus de curialibus domini papae existens in ipsa turri facit ibi unum jactum ob causam suprascriptam. Cum autem dominus papa ad palatium Centii Muscae in Punga [ Al., Perunga] in via de Papa venerit, similiter quidam de curialibus ascendit palatium, et facit unum jactum ob memoratam causam. Quando autem pervenit ad sanctum Marcum, quidam simili modo de curialibus, et ob eamdem causam facit ibi quartum jactum. Cum vero pervenerit ad sanctum Adrianum, quidam alius de curialibus ascendit palatium sanctae Martinae, et facit ibi quintum jactum ob memoratam causam. 38. Sciendum tamen quod domino papae ante turrim primo dictam Judaei occurrunt, et ei legem suam praesentant, faciuntque laudes; pro quibus laudibus recipiunt a camerario in presbyterium viginti solid. provesinos. Notandum praeterea quod a sancto Petro usque ad palatium domini papae fiunt arcus a Romanis honorabiles in via per quam transit; et clerici omnes Romani occurrunt eidem induti undecunque possunt cum thuribulo; in remunerationem cujus honoris Romanis pro arcubus datur presbyterium triginta quinque librarum provesinarum et dimidiae; clericis vero pro thuribulis triginta trium librarum provesinarum, ut in sequentibus plenius apparebit. Cum vero dominus papa ad palatium venerit, et laudibus factis a cardinali sancti Laurentii et judicibus, descendens, regno deposito, ducitur in palatium a primicerio et secundicerio; et intrans cameram dat presbyterium absque manibus, sicut in die sancti Stephani; et deinde ducitur, sicut hesterna die, ad convivium. Sed hodie in basilica Leoniana, quae est juxta cameram, celebratur. Finitoque convivio, descendit ad ecclesiam Lateranensem; et celebratis tribus vesperis, 189 et propinato clareto et aliis, sicut hesterna die, omnes ad propria revertuntur. XVII. De presbyterio quod datur pro arcubus; quomodo, et quibus detur. 39. Presbyterium triginta quinque librarum, quod est superius nominatum, datur illis qui arcus faciunt; distribuitur tali modo. In primis magistris sancti Petri, qui super gradibus arcum faciunt ferramentorum, XII sol. provesini. A Palleariis usque ad sanctum Gregorium XIV sol. provesini. A Negotiatoribus usque ad Fiolarios XLII sol. proves. A sancto Gregorio usque ad viculum XV sol. proves., scilicet a Fiolariis usque ad porticum Romanum Marci VI sol. proves. Deinde usque ad Pisces VIII sol. proves. Deinde usque sub Fontanam VIII sol. proves. A Fontana per totum alium porticum X sol. proves. In castello Crescentii VI sol. proves. In Ponte II sol. proves. A domo Stephani Theobaldi usque ad sanctum Celsum III sol. proves. Deinde usque ad arcum, ubi est domus Joannis Pauli, XXVIII sol. proves. Deinde usque ad domum Stephani de Girone X sol. proves. Deinde usque ad domum Stephani Nizot XXVII sol. proves. Deinde usque ad domum, quae est Marmorata, XX sol. proves. Deinde per totam regionem Parionis VI lib. proves. Deinde usque ad domum Maximi XII sol. proves. Deinde usque ad turrim Odonis Boni Filii X sol. proves. Deinde usque ad domum Falconcellorum X sol. proves. Deinde usque ad domum Joannis cum Zoccolis cum casalino Nicolai de Hugone X sol. proves. Deinde usque ad dominum Gonzii VI sol. proves. Deinde usque ad viam de Calcariis VI sol. proves. Deinde usque ad domum Joannis de Caesario XXIV sol. proves. et gratis IV sol. proves. Deinde usque ad Amygdalam X sol. proves. Ab Amygdala usque ad sanctum Laurentium pensilem X sol. proves. Ad particum sancti Marci XI sol., in porticu II sol. Deinde usque ad domum Nicolai Gazzi VII sol. proves. Deinde ad angulum quatuor columnarum VII sol. prove. Deinde usque ad Gizubam VII sol. proves. Deinde usque ad domum Nicolai Ferri V sol. proves. Deinde usque ad arcum de Cairande IX sol. proves. Ab arcu usque ad porticum sancti Cosmae V sol. proves., cum monasterio, cui dantur duo sol. Oliverico II sol. proves. Joanni de Anagnia IV den. Joanni de Roberto II sol. proves. Phoca Manieti 190 XVI den. Clericis sancti Cosmae II sol. Theophylacto II sol. proves. In loco ubi fuerunt salacia fragmina pannorum, III sol. proves. Romano de Bonella XII den. Joanni Adulterino II sol. proves. Citae VIII den. Joanni de Tinto VI den. In domo Joannis de Gregorio VI den. In domo Saisonis Macellarii VIII den. In domo Gregorii de Benedicta II sol. proves. In domo Dodae XII den. In domo Ptolomaei V den. In domo Rainucii de Franco V den. In domo Rainucii de Conella VI den. In domo Michinae IV den. In domo Benedictae de Pagano XII den. In domo Adelasiae VIII den. In horto II sol. in domo Scriniarii V sol. proves. Joanni Machino pro domo sua et nepotis XX den. pro domo Petri de Mantino VIII den. In domo Petri de Paulo XII sol. prov. Familiae Fraipanorum de Cartularia VII sol. den. proves. In domo Sansonis Manchino II sol. proves. In domo Sansonis de Olianta XII den. In domo Brobotiani XII sol. proves. In domo Romani de Petro Ocilenda XII den. In domo Joannis Wigarelli VIII den. In tota domo Balnei II sol. prov. In domo Gerardi II sol. proves. In domo Grisoli VIII den. In domo Ulixae XII den. In domo Joannis de Benedicto IV den. In domo Mariae Joannis de Rainucio IV den. In domo Esoni Lornarii IV den. In domo Mariae de Mancino IV den. In domo Regiminae IV den. In domo Benedicti de Romano IV den. In domo Uxi presbyteri IV den. In domo Benedictae IV den. In domo Joannis de Gregorio XVIII den. In domo Petri de Roberti XXX den. In domo Romani Crassi XXX den. In domo Robatiani Romani de Rainucio VI den. In domo Odonis Romani Crassi XXX den. In domo Marmoratae usque ad Sambucas X sol., et dehinc usque ad sanctum Nicolaum de Colissaeo V sol. den. prov. Deinde usque ad sanctam Mariam de Ferrariis X sol. Deinde usque ad domum Joannis papae VII sol. proves. Deinde usque ad angulum sancti Clementis VIII sol. prov. Ab angulo ipso usque ad palatium Lateranense XV sol. Et licet horum nomina transacta sint, et termini sive signa mutata; nihilominus tamen presbyterium ipsum, sicut praediximus, per loca dividitur supra scripta. XVIII. De presbyterio pro thuribulo dato; quibus et quomodo detur. 40. Hoc est presbyterium superius nominatum, quod datur presbyteris Romanis pro thuribulo. Ecclesiae beati Petri VIII 191 sol. Sanctae Mariae Majori III sol. Sancto Joanni Lateran. IV sol. Sancto Laurentio in Lucina II sol. Sancto Marcello II sol. Sancto Marco II sol. Sancto Laurentio in Damaso II sol. Sancto apostolo Petro ad Vincula II sol. Sancto Martino in Montibus II sol. Sanctae virgini Praxedi II sol. Sancto Eusebio II sol. Sanctae Pontianae II sol. Sancto Vitali II sol. Sanctae Susannae II sol. Sanctae Cruci II sol. Sancto Stephano in Caelio monte II sol. Sanctis Joanni et Paulo II sol. Sanctae Priscae II sol. Sancto Sixto II sol. Sancto Nereo II sol. Sanctae Balbinae II sol. Sancto Clementi II sol. Sanctae Anastasiae II sol. Sancto Cyriaco II sol. Sanctae Sabinae II sol. Sanctis Petro et Marcellino II sol. Sanctae Mariae in Transtiberim II sol. Sancto Chrysogono II sol. Sanctae Caeciliae II sol. Sanctae Mariae in Dominica II sol. Sanctae Luciae in Septem soliis XVIII den. Sanctae Mariae Novae XVIII den. Sanctae Luciae in Silice XVIII den. Sancto Vito XVIII den. Sancto Gosmato XVIII den. Sancto Adriano XVIII den. Sanctis Sergio et Baccho XVIII den. Sancto Theodoro XVIII den. Sancto Georgio ad Velum Aureum XVIII den. Sanctae Mariae Scholae Graecae XVIII den. Sanctae Mariae de Porticu XVIII den. Sancto Nicolao de Carcere XVIII den. Sancto Angelo Piscium venditorum XVIII den. Sanctae Agathae XVIII den. Sanctae Mariae in via Lata XVIII den. Sanctae Mariae in Aguiro XVIII den. Sancto Eustachio XVIII den. Sancto Laurentio in Miranda II sol. Monasterio Palladii II sol. Monasterio Agathae II sol. Sanctis Quatuor II sol. Sancto Caesario Graecorum II sol. Sanctae Mariae in monasterio II sol. Monasterio dominae Rosae II sol. Sanctae Trinitatis Scotorum II sol. Monasterio de Villa XVIII den. Monasterio sancti Pancratii II sol. Sancto Blasio Gatru Secuta II sol. Sancto Blasio XVIII den. Sanctae Mariae in Capitolio II sol. Sancto Vincentio XVIII den. Sancto Sergio Palatii Caruli XII den. Sancto Stephano Nuzino XII den. Sancto Salvatori Torrionis VI den. Sancto Zenoni VI den. Sancto Martino Bergariorum VI den. Sancto Justino VI den. Sancto Peregrino VI den. Sancto Aegidio VI den. Sancto Gregorio de Curtina VI den. Sancto Laurentio Piscium VI den. Sancto Martino de Curtina VI den. Sancto Salvatori Coxae caballi VI den. Sancto Michaeli VI den. Sanctae Mariae Saxiae VI den. Sanctae Mariae Transpontinae VI den. Sancto Abbacyro XII den. Sancto Salvatori Miliciarum VI den. Sancto Nicolao Funariorum VI den. 192 Sancto Andreae inde VI den. Sanctae Mariae Canapariae VI den. Sanctae Mariae de Guinizzo VI den. Sanctae Mariae de Macello VI den. Sanctae Mariae Arcus aurei VI den. Sanctis Petro et Marcellino VI den. Sancto Andreae Transtiberim VI den. Sanctae Mariae in Turri Transtiberim VI den. Sanctae Bonosae VI den. Sancto Laurentio de Piscinula VI den. Sanctae Mariae de Capella VI den. Sancto Benedicto in Piscinula VI den. Sancto Salvatori Pedemontis XII den. Sanctae Agatae Transtiberim VI den. Sancto Stephano inde VI den. Sancto Blasio de Mercato VI den. Sanctae Mariae in Praetorio II den. Sancto Salvatori Trium imaginum VI den. Sancto Triphoni XII den. Sancto Stephano de Pila VI den. Sancto Nicolao Macelli VI den. Sanctae Mariae Rotundae XVIII den. Sanctae Mariae Campitelli VI den. Sancto Salvatori de Cere VI den. Sanctae Virgini Mariae de arca Noe VI den. Sancto Joanni de campo Turriclano VI den. Sancto Celso XVI den. Sancto Anastasio de Trivio VI den. Sancto Andreae de Mortarriis VI den. Sanctae Mariae de Cannella VI den. Sanctae Mariae Balneapolim VI den. Sancto Salvatori Divitiarum VI den. Sanctae Mariae cunctis donae Micinae VI den. Sanctae Mariae in Tofella VI den. Sancto Laurentio de Muso VI den. Sancto Nicolao de Marmoratis VI den. Sancto Laurentio de Bascio VI den. Sancto Anastasio inde VI den. Sanctae Annae VI den. Sancto Salvatori in Marmorata VI den. Sanctae Mariae de Gradella VI den. Sancto Gregorio de Gradella VI den. Sanctae Mariae Secundicerii VI den. Sancto Gregorio de Ponte VI den. Sancto Laurentio a flumine VI den. Sancto Stephano Rotundo VI den. Sancto Laurentio Modezzarii VI den. Sancto Geminiano VI den. Sancto Gregorio Graecorum VI den. Sanctae Mariae Joannis Bovis VI den. Sanctae Mariae de Vallicella VI den. Sancto Sergio de Forma VI den. Sancto Joanni de Insula VI den. Sancto Bartholomaeo XVIII den. Sanctae Martinae XVIII den. Sanctae Mariae in Minerva XII den. Sanctae Mariae in Cambiatoribus VI den. Sanctis Abdon et Sennen VI den. Sancto Pantaleoni muri Clibanorum VI den. Sancto Silvestro in Biberatica VI den. Sancto Thomae de Parione VI den. Sancto Mamiato VI den. Sanctae Caeciliae de Taffo VI den. Sancto Sebastiano de via Papae VI den. Sancto Blasio Acceptorum VI den. Sancto Joanni de Horrea VI den. Sancto Petro inde VI den. Sancto Andreae de Columna VI den. Sancto Andreae de Ursa VI den. Sancto Stephano de Curte VI den. Sancto Andreae de Curtis 193 VI den. Sancto Blasio Curtium VI den. Sancto Benedicto de Piscina VI den. Sancto Andreae Putei de Proba VI den. Sancto Mauro XII den. Sancto Nicolao Forbitorum, VI den. Sancto Salvatori Scotorum VI den. Sancto Nicolao de Trivio VI den. Sancto Thomae de Spanis XII den. Sancto Andreae, inde, VI den. Sancto Laurentio Biberaticae VI den. Sancto Salvatori, inde, VI den. Sancto Anastasio Ariolae VI den. Sancto Salvatori Sibura VI den. Sancto Salvatori Maximinorum VI den. Sanctae Caeciliae Cencii Pantaleonis VI den. Sanctae virgini Eugeniae Suburrae VI den. Sancto Joanni Portae Latinae XII den. Sancto Leoni inde XVIII den. Sancto Thomae Fraternitatis XVIII den. Sancto Valentino Bomomizimo VI den. Sancto Salvatori Cacabari VI den. Sanctae virgini Mariae inde VI den. Sancto Simeoni de Pusterula VI den. Sancto Calixto Transtiberim VI den. Sanctae Rufinae VI den. Sancto Blasio VI den. Sancto Angelo in Janiculo VI den. Sancto Joanni de Posta VI den. Sancto Silvestro VI den. Sanctis Quadraginta VI den. Sancto Laurentio de Curtibus VI den. Sancto Salvatori de Rota Colizaei VI den. Sancto Stephano VI den. Sancto Salvatori Primicerii VI den. Sancto Petro Motae [ Al., in Monte Aureo] VI den. Sanctae Luciae de Pinea VI den. Sancto Martino de Maximo VI den. Sancto Joanni Crib. plumbi VI den. Sanctae Mariae de Foria VI den. Sancto Laurentio de Porto VI den. Sanctae Mariae in Via VI den. Sancto Cosmae de Pinea VI den. Sancto Anastasio de Pinea VI den. Sanctae Caeciliae Nicolai Marescalci VI den. Sancto Nicolao Arsionum VI den. Sancto Laurentio de Calcario VI den. Sancto Silvestro de Thermis VI den. Sancto Salvatori de Caballo VI den. Sancto Martino de Pinarella VI den. Sanctae Mariae in Campitello . . . . Sancto Hippolyto VI den. Sanctae Virgini Mariae de Berta VI den. Sancto Salvatori Curtium VI den. Sanctae Barbarae VI den. Sancto Stephano de Caballo VI den. Sancto Andreae in Pallacina VI den. Sanctae Mariae in Publico VI den. Sancto Nicolao de Formis VI den. Sancto Cosmae sanctae Mariae Majoris VI den. Sancto Adriano in Massaio Juliana sanctae Mariae Majoris VI den. Sancto Adriano Marsaio sanctae Mariae Majoris VI den. Sancto Nicolao de Colomna Adriani VI den. Sancto Apollinari XVIII den. Sancto Joanni de Pinea VI den. Sancto Salvatori de Deo Campo VI den. Sancto Nicolao de Pinea VI den. Sancto Stephano de Piscina VI den. Sancto Martino de Pila VI den. 194 Sancto Danieli de Forma VI den. Sanctae Mariae in Pusterula VI den. Sanctae Caeciliae Stephani de Petro VI den. Sanctae Mariae Fluminum VI den. Sancto Benedicto Scunchio VI den. Sancto Saturnino de Caballo VI den. Sancto Nicolao Melienorum VI den. Sanctae Mariae de Curte VI den. Sancto Benedicto de Cacabis VI den. Cellae de Franssa VI den. Sancto Tatiano VI den. Sancto Euterio VI den. Salvatori de Gallia VI den. Sanctae Agneti Agonis VI den. Sancto Nicolao, inde, VI den. Sancto Martino de Monticello VI den. Sancto Salvatori de Lauro VI den. Sancto Nicolao Calcariorum VI den. Sancto Bartholomaeo Joannis Gaietani VI den. Sancto Salvatori de Praefecto VI den. Sancto Martino de Monteria VI den. Sancto Quirico VI den. Sanctae Mariae Hastariorum VI den. Sanctis Quadraginta Calcariorum VI den. Sancto Nicolao Gregorii Cencii VI den. Sancto Blasio Milonis Saraceni VI den. Sancto Salvatori de Insula et Colisaeo VI den. Sancto Sergio de Suburra VI den. Sancto Silvestro VI den. Sanctae Virgini Mariae de Aguarichariis VI den. Sancto Sixto de Gallis Alberti VI den. Sancto Angelo de Augusto VI den. Sancto Blasio de Puna [ Al. de Prima] VI den. Sancto Andreae Arcus Auri VI den. Sancto Pantaleoni VI den. Sancto Stephano Orphanotrophii VI den. Sancto Salvatori Inversorum VI den. Sanctae Mariae de Ferrariis VI den. Sancto Nicolao de Colosso VI den. Sanctae Mariae de Monticello VI den. Sanctae Virginis Mariae de Catenariis XII den. Sancto Joanni de Ficossia VI den. Sancto Stephano Arsionum VI den. Sancto Andreae de Suburra VI den. Sancto Urso VI den. Sancto Blasio de Oliva VI den. Sancto Nicolao Praefecti VI den. Sancto Salvatori Baroncinorum VI den. Sancto Nicolao de Tofo VI den. Sanctae Caeciliae Campi Martis VI den. Sancto Benedicto Ariolae VI den. Sancto Caesario de Appia VI den. Sancto Thomae Vinearum VI den. Sancto Andreae Joannis Ancillae Dei VI den. Sanctis Quadraginta Colisaei VI den. Sancto Joanni in Argina VI den. Sanctae Mariae Inter duas Vias. VI den. Sanctae Luciae de Confinio VI den. Sancto Blasio de Arrersao [ Al., Ascesa] VI den. Sancto Felici in Pinciis VI den. Sancto Paulo de Areola VI den. Sancto Nicolao de Hospitali VI den. Sancto Nicolao de Furca VI den. Sancto Stephano de Capite Africae VI den. Sanctae Mariae in Foro VI den. Sancto Cosmae Montis Granatorum VI den. Sancto Andreae Milonis Saraceni VI den. Sanctae Marinae VI den. Sanctae Mariae de Manu VI den. Sanctae Mariae in Posterula 195 VI den. Sancto Stephano de Pinea VI den. Sancto Laurentio Nicolai Nazonis VI den. Sancto Salvatori de bono Ecclesiae . . . Sanctae Mariae in Monasterio VI den. 41. Istae sunt ecclesiae quae sunt ignotae, et sine clericis: Sanctae Mariae in Suessia VI den. Sanctae Virgini Mariae in Campo Cano VI den. Sancto Caesario VI den. Sancto Salvatori Joannis Bovis VI den. Sancto Erasmo VI den. Sancto Thomae de Castro VI den. Sancto Blasio de Citello VI den. Sancto Bartholomaeo Lateran. VI den. Sancto Laurentio sancti Cyriaci VI den. Sancto Laurentio Arsionum VI den. Sancto Marcello de Taurello VI den. Sanctae Mariae in Campicaro Leonis VI den. Sancto Andreae de Caballo VI den. Sanctae Luciae Capium Secuta VI den. Sanctae Mariae in Majurente VI den. Sancto Laurentio Oculi Bovis VI den. Sancto Vito in Campo VI den. Sancto Nicolao de Alvioto VI den. Sancto Caesario Graecorum VI den. Sanctae Mariae in Turri VI den. Sancto Gregorio de Massa VI den. XIX. Quibus scholis datur presbyterium, et quantum. 42. Hoc est presbyterium scholarum Urbis, quod eisdem scholis in festo Nativitatis Domini et Paschae per manus camerarii datur in tanta quantitate, seu tali numero. In festo Paschae Domini, in Nativitate ejusdem, et e converso annis singulis, sine diminutione donatur. Adextratoribus decem sol. proves. et quo sol. pro regno. Ostiariis decem sol. proves. Mappulariis quinque sol. proves. et XII den. pro toalea. Majorentibus quinque sol. proves. Cubiculariis quatuor sol. proves. Vastarariis quatuor sol. proves. Fiolariis quinque sol. proves. Ferrariis pro column. quatuor sol. proves. Calderariis quatuor sol. proves. Bandonariis colosaei decem sol. proves. Cospalariis quatuor sol. proves. Mandatariis decem sol proves. Muratoribus sancti Petri octo sol. proves. Carbonariis octo solid. proves. Aliis muratoribus quinque sol. proves. Bandonariis cacabarii decem sol. proves. 196 Judaeis viginti solid. proves.
Notandum quod presbyterium supradictum praedictis scholis donatur propter servitium quod exhibent curiae Romanae, ut inferius subscribetur.
XX. De Adextratoribus. 43. Adextratores [ Al., Addextratores] semper, quando dominus papa coronatur, custodiunt regnum, et ipsum usque ad ecclesias ad quas equitare debet adextrant, in eundo scilicet et redeundo. Propter quod in qualibet die coronationis, et etiam in introitu domini papae, omnes de schola ipsa comedunt coram domino papa, pro comestione recipientes. In omnibus praeterea stationibus ad quas dominus papa equitat, ipsum adextrant. Propter quod in eadem die quatuor de ipsa schola comedunt cum eodem domino papa, neque plus, neque, etiam si ipsi voluerint, minus. De jure omnes illos qui ad dominum ipsum papam pro consecratione accedunt, sive sint archiepiscopi, sive episcopi, vel abbates, debent adextrare in urbe tantum, et non extra. Propter quod equitaturam hujus consecrati habere, et cum ipso consecrato quatuor ipsius scholae, et cum domino papa comedere debent, excepto quando dominus papa consecrat in capella. Tunc enim omnes comedunt cum consecratis. Et quia grave est consecratis dare equitaturas, de antiqua et prima consuetudine est, quod camerarius loco equitaturae facit adextratoribus ipsis a consecratis secundum qualitatem ipsorum consecratorum in denariis provideri. Hoc si quidem adextratores ipsi, etsi non tanta quantitate, debent habere, etiamsi consecrati episcopi nullatenus equitarent; sciendum tamen quod ipsi debent habere, si ab alio quam a domino papa consecraretur in urbe. XXI. De Ostiariis. 44. Ostiarii autem accipiunt a domino papa singulis diebus pro custodiendo palatio comestionem pro duobus scholae ipsius. Quando vero dominus papa coronatur, omnes pro voluntate camerarii ad palatium debent accedere, et ipsum palatium custodire. Propter quod eadem die comestionem a domino papa debent habere. Ostiariorum duo semper, quando dominus papa 197 equitat, ad stationes debent ire cum eo ad secretarium custodiendum; et ea die, praeter supradictos quotidianos duos, comedunt cum domino papa. Quotiescunque autem camerarius vocat eos vel partem pro palatio custodiendo, debent venire vocati. Omnes insuper domino papae debent jurare, prout inferius scribetur plenius. Istis autem camerarius in festo Paschae unam pecudem debet dare, et in festo Nativitatis Domini porcastrum unum. Notandum vero quod ipsi debent facere omnes palmas olivarum, quas in Dominica Palmarum dominus papa dat populo Romano, et debent portare in palatio ante cameram, et post dominum papam usque ad ecclesiam. Sciendum vero quod quando dominus papa non est in urbe, pro custodiendo palatio debent XII den. Papiens. ad altare sancti Petri in unaquaque hebdomada habere. XXII. De Mappularus et Cubiculariis. 45. Mappularii atque cubicularii unum fere officium exercentes, quando dominus papa coronatur, et in stationibus omnibus debent accedere ad palatium domini papae; et accipientes carpetam, tapetum, fatestorium, pulvinar et predelam, debent portare ad equitaturam; quae omnia ista debent portare cum scriniis capellae ducta a marescallis usque ad locum ad quem dominus papa proposuit equitare. Cum autem ibi capella deponitur, praedictae scholae debent interesse, et omnia quae supra diximus accipere, sicut prius, et ad secretarium deportare. Ubi cum dominus papa exuit mantum et stolam atque mitram, debent, donec officium celebratur, studiosius custodire. Item etiam carpetam et alia supra dicta debent usque ad altare afferre, facientes coelum de quadam cappa super caput domini ipsius. Portant eum sic: duo ab anteriori parte, duoque a posteriori ligatam in summitate quatuor baculorum, et extensam usque ad altare, quam toaleam acolythi eisdem de scriniis domini papae assignant, ab ipsis postmodum recepturi. Quandiu etiam dominus papa celebrat, vel praedicat, ipsi illud officium quod pertinet ad ipsos exercent. Idem praeterea carpetam, tapetum et omnia alia memorata in recessu domini papae iterum debent portare ad gradus, ubi est equitatura. Ipsa usque ad palatium deportantur, 198 ubi debent esse ipsi parati, et praedicta ad locum ubi acceperunt reportare. 46. Notandum quod ipsarum scholarum omnes in die coronationis debent comedere cum ipso; in diebus vero stationum cujusque scholae ipsorum quatuor, neque plures. Quando aliquis consecratur a domino papa, propter servitium quod eidem consecrato exhibent, debent habere suum pluviale et bacilia atque toaleam; sed de bacilibus atque toalea fit divisio inter ipsos et acolythos. Et quia videbatur grave consecrato dare ipsis pluviale, camerarius facit eisdem provideri de pecunia a consecrato juxta qualitatem et facultatem ipsius: et cujuscunque scholae duo cum ipso comedunt consecrato, et cum domino papa nullus, si consecraverit in capella; si vero extra consecraverit, cujuscunque scholae duo comedant cum domino papa. Sciendum tamen quod quae supra dicta sunt debent habere, etiamsi ab alio quam a domino papa consecrarentur in urbe. Si vero extra urbem, camerarius dat et facit eum adextrare secundum suam voluntatem, et tam ipsi quam adextratores debent, cum requisiti fuerint, jurare domino papae. Sed notandum quod si forte, quando dominus papa est in secretario, et post Missam celebratam aliquid fuerit pedibus papae oblatum, ipsorum est de jure, auro excepto et argento laborato, pannos etiam seu toaleas, quae omnia sunt de camera, excepta ratione guidonum scholae, quam debet habere. Hoc idem dico de adextratoribus. Quod si forte aliquid, quando adextrant dominum papam, ad pedes ipsius per viam oblatum fuerit, illorum debet esse, exceptis praedictis. Hoc addito, quod tam schola mappulariorum et cubiculariorum, quam adextratorum, quando dominus papa equitat ad aliquam ecclesiam, ubi eadem die non est statio, cum eodem domino comedere non debent, nec officium aliquod exercere. Sciendum quod ipsi mappularii, sicut superius est enarratum, debent semper in Processione aquam calidam domino papae praeparare, et in die sancto Jovis manuum medietatem subdiaconi habere debent. XXIII. De Majorentibus, qui Stimulati dicuntur. 47. Majorentes autem ad curiam accedere non debent pro servitio aliquo faciendo, seu pro alio, nisi in die coronationis domini papae, 199 qui, dum equitat, baculos habentes in manibus viam parant, multitudinem populi removendo; propter quod ipsa die comedere debent cum domino papa. Iidem etiam majorentes Stimulati schola vocantur. XXIV. De Vastarariis. 48. Vastararii vero in omnibus solemnitatibus sanctae Mariae, Assumptione excepta, faciunt candelas de vinetis vivis, papyrum pro candelis aptantes. Et propter hoc cum domino papa comedunt in die coronationis suae, et pro universis vinetis recipiunt de altare sancti Petri quatuor proves. pro ipsis vinetis. Et est sciendum quod isti pro servitio ista habent medietatem manuum cartae [ Al., cassae] majoris in die Paschae. XXV. De Fiolariis. 49. Fiolarii secundum antiquam consuetudinem dare debent de proprio lampadas et candelas pro palatio illuminando, quoties est necesse. Propter quod cum domino papa comedunt in die coronationis suae. XXVI. De Ferrariis columnae et sancti Angeli. 50. Ferrarii de columna debent facere circulos caldariae, quoties a supercoquis domini papae fuerint requisiti, et tripodes similiter. Et propter hoc debent similiter comedere in die coronationis cum domino papa. Propter laborem etiam praedictum dantur eis cibi de curia, quando laborant unicuique quatuor den., sed carbo etiam et ferrum pro opere. XXVII. De Ferrariis sancti Angeli. 51. Ferrarii sancti Angeli idem per omnia facere et recipere debent. XXVIII. De Bandonariis. 52. Bandonarii colosaei et cacabarii, quando dominus papa coronatur, in eundo et redeundo ipsum cum vexillis praecedunt. 200 Quasi etenim una schola est; et eadem die debent comedere cum eodem domino papa. XXIX. De Caldarariis. 53. Caldararii debent facere caldaras novas, et veteres reparare; et novas conchas, et veteres reparare, quando a supercoquis requiruntur. Et quando laborant, de curia eis datur cibus, et unicuique quatuor den. scilicet et ferrum etiam et carbo ipsis datur. XXX. De Scopalatiis. 54. Scopalatii in die coronationis domini papae debent gradus scholae et porticum usque ad locum ubi dominus papa descendit mundare. XXXI. De Carbonariis 55. Carbonarii in die coronationis domini papae dant carbones coquinae, et pro caldariis reparandis. XXXII. De Judaeis. 56. Judaei vero repraesentant domino papae in die coronationis suae legem in via, et ei faciunt laudes, et tres libras, unam piperis, et duas libras de cinnamomo, afferunt ad cameram. XXXIII. De presbyterio Officialium camerae camerarii. 57. Hoc est presbyterium quod datur officialibus camerae camerarii et officialibus aliis et curialibus. Unicuique curialium, qui Cortesiani vocantur, dantur duo marabotini; scriptori camerae duo melechini, cambiatori duo melechini, sartori camerae duo saraceni, custodi camerae duo saraceni, senescalco domini papae sex melechini: eidem etiam datur in Nativitate Domini porcastrum unum, in Pascha pecus unum. Unicuique coquorum unum melech. unicuique brodariorum aliquam Benedictionem. Notandum quod coqui et brodarii debent habere sticchas in Pascha et in Nativitate Domini. 201 Unicuique panetariorum duo melechini, et pannum quem emerunt pro festo. Unicuique buticulariorum duo melechini, marescalco equorum alborum tres melechini et naccum; alii marescalco duo melechini; singulis ostiariorum domini quatuor melech. Scutiferis, capellanis, subdiaconis, et acolythis de capella debet comestio duplicari, et in Nativitate Domini similiter. Priori quoque subdiaconorum unam pecudem in Pascha, et in Nativitate porcastrum. Marescalcis vero et aliis de familia dat camerarius pro voluntate sua. Verumtamen marescalci debent habere unum porcum, et in Pascha pecudem unam. Notandum vero quod marescalci debent, quando vadunt ad herbas, vel paleas, vel ad fenum, habere mistum et furcas. Sciendum quoque quod cancellariae debet duplicari comestio in istis duobus diebus, et in Nativitate Domini similiter. XXXIV. Quid debeat habere et facere magister Senescalcus. 58. Senescalcus major, qui servit domino papae in coronatione ultima in Pascha et in Nativitate Domini, et in consecratione domini papae, debet habere unam scutellam argenteam trium marcarum et dimidiae in singulis praedictis festivitatibus, si coronatur; et debet recipere victualia pro quindecim hominibus unoquoque die coronationis; et debet comedere in panetaria cum sociis suis, antequam dominus papa redeat a Missa; et debet recipere a pincerna unam aquariciam clareti, et unam vini; et debet habere ad domium suam sex capita porcorum parata, et sex aquariciolas clareti unoquoque die coronationis; et debet habere in unaquaque coronatione medietatem cepi, et medietatem de omnibus coriis bestiarum quae veniunt in mensa domini papae dum festum duraverit. XXXV. Quid debet habere magister Pincerna, et facere. 59. Magister pincerna, qui domino papae in die coronationis suae ad mensam servit, debet habere cuppam unam trium marcarum et dimidiae argenti. Ipse vero pincerna debet eadem die dare buticulariis quotidianariis domini papae zonam unam de serico; debet etiam comedere, antequam dominus papa 202 veniat de Missa, pro quindecim sociis comestionem accipiens; et debet habere sex capita porcina aptata, et sex aquaricias clareti, quae ad domum suam transmittit, et in comestione sua unam aquariciam clareti, et aliam vini; et in die Paschae, et die lunae post Pascha, post Vesperas ad sanctum Joannem in Fonte unum barile plenum vino, et unam bonam aquariciam plenam clareti, ut det domino papae et omnibus astantibus.
XXXVI. Quid debent Senatores habere. 60. Senatores, quando comedunt, habere debent lavinam mediam vini, et mediam clareti in unaquaque die coronationis. Eisdem etiam datur toalea, ubi comedunt, a panetariis; et postmodum redditur ipsis. Pro quadraginta comestionem recipiunt unaquaque die coronationis. XXXVII. Quid debet habere Praefectus urbis. 61. Praefectus urbis debet habere in comestione pro quindecim sociis, et barile unum ferratum clareti, et aliud vini. XXXVIII. Quid debet dominus papa facere in Sabbato sequenti post Pascha. 62. Sabbato in Albis statio est apud sanctum Joannem Lateranensem, ubi cum dominus papa eodem die celebrat Missarum solemnia, et Agnus Dei cantatur a primicerio et schola cantorum, ipse dominus papa distribuit agnos confectos chrismate et cera, per episcopos, cardinales et alios, tam clericos, quam laicos, hac ratione, ut sicut filii Israel in Aegypto positi praecepto Domini de sanguine immaculati agni in liminibus domorum scripserunt hoc signum T, ne ab angelo percuterentur, ita et nos de sanguine passionis immaculati Agni Christi debemus hoc signum scribere in limine domorum nostrarum per fidem, ne a diabolo et a vitiis percutiamur, et a potestate diaboli liberemur; vel propter infantes noviter baptizatos in ecclesia, deponentes veterem tunicam, 203 qui annuntiant Alleluia, id est gloriam beatitudinis coelestis patriae; vel quod quia quicunque habebit de cera praedictorum agnorum, et ex ea crucem in domo sua habuerit, vel secum portaverit, non laedetur ab aliquo phantastico spiritu, vel a tonitruo. Et notandum quod acolythi domini papae praedictos agnos Dei debent facere ad altare sancti Petri, X lib. cerae recipientes; et praesentare domino papae hora praedicta. Debent etiam de praedictis agnis Dei plenam scutellam argenteam domino papae, dum comedit, praesentare, et aliam camerario familiae distribuendam. XXXIX. Qualiter dominus papa pergit in litania majori in festo sancti Marci. 63. In festo sancti Marci, litania majori, sanctissimus dominus papa descendit cum episcopis, cardinalibus universis, et aliis ordinibus ad ecclesiam Lateranensem; ubi veniens post altare, et cantata Tertia, induunt se omnes planetis; et excalceati ordinantur in Processione ab archidiacono et subdiacono basilicae et priore subdiaconorum, habentibus in manibus ferulas, ut superius in aliis Processionibus est narratum, primicerio praesente cum sua schola et suum officium exercente, sicut convenit in collecta; sicque processionaliter ecclesiam exeunt, cruce sancti Laurentii foris murum praecedente, et deinde cruce sanctae Mariae Majoris, quae de consuetudine diei talis ad ecclesiam Lateranensem debet afferri; tertia fertur crux ejusdem ecclesiae Lateranensis. Post has vero crux quotidiana domini papae; sic autem feruntur ordinate usque ad sanctum Marcum.
64. Cum autem dominus papa venerit cum Processione ad ecclesiam sancti Clementis, ibi quiescit in lecto, superposito tapete et herbis circumquaque positis, quae tamen fiunt a clericis ejusdem ecclesiae sancti Clementis. Postquam vero quieverit, surgens vadit praedicto modo usque ad ecclesiam sanctae Mariae Novae; ubi dum praedicto modo quiescit, unus de schola Crucis cantat litaniam. Surgens pergit praedicto modo usque ad ecclesiam sancti Marci, ubi, sicut superius scriptum est, requiescit. Et postquam pausaverit, surgit et memorato modo incedit usque ad locum qui Parion nuncupatur, cruce sancti Petri quae de consuetudine ipsa die apud sanctum Marcum debet afferri, post crucem sancti Laurentii, 204 et ante crucem sanctae Mariae Majoris in ordine praecedente. Ibi autem dominus papa praedicto modo quiescit, et post quietem incedit, sicut prius praemissum est, usque ad pontem sancti Petri; ibique modo praelibato quiescit, et ab illo loco surgens praetaxato modo incedit usque ad locum qui dicitur Cortina; et quiescit lecto ibi a schola virgarum praedicto modo aptato; surgensque accedit ad gradus ecclesiae sancti Petri; et super gradibus vergens faciem ad orientem, primitus intrat ecclesiam, primicerio cum schola cantorum Te Deum laudamus cantante; factaque Oratione post Te Deum laudamus cantate; factaque Oratione post Te Deum laudamus super rota in introitu quasi ecclesiae, pergit ad secretarium; et ablutis pedibus ibi indutus, sicut moris est et alibi scriptum, ad altare pro Missa cantanda accedit. 65. Notandum siquidem quod unus de subdiaconis et alter de acolythis, juxta dispositionem prioris basilicae, debent ire summo mane apud sanctum Petrum, et ibi cum uno de scrinariis existens scribere universa nomina ecclesiarum quae cum crucibus ad eamdem ecclesiam venerunt in Processione. Sciendum praeterea quod unaquaeque ecclesia, quae eadem die pergit processionaliter apud sanctum Petrum, presbyterium habet de XXV lib. den. quae de altari sancti Petri propter hoc accipiuntur. Universi vero mitrati XL sol. in presbyterio, qui similiter de praedicto altari habentur, et inter omnes aequalis proportionis libramine dividuntur. Item cardinales mitrati solummodo cum primicerio et schola sua cantorum, et subdiaconorum, et schola crucis et acolythis X sol. habent eadem die de praedicto altari, qui taliter dividuntur a priori diacono cardinali, in cujus manu traduntur. Dat itaque in primis presbyteris cardinalibus XXII den. Deinde diaconis cardinalibus XXII den., postea subdiaconis XXII den., primicerio postmodum cum schola XXII den., scholae vero crucium XXII den., ultimo acolythis X den. Ad hoc dominus papa habet XL sol. eadem die, et de eodem loco. Et notandum quod in omni statione apud sanctum Petrum habet dominus papa XL sol. de altari, quando celebrat Missam; etiam cardinales, subdiaconi, primicerius cum schola cantorum, schola crucis et acolythi praefatos X sol. sic divisos in omni statione, etiamsi dominus papa interfuerit, et aliquis cardinalis celebraverit, ibi de eodem altari debent habere. Si vero dominus papa extra Urbem fuerit, et vicarius vel aliquis cardinalis 205 seu aliquis extraneus episcopus de mandato domini papae interfuerit, ibique divina celebraverit, similiter debent de eodem loco X sol. dari, et ille qui tunc, sicut dixi, de mandato domini papae celebraverit, X sol. recipit de ipso altari, quos dominus papa reciperet, si tunc celebraret divina. Praedicti vero X sol. qui mitratis dantur, etiamsi dominus papa fuerit extra urbem, de eodem loco ipsis, si interfuerint, exhibentur. Si autem in urbe fuerit, et non perrexerit in Processione seu celebratione, nihilominus habent. Clerici tamen Urbis semper habent supradictas XXV lib. sive dominus papa sit in Urbe, sive extra; seu cantaverit, aut non, quae distribuuntur ut inferius describentur. 66. Hoc siquidem est nullatenus praetermittendum, quod si forte ex quo toalea exponitur a capellanis super altare, aliquid oblatum fuerit papae, ipsorum capellanorum est, nullo alio cum ipsis participante; et ita durat, donec ad altare pro Missa cantanda dominus papa accedat. Quidquid vero dominus papa, postquam accesserit ad altare, donec idem pronuntiaverit Ite, Missa est, super altare oblatum fuerit, sic dividetur. In primis dantur marescallis XII den. Et notandum quod in omni statione in qua dominus papa celebrat divina de oblationibus altaris apud sanctum Petrum tantumdem debent habere. In omnibus etiam aliis stationibus aliarum ecclesiarum ubi dominus papa celebrat divina de oblationibus altaris, si quae fiunt, post Evangelium domini papae, praedictis marescallis dantur VI den. Quod si forte contigerit oblationem aliquam non esse, nisi illam quae debet esse mappulariorum, marescalli ipsi de eadem oblatione VI den. habent. Si vero oblatio non affuerit, eleemosynarius dat eis de eleemosyna VI den. Quotiescunque dominus papa cantat, et quocunque loco cantet, quando non est statio, debet eisdem marescalcis eleemosynarius de eleemosyna dare XII. den. marescalcis, sicut dictum est superius. Datur melior moneta primicerio, deinde de residuo datur sexta pars primicerio et scholae cantorum; reliquae vero partis medietas datur cardinalibus diaconis et subdiaconis, alia vero medietas capellanis solummodo. Missa vero de more cantata, dominus papa revertitur ad palatium; si vero camerarius voluerit, distribuet XXV libras in presbyterium supradictum. Sin autem, priori basilicae et rectoribus urbis distribuendum committet, 206 illis qui interfuerant ad scribendum adjunctis 67. De isto presbytero dantur in primis sancto Petro XX sol. Sancto Joanni Lateranensi VI sol. Sanctae Virgini Mariae Majori V sol. Sancto Laurentio foris murum V sol.; unicuique cardinalium III sol., illis exceptis qui lectos suprascriptos in Processione parant, qui propter hoc XVI den. amplius habent. Unicuique diaconorum II sol., excepta sancta Maria Nova, quae pro lecto ultra XII den. habet, et excepta ecclesia sancti Theodori, quae pro lancea debet habere XII proves. Ultra unicuique monasterio extra Urbem III sol. Istis autem monasteriis in Urbe dantur III sol.: monasterio sancti Caesarii, monasterio sanctae Agathae, monasterio Panispernae, monasterio de Pallaria, monasterio sancti Cosmae Transtiberim, monasterio sancti Silvestri in Capite, monasterio in Capitolio, monasterio sancti Alexii, monasterio sancti Sabae, monasterio Clivi Scauri, monasterio sancti Basilii, monasterio sanctae Crucis, sanctae Mariae in Monasterio. Istis vero monasteriis et ecclesiis II sol.: monasterio Juliae, monasterio sanctae Bibianae, monasterio Campi Martis, monasterio dominae Rosae, monasterio Tempoli, monasterio sancti Joannis portae Latinae, monasterio Maximae, monasterio Biberaticae, monasterio sancti Thomae de Formis, monasterio Mirandae, monasterio sanctae Trinitatis, monasterio sancti Joannis de Insula, monasterio sancti Leonis, monasterio sancti Caesarii Monachorum, monasterio sancti Cyriaci. Istis ecclesiis XVIII den.: sanctae Mariae de Monticello, sancti Thomae de Fraternitate, sanctae Mariae, sancti Tryphonis, sanctae Mariae Rotundae, sancti Apollinarii, sancti Celsi. Istis capellis XII den.: sancto Vincentio, sancto Michaeli, sanctae Mariae in Saxia, Lecto graduum, sanctae Mariae Synodochia, sanctae Mariae in Catenara, Salvatori Campi, sancto Paulo Aureolae, sancto Anastasio Areolae, sancto Quirico, sancto Abacyro, sanctae Mariae a Flumine, sancto Stephano de Pinea, sancto Macuto, sanctae Virgini Mariae de Canella, sancto Laurentio Piscinulae, sancto Laurentio de Mundesariis, sanctae Mariae in Petrochia, sanctae Virgini Mariae de Secundicerii, sancto Valentino extra urbem, hospitali, sancto Blasio de Mercato, sanctae Mariae in Transpadina. Omnes autem aliae ecclesiae urbis singulariter debent habere VIII denarios. 207 XL. De Virgariis. 68. Virgarii debent habere pro lecto X sol. proves. Scholae guidonum X sol. Scrinarii IX sol. Scriptorii XII den. Rectores fraternitatis de rectoribus XII sol., qui tamen sibi a paucis retro temporibus hoc usurpavere. Ipsi etenim licet quandoque, sicut dictum est, presbyterium istud distribuatur, non debent aliquid inde recipere, nec etiam cantorum schola, mappulariorum, cubiculariorum, adextratorum, ostiariorum; neque ulla alia schola vel persona, excepto priore subdiaconorum cum acolythis, qui de presbyterio ecclesiarum, quando datur, ut supra dictum est, recipit manus, prout in antiquis rationibus Innocentii, Eugenii, Adriani et aliorum plurium Romanorum pontificum scriptum plenarie invenitur.
XLI. Quid dominus papa facere debeat in Ascensione Domini. 69. In Ascensione dominus papa pergit ad Vesperas apud sanctum Petrum, et ibi debet jacere, omniaque facit et recipit cum camerario et cancellario, sicut scribitur in festivitate et dedicatione. In festo Pentecostes dominus papa pergit ad Vesperas ad sanctum Petrum, et ibi debet jacere, et omnia facit et recipit cum camerario et cancellario, sicut dicitur in festivitate et dedicatione sancti Petri. XLII. Quid dominus papa debet facere in nativitate sancti Joannis Baptistae 70. In Nativitate sancti Joannis descendit dominus papa ad ecclesiam Lateranensem pro Vesperis celebrandis cum cardinalibus, et schola cantorum, et aliis, sicut scriptum est supra in Assumptione beatae Mariae; et talem ibi exercent solemnitatem, tam in Vesperis, quam de nocte, de consuetudine antiqua, qualem in praedicta beatae Mariae assumptione, hoc excepto, quod canonici ejusdem ecclesiae Vigiliis domini papae non intersunt. Caetera vero fiunt omnia sicut in praedicto festo beatae Virginis Mariae 208 XLIII. Quid dominus papa facere debet in festo sancti Petri apostoli. 71. In festivitate beati Petri dominus papa vadit ad ecclesiam cum cardinalibus, et schola, et aliis, pro celebrandis ibidem Vesperis, sicut superius est enarratum; et remanet ibi et talem exercet solemnitatem, tam in Vesperis quam in nocte, qualem in praedicta Assumptione beatae Mariae; et de faculis in Vesperis et nocte, et de mappulariis et schola, et de omnibus aliis facit similiter. Notandum vero quod dominus papa debet habere duas aquaricias clareti, et duas vini statim post Vesperas, ut bibat cum cardinalibus et aliis, et duas sacimas mortulae, et pro implendo domini papae saccone debet habere XVIII proves., et camerarius debet habere unam aquariciam clareti; et, si cancellarius residet, debet habere aliam aquariciam. Sin autem, dominus papa ipsam habet. Haec omnia de altari sancti Petri accipiuntur. De oblatione vero altaris et pedibus domini papae ita fiet, sicut scriptum est in festo sancti Marci in litania majori. Hoc autem nullatenus est praetermittendum quod dominus papa post quartam lectionem vigiliae descendit ad aream altaris, et inde extrahit thuribulum cum candela, quae alia festivitate ibi a domino papa fuit reposita cum carbonibus et incenso; et postmodum thuribulum cum candela simili ibidem remittit XLIV. Quid debet facere dominus papa in festo sancti Laurentii. 72. In festivitate sancti Laurentii dominus papa vadit ad Vesperas cum omnibus ordinibus, sicut supra dictum est in Assumptione beatae Mariae, et talem ibi exercet solemnitatem tam in Vesperis quam in nocte, de consuetudine antiqua, qualem in praedicta Assumptione beatae Mariae, excepto quod primicerius scholarum non intersit. Caetera vero fiunt omnia sicut in praedicto festo beatae Mariae.
209 XLV. Quid facere debet dominus papa in festo sancti Pauli apostoli. 73. In festivitate beati Pauli dominus papa vadit cum cardinalibus pro ibidem celebrandis Vesperis; et cantatis, comedit ibi cum omnibus cardinalibus, et capellanis, et aliis ordinibus; et exercent ibi talem solemnitatem, tam in Vesperis quam in nocte, qualem in Assumptione beatae Mariae est enarratum. Caetera fiunt sicut in praedicto festo. Sciendum est quod in octava sancti Petri omnia fiunt sicut in festo ejusdem sancti Petri, hoc excepto quod dictum est de thuribulo. XLVI. Quid dominus papa facere debeat in Exaltatione sanctae Crucis. 74. In exaltatione sanctae Crucis mense Septembri sanctissimus dominus papa cum cardinalibus intrat basilicam sancti Laurentii in mane; ubi trahens reliquias apostolorum Petri et Pauli, et lignum sanctae Crucis, et osculans porrigit eas cardinali deferendas ad ecclesiam sancti Silvestri; et dominus papa cantat Te Deum laudamus cum cardinalibus in basilica, et capellanis. Primicerius cum schola extra basilicam sancti Silvestri stant cantantes Antiphonas de Laudibus cum Psalmis et Benedictus; et dominus papa dicit Orationem. Ante portam in tabula quadam ab ostiariis posita, et mappis sive toaleis honorabiliter, sicut convenit, cooperta, deponunt reliquias ipsas; et adoratis ipsis primitus a papa et cardinalibus, adorantur postmodum ab omni populo in eodem loco. Et interim Prima a papa et cardinalibus ibidem cantatur; et postquam adoraverunt dominus papa et cardinales ibidem parati, prout supra dictum est in aliis Processionibus, junioribus presbyteris cardinalibus reliquias ipsas portantibus, ascendunt per gradus scalae, et sic per viam communem pergunt processionaliter usque ad ecclesiam sancti Joannis Lateranensis 75. Notandum quod canonici Lateranenses veniunt obviam domino papae usque ad gradus scalae cum cruce, primicerio cum schola cantorum cantante. Reliquiis a portatoribus super altare positis, dominus papa pergit ad secretarium, et 210 cantat Tertiam; et indutus pergit ad altare, et celebrat divina. Et post celebrationem cum reliquiis revertitur ad basilicam per palatium. Et notandum quod dominus papa et cardinales in omnibus aliis Processionibus, praeter istam, pedibus excalceatis incedunt. Sciendum etiam quod Processio tantum fit in hac die, et non in inventione ejusdem sanctae Crucis, quae est in mense Maio. XLVII. Quid dominus papa facere debeat in Dedicatione ecclesiarum sanctorum Petri et Pauli. 76. In Dedicatione ecclesiarum Petri et Pauli dominus papa vadit cum cardinalibus ad Vesperas ad ecclesiam sancti Petri. Quibus cantatis, dominus papa ibi remanet atque jacet, et in propria persona debet in nocte cantandis Vigiliis interesse; et talem ibi exercet solemnitatem, tam in Vesperis quam in nocte, qualem in praedicta Assumptione gloriosae Virginis Mariae; hoc addito, quod dominus papa debet habere de altari duas aquaricias clareti, et duas vini; et unam camerarius, et quartam cancellarius. De oblatione vero altaris ad pedes domini papae ita fiet, sicut scriptum est in festivitate beati Marci; et debet habere papa IV fascios mortulae pro camera sua, et IV pro camera sua camerarius, et XII den. pro implendo saccone domini papae, et III sol. pro lignis in camera domini papae; et, sicut praemissum est in festo ejusdem sancti Petri, accipiuntur omnia haec de altari. XLVIII. Quomodo debeat summus pontifex eligi; et sive eligatur in Urbe, seu electus et consecratus, vel electus et non consecratus ad Urbem accedat, quid faciendum postmodum sit. 77. Mortuo Romano pontifice et sepulto, omnes cardinales ad propria revertuntur secundum antiquam consuetudinem. Secunda vero die conveniunt in ecclesia, et Missa mortuorum cantata, omnes similiter secundum consuetudinem antiquam recedunt. Tertia autem die iterum omnes in ecclesia congregati, Missa sancti Spiritus ibidem primitus celebrata, tractant de electione; et perscrutata omnium cardinalium voluntate ab aliquibus de ipsis, in quem major et melior pars convenerit cardinalium, prior diaconorum ipsum de pluviali rubeo 211 ammantat, et eidem electo nomen imponit; ipsumque deinde duo de majoribus cardinalibus adextrant usque ad altare; ubi prostratus adorat, primicerio cum schola cantorum et cardinalibus cantantibus Te Deum laudamus; quo finito, ab episcopis cardinalibus ad sedem ducitur post altare, et in ea, ut dignum est, collocatur. In qua dum sedet electus, recipit omnes episcopos et cardinales, et quos sibi placuerit ad pedes, postmodum ad osculum pacis. 78. Surgensque de sede ducitur a cardinalibus ad sedem lapideam, quae sedes dicitur stercoraria, quae est ante porticum basilicae Salvatoris patriarchatus Lateranensis; et in ea eumdem electum ipsi cardinales honorifice ponunt, ut vere dicatur: Suscitat de pulvere egenum, et de stercore erigit pauperem, ut sedeat cum principibus, et solium gloriae teneat. Post aliquantulum stans juxta eamdem sedem, electus accipit de gremio camerarii tres pugillatas denariorum, et projicit, dicens: Argentum et aurum non est mihi ad delectationem; quod autem habeo, hoc tibi do. Tunc autem accipit ipsum electum prior basilicae Salvatoris patriarchatus Lateranensis, cum uno de cardinalibus vel uno de fratribus suis. Venientibus autem per eamdem porticum juxta ipsam basilicam Salvatoris exclamatur: Dominum Coelestinum sanctus Petrus elegit. Sicque ducitur ab illis usque ad gradus portae, quae videlicet porta est in introitu palatii venientibus de ecclesia ad palatium ipsum; ibique judices eumdem electum accipientes, ducunt eum per palatium usque ad basilicam sancti Silvestri. 79. Ubi vero ventum est ante basilicam ipsam, super cujus arcum, qui sustentatur de duabus columnis porphyricis, est imago quaedam Salvatoris, quae a quodam Judaeo percussa olim in fronte sanguinem emisit, sicut hodie cernitur; idem electus sedet ad dexteram in sede porphyrica, ubi prior basilicae sancti Laurentii de palatio dat ei ferulam, quae est signum regiminis et correctionis, et claves ipsius basilicae et sacri Lateranensis palatii, quia specialiter Petro principi apostolorum data est potestas claudendi et aperiendi, et ligandi atque solvendi, et per ipsum apostolum omnibus Romanis pontificibus; et cum ipsa ferula et clavibus accedit ad alteram sedem similem, et ejusdem lapidis, et tunc reddit eidem priori tam ferulam quam etiam ipsas claves. In qua dum aliquantula mora 212 quiescit, cingitur ab eodem priore zona rubea de serico, in qua dependet bursa purpurea, in qua sunt XII sigilla pretiosorum lapidum, et muscus. Qui siquidem electus in illis duabus sedibus sic sedere debet, ac si videatur inter duos lectulos jacere, id est ut accumbat inter principis apostolorum primatum Petri, et Pauli doctoris gentium praedicationem. In zona notatur continentia castitatis, in bursa gazophylacium, quo pauperes Christi nutriantur et viduae. In XII sigillis XII apostolorum potestas designatur; muscus includitur ad percipiendum odorem, ut ait apostolus: Christi bonus odor sumus Deo. In qua secunda sede dum sedet electus, recipit omnes officiales palatii ad pedes, et postea ad osculum; et deinde sedens ibidem recipit de manu camerarii denarios argenteos val. X sol. proves., et projicit eos super populum; et hoc facit tertio, dicendo: Dispersit, dedit pauperibus, justitia ejus manet in saeculum saeculi. 80. His peractis, ducitur per ipsam porticum sub iconas sanctorum Petri et Pauli apostolorum, quae per mare Romam venerunt nullo ductore, et intrat basilicam sancti Laurentii; in qua postquam peregerit prolixam ante proprium et speciale altare Orationem, pergit ad papalem cameram; ubi cum sua voluntate pausaverit, vadit ad mensam. 81. Post haec autem in proxima die Dominica electus cum omnibus ordinibus sacri palatii et nobilibus Romanis vadit ad ecclesiam beati Petri; ubi ad altare majus, prout in Ordine continetur, ab episcopo Ostiensi specialiter et aliis episcopis de curia consecratur, hoc addito, quod si forte episcopus Ostiensis praesens non fuerit, archipresbyter Ostiensis seu Veliternus interesse debet consecrationi. Qua consecratione finita, prior sancti Laurentii sacri palatii ponit palleum super altare, quod ipse prior propria manu debet parare; et statim archidiaconus cum secundo diacono dant in manu pontificis, et solus archidiaconus dicit pontifici: Accipe palleum, plenitudinem scilicet pontificalis officii, ad honorem omnipotentis Dei et gloriosissimae Virginis ejus genitricis, et beatorum apostolorum Petri et Pauli et sanctae Romanae ecclesiae; et nihil aliud. Statimque ipse archidiaconus cum priore basilicario aptat idem palleum super pontificem; et intromissis spinulis aureis tribus ante, et retro, et sinistro latere, in capite quarum sunt innixi tres hyacintini lapides; et sic ornatus accedit pontifex ad altare, et ibi celebrat honorifice 213 Missam. Et notandum quod laudes ab archidiacono cum cardinalibus et subdiaconis et scrinariis, epistola Latina cum Graeca, et Evangelium Latinum cum Graeco, et omnes aliae solemnitates tunc fiunt, sicut in feria secunda post Pascha. 82. Missa autem celebrata, revertitur ad palatium coronatus cum processione et honore arcuum, repraesentatione legis a Judaeis, et thuribulorum a clericis Romanis, et jactibus totidem, et tanta quantitate factis, sicut in praedicta secunda feria post Pascha. Sciendumque quod cardinales omnes Graeci, primicerius cum schola cantorum, praefectus, senatores, judices et advocati, scrinarii, praefecti navales, schola crucium, et capellani tale presbyterium et taliter datum accipiunt, quale in die Paschae superius nominatum recipiunt; subdiaconi autem singuli singulos melequinos habent, quod tamen non fit in aliqua praedictarum solemnitatum. Non dantur enim eis, sicut ibidem scriptum plenius invenitur, etiam si XXX vel amplius essent, XII melechini. Universae etiam scholae palatii, clericis Romanis pro thuribulis, Judaeis pro repraesentatione legis, laicis Romanis pro arcu, tale presbyterium datur, et taliter, quale datur in coronationibus aliis domini papae. Pincerna insuper et marescallus tam de comestione, quam de aliis donariis remunerantur similiter, excepto quod capita porcorum aptata non habent, neque claretum. Familia quoque et curiales presbyterium habent juxta camerarii voluntatem. 83. Si vero electio facta est in ecclesia sancti Petri, post nominationem ducitur electus a duobus cardinalibus cantando Te Deum laudamus ad altare; ubi prostratus postquam adoraverit, ponitur in sede post altare, et ibi episcopos et cardinales, et quos sibi placuerit, recipit ad pedes, et postmodum ad oscula pacis. Et proxima die Dominica sequenti consecratur ibidem, cantata Missa cum solemnitatibus superius nominatis; et coronatus revertitur ad palatium, factis omnibus aliis, sicut est superius enarratum, per ordinem. Antequam intrat palatium, descendit ad sedem stercoratam; ibique sedens, prout moris est, et faciens jactum ter replicatum, sicut superius dictum est, accipitur a cardinalibus, et ducitur per porticum ipsam ad ecclesiam basilicae Lateranensis; et ascendens sedem post altare, recipit canonicos ejusdem ecclesiae ad pedes, et 214 deinde ad osculum pacis. Quo facto, pergit ad palatium usque ad sedem sancti Silvestri; ibique sedet, et facit omnia in eodem loco et in antea, sicut dictum est superius, ordinate. 84. Si autem extra Urbem fuerit electus, et non consecratus, omnia fiunt ordine supradicto, sive fiat descensus et consecratio ejusdem electi in ecclesia sancti Petri, seu in ecclesia Lateranensi idem electus descendat. Quod si electus et consecratus fuerit extra Urbem; et a porta Lateranensi venerit ad Urbem, omnes Romani clerici occurrunt ei extra Urbem induti, cum crucibus et thuribulis, in Processione; et sic intrat ecclesiam Lateranensem, et fiunt alia omnia, sicut superius est enarratum, hoc excepto, quod cum descenderit ad sedem stercoratam, et per porticum vadens ecclesiam Lateranensem intraverit, non statim ascendit ad altare seu ad sedem; sed veniens interius ex choro majori ante cruces, finito Te Deum laudamus, dicit Adjutorium nostrum in nomine Domini, etc. Benedictio Dei Patris et Filii, etc. Benedictio Dei omnipotentis Patris et Filii et Spiritus sancti descendat super vos, et maneat semper. Hoc facto, ducitur ad altare, et prostratus orat; qui postquam oraverit, sedem majorem ascendit, et ibi canonicos ejusdem ecclesiae ad pedes recipiet et ad osculum pacis. Si vero descenderit ad ecclesiam sancti Petri consecratus, omnia fiunt sicut in ecclesia Lateranensi, hoc excepto, quod ibi non est sedes stercorata. Et proxima die sequenti, celebrata Missa, non coronatus revertitur ad palatium. Antequam intret ecclesiam, descendit ad sedem stercoratam; ibique sedens, prout est moris, et faciens jactum, sicut superius est narratum, accipitur a priore Lateranensi et cum uno cardinale, et ducitur per porticum ad ecclesiam, et omnia fiunt sicut superius est notatum. 85. Sciendum vero quod presbyterium scholarum non ita datur, sicut si fuerit consecratus in Urbe. De presbyterio enim eorum tunc medietas resecatur, exceptis Judaeis et clericis Urbis, et adextratoribus. Praeterea senatores Urbis dominum papam debent adextrare, sive venerit consecratus, sive non consecratus, a porta civitatis usque ad locum ubi fuerit descensus, sive descenderit ad ecclesiam Lateranensem, sive ad ecclesiam beati Petri; in remuneratione cujus servitii X sol. pro equo debent habere. Verumtamen schola adextratorum debet habere XX sol. 215 Juramentum senatorum Urbis. 86. « Ego N. urbis Romae senator ab hac hora in antea fidelis ero tibi domino meo papae Urbano. Non ero in facto, neque in consilio, neque in consensu, ut perdas vitam, aut membrum, aut capiaris mala captione. Consilium quod mihi credes per te, vel per litteras aut nuntium, me sciente ad damnum tuum nulli pandam. Tuum certum damnum si scivero, pro posse meo illud impediam. Quod si per me impedire non potero, illud tibi significabo per meipsum, vel per litteras aut nuntium, seu talem personam de qua pro certo credam quod illud tibi debeat fideliter insinuare. Papatum Romanum et regalia beati Petri quae habes ad retinendum et defendendum, quae vero non habes, ad recuperandum, et recuperata ad retinendum et defendendum, contra omnes homines adjutor ero secundum posse ac scire meum; nominatim autem sanctum Petrum, urbem Romanam, civitatem Leoninam, Transtyberim, insulam, castellum Crescentii, sanctam Mariam Rotundam, senatum, monetam, honores et dignitates Urbis, portum Ostiensem, et tenimentum Tusculani, et generaliter omnia regalia intra Urbem et extra. Cardinalibus, familiis tuis, et eorum venientibus ad Romanam ecclesiam, morantibus apud eam, et recedentibus ab ea, plenam et veram securitatem praestabo. Haec omnia juro me observaturum bona fide, sic me Deus adjuvet et haec sancta Dei evangelia. »
87. Cum datur procuratio, si fuerit cancellarius de parte cardinalium, recipiat de duobus cardinalibus, sive in denariis, sive in victualibus detur; si vero non fuerit cancellarius, de tota procuratione communiter de parte domini papae et cardinalium pro duobus cardinalibus cancellaria recipiat, si detur in victualibus. Sed si detur in denariis, tunc cancellaria pro uno tantum cardinali recipiat, sed de parte tantummodo cardinalis. XLIX. Ordo ad benedicendum imperatorem, quando coronam accipit. 88. « In nomine Christi promitto, spondeo atque polliceor 216 ego N. imperator, coram Deo et beato Petro, me protectorem et defensorem esse, » etc. 89. Dehinc Orationem primam debet dicere Albanensis episcopus ante portam argenteam basilicae sancti Petri. Oratio.--Deus, in cujus manu corda sunt regum, inclina ad preces humilitatis nostrae aures misericordiae tuae, et imperatori nostro N. famulo tuo regnum tuae appone sapientiae, ut, haustis de tuo fonte consiliis, et tibi placeat, et super omnia regna praecellat, etc.
Orationem vero secundam debet episcopus Portuensis recitare inter ecclesiam beati Petri in medio rotae.
Oratio.--Deus, inenarrabilis auctor mundi, conditor generis humani, gubernator imperii, confirmator regni, qui ex utero fidelis amici tui patrïarchae nostri Abrahae praeelegisti regem saeculis futuris, tu praesentem regem hunc cum exercitu suo per interventionem omnium sanctorum tuorum uberi Benedictione locupleta, et in solium regni firma stabilitate connecte. Visita eum, sicut Moysen in rubo, Jesu Nave in praelio, Gedeon in agro, Samuelem in templo, et illi eum Benedictione . . . . . ac sapientiae tuae perfunde, quam beatus David in Psalterio, Salomon filius ejus, te renuntiante, percepit e coelo. Sis ei contra acies inimicorum lorica, in adversis galea, in prosperis . . . . . in protectione clypeus sempiternus. Praesta ut illi gentes teneant fidem, proceres sui habeant pacem, diligant charitatem, abstineant se a cupiditate, loquantur justitiam, custodiant veritatem; et ita populus ille . . . . . coalitus Benedictione aeternitatis et semper maneant tripudiantes in pace victores, quod ipse praestare dignetur.
90. Deinde vadit ante confessionem beati Petri apostoli, et prosternat se pronum in terram; et archidiaconus faciat litaniam. Qua finita, episcopus Ostiensis ungat ei de oleo exorcizato brachium dextrum et inter scapulas, et dicat hanc Orationem. Domine Deus omnipotens, cujus est omnis potestas et dignitas, te supplici devotione atque humillima prece deposcimus ut huic famulo tuo prosperum imperatoriae dignitatis concedas effectum, ut in sua dispositione constituto 217 ad regendam Ecclesiam tuam sanctam nihil ei praesentia officiant, futuraque non obsistant; sed, inspirante sancti Spiritus dono, populum sibi subditum aequo justitiae libramine regere valeat, et in omnibus operibus suis te semper timeat, tibi jugiter placere contendat. Per Dominum, etc. Sequitur alia Oratio. Deus Dei Filius Jesus Christus Dominus noster, qui a Patre oleo exsultationis accinctus est prae participibus suis, ipse per praesentem sacri ungiminis effusionem Spiritus Paracleti super caput tuum infundat Benedictionem, eamdem usque ad interiora cordis tui penetrare faciat; quatenus hoc visibili et tractabili dono invisibile percipere, et temporali regno justis miserationibus assecuto aeternaliter cum eo regnare merearis qui solus sine peccato vivit et regnat cum Deo Patre in unitate Spiritus, etc.
91. Demum vero pontifex Romanus sursum altare imponit ei diadema, in eo dicens: Accipe signum gloriae, in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti, ut, spreto antiquo hoste, spretisque contagiis vitiorum omnium, sic judicium et justitiam diligas, et ita misericorditer vivas, ut ab ipso Domino nostro Jesu Christo in consortio sanctorum aeterni regni coronam percipere merearis. Qui cum Patre et sancto Spiritu vivit, etc.