Liber IV
2 a.C.n. - 8 p.C.n.

 Liber III Liber V 

At non Alcithoe Minyeias orgia censet  1
accipienda dei, sed adhuc temeraria Bacchum  2
progeniem negat esse Iovis sociasque sorores  3
inpietatis habet. festum celebrare sacerdos  4
inmunesque operum famulas dominasque suorum  5
pectora pelle tegi, crinales solvere vittas,  6
serta coma, manibus frondentis sumere thyrsos  7
iusserat et saevam laesi fore numinis iram  8
vaticinatus erat: parent matresque nurusque  9
telasque calathosque infectaque pensa reponunt  10
turaque dant Bacchumque vocant Bromiumque Lyaeumque  11
ignigenamque satumque iterum solumque bimatrem;  12
additur his Nyseus indetonsusque Thyoneus  13
et cum Lenaeo genialis consitor uvae  14
Nycteliusque Eleleusque parens et Iacchus et Euhan,  15
et quae praeterea per Graias plurima gentes  16
nomina, Liber, habes. tibi enim inconsumpta iuventa est,  17
tu puer aeternus, tu formosissimus alto  18
conspiceris caelo; tibi, cum sine cornibus adstas,  19
virgineum caput est; Oriens tibi victus, adusque  20
decolor extremo qua tinguitur India Gange.  21
Penthea tu, venerande, bipenniferumque Lycurgum  22
sacrilegos mactas, Tyrrhenaque mittis in aequor  23
corpora, tu biiugum pictis insignia frenis  24
colla premis lyncum. bacchae satyrique sequuntur,  25
quique senex ferula titubantis ebrius artus  26
sustinet et pando non fortiter haeret asello.  27
quacumque ingrederis, clamor iuvenalis et una  28
femineae voces inpulsaque tympana palmis  29
concavaque aera sonant longoque foramine buxus.  30

'Placatus mitisque' rogant Ismenides 'adsis,'  31
iussaque sacra colunt; solae Minyeides intus  32
intempestiva turbantes festa Minerva  33
aut ducunt lanas aut stamina pollice versant  34
aut haerent telae famulasque laboribus urguent.  35
e quibus una levi deducens pollice filum  36
'dum cessant aliae commentaque sacra frequentant,  37
nos quoque, quas Pallas, melior dea, detinet' inquit,  38
'utile opus manuum vario sermone levemus  39
perque vices aliquid, quod tempora longa videri  40
non sinat, in medium vacuas referamus ad aures!'  41
dicta probant primamque iubent narrare sorores.  42
illa, quid e multis referat (nam plurima norat),  43
cogitat et dubia est, de te, Babylonia, narret,  44
Derceti, quam versa squamis velantibus artus  45
stagna Palaestini credunt motasse figura,  46
an magis, ut sumptis illius filia pennis  47
extremos albis in turribus egerit annos,  48
nais an ut cantu nimiumque potentibus herbis  49
verterit in tacitos iuvenalia corpora pisces,  50
donec idem passa est, an, quae poma alba ferebat  51
ut nunc nigra ferat contactu sanguinis arbor:  52
hoc placet; hanc, quoniam vulgaris fabula non est,  53
talibus orsa modis lana sua fila sequente:  54

'Pyramus et Thisbe, iuvenum pulcherrimus alter,  55
altera, quas Oriens habuit, praelata puellis,  56
contiguas tenuere domos, ubi dicitur altam  57
coctilibus muris cinxisse Semiramis urbem.  58
notitiam primosque gradus vicinia fecit,  59
tempore crevit amor; taedae quoque iure coissent,  60
sed vetuere patres: quod non potuere vetare,  61
ex aequo captis ardebant mentibus ambo.  62
conscius omnis abest; nutu signisque loquuntur,  63
quoque magis tegitur, tectus magis aestuat ignis.  64
fissus erat tenui rima, quam duxerat olim,  65
cum fieret, paries domui communis utrique.  66
id vitium nulli per saecula longa notatum --  67
quid non sentit amor? -- primi vidistis amantes  68
et vocis fecistis iter, tutaeque per illud  69
murmure blanditiae minimo transire solebant.  70
saepe, ubi constiterant hinc Thisbe, Pyramus illinc,  71
inque vices fuerat captatus anhelitus oris,  72
"invide" dicebant "paries, quid amantibus obstas?  73
quantum erat, ut sineres toto nos corpore iungi  74
aut, hoc si nimium est, vel ad oscula danda pateres?  75
nec sumus ingrati: tibi nos debere fatemur,  76
quod datus est verbis ad amicas transitus auris."  77
talia diversa nequiquam sede locuti  78
sub noctem dixere "vale" partique dedere  79
oscula quisque suae non pervenientia contra.  80
postera nocturnos Aurora removerat ignes,  81
solque pruinosas radiis siccaverat herbas:  82
ad solitum coiere locum. tum murmure parvo  83
multa prius questi statuunt, ut nocte silenti  84
fallere custodes foribusque excedere temptent,  85
cumque domo exierint, urbis quoque tecta relinquant,  86
neve sit errandum lato spatiantibus arvo,  87
conveniant ad busta Nini lateantque sub umbra  88
arboris: arbor ibi niveis uberrima pomis,  89
ardua morus, erat, gelido contermina fonti.  90
pacta placent; et lux, tarde discedere visa,  91
praecipitatur aquis, et aquis nox exit ab isdem.  92

'Callida per tenebras versato cardine Thisbe  93
egreditur fallitque suos adopertaque vultum  94
pervenit ad tumulum dictaque sub arbore sedit.  95
audacem faciebat amor. venit ecce recenti  96
caede leaena boum spumantis oblita rictus  97
depositura sitim vicini fontis in unda;  98
quam procul ad lunae radios Babylonia Thisbe  99
vidit et obscurum timido pede fugit in antrum,  100
dumque fugit, tergo velamina lapsa reliquit.  101
ut lea saeva sitim multa conpescuit unda,  102
dum redit in silvas, inventos forte sine ipsa  103
ore cruentato tenues laniavit amictus.  104
serius egressus vestigia vidit in alto  105
pulvere certa ferae totoque expalluit ore  106
Pyramus; ut vero vestem quoque sanguine tinctam  107
repperit, "una duos" inquit "nox perdet amantes,  108
e quibus illa fuit longa dignissima vita;  109
nostra nocens anima est. ego te, miseranda, peremi,  110
in loca plena metus qui iussi nocte venires  111
nec prior huc veni. nostrum divellite corpus  112
et scelerata fero consumite viscera morsu,  113
o quicumque sub hac habitatis rupe leones!  114
sed timidi est optare necem." velamina Thisbes  115
tollit et ad pactae secum fert arboris umbram,  116
utque dedit notae lacrimas, dedit oscula vesti,  117
"accipe nunc" inquit "nostri quoque sanguinis haustus!"  118
quoque erat accinctus, demisit in ilia ferrum,  119
nec mora, ferventi moriens e vulnere traxit.  120
ut iacuit resupinus humo, cruor emicat alte,  121
non aliter quam cum vitiato fistula plumbo  122
scinditur et tenui stridente foramine longas  123
eiaculatur aquas atque ictibus aera rumpit.  124
arborei fetus adspergine caedis in atram  125
vertuntur faciem, madefactaque sanguine radix  126
purpureo tinguit pendentia mora colore.  127

'Ecce metu nondum posito, ne fallat amantem,  128
illa redit iuvenemque oculis animoque requirit,  129
quantaque vitarit narrare pericula gestit;  130
utque locum et visa cognoscit in arbore formam,  131
sic facit incertam pomi color: haeret, an haec sit.  132
dum dubitat, tremebunda videt pulsare cruentum  133
membra solum, retroque pedem tulit, oraque buxo  134
pallidiora gerens exhorruit aequoris instar,  135
quod tremit, exigua cum summum stringitur aura.  136
sed postquam remorata suos cognovit amores,  137
percutit indignos claro plangore lacertos  138
et laniata comas amplexaque corpus amatum  139
vulnera supplevit lacrimis fletumque cruori  140
miscuit et gelidis in vultibus oscula figens  141
"Pyrame," clamavit, "quis te mihi casus ademit?  142
Pyrame, responde! tua te carissima Thisbe  143
nominat; exaudi vultusque attolle iacentes!"  144
ad nomen Thisbes oculos a morte gravatos  145
Pyramus erexit visaque recondidit illa.  146

'Quae postquam vestemque suam cognovit et ense  147
vidit ebur vacuum, "tua te manus" inquit "amorque  148
perdidit, infelix! est et mihi fortis in unum  149
hoc manus, est et amor: dabit hic in vulnera vires.  150
persequar extinctum letique miserrima dicar  151
causa comesque tui: quique a me morte revelli  152
heu sola poteras, poteris nec morte revelli.  153
hoc tamen amborum verbis estote rogati,  154
o multum miseri meus illiusque parentes,  155
ut, quos certus amor, quos hora novissima iunxit,  156
conponi tumulo non invideatis eodem;  157
at tu quae ramis arbor miserabile corpus  158
nunc tegis unius, mox es tectura duorum,  159
signa tene caedis pullosque et luctibus aptos  160
semper habe fetus, gemini monimenta cruoris."  161
dixit et aptato pectus mucrone sub imum  162
incubuit ferro, quod adhuc a caede tepebat.  163
vota tamen tetigere deos, tetigere parentes;  164
nam color in pomo est, ubi permaturuit, ater,  165
quodque rogis superest, una requiescit in urna.'  166

Desierat: mediumque fuit breve tempus, et orsa est  167
dicere Leuconoe: vocem tenuere sorores.  168
'hunc quoque, siderea qui temperat omnia luce,  169
cepit amor Solem: Solis referemus amores.  170
primus adulterium Veneris cum Marte putatur  171
hic vidisse deus; videt hic deus omnia primus.  172
indoluit facto Iunonigenaeque marito  173
furta tori furtique locum monstravit, at illi  174
et mens et quod opus fabrilis dextra tenebat  175
excidit: extemplo graciles ex aere catenas  176
retiaque et laqueos, quae lumina fallere possent,  177
elimat. non illud opus tenuissima vincant  178
stamina, non summo quae pendet aranea tigno;  179
utque levis tactus momentaque parva sequantur,  180
efficit et lecto circumdata collocat arte.  181
ut venere torum coniunx et adulter in unum,  182
arte viri vinclisque nova ratione paratis  183
in mediis ambo deprensi amplexibus haerent.  184
Lemnius extemplo valvas patefecit eburnas  185
inmisitque deos; illi iacuere ligati  186
turpiter, atque aliquis de dis non tristibus optat  187
sic fieri turpis; superi risere, diuque  188
haec fuit in toto notissima fabula caelo.  189

'Exigit indicii memorem Cythereia poenam  190
inque vices illum, tectos qui laesit amores,  191
laedit amore pari. quid nunc, Hyperione nate,  192
forma colorque tibi radiataque lumina prosunt?  193
nempe, tuis omnes qui terras ignibus uris,  194
ureris igne novo; quique omnia cernere debes,  195
Leucothoen spectas et virgine figis in una,  196
quos mundo debes, oculos. modo surgis Eoo  197
temperius caelo, modo serius incidis undis,  198
spectandique mora brumalis porrigis horas;  199
deficis interdum, vitiumque in lumina mentis  200
transit et obscurus mortalia pectora terres.  201
nec tibi quod lunae terris propioris imago  202
obstiterit, palles: facit hunc amor iste colorem.  203
diligis hanc unam, nec te Clymeneque Rhodosque  204
nec tenet Aeaeae genetrix pulcherrima Circes  205
quaeque tuos Clytie quamvis despecta petebat  206
concubitus ipsoque illo grave vulnus habebat  207
tempore: Leucothoe multarum oblivia fecit,  208
gentis odoriferae quam formosissima partu  209
edidit Eurynome; sed postquam filia crevit,  210
quam mater cunctas, tam matrem filia vicit.  211
rexit Achaemenias urbes pater Orchamus isque  212
septimus a prisco numeratur origine Belo.  213

'Axe sub Hesperio sunt pascua Solis equorum:  214
ambrosiam pro gramine habent; ea fessa diurnis  215
membra ministeriis nutrit reparatque labori.  216
dumque ibi quadrupedes caelestia pabula carpunt  217
noxque vicem peragit, thalamos deus intrat amatos,  218
versus in Eurynomes faciem genetricis, et inter  219
bis sex Leucothoen famulas ad lumina cernit  220
levia versato ducentem stamina fuso.  221
ergo ubi ceu mater carae dedit oscula natae,  222
"res" ait "arcana est: famulae, discedite neve  223
eripite arbitrium matri secreta loquendi."  224
paruerant, thalamoque deus sine teste relicto  225
"ille ego sum" dixit, "qui longum metior annum,  226
omnia qui video, per quem videt omnia tellus,  227
mundi oculus: mihi, crede, places." pavet illa, metuque  228
et colus et fusus digitis cecidere remissis.  229
ipse timor decuit. nec longius ille moratus  230
in veram rediit speciem solitumque nitorem;  231
at virgo quamvis inopino territa visu  232
victa nitore dei posita vim passa querella est.  233

'Invidit Clytie (neque enim moderatus in illa  234
Solis amor fuerat) stimulataque paelicis ira  235
vulgat adulterium diffamatamque parenti  236
indicat. ille ferox inmansuetusque precantem  237
tendentemque manus ad lumina Solis et "ille  238
vim tulit invitae" dicentem defodit alta  239
crudus humo tumulumque super gravis addit harenae.  240
dissipat hunc radiis Hyperione natus iterque  241
dat tibi, qua possis defossos promere vultus;  242
nec tu iam poteras enectum pondere terrae  243
tollere, nympha, caput corpusque exsangue iacebas:  244
nil illo fertur volucrum moderator equorum  245
post Phaethonteos vidisse dolentius ignes.  246
ille quidem gelidos radiorum viribus artus  247
si queat in vivum temptat revocare calorem;  248
sed quoniam tantis fatum conatibus obstat,  249
nectare odorato sparsit corpusque locumque  250
multaque praequestus "tanges tamen aethera" dixit.  251
protinus inbutum caelesti nectare corpus  252
delicuit terramque suo madefecit odore,  253
virgaque per glaebas sensim radicibus actis  254
turea surrexit tumulumque cacumine rupit.  255

'At Clytien, quamvis amor excusare dolorem  256
indiciumque dolor poterat, non amplius auctor  257
lucis adit Venerisque modum sibi fecit in illa.  258
tabuit ex illo dementer amoribus usa;  259
nympharum inpatiens et sub Iove nocte dieque  260
sedit humo nuda nudis incompta capillis,  261
perque novem luces expers undaeque cibique  262
rore mero lacrimisque suis ieiunia pavit  263
nec se movit humo; tantum spectabat euntis  264
ora dei vultusque suos flectebat ad illum.  265
membra ferunt haesisse solo, partemque coloris  266
luridus exsangues pallor convertit in herbas;  267
est in parte rubor violaeque simillimus ora  268
flos tegit. illa suum, quamvis radice tenetur,  269
vertitur ad Solem mutataque servat amorem.'  270
dixerat, et factum mirabile ceperat auris;  271
pars fieri potuisse negant, pars omnia veros  272
posse deos memorant: sed non est Bacchus in illis.  273

Poscitur Alcithoe, postquam siluere sorores.  274
quae radio stantis percurrens stamina telae  275
'vulgatos taceo' dixit 'pastoris amores  276
Daphnidis Idaei, quem nymphe paelicis ira  277
contulit in saxum: tantus dolor urit amantes;  278
nec loquor, ut quondam naturae iure novato  279
ambiguus fuerit modo vir, modo femina Sithon.  280
te quoque, nunc adamas, quondam fidissime parvo,  281
Celmi, Iovi largoque satos Curetas ab imbri  282
et Crocon in parvos versum cum Smilace flores  283
praetereo dulcique animos novitate tenebo.  284

'Unde sit infamis, quare male fortibus undis  285
Salmacis enervet tactosque remolliat artus,  286
discite. causa latet, vis est notissima fontis.  287
Mercurio puerum diva Cythereide natum  288
naides Idaeis enutrivere sub antris,  289
cuius erat facies, in qua materque paterque  290
cognosci possent; nomen quoque traxit ab illis.  291
is tria cum primum fecit quinquennia, montes  292
deseruit patrios Idaque altrice relicta  293
ignotis errare locis, ignota videre  294
flumina gaudebat, studio minuente laborem.  295
ille etiam Lycias urbes Lyciaeque propinquos  296
Caras adit: videt hic stagnum lucentis ad imum  297
usque solum lymphae; non illic canna palustris  298
nec steriles ulvae nec acuta cuspide iunci;  299
perspicuus liquor est; stagni tamen ultima vivo  300
caespite cinguntur semperque virentibus herbis.  301
nympha colit, sed nec venatibus apta nec arcus  302
flectere quae soleat nec quae contendere cursu,  303
solaque naiadum celeri non nota Dianae.  304
saepe suas illi fama est dixisse sorores  305
"Salmaci, vel iaculum vel pictas sume pharetras  306
et tua cum duris venatibus otia misce!"  307
nec iaculum sumit nec pictas illa pharetras,  308
nec sua cum duris venatibus otia miscet,  309
sed modo fonte suo formosos perluit artus,  310
saepe Cytoriaco deducit pectine crines  311
et, quid se deceat, spectatas consulit undas;  312
nunc perlucenti circumdata corpus amictu  313
mollibus aut foliis aut mollibus incubat herbis,  314
saepe legit flores. et tum quoque forte legebat,  315
cum puerum vidit visumque optavit habere.  316

'Nec tamen ante adiit, etsi properabat adire,  317
quam se conposuit, quam circumspexit amictus  318
et finxit vultum et meruit formosa videri.  319
tunc sic orsa loqui: "puer o dignissime credi  320
esse deus, seu tu deus es, potes esse Cupido,  321
sive es mortalis, qui te genuere, beati,  322
et frater felix, et fortunata profecto,  323
si qua tibi soror est, et quae dedit ubera nutrix;  324
sed longe cunctis longeque beatior illa,  325
si qua tibi sponsa est, si quam dignabere taeda.  326
haec tibi sive aliqua est, mea sit furtiva voluptas,  327
seu nulla est, ego sim, thalamumque ineamus eundem."  328
nais ab his tacuit. pueri rubor ora notavit;  329
nescit, enim, quid amor; sed et erubuisse decebat:  330
hic color aprica pendentibus arbore pomis  331
aut ebori tincto est aut sub candore rubenti,  332
cum frustra resonant aera auxiliaria, lunae.  333
poscenti nymphae sine fine sororia saltem  334
oscula iamque manus ad eburnea colla ferenti  335
"desinis, an fugio tecumque" ait "ista relinquo?"  336
Salmacis extimuit "loca" que "haec tibi libera trado,  337
hospes" ait simulatque gradu discedere verso,  338
tum quoque respiciens, fruticumque recondita silva  339
delituit flexuque genu submisit; at ille,  340
scilicet ut vacuis et inobservatus in herbis,  341
huc it et hinc illuc et in adludentibus undis  342
summa pedum taloque tenus vestigia tinguit;  343
nec mora, temperie blandarum captus aquarum  344
mollia de tenero velamina corpore ponit.  345
tum vero placuit, nudaeque cupidine formae  346
Salmacis exarsit; flagrant quoque lumina nymphae,  347
non aliter quam cum puro nitidissimus orbe  348
opposita speculi referitur imagine Phoebus;  349
vixque moram patitur, vix iam sua gaudia differt,  350
iam cupit amplecti, iam se male continet amens.  351
ille cavis velox adplauso corpore palmis  352
desilit in latices alternaque bracchia ducens  353
in liquidis translucet aquis, ut eburnea si quis  354
signa tegat claro vel candida lilia vitro.  355
"vicimus et meus est" exclamat nais, et omni  356
veste procul iacta mediis inmittitur undis,  357
pugnantemque tenet, luctantiaque oscula carpit,  358
subiectatque manus, invitaque pectora tangit,  359
et nunc hac iuveni, nunc circumfunditur illac;  360
denique nitentem contra elabique volentem  361
inplicat ut serpens, quam regia sustinet ales  362
sublimemque rapit: pendens caput illa pedesque  363
adligat et cauda spatiantes inplicat alas;  364
utve solent hederae longos intexere truncos,  365
utque sub aequoribus deprensum polypus hostem  366
continet ex omni dimissis parte flagellis.  367
perstat Atlantiades sperataque gaudia nymphae  368
denegat; illa premit commissaque corpore toto  369
sicut inhaerebat, "pugnes licet, inprobe," dixit,  370
"non tamen effugies. ita, di, iubeatis, et istum  371
nulla dies a me nec me deducat ab isto."  372
vota suos habuere deos; nam mixta duorum  373
corpora iunguntur, faciesque inducitur illis  374
una. velut, si quis conducat cortice ramos,  375
crescendo iungi pariterque adolescere cernit,  376
sic ubi conplexu coierunt membra tenaci,  377
nec duo sunt et forma duplex, nec femina dici  378
nec puer ut possit, neutrumque et utrumque videntur.  379

'Ergo ubi se liquidas, quo vir descenderat, undas  380
semimarem fecisse videt mollitaque in illis  381
membra, manus tendens, sed iam non voce virili  382
Hermaphroditus ait: "nato date munera vestro,  383
et pater et genetrix, amborum nomen habenti:  384
quisquis in hos fontes vir venerit, exeat inde  385
semivir et tactis subito mollescat in undis!"  386
motus uterque parens nati rata verba biformis  387
fecit et incesto fontem medicamine tinxit.'  388

Finis erat dictis, et adhuc Minyeia proles  389
urguet opus spernitque deum festumque profanat,  390
tympana cum subito non adparentia raucis  391
obstrepuere sonis, et adunco tibia cornu  392
tinnulaque aera sonant; redolent murraeque crocique,  393
resque fide maior, coepere virescere telae  394
inque hederae faciem pendens frondescere vestis;  395
pars abit in vites, et quae modo fila fuerunt,  396
palmite mutantur; de stamine pampinus exit;  397
purpura fulgorem pictis adcommodat uvis.  398
iamque dies exactus erat, tempusque subibat,  399
quod tu nec tenebras nec possis dicere lucem,  400
sed cum luce tamen dubiae confinia noctis:  401
tecta repente quati pinguesque ardere videntur  402
lampades et rutilis conlucere ignibus aedes  403
falsaque saevarum simulacra ululare ferarum,  404
fumida iamdudum latitant per tecta sorores  405
diversaeque locis ignes ac lumina vitant,  406
dumque petunt tenebras, parvos membrana per artus  407
porrigitur tenuique includit bracchia pinna;  408
nec qua perdiderint veterem ratione figuram,  409
scire sinunt tenebrae: non illas pluma levavit,  410
sustinuere tamen se perlucentibus alis  411
conataeque loqui minimam et pro corpore vocem  412
emittunt peraguntque levi stridore querellas.  413
tectaque, non silvas celebrant lucemque perosae  414
nocte volant seroque tenent a vespere nomen.  415

Tum vero totis Bacchi memorabile Thebis  416
numen erat, magnasque novi matertera vires  417
narrat ubique dei de totque sororibus expers  418
una doloris erat, nisi quem fecere sorores:  419
adspicit hanc natis thalamoque Athamantis habentem  420
sublimes animos et alumno numine Iuno  421
nec tulit et secum: 'potuit de paelice natus  422
vertere Maeonios pelagoque inmergere nautas  423
et laceranda suae nati dare viscera matri  424
et triplices operire novis Minyeidas alis:  425
nil poterit Iuno nisi inultos flere dolores?  426
idque mihi satis est? haec una potentia nostra est?  427
ipse docet, quid agam (fas est et ab hoste doceri),  428
quidque furor valeat, Penthea caede satisque  429
ac super ostendit: cur non stimuletur eatque  430
per cognata suis exempla furoribus Ino?'  431

Est via declivis funesta nubila taxo:  432
ducit ad infernas per muta silentia sedes;  433
Styx nebulas exhalat iners, umbraeque recentes  434
descendunt illac simulacraque functa sepulcris:  435
pallor hiemsque tenent late loca senta, novique,  436
qua sit iter, manes, Stygiam quod ducat ad urbem,  437
ignorant, ubi sit nigri fera regia Ditis.  438
mille capax aditus et apertas undique portas  439
urbs habet, utque fretum de tota flumina terra,  440
sic omnes animas locus accipit ille nec ulli  441
exiguus populo est turbamve accedere sentit.  442
errant exsangues sine corpore at ossibus umbrae,  443
parsque forum celebrant, pars imi tecta tyranni,  444
pars aliquas artes, antiquae imitamina vitae.  445
[exercent, aliam partem sua poena coercet.]  446

Sustinet ire illuc caelesti sede relicta  447
(tantum odiis iraeque dabat) Saturnia Iuno;  448
quo simul intravit sacroque a corpore pressum  449
ingemuit limen, tria Cerberus extulit ora  450
et tres latratus semel edidit; illa sorores  451
Nocte vocat genitas, grave et inplacabile numen:  452
carceris ante fores clausas adamante sedebant  453
deque suis atros pectebant crinibus angues.  454
quam simul agnorunt inter caliginis umbras,  455
surrexere deae; sedes scelerata vocatur:  456
viscera praebebat Tityos lanianda novemque  457
iugeribus distentus erat; tibi, Tantale, nullae  458
deprenduntur aquae, quaeque inminet, effugit arbor;  459
aut petis aut urgues rediturum, Sisyphe, saxum;  460
volvitur Ixion et se sequiturque fugitque,  461
molirique suis letum patruelibus ausae  462
adsiduae repetunt, quas perdant, Belides undas.  463

Quos omnes acie postquam Saturnia torva  464
vidit et ante omnes Ixiona, rursus ab illo  465
Sisyphon adspiciens 'cur hic e fratribus' inquit  466
'perpetuas patitur poenas, Athamanta superbum  467
regia dives habet, qui me cum coniuge semper  468
sprevit?' et exponit causas odiique viaeque,  469
quidque velit: quod vellet, erat, ne regia Cadmi  470
staret, et in facinus traherent Athamanta sorores.  471
imperium, promissa, preces confundit in unum  472
sollicitatque deas: sic haec Iunone locuta,  473
Tisiphone canos, ut erat, turbata capillos  474
movit et obstantes reiecit ab ore colubras  475
atque ita 'non longis opus est ambagibus,' inquit;  476
'facta puta, quaecumque iubes; inamabile regnum  477
desere teque refer caeli melioris ad auras.'  478
laeta redit Iuno, quam caelum intrare parantem  479
roratis lustravit aquis Thaumantias Iris.  480

Nec mora, Tisiphone madefactam sanguine sumit  481
inportuna facem, fluidoque cruore rubentem  482
induitur pallam, tortoque incingitur angue  483
egrediturque domo. Luctus comitatur euntem  484
et Pavor et Terror trepidoque Insania vultu.  485
limine constiterat: postes tremuisse feruntur  486
Aeolii pallorque fores infecit acernas  487
solque locum fugit. monstris est territa coniunx,  488
territus est Athamas, tectoque exire parabant:  489
obstitit infelix aditumque obsedit Erinys,  490
nexaque vipereis distendens bracchia nodis  491
caesariem excussit: motae sonuere colubrae,  492
parsque iacent umeris, pars circum pectora lapsae  493
sibila dant saniemque vomunt linguisque coruscant.  494
inde duos mediis abrumpit crinibus angues  495
pestiferaque manu raptos inmisit, at illi  496
Inoosque sinus Athamanteosque pererrant  497
inspirantque graves animas; nec vulnera membris  498
ulla ferunt: mens est, quae diros sentiat ictus.  499
attulerat secum liquidi quoque monstra veneni,  500
oris Cerberei spumas et virus Echidnae  501
erroresque vagos caecaeque oblivia mentis  502
et scelus et lacrimas rabiemque et caedis amorem,  503
omnia trita simul, quae sanguine mixta recenti  504
coxerat aere cavo viridi versata cicuta;  505
dumque pavent illi, vergit furiale venenum  506
pectus in amborum praecordiaque intima movit.  507
tum face iactata per eundem saepius orbem  508
consequitur motis velociter ignibus ignes.  509
sic victrix iussique potens ad inania magni  510
regna redit Ditis sumptumque recingitur anguem.  511

Protinus Aeolides media furibundus in aula  512
clamat 'io, comites, his retia tendite silvis!  513
hic modo cum gemina visa est mihi prole leaena'  514
utque ferae sequitur vestigia coniugis amens  515
deque sinu matris ridentem et parva Learchum  516
bracchia tendentem rapit et bis terque per auras  517
more rotat fundae rigidoque infantia saxo  518
discutit ora ferox; tum denique concita mater,  519
seu dolor hoc fecit seu sparsi causa veneni,  520
exululat passisque fugit male sana capillis  521
teque ferens parvum nudis, Melicerta, lacertis  522
'euhoe Bacche' sonat: Bacchi sub nomine Iuno  523
risit et 'hos usus praestet tibi' dixit 'alumnus!'  524
inminet aequoribus scopulus: pars ima cavatur  525
fluctibus et tectas defendit ab imbribus undas,  526
summa riget frontemque in apertum porrigit aequor;  527
occupat hunc (vires insania fecerat) Ino  528
seque super pontum nullo tardata timore  529
mittit onusque suum; percussa recanduit unda.  530

At Venus, inmeritae neptis miserata labores,  531
sic patruo blandita suo est 'o numen aquarum,  532
proxima cui caelo cessit, Neptune, potestas,  533
magna quidem posco, sed tu miserere meorum,  534
iactari quos cernis in Ionio inmenso,  535
et dis adde tuis. aliqua et mihi gratia ponto est,  536
si tamen in medio quondam concreta profundo  537
spuma fui Graiumque manet mihi nomen ab illa.'  538
adnuit oranti Neptunus et abstulit illis,  539
quod mortale fuit, maiestatemque verendam  540
inposuit nomenque simul faciemque novavit  541
Leucothoeque deum cum matre Palaemona dixit.  542

Sidoniae comites, quantum valuere secutae  543
signa pedum, primo videre novissima saxo;  544
nec dubium de morte ratae Cadmeida palmis  545
deplanxere domum scissae cum veste capillos,  546
utque parum iustae nimiumque in paelice saevae  547
invidiam fecere deae. convicia Iuno  548
non tulit et 'faciam vos ipsas maxima' dixit  549
'saevitiae monimenta meae'; res dicta secuta est.  550
nam quae praecipue fuerat pia, 'persequar' inquit  551
'in freta reginam' saltumque datura moveri  552
haud usquam potuit scopuloque adfixa cohaesit;  553
altera, dum solito temptat plangore ferire  554
pectora, temptatos sensit riguisse lacertos;  555
illa, manus ut forte tetenderat in maris undas;  556
saxea facta manus in easdem porrigit undas;  557
huius, ut arreptum laniabat vertice crinem,  558
duratos subito digitos in crine videres:  559
quo quaeque in gestu deprensa est, haesit in illo.  560
pars volucres factae, quae nunc quoque gurgite in illo  561
aequora destringunt summis Ismenides alis.  562

Nescit Agenorides natam parvumque nepotem  563
aequoris esse deos; luctu serieque malorum  564
victus et ostentis, quae plurima viderat, exit  565
conditor urbe sua, tamquam fortuna locorum,  566
non sua se premeret, longisque erroribus actus  567
contigit Illyricos profuga cum coniuge fines.  568
iamque malis annisque graves dum prima retractant  569
fata domus releguntque suos sermone labores,  570
'num sacer ille mea traiectus cuspide serpens'  571
Cadmus ait 'fuerat, tum cum Sidone profectus  572
vipereos sparsi per humum, nova semina, dentes?  573
quem si cura deum tam certa vindicat ira,  574
ipse precor serpens in longam porrigar alvum.'  575
dixit, et ut serpens in longam tenditur alvum  576
durataeque cuti squamas increscere sentit  577
nigraque caeruleis variari corpora guttis  578
in pectusque cadit pronus, commissaque in unum  579
paulatim tereti tenuantur acumine crura.  580
bracchia iam restant: quae restant bracchia tendit  581
et lacrimis per adhuc humana fluentibus ora  582
'accede, o coniunx, accede, miserrima' dixit,  583
'dumque aliquid superest de me, me tange manumque  584
accipe, dum manus est, dum non totum occupat anguis.'  585
ille quidem vult plura loqui, sed lingua repente  586
in partes est fissa duas, nec verba volenti  587
sufficiunt, quotiensque aliquos parat edere questus,  588
sibilat: hanc illi vocem natura reliquit.  589
nuda manu feriens exclamat pectora coniunx:  590
'Cadme, mane teque, infelix, his exue monstris!  591
Cadme, quid hoc? ubi pes, ubi sunt umerique manusque  592
et color et facies et, dum loquor, omnia? cur non  593
me quoque, caelestes, in eandem vertitis anguem?'  594
dixerat, ille suae lambebat coniugis ora  595
inque sinus caros, veluti cognosceret, ibat  596
et dabat amplexus adsuetaque colla petebat.  597
quisquis adest (aderant comites), terretur; at illa  598
lubrica permulcet cristati colla draconis,  599
et subito duo sunt iunctoque volumine serpunt,  600
donec in adpositi nemoris subiere latebras,  601
nunc quoque nec fugiunt hominem nec vulnere laedunt  602
quidque prius fuerint, placidi meminere dracones.  603

Sed tamen ambobus versae solacia formae  604
magna nepos dederat, quem debellata colebat  605
India, quem positis celebrabat Achai+a templis;  606
solus Abantiades ab origine cretus eadem  607
Acrisius superest, qui moenibus arceat urbis  608
Argolicae contraque deum ferat arma genusque  609
non putet esse Iovis: neque enim Iovis esse putabat  610
Persea, quem pluvio Danae conceperat auro.  611
mox tamen Acrisium (tanta est praesentia veri)  612
tam violasse deum quam non agnosse nepotem  613
paenitet: inpositus iam caelo est alter, at alter  614
viperei referens spolium memorabile monstri  615
aera carpebat tenerum stridentibus alis,  616
cumque super Libycas victor penderet harenas,  617
Gorgonei capitis guttae cecidere cruentae;  618
quas humus exceptas varios animavit in angues,  619
unde frequens illa est infestaque terra colubris.  620

Inde per inmensum ventis discordibus actus  621
nunc huc, nunc illuc exemplo nubis aquosae  622
fertur et ex alto seductas aethere longe  623
despectat terras totumque supervolat orbem.  624
ter gelidas Arctos, ter Cancri bracchia vidit,  625
saepe sub occasus, saepe est ablatus in ortus,  626
iamque cadente die, veritus se credere nocti,  627
constitit Hesperio, regnis Atlantis, in orbe  628
exiguamque petit requiem, dum Lucifer ignes  629
evocet Aurorae, currus Aurora diurnos.  630
hic hominum cunctos ingenti corpore praestans  631
Iapetionides Atlas fuit: ultima tellus  632
rege sub hoc et pontus erat, qui Solis anhelis  633
aequora subdit equis et fessos excipit axes.  634
mille greges illi totidemque armenta per herbas  635
errabant, et humum vicinia nulla premebat;  636
arboreae frondes auro radiante nitentes  637
ex auro ramos, ex auro poma tegebant.  638
'hospes' ait Perseus illi, 'seu gloria tangit  639
te generis magni, generis mihi Iuppiter auctor;  640
sive es mirator rerum, mirabere nostras;  641
hospitium requiemque peto.' memor ille vetustae  642
sortis erat; Themis hanc dederat Parnasia sortem:  643
'tempus, Atlas, veniet, tua quo spoliabitur auro  644
arbor, et hunc praedae titulum Iove natus habebit.'  645
id metuens solidis pomaria clauserat Atlas  646
moenibus et vasto dederat servanda draconi  647
arcebatque suis externos finibus omnes.  648
huic quoque 'vade procul, ne longe gloria rerum,  649
quam mentiris' ait, 'longe tibi Iuppiter absit!'  650
vimque minis addit manibusque expellere temptat  651
cunctantem et placidis miscentem fortia dictis.  652
viribus inferior (quis enim par esset Atlantis  653
viribus?) 'at, quoniam parvi tibi gratia nostra est,  654
accipe munus!' ait laevaque a parte Medusae  655
ipse retro versus squalentia protulit ora.  656
quantus erat, mons factus Atlas: nam barba comaeque  657
in silvas abeunt, iuga sunt umerique manusque,  658
quod caput ante fuit, summo est in monte cacumen,  659
ossa lapis fiunt; tum partes altus in omnes  660
crevit in inmensum (sic, di, statuistis) et omne  661
cum tot sideribus caelum requievit in illo.  662

Clauserat Hippotades Aetnaeo carcere ventos,  663
admonitorque operum caelo clarissimus alto  664
Lucifer ortus erat: pennis ligat ille resumptis  665
parte ab utraque pedes teloque accingitur unco  666
et liquidum motis talaribus aera findit.  667
gentibus innumeris circumque infraque relictis  668
Aethiopum populos Cepheaque conspicit arva.  669
illic inmeritam maternae pendere linguae  670
Andromedan poenas iniustus iusserat Ammon;  671
quam simul ad duras religatam bracchia cautes  672
vidit Abantiades, nisi quod levis aura capillos  673
moverat et tepido manabant lumina fletu,  674
marmoreum ratus esset opus; trahit inscius ignes  675
et stupet et visae correptus imagine formae  676
paene suas quatere est oblitus in aere pennas.  677
ut stetit, 'o' dixit 'non istis digna catenis,  678
sed quibus inter se cupidi iunguntur amantes,  679
pande requirenti nomen terraeque tuumque,  680
et cur vincla geras.' primo silet illa nec audet  681
adpellare virum virgo, manibusque modestos  682
celasset vultus, si non religata fuisset;  683
lumina, quod potuit, lacrimis inplevit obortis.  684
saepius instanti, sua ne delicta fateri  685
nolle videretur, nomen terraeque suumque,  686
quantaque maternae fuerit fiducia formae,  687
indicat, et nondum memoratis omnibus unda  688
insonuit, veniensque inmenso belua ponto  689
inminet et latum sub pectore possidet aequor.  690
conclamat virgo: genitor lugubris et una  691
mater adest, ambo miseri, sed iustius illa,  692
nec secum auxilium, sed dignos tempore fletus  693
plangoremque ferunt vinctoque in corpore adhaerent,  694
cum sic hospes ait 'lacrimarum longa manere  695
tempora vos poterunt, ad opem brevis hora ferendam est.  696
hanc ego si peterem Perseus Iove natus et illa,  697
quam clausam inplevit fecundo Iuppiter auro,  698
Gorgonis anguicomae Perseus superator et alis  699
aerias ausus iactatis ire per auras,  700
praeferrer cunctis certe gener; addere tantis  701
dotibus et meritum, faveant modo numina, tempto:  702
ut mea sit servata mea virtute, paciscor.'  703
accipiunt legem (quis enim dubitaret?) et orant  704
promittuntque super regnum dotale parentes.  705

Ecce, velut navis praefixo concita rostro  706
sulcat aquas iuvenum sudantibus acta lacertis,  707
sic fera dimotis inpulsu pectoris undis;  708
tantum aberat scopulis, quantum Balearica torto  709
funda potest plumbo medii transmittere caeli,  710
cum subito iuvenis pedibus tellure repulsa  711
arduus in nubes abiit: ut in aequore summo  712
umbra viri visa est, visam fera saevit in umbram,  713
utque Iovis praepes, vacuo cum vidit in arvo  714
praebentem Phoebo liventia terga draconem,  715
occupat aversum, neu saeva retorqueat ora,  716
squamigeris avidos figit cervicibus ungues,  717
sic celeri missus praeceps per inane volatu  718
terga ferae pressit dextroque frementis in armo  719
Inachides ferrum curvo tenus abdidit hamo.  720
vulnere laesa gravi modo se sublimis in auras  721
attollit, modo subdit aquis, modo more ferocis  722
versat apri, quem turba canum circumsona terret.  723
ille avidos morsus velocibus effugit alis  724
quaque patet, nunc terga cavis super obsita conchis,  725
nunc laterum costas, nunc qua tenuissima cauda  726
desinit in piscem, falcato verberat ense;  727
belua puniceo mixtos cum sanguine fluctus  728
ore vomit: maduere graves adspergine pennae.  729
nec bibulis ultra Perseus talaribus ausus  730
credere conspexit scopulum, qui vertice summo  731
stantibus exstat aquis, operitur ab aequore moto.  732
nixus eo rupisque tenens iuga prima sinistra  733
ter quater exegit repetita per ilia ferrum.  734
litora cum plausu clamor superasque deorum  735
inplevere domos: gaudent generumque salutant  736
auxiliumque domus servatoremque fatentur  737
Cassiope Cepheusque pater; resoluta catenis  738
incedit virgo, pretiumque et causa laboris.  739
ipse manus hausta victrices abluit unda,  740
anguiferumque caput dura ne laedat harena,  741
mollit humum foliis natasque sub aequore virgas  742
sternit et inponit Phorcynidos ora Medusae.  743
virga recens bibulaque etiamnum viva medulla  744
vim rapuit monstri tactuque induruit huius  745
percepitque novum ramis et fronde rigorem.  746
at pelagi nymphae factum mirabile temptant  747
pluribus in virgis et idem contingere gaudent  748
seminaque ex illis iterant iactata per undas:  749
nunc quoque curaliis eadem natura remansit,  750
duritiam tacto capiant ut ab aere quodque  751
vimen in aequore erat, fiat super aequora saxum.  752

Dis tribus ille focos totidem de caespite ponit,  753
laevum Mercurio, dextrum tibi, bellica virgo,  754
ara Iovis media est; mactatur vacca Minervae,  755
alipedi vitulus, taurus tibi, summe deorum.  756
protinus Andromedan et tanti praemia facti  757
indotata rapit; taedas Hymenaeus Amorque  758
praecutiunt; largis satiantur odoribus ignes,  759
sertaque dependent tectis et ubique lyraeque  760
tibiaque et cantus, animi felicia laeti  761
argumenta, sonant; reseratis aurea valvis  762
atria tota patent, pulchroque instructa paratu  763
Cepheni proceres ineunt convivia regis.  764

Postquam epulis functi generosi munere Bacchi  765
diffudere animos, cultusque genusque locorum  766
quaerit Lyncides moresque animumque virorum;  767
qui simul edocuit, 'nunc, o fortissime,' dixit  768
'fare, precor, Perseu, quanta virtute quibusque  769
artibus abstuleris crinita draconibus ora!'  770
narrat Agenorides gelido sub Atlante iacentem  771
esse locum solidae tutum munimine molis;  772
cuius in introitu geminas habitasse sorores  773
Phorcidas unius partitas luminis usum;  774
id se sollerti furtim, dum traditur, astu  775
supposita cepisse manu perque abdita longe  776
deviaque et silvis horrentia saxa fragosis  777
Gorgoneas tetigisse domos passimque per agros  778
perque vias vidisse hominum simulacra ferarumque  779
in silicem ex ipsis visa conversa Medusa.  780
se tamen horrendae clipei, quem laeva gerebat,  781
aere repercusso formam adspexisse Medusae,  782
dumque gravis somnus colubrasque ipsamque tenebat,  783
eripuisse caput collo; pennisque fugacem  784
Pegason et fratrem matris de sanguine natos.  785

Addidit et longi non falsa pericula cursus,  786
quae freta, quas terras sub se vidisset ab alto  787
et quae iactatis tetigisset sidera pennis;  788
ante exspectatum tacuit tamen. excipit unus  789
ex numero procerum quaerens, cur sola sororum  790
gesserit alternis inmixtos crinibus angues.  791
hospes ait: 'quoniam scitaris digna relatu,  792
accipe quaesiti causam. clarissima forma  793
multorumque fuit spes invidiosa procorum  794
illa, nec in tota conspectior ulla capillis  795
pars fuit: inveni, qui se vidisse referret.  796
hanc pelagi rector templo vitiasse Minervae  797
dicitur: aversa est et castos aegide vultus  798
nata Iovis texit, neve hoc inpune fuisset,  799
Gorgoneum crinem turpes mutavit in hydros.  800
nunc quoque, ut attonitos formidine terreat hostes,  801
pectore in adverso, quos fecit, sustinet angues.'  802

 Liber III Liber V