Logica ingredientibus/3

LIBER 3

saeculo XII

LIBER 2	LIBER 7

- LIBER 3

- . . .

- LI 3.01

- LI 3.02

- LI 3.03

- LI 3.04

- LI 3.05

- LI 3.06

- LI 3.07

- LI 3.08

- LI 3.09

- LI 3.10

- LI 3.11

- LI 3.12

- LI 3.13

- LI 3.14

3

LI 3.00

INCIPIUNT GLOSSAE MAGISTRI PETRI ABAELARDI SUPER LIBRUM PERIHERMENEIAS

[1] Monstrat titulus huius operis, quae sit materia auctoris. Inscribitur enim liber peri hermenias, hoc est tractatus de interpretatione. [2] Interpretationis uocabulum duobus modis accipitur. Modo enim pro definitione tantum nominis ponitur, modo pro omni uoce significatiua ad placitum per se, siue illa uox sit dictio, ut nomen et uerbum, siue oratio. Et in hac quidem posteriori significatione in inscriptione tituli accipitur. Quippe huius auctoris materia est partim dictiones, scilicet nomen et uerbum, partim orationes. Unde a communi nomine tam dictionum quam orationum intitulauit librum dicens "De interpretatione", hoc est de uoce significatiua ad placitum per se. Ad placitum dicimus ad differentiam naturaliter significantium. Per se uero apponimus ad differentiam coniunctionum et praepositionum, quae consignificare tantum habent et non per se significare. Sed hoc postmodum conuenientius et diligentius ostendemus.

[3] Cum Aristoteles a generali nomine, quod est interpretatio, materiam assignet, ipse tamen tantum de interpretatione enuntiatiua simplici et de eius elementis intendit, hoc est de propositione categorica et de primis id est principalibus partibus eius, nomine scilicet et uerbo, quae per se prolatae significationem habent et per se iunctae huiusmodi propositionem reddere sufficiunt. De nomine quidem et uerbo gratia ipsius propositionis agit, quae ex his constat.

[4] Primo itaque loco quantum ad intentionem de propositione categorica agitur, secundo de partibus eius, scilicet nomine et uerbo secundum hoc quod intellectus designant. Nomina enim et uerba duplicem significationem habent, unam quidem de rebus, alteram de intellectibus. Res enim significant constituendo intellectus ad eas pertinentes, hoc est naturam aliquam earum uel proprietatem attendentes.

[5] Intellectus quoque designare dicuntur, siue is sit intellectus proferentis uocem siue audientis eam. Nam intellectum proferentis in eo significare uox dicitur, quod ipsum auditori manifestat, dum consimilem in auditore generat. Unde Priscianus articulatam, id est significatiuam, uocem esse dicit, quae coartatur cum sensu proferentis, id est quam ipse proferens intendit proferre ad manifestandum intellectum suum. In quo quidem uocem articulatam, id est significatiuam, eum accipere dicunt quantum ad intellectum proferentis quem manifestat, non ad intellectum auditoris, quem generat. Secundum quam acceptionem nec latratus canis nec ullam uocem bestiarum significatiuam possumus appellare, si uidelicet ad intentionem proferentis respiciamus, cum scilicet irrationalia nulla ex intentione uocem proferant. At uero Aristoteles, qui ad intellectum, qui in auditore constituitur, respicit -- unde in Verbo dicet:

    Constituit enim qui dicit, intellectum, et qui audit, quiescit

-- in significatiuo uoces quoque irrationalium includit, quia ipsae quoque intellectum auditori manifestant. Nec est inconueniens, si iste largius, ille strictius hoc nomen significatiuum accipit. Sed nec nominis est diuersa acceptio, cum Priscianus hoc nomine significatiuo non utatur sed articulato, quod est species significatiui. Unde significatiuum tantum iuxta Aristotelem accipimus quantum ad intellectum audientis, non proferentis.

[6] Cum autem nomina et uerba tam res quam intellectus significent, sicut diximus, recte hic de eis agitur non secundum significationem rerum sed intellectuum, ubi uidelicet de eis intenditur propter constitutionem propositionis. Quod tribus de causis factum esse uidetur. [7] Nam quia partes orationis distinguere debebat, quas tractabat propter constitutionem orationis enuntiatiuae simplicis, nomen scilicet et uerbum, recte de significatione intellectuum intendit. Quippe haec distinctio partium orationis fieri non potest secundum diuersitatem rerum sed intellectuum. Res enim eaedem a nomine et a uerbo significantur, ut currit et cursus eandem rem significant. Sed diuersus modus concipiendi uariat intellectum, quia hic in essentia cursus ostenditur, ibi in adiacentia, hic cum discretione temporis, ibi sine discretione temporis. Unde merito hic de nomine et uerbo secundum significationem intellectuum agitur, ubi scilicet ea distinctio partium orationis fit, quae magis ad diuersitatem intellectuum quam rerum attinet.

[8] Praeterea cum de nomine et uerbo gratia constitutionis orationum intenderet, et maxime significationem intellectuum, non rerum attendere debuit, quia haec sola significatio ad constitutionem pertinet. Quippe sicut propositio materialiter constat ex nomine et uerbo, ita intellectus illius materialiter iungitur ex intellectibus partium. Res autem propositionis, cum nullam habeat propositio rem subiectam, ex rebus uocabulorum non consistit. [9] Denique haec significatio, quae est de intellectibus, ex hoc quoque ad constitutionem orationis maxime attinere monstratur, quod ex ea semper ad constitutionem orationis dictiones sufficiunt. Sed non ita ex rerum significatione. Rerum quippe significatio transitoria est, intellectuum uero permanens. Destructis enim rebus subiectis, si quis hoc nomen proferat rosa uel lilium, licet rerum, quas nominabant, significationem iam non teneant, significatio intellectuum non euacuatur, quia siue res sint, siue non sint, intellectus semper constituunt. Unde semper propositionem reddere possunt et semper quantum ad conceptionem animi, non quantum ad nominationem rerum significatiua dici possunt. [10] Unde bene Aristoteles, ubi de nomine et uerbo agit propter constitutionem orationis, eam maxime significationem attendit in his, ex qua orationem maxime constituere ualent.

[11] Ex quo aperte intentio huius operis ab intentione Praedicamentorum distare ostenditur, cum ibi quoque de partibus orationis, id est de simplicibus sermonibus agatur secundum significationem rerum, hic secundum significationem intellectuum, <quae> principalior est illa secundum causam inuentionis uocis, quae ad nil aliud facta est nisi propter intellectum constituendum. Nil quippe uoces in substantia rerum faciunt sed tantum de eis intellectum excitant. [Secundum] officium itaque earum, ad quod institutae sunt, significare est, hoc est intellectum constituere. Unde bene -- secundum causam inuentionis et officii uocum -- intellectuum principalis est earum significatio, <rei> uero secundaria, quippe et haec quae de re est, non semper permanet, sicut illa de intellectu, ut supra meminimus. [12] Cum autem hic secundum significationem intellectuum tantum de uocibus intendat, recte eas interpretationes nominat, quia interpretari uocem non est eius rem assignare sed intellectum aperire. Ibi uero quia de uocibus secundum significationem rerum tractat, merito secundum decem rerum naturas uoces incomplexas diuidit dicens:

    Singulum aut significat substantiam aut quantitatem... etc.

Hic uero satis est eas diuidere in nomina et uerba, quibus simplicibus siue coniunctis quislibet intellectus exprimi potest.

Haec insuper diuisio in nomine et uerbo iuxta diuersitatem intellectuum magis fieri potest quam rerum, ut supra quoque docuimus.

[13] Utilitas uero huius operis multifaria est. Ut enim Herminus perhibet, cum docet Aristoteles uoces esse notas intellectuum, propositi operis utilitatem inculcat. Nam cum naturaliter unusquisque perceptibilis sit intellectuum, utile fuit cognoscere, quibus instrumentis ipse posset uel suos intellectus manifestare uel alienos concipere. Quod Aristoteles aperte insinuat, ubi in hoc opere uoces intellectuum notas esse demonstrat. Est itaque utilitas totius operis quasi generalis et communis docere nos [in hoc opere] per uoces intellectus generare posse uel concipere.

[14] Plures etiam aliae sunt utilitates quae per singula distinguuntur, cum scilicet docemur, quid sit nomen et uerbum, quid oratio, quid enuntiatio uel affirmatio uel negatio, quae una quae multiplex uel composita uel simplex, quid sit contradictio, quid non, et caetera quae de naturis propositionum categoricarum diligenter exsequitur.

[15] Videtur autem haec scientia propositionum pars constitutiua utriusque partis logicae, tam scilicet scientiae inueniendi quam iudicandi. Nam et secundum naturam totarum propositionum argumenta possumus inuenire et secundum eandem naturam inuenta confirmare. Quippe et natura propositionum contrariarum et contradictoriarum, quas aperit, et insuper aequipollentiae propositionum secundum uariationem finiti et infiniti et proprietates modalium propositionum copiam argumentandi praestant, eaedem etiam ad resolutionem iuuant, siue illa sit per conuersionem propositionum siue per impossibile. Unde haec scientia propositionum tam scientiae inueniendi quam iudicandi pars esse potest.

[16] Modus uero tractandi huiusmodi est, quod assignata communione uocum de quibus agit secundum significationem intellectuum de qua intendit, et insuper eisdem uocibus uariatis secundum diuersitatem intellectuum significatorum, quod uidelicet aliae uerae uel falsae, aliae non, prius nomen et uerbum definit et tractat, postea orationem, enuntiationem, affirmationem et negationem, ac demum distinctis simplicibus propositionibus a compositis, id est categoricis ab hypotheticis, diligenter aperit naturas simplicium propositionum, de quibus intendit, quas enumerare longum est.

[17] His praelibatis litteram insistamus, quae quidem nimia breuitate constricta et subtilitate sententiarum abundans inter omnia Aristotelis scripta excellentissimum opus efficit. Unde Boethius quoque:

    Quamquam (inquit) multa sint Aristotelis quae subtilissima
    philosophiae arte celata sunt, hic tamen ante omnia liber nimis
    et acumine sententiarum et uerborum breuitate constrictus
    est. Quocirca plus hic quam in Decem Praedicamentorum expositione
    sudabitur.

Quia itaque teste Boethio nimia subtilitas nimia breuitate constricta est, diligentem nimium expositorem exigit, qui nec breuitate lectorem nec prolixitate confundat. Unde nos de commentariis Boethii necessaria tantum ad exponendum mutuantes, si qua ex nobis addere possumus, breuiter et dilucide ponamus.

LI 3.01

    PRIMUM OPORTET CONSTITUERE QUID SIT NOMEN ET QUID VERBUM, POSTEA
    QUID SIT NEGATIO ET AFFIRMATIO ET ENUNTIATIO ET ORATIO.

[1] Quasi prooemium breuiloquus ponit breuissimum, in quo quidem, de quibus in tota serie tractaturus sit, summatim tangit eorum definitiones promittens, quarum quidem promissio maxime attentum lectorem reddit. Simul enim docilem facit et attentum ubi docet quid facturus sit, id est definiturus illa, et etiam dum definitionem promittit. Nil enim est quod ad demonstrationem alicuius tantum proficiat quantum definitio, quae explicite et integre ignoti nominis significationem aperit. [2] Sic lege: PRIMUM OPORTET CONSTITUERE, id est ponere in notitia lectoris, QUID SIT NOMEN ET QUID VERBUM, hoc est declarare per definitionem proprietates nominis et uerbi, POSTEA QUID NEGATIO etc. [3] Et attende illud QUID non esse positum ad demonstrationem substantiae sed proprietatis. Sicut enim haec nomina nomen et uerbum sumpta sunt a quibusdam proprietatibus, non substantialia, ita nec eorum definitiones secundum substantiam factae sunt sed secundum quasdam proprietates accidentales. Unde tale est, quod ait: QUID SIT NOMEN, ac si diceret: 'cuius proprietatis sit'.

[4] Quaeritur cur Aristoteles duas tantum orationis partes, nomen scilicet et uerbum, se definire promittat, cum plures partes orationis esse uideantur? [5] Ad quod respondetur quod hae duae ad constituendam simplicem propositionem, de qua intendit, sufficiunt. [6] Praeterea ipse nomen et uerbum secundum dialecticos large accipiens omnes dictiones in eis includit, quae proprie partes orationis dici possunt quaecumque scilicet non solum habent consignificare aliis, uerum etiam per se significare. Nam coniunctiones uel praepositiones nec significare proprie dicuntur nec partes orationis sed quaedam supplementa orationis a dialecticis appellantur nec interpretationis nomine continentur.

[7] Illud quoque quaeritur, cum nomen et uerbum eo ordine ponat, quo exsecuturus est definiendo, cur in caeteris penitus aduersum ordinem <seruet>. Prius enim orationem definiet, deinde enuntiationem, postea affirmationem, tandem negationem, cum hic e conuerso ponat ea. [8] Sed uidetur ab Aristotele hoc prouide et artificiose factum. Quae enim priora sunt cognitione, etiam priora sunt dispositione. Nomen quippe et uerbum prius oportet cognosci quam orationes, quae ex eis constitutionem et significationem contrahunt. Sicut ergo nomen et uerbum priora sunt natura, ita etiam cognitione, atque ideo recte nomen et uerbum caeteris hic praeponit, sicut exsecuturus est in tractatu.

[9] Quod uero species generibus hic praeponit, ideo factum puto, quia unaquaeque uox quae secundum significationem nominatorum alicuius species est, id est inferius, tanto certior est in nominatione rerum quanto pauciora nominat. Unde Aristoteles quidem unamquamque speciem substantiae magis substantiam appellat quam genus. [10] Negationem uero affirmationi ideo praeponi astruit Boethius, quod naturaliter quantum ad ueritatem sensuum negatio prior est affirmatione in omnibus his rebus in quibus quandoque affirmationem ueram contingit esse, quandoque negationem, hoc est circa res commutabiles, ut sunt creaturae. Prius quippe contingit Socratem non esse quam esse uel non uidere quam uidere. Si quis autem requirat causam conuersi ordinis quem habet in tractatu, in sequentibus exponemus, cum ad tractatum uentum fuerit.

    SUNT ERGO EA QUAE SUNT IN VOCE EARUM QUAE SUNT IN ANIMA
    PASSIONUM NOTAE.

[11] Postquam praelibauit materiam promittendo definitiones propositorum, in quibus singulorum proprietates distinguet, differens adhuc eas ponere, communem omnium proprietatem assignat, ostendens scilicet ea in eo conuenire, quod animi passiones, id est intellectus, designant, secundum quam quidem significationem, quae uidelicet de intellectus est communi nomine, ut dictum est, ea uocat interpretationes.

[12] Huius quidem interpositionis teste Boethio Herminus et Alexander et Porphyrius causas reddiderunt. [13] Herminus namque ideo hanc interpositionem ab Aristotele factam esse dicit, ut utilitatem propositi operis inculcaret. Cum enim dicit uoces esse notas passionum animae, id est intellectuum, id quod ualde necessarium erat, nos scire facit, quod uidelicet per uoces nostros intellectus manifestare possumus et aliorum concipere, ut supra quoque meminimus. [14] Alexander uero ait significantia ex significatis suas contrahere proprietates, sicut et ipse ostendit Aristoteles, qui statim uoces uariabit secundum diuersitatem intellectuum quos significant. Unde bene uoces significare intellectus ostendit, ut ex proprietate significatorum proprietatem insinuet significantium. [15] Porphyrii autem haec est causa: Ait enim dubium constitisse apud antiquos philosophos, quid esset proprie quod a uocibus significaretur. Alii namque putabant res proprie et principaliter a uocibus significari, alii incorporeas quasdam naturas quas Plato meditatus est, alii sensus uel imaginationes.

[16] At uero ut plenius distinguamus proprietatem intellectus quae ad uim orationis pertinet, de ui rationalis animae pauca consideremus.

[17] Sunt autem humanae animae diuersae uires secundum diuersas ipsius potentias. Nam eadem et uegetabilis est et sensibilis et rationalis. [18] Quod autem uegetabilis est, hoc est quod corpus animare potest et incrementum promouere, communem habet cum animabus potentiam plantarum uel bestiarum. [19] In sensu uero cum animabus bestiarum tantum conuenit. Sensus est quaedam uis animae, quae numquam in exercitium ducitur nisi per instrumenta corporea, ut tactus qui communis est omni animalis animae per manum uel per caeteras corporis partes, ut uisus per oculos et caeteri per alias partes corporis quasi per quasdam fenestras. Ubi uero sensus est et si desit ratio, potest imaginatio esse, non intellectus. Quippe intellectus quasi effectus rationis est. [20] Est autem ratio potentia discernendi, id est attendendi et deliberandi apud se aliquid quasi in aliqua natura uel proprietate consistens, ueluti si quis rem aliquam uel in eo quod est res, uel in eo quod est substantia uel corporea uel sensibilis uel colorata penset uel quasi in aliqua natura uel proprietate excogitet ipsam, etsi ipsa non sit, sicut hircoceruus uel dies crastina uel lapis risibilis.

[21] Differt autem intellectus a sensu siue ab imaginatione, quia intellectus irrationalium non est, sicut sunt illa. [22] Praeterea sensus, quem Aristoteles perhibet semper cum sensato <in> animali consistere, quaedam uis est et potentia animae, intellectus uero actio quaedam est. Unde intelligere dicimur, cum aliquid cogitamus. [23] Denique sensus, ut exerceri ualeant, corporis indigent instrumentis et corpora tantum percipiunt siue corporum propria accidentia, ut uisus colorem uel longitudinem, auditus sonum, qui in aere fit, gustus saporem, olfactus foetorem, tactus calorem uel asperum uel durum. Unde Aristoteles in Ad aliquid:

    Sensus (inquit) circa corpus et in corpore sunt

"circa corpus" quidem, quia corpora tantum cum permixtis accidentibus percipiunt; "in corpore" uero sunt, quia corporis instrumentis exercentur. Unde etiam eos corporeos appellamus, non uidelicet, quia corpus per eos quicquam percipere possit sed quia per corporea instrumenta eos exercet et corporalia tantum per eos percipit. [24] Atque in remotis corporibus, in quae agebat ipsa uis, sensuum exercitium tollitur, ueluti absente Roma ipsam uidere non possum, imaginari uero siue intelligere eam possum. Quippe imaginatio siue intellectus corporea instrumenta non exigunt, ut sint, nec tantum sensibilia, uerum insensibilia et incorporalia percipiunt, ut animam uel paternitatem, quia per formas quasdam imaginarias quas sibi animus fingit, prout uult, rerum naturas contemplatur, imaginationem saepe siue intellectum retinens. Ut si quis recedens Roma iam eam propter remotionem uidere non sufficit, instar tamen quoddam ciuitatis in anima retinet, in quo absentem quoque ciuitatem speculatur. Sensus itaque perceptio quae per ipsam rem habetur, non per similitudinem rei, necessario tollitur re sublata, imaginatio uero uel intellectus per quandam rei effigiem, quam animus confingit, sublata quoque re siue penitus destructa retinetur.

[25] Has autem rerum effigies quas sibi pro rebus ipsis animus confingit, ut in istis illas speculetur, Tullius in tertio Rhetoricorum ad Herennium de memoria scribens imagines, formas, notas, simulacra rerum appellat dicens:

    Imagines sunt formae quaedam et notae et simulacra eius rei, quam
    meminisse uolumus, quod est genus equi, leonis, aquilae.

[26] Quidam uero ideas siue exemplares formas ipsas nominant. Quas etiam Plato res incorporeas appellat et diuinae menti ascribit, sicut archetypum mundum formasque exemplares rerum, quas Priscianus in Primo Constructionum dicit intelligibiliter in mente diuina constitisse, antequam in corpora prodirent; quia uidelicet sicut aliquis artifex domum compositurus, priusquam operetur ueram, domum imaginariam quandam in animo concipit, ad instar cuius operetur, ita more humano de prouidentia Dei Plato locutus est ostendens eum non improuide sed consulte et praemeditate hunc mundum composuisse, cuius primum quasi instar quoddam mente concepit, dum uidelicet praesciuit ab aeterno, in effectum qualem operis praescientia sua prodiret, dum secundum hoc quod praescisset operaretur.

[27] Si quis autem quaerat, utrum ipsae imaginariae formae, secundum quas imaginatio siue intellectus habentur, aliquid sint, negamus. Non enim uel substantiae sunt uel formae a substantiis sustentatae. Cum enim uisa aliqua turre eius absentis uel penitus destructae recordor, illud immensum et longum et quadratum instar quod confingit animus et quasi ante oculos mentis constituitur, nec substantia est nec forma.

[28] Sunt tamen qui uelint ipsam animam illud esse, quod ita se transformare potest, ut singularum rerum similitudines exprimat et in se ipsa possit singula speculari in similitudinem quorum se transformat. [29] Sed cum anima omnino indiuisibilis sit, quomodo longitudinem uel latitudinem uel quantitatem totius corporis in se praesentare potest, cum ipsa in longitudinem uel latitudinem se non possit porrigere uel in formam totius mundi, cum ipsum cogitat? [30] Praeterea ipsa quoque saepe eodem tempore diuersa cogitat, ad quorum similitudinem non potest se habere, ut si fixum et mobile simul attendat uel compositum et simplex simul excogitet. Unde eam oportet simul et in modum fixi et in modum mobilis consistere, ut scilicet et motum habeat ex quo mobile praesentet, et contrarium, alioquin non erit transformatio animae, si in uno statu semper consistat. [31] Unde nullo modo illud instar animam esse concedimus nec aliquam substantiam, nec aliquam formam animae. [32] Sed fortasse dicetur illud instar ipse intellectus esse iuxta illud Aristotelis:

    Et quorum hae similitudines, res etiam eaedem.

[33] Sed nec id recipimus. Quippe intellectus qui forma est animae indiuisibilis, subiectum suum non potest excedere, ut sese ad quantitatem omnium rerum possit accommodare uel in omnes formas transfigurare, sicut nec anima.

[34] Unde nil penitus esse concedimus huiusmodi imagines uel simulacra rerum, quas sibi animus fingit, ut in eis res absentes contemplari queat. Nam dum res praesens est, quae attractatur sensu, imagine non egemus sed ipsa res et sensu simul et cogitatione percipitur nulla intercedente imagine. Quippe similitudo nonnisi pro re concepta erat. Ubi uero res tenetur, non est opus similitudine. [35] Has autem similitudines siue imagines rerum, quae figmenta quaedam sunt animae et non existentiae uerae, sicut sunt castella illa phantastica uel ciuitates quas somniamus, incorporeas naturas, id est insensibiles similitudines, Plato nominat. Naturam quippe Boethius dicit similitudinem nascentium rerum. Sunt autem similitudines in quibus aliquid figurantes intelligimus, quaedam sensibiles, quae uidelicet sensu quoque percipiuntur, sicut statua Achillis, quaedam insensibiles, sicut ista rerum simulacra, quae finguntur et cogitationi tantum, non etiam sensui subiacent. Unde incorporeas eas, id est non tractabiles corporeis sensibus, Plato nominat.

[36] Quas quidam uolebant a uocibus nominari uel designari et in primo loco, quod Aristoteles omnino reprobat. Non enim propter similitudines rerum uel propter intellectus similitudinem uoces repertae sunt sed magis propter ipsas res et earum intellectus, ut uidelicet de rerum naturis doctrinas facerent, non de huiusmodi figmentis, et intellectus de rebus constituerent, non de figmentis sed tamen per figmenta quando pro rebus absentibus ipsa constituimus quasi quaedam intersigna rerum. Unde potius uoces per ea, quibus quasi intersignis utimur, intellectus de rebus, non de ipsis, constituunt, cum uidelicet uoces animum audientis ad similitudinem rei applicant, ut in ea non ipsam, sed rem pro qua ponitur, attendat. [37] Veluti si quis cernens statuam Achillis ea non pro se sed pro Achille utatur, in ea non ipsam sed Achillem <attendit>, utens ea scilicet tanquam similitudine, non tanquam re, ut scilicet non se intellectui praesentet sed Achillem figuret et, dum eam sensus percipit, ad Achilleam rem dirigat intellectum. Si uero eandem statuam tanquam rem ponerem, in ea aliud non attenderem; et tunc sensus et intellectus eiusdem essent. [38] Quod etiam in ficta imagine contingere potest, ut uidelicet aliquando pro imagine utar, aliquando pro re. Cum autem ea pro imagine utor, aliud in ipsa attendo, cuius est intellectus. Cum uero nil in ipsa attendo nisi ipsam, eius est intellectus, qui nomine ipsius imaginis, non nomine rei exprimendus est, ac si dicerem:

    hoc simulacrum

uel:

    <haec> imago.

Si uero nomen rei ponam, eius intellectum oportet esse, cuius est nomen etiam, quando pro imagine rei habetur. [39] Hae uero imagines, sicut super Porphyrium diximus, quaedam propriae sunt et pro una certa substantia constitutae, quaedam communes, ad plura scilicet aequaliter se habentes. Nam per 'Socrates' hoc nomen ad propriam applicamus, per 'homo' ad communem omnium hominum et quasi uagam.

[40] Visa autem differentia intellectus ad sensum siue ad res incorporeas, eius differentiam ad imaginationem annotemus. [41] Quae quidem differentia in eo consistit, quod imaginatio est animi confusa conceptio et ex sensualitate bestiis quoque communis. [42] Et cum ipsa sine intellectu haberi possit, intellectus sine ipsa Aristoteles non haberi astruit, ubi uidelicet ipse in libro De Anima differentiam imaginationis ostendit et ad compositos intellectus affirmationis et negationis et ad simplices qui sunt dictionum, quos primos appellat, dicens:

    Est autem imaginatio diuersa affirmatione et negatione.
    Complexio <namque> intellectuum est ueritas et falsitas. Primi
    uero intellectus aliquid discrepabunt ut non sint imaginationes
    sed sine <imaginationibus> non sunt.

[43] Quam etiam sententiam Boethius plenius prosequens et diligentius distinguens intellectum simplicem ab imaginatione, sine qua tamen non est, ait sic:

    Qui intellectus praeter imaginationem fieri non potest. Sensus
    enim atque imaginatio quaedam primae figurae sunt, super quas
    uelut fundamento quodam superueniens intelligentia nitatur. Nam
    sicut pictores solent designare lineatim corpus atque
    substernere, ut coloribus cuiuslibet exprimant uultum, sic sensus
    atque imaginatio naturaliter in animae perceptione
    <substernitur>.  Nam cum res aliqua sub sensu uel sub cogitatione
    cadit, prius eius quaedam imaginatio nascatur necesse est, post
    plenior superueniat intellectus cunctas eius explicans partes
    quae confuse fuerant imaginatione <praesumptae>. Quocirca
    imperfectum quoddam est imaginatio, nomina uero et uerba non
    curta quaedam sed perfecta significant. Quare recta Aristotelis
    sententia est: Quaecumque in uerbis nominibusque uersantur, ea
    neque sensus neque imaginationes sed solam significare
    intellectuum qualitatem.

[44] Ex utriusque itaque uerbis aperte monstratur intellectus humanos sine imaginationibus non haberi. Cum enim ad aliquid intelligendum primum animus se applicat, ipsa applicatio atque inchoatio cogitandi, antequam distinguat naturam aliquam rei uel proprietatem, imaginatio dicitur. Ubi uero attendit naturam aliquam rei uel in eo quod res est uel ens uel substantia uel corpus uel alba uel Socrates, intellectus dicitur, cum quidem de confusione quae imaginationis erat, ad intellectum per rationem ducitur. Per imaginationem itaque rem simpliciter accipimus, cum nondum aliquam eius naturam uel proprietatem attendendo distinguimus, per intellectum uero superuenientem rei naturam aliquam uel proprietatem distinguimus atque attendimus, ut quod imaginatio confuse et quasi infirme capit, superueniens intellectus per rationem <formet> et quasi quodammodo depingat, aliquam scilicet eius naturam uel proprietatem attendens, ut dictum est.

[45] Sed haec perfectius distinguemus, si, ubi re <praesente> tria simul concurrunt, sensus scilicet imaginatio, intellectus, quid uniuscuiusque proprium sit, assignabimus. [46] Aliter autem sensus, aliter imaginatio, aliter intellectus rem eandem et in eodem tempore percipiunt. [47] Sensu quidem rem leuiter attingimus, ut uidentes eam nec tamen ei inhaerentes aliam uel imaginemur uel intelligamus. Unde saepe contingit, ut si quis de aliquo sollicitus illud studiose cogitet, si qua alia exterius uideat uel <quoquomodo> sentiat, nullam ad ea cogitationem <applicet> sed cum aliud sensus exterius capit, aliud intus animus meditatur. [48] Si uero ad id quod sentit, meditationem quoque applicet, ipsa applicatio, dum in re sentita haberi incipit, imaginatio est, quae communis est et bestiis. [49] Si uero postquam in re haeserit <figens> in ea animum postpositis omnibus aliis rebus aliquam eius naturam uel proprietatem ex ratione <deliberet>, intellectus est. Imaginari itaque est <figere> animum in re, intelligere uero est rem ipsam uel aliquam ipsius naturam uel proprietatem attendere.

[50] Si uero non sit res praesens, quam sensus capere possit, facilius distingui possunt imaginatio et intellectus. Tunc enim imaginatio est ea perceptio animi per quam imaginem rei percipimus, nullam adhuc naturam eius uel proprietatem diiudicantes. Cum uero imaginem pro re constitutam eam depingimus, attendendo scilicet rei aliquam naturam uel proprietatem, intellectum habebimus. [51] Per imaginationem ergo imaginem rei tantum capimus, unde fortasse imaginatio dicta est ex imagine quam capit; per intellectum uero ipsam imaginem, ut dictum est, quibusdam naturis uel proprietatibus depingimus, quam per imaginationem cepimus et tenemus, ut imaginatio tantum imaginem teneat, confuse quidem, quasi obstupescens et admirans et nil attendens in ea uel definiens sicut facit intellectus. [52] Sicut ergo una manu lignum tenemus et alia manu ipsum sculpimus et depingimus, ita quod per imaginationem capimus, per intellectum formamus. Unde bene Boethius hominis depingentis similitudinem inducit pro homine imaginante et intelligente. Quippe is qui depingit, in corpore in quo pingit, prius lineamentis quibusdam spatium definit adhuc informe et nudum a coloribus, postea colores substernens formare ac uestire incipit, quod ante ambitu spatii tantum circumscripserat. Sic etiam quod imaginatio prius indiscrete perceperat nec in ulla natura uel proprietate formauerat, intellectus superueniens quodammodo depingit, dum ipsum in aliqua natura uel proprietate attendit. [53] Intellectus itaque sine imaginatione non est, quia ut perfectum sit, imperfectum aliquid oportet esse, quia <quin> dimidia domus fuerit, domus esse non potest.

[54] Assignata autem nunc differentia intellectus ad sensum siue imaginationem facile est ostendere non propter sensus siue imaginationes uoces esse inuentas sed propter intellectus tantum, sicut Aristoteles ait. [55] Si enim propter sensus essent inuentae, ut scilicet per eas non sensus haberemus quos anima habebamus sed in exercitium eos duceremus, profecto omnis uocum significatio ad sentiendum aliquid pertrahere nos deberet. Quod omnino falsum est, cum sint uoces significatiuae insensibilium rerum, ut animae, uirtutis et aliorum. [56] Sed neque propter imaginationem quae communis est bestiis et indiscretae conceptionis, uoces repertae sunt, alioquin nullam doctrinam excitarent, si in nulla natura uel proprietate nos rem attendere facerent. Unde bene ait Boethius nomina et uerba non curta sed quaedam significare perfecta, hoc est non confusa sed secundum aliquid concepta.

[57] Nunc itaque data differentia intellectus ad caetera propter eam causam quam de hac interpositione Porphyrius reddit, litteram insistamus usque illuc "Est autem quemadmodum". Ibi uero naturas intellectuum ab inuicem conuenientius cum ipso Aristotele distribuemus.

[58] Quoniam ergo Aristoteles de uocibus intendebat, ut dictum est, secundum significationem intellectuum, in ea significatione prius unit uoces omnes, de quibus agit dicens eas animi passiones quae intellectus sunt, designare, deinde ipsas quoque uoces per diuersitatem intellectus ab inuicem separat.

[59] Sic continua: Definiendum est nomen et uerbum et oratio et per hoc assignandae sunt differentiae earum inter se. Ergo prius assignemus eorum conuenientiam ad inuicem secundum eorum significationem, de qua intenditur. A causa. [60] Et hoc est: EA quae praemissa sunt, scilicet nomen, uerbum, oratio, etc., QUAE SUNT IN VOCE, id est quae sunt uoces, SUNT NOTAE, id est significatiua, EARUM PASSIONUM QUAE SUNT IN ANIMA, id est intellectuum. Quae ideo passiones dicuntur esse, quia dum aliquid intelligimus, quandam passionem animus habet, dum se ad rem coartat et <afficitur> uel per ipsam rem uel per imaginem eius, ut dictum est.

[61] Et attende quod, cum Boethius dicit passiones animae a uocibus designari, innuit hoc non de sensibus accipi, qui magis corporis dicendi uidentur. Videtur autem nobis expresse proprietates intellectus assignasse, cum ait "passiones animae". Nam sensus uel imaginatio leuiter rem attingere uidentur, dum nil ex ratione deliberant, intellectu uero quodammodo utimur, ut naturam aliquam uel proprietatem discernamus.

[62] Quod autem ait: QUAE SUNT IN VOCE, ad determinationem necessarium fuit in Graeco, quia uidelicet haec omnia nomina: nomen, uerbum, oratio etc. triplicem significationem habent apud Graecos. Significant enim uoces siue etiam scripturam repraesentantem uoces nec non etiam ipsius uocis intellectum. Apud Latinos uero haec determinatio necessaria non esset, quia tantum in designatione uocum his uocibus, id est nominibus, utimur.

[63] Et attende quod diligenter ait: QUAE SUNT IN VOCE, non: quae sunt uoces, ut scilicet has uoces innueret tanquam partes includi sub hoc uocabulo quod est uox, non idem penitus esse cum hoc nomine quod est uox, quia hoc nomen 'uox' non solum has uoces continet quae significant ad placitum, uerum etiam naturales, et insuper nil penitus significantes.

    ET EA QUAE SCRIBUNTUR EORUM QUAE SUNT IN VOCE.

[64] Postquam uoces et intellectus coniunxit, ostendens scilicet hos ab illis significari, ne quis secundum proprietatem significatorum significantia iudicaret uel e conuerso, ut scilicet uoces easdem esse apud gentes diuersarum linguarum existimaret, sicut intellectus eidem sunt, uel intellectus non esse eosdem, sicut nec uoces, hunc errorem aufert dicens uoces non esse easdem apud omnes, sicut nec litteras, a quibus uoces repraesentando significantur sed intellectus eosdem esse sicut res, ex quibus habentur. Inducit itaque conuenienter litteras propter similitudinem uocum et res propter similitudinem intellectuum, et litteras et uoces, quarum est significare, ad inuicem coniungit, in eo scilicet, quod non sunt eaedem et rursus res et intellectus, quorum est significari, unit inter se per contrarium. [65] Sic iunge litteram: Nomina et uerba etc., QUAE SUNT IN VOCE, significant intellectum et non solum habent significare sed etiam significari ab his nominibus et uerbis et caeteris quae scribuntur. Et hoc est: EA, scilicet nomina et uerba et orationes, QUAE SCRIBUNTUR, "sunt notae", id est significatiua, EORUM, scilicet nominum et uerborum et orationum, QUAE SUNT IN VOCE.

    ET QUEMADMODUM NEC LITTERAE SUNT OMNIBUS EAEDEM, SIC NEC EAEDEM
    VOCES.

[66] Ostenso quod uoces significant intellectus et quod rursus ipsae a litteris significantur, demonstrat significationes uocum et litterarum non pertinere ad naturam sed ad positionem hominum, cum uidelicet dicit eas non esse easdem in officio significandi apud gentes diuersarum linguarum. Si enim Graecus uocem Latini audierit uel inscriptionem eius aspexerit, nullum officium significandi apud eum uel uox uel littera habebit; quippe diuersis uocibus ad significandum et diuersis litteris, id est figuris litterarum, diuersae gentes utuntur. Voces ergo et litterae in eo quod uoces sunt et litterae bene eaedem permanere, in officio uocis scilicet et litterae, denegantur; sed [eaedem esse] secundum essentiam suam tanquam res acceptae bene apud omnes eaedem esse, sicut et caeterae res, conceduntur. Sicut enim haec substantia homo, si sit apud gentes alterius linguae, propter linguae diuersitatem essentiam suae substantiae non commutat, sic neque uox aliqua nec littera esse suum uariat, quod natura condidit, sed officium significandi perdit, quod hominum uoluntas instituit. [67] Continuatio. Dictum est uoces significare intellectus. Quos, scilicet intellectus, eosdem apud omnes esse constat. Sed tamen uoces non sunt eaedem, et hoc confirmat per similitudinem litterarum eas significantium, dicens uidelicet, quod QUEMADMODUM LITTERAE in usu significandi non SUNT EAEDEM OMNIBUS, SIC NEC VOCES, quae ab eis significantur.

    QUORUM AUTEM PRIMORUM HAE NOTAE SUNT, EAEDEM OMNIBUS PASSIONES
    ANIMAE SUNT.

[68] Ne forte alicui uideretur, quod quia dixerat uoces quae intellectus significant non esse easdem omnibus, similiter contingeret intellectus non esse eosdem, dicit intellectus eosdem omnibus permanere et hoc per suprapositam rerum similitudinem ostendit, quia uidelicet quemadmodum res de quibus habentur intellectus, eaedem sunt, ita etiam intellectus. [69] Sic iunge: Voces quae intellectus significant, non sunt eaedem sed PASSIONES ANIMAE, hoc est intellectus, SUNT <EAEDEM> OMNIBUS. QUORUM PRIMORUM neutraliter dicit pro 'quarum primarum' ac si diceret: 'quarum, scilicet passionum animae, HAE, uidelicet uoces, SUNT NOTAE, id est significatiuae, primarum, id est in primo loco significatarum'; pro eo uidelicet quod cum a uocibus tam res quam intellectus designentur, principaliter intellectus, secundario res significantur secundum causam inuentionis uocum, quae scilicet propter intellectus tantum facta est, ut supra docuimus.

[70] Et attende quod ubi intellectus principaliter a uocibus significari dicit respectu scilicet rerum, aperte monstrat intellectus et res significari, sicut prius uoces et litteras significare, ut maiorem inter bina conuenientiam ostendat.

[71] Intellectus autem eosdem apud omnes in eo perhibet esse, quod per linguae diuersitatem non est animi diuersa conceptio. Si enim Graecus et Latinus simul equum uiderint, nequaquam iste hominem esse, ille uero equum esse existimabit sed uterque secundum naturam equi, eundem, hoc est <consimilem> de substantia equi habebit intellectum, sed cum uterque rem ipsam ostendere suumque intellectum manifestare uoluerit, alia uoce utetur quam alius.

    ET QUORUM HAE SIMILITUDINES SUNT, RES ETIAM EAEDEM.

[72] Per identitatem rerum ostendit a simili uel a causa identitatem intellectuum. Nam quia res eaedem apud omnes permanent nec propter commutationem linguae suam substantiam commutant, intellectus qui ad naturam rei percipiendam applicantur, necesse est eosdem esse.

[73] Hoc enim loco passiones animae pro sanis intellectibus tantum ponit, qui uidelicet cum statu rei concordant, non pro cassis opinionibus. Quippe cassae opiniones quae ad nullam rei naturam applicantur nullam identitatem ex substantia rei habent, quia id quod non est, quoquomodo significant, nil impedit. [74] Praeterea intellectus similitudo rei dici non potest ipsa re non existente; quod enim non est, similitudinem non habet. Unde qui audit 'hircoceruus' hoc nomen et caetera nomina non existentium, conceptionem quidem aliquam in animo sumit sed cum nulla res huiusmodi existat, in rerum natura nullius rei similitudo est quae concipitur. [75] Similiter si quis sedente Socrate eum ut sedentem imaginetur, rei similitudinem in animo tenet; si uero surgat et eadem animi conceptio retineatur, idem poterit esse concipiendi modus et eadem imaginatio, quae prius erat, sed non iam similitudinem Socratis surgentis. Unde cassam oportebit opinionem esse quam hic nullo modo nomine intellectus includit sed sanas tantum, ut dictum est, animi conceptiones. [76] Ipse etiam Boethius super hunc locum per hoc nomen 'intellectus' sanas tantum animi conceptiones accipit, ubi scilicet in Commento opinionem Aspasii refellit. Dicebat enim Aspasius, quomodo fieri potest eosdem esse intellectus apud omnes, cum tam diuersa sententia sit de bono ac iusto, quod unus arbitratur bonum esse, alius intelligit malum esse. Ad quod Boethius respondet eum qui fallitur non intellexisse. In quo plane ostendit cassum intellectum hoc loco non appellari intellectum, cum tamen statim ipse Aristoteles in nomine intellectus largius accepto falsos quoque includat intellectus, quaslibet scilicet animi conceptiones, secundum quas uoces inuentae sunt, tam sanas quam falsas. Unde 'hircoceruus', quod nomen est non existentis, simplicem intellectum habere astruit.

[77] Continuatio. Intellectus sunt eidem apud omnes ET RES EAEDEM sunt. [78] QUORUM, neutraliter, id est quarum rerum, HAE, scilicet passiones animae, SUNT SIMILITUDINES, secundum hoc scilicet quod rerum similitudinem concipiunt, in quam agunt, non tamen semper etiam quando sunt sani intellectus, quia, ut supra docuimus, quando res praesens est, non est opus imagine rei sed rem ipsam in se ipsa speculamur, dum sensui ipsa se praesentat. [79] Sed et ipsam imaginem rei si cogitamus, per se ipsam, non per aliam imaginem accipere uidemur, quia cum ipsa se praesentet intellectui, non est opus pro ea aliam <superfingere>. [80] caeteras uero res insensibiles nonnisi per imagines pro eis constitutas intelligere possumus. Nec etiam ipsos intellectus; cum enim haec propositio:

    Socrates est homo

quendam intellectum compositum et uerum constituat, qui per imagines Socratis et hominis discurrit, si de ipso rursus intellectu cogitare coepero, eius imaginem unam ante animum pono, in <qua> totum intellectum contemplor et simplicem habeo intellectum, qui proprie nomine ipsius intellectus exprimi potest, alioquin per nomen quoque intellectus compositum intellectum haberemus de rebus. [81] Ex quo liquidum est pro aliis rebus imagines constitui nec eas imagines idem esse cum intellectibus, pro quibus quidem imaginibus, quando rei existentis similitudinem exprimunt, hoc loco ipsi intellectus similitudines uocantur, quia in eas diriguntur. [82] Quod aperte Boethius in Commento declarat loquens de passionibus animae, id est intellectibus, hoc modo:

    Sed hae passiones animarum ex rerum similitudine
    procreantur. Videns namque aliquis sphaeram uel <quadratum> uel
    quamlibet aliam rerum figuram, eam <in> animi intelligentia
    quadam ui ac similitudine capit. Nam qui sphaeram uiderit, eius
    similitudinem in animo perpendit et cogitat atque eius in animo
    quandam passus imaginem id cuius imaginem patitur, agnoscit.
    Omnis uero imago rei cuius imago est, similitudinem tenet. Mens
    igitur cum intelligit, rerum similitudinem comprehendit.

Ubi itaque dicit quod "mens, cum intelligit, rerum similitudinem comprehendit", profecto ad sanos intellectus tantum nos mittit, quando scilicet in statu rerum ita est, sicut in exemplari cernitur.

    DICTUM EST AUTEM DE HIS IN HIS QUAE SUNT DICTA DE ANIMA;
    ALTERIUS EST ENIM NEGOTII.

[83] Ne quis de passionibus animae plura hic requireret, inuitat nos ad librum De anima, in quo de his plura dicta sunt, dicens ita: DE HIS, hoc est de passionibus animae, DICTUM EST et diligenter tractatur inter ea QUAE DICTA SUNT DE ANIMA.

[84] Notandum uero quod Andronicus ex hoc loco confirmare nititur hunc librum Peri ermenias non esse Aristotelis. Ait enim eum qui hunc librum composuit, dicere se tractasse de passionibus animae in libro quem de anima composuit. At uero Aristoteles in eo libro quem composuit de anima, de passionibus animae nil dixisse teste Andronico reperitur. [85] Quippe Andronicus in hoc nomine quod est 'passio animae' deceptus erat et cum uideret Aristotelem ibi agere de intellectibus quos ipse Aristoteles hic uocat passiones animae, negabat tamen eum agere de passionibus animae, quia scilicet ignorabat quod intellectus passiones animae dicuntur et quia potius passiones animae existimabat dici affectiones uel commotiones animae ex tristitia uel gaudio, de quibus ibi nil conscriptum reperiebat.

[86] Occurit autem hoc loco quaestio, quare magis intellectus eosdem esse perhibeat apud gentes diuersarum linguarum quam uoces. Quippe sicut intellectus eosdem iudicamus non secundum identitatem suae essentiae sed secundum consimilem modum conceptionis, ita etiam uoces diuersarum linguarum easdem esse contingit secundum eundem significationis modum de eadem re. Eandem namque rem significat 'anthropos' quam significat 'homo' et eodem modo, secundum hoc scilicet quod est animal rationale mortale. Unde quemadmodum intellectus Graeci et Latini eidem dicuntur non essentialiter quidem sed secundum consimilem modum concipiendi, ita etiam uoces eorum easdem esse contingit quantum ad consimilem modum significationis. Quare non [?] bene ad differentiam dicit Aristoteles intellectus eosdem permanere et non uoces, quia sicut intellectus eidem sunt, ita et uoces.

[87] Ad quod quidam respondent reuera non esse id dictum ad differentiam dandam inter uoces et intellectus sed ad naturam intellectuum et uocum ostendendam. Quia uerum est et intellectus hoc modo eosdem esse, et uoces illo modo quo dicit, non esse easdem, licet etiam uoces quodammodo eaedem dici possint sicut et intellectus.

[88] At uero si diligentius inspiciamus, possumus dicere hoc etiam dictum esse ad differentiam. Quod enim ait intellectus et res eosdem permanere apud gentes diuersarum linguarum, ita intellexit negatiue, ac si dicat nullo modo eos uariari ex diuersitate linguarum nec quantum ad essentiam nec quantum ad officium. Non enim intellectus Graeci et Latini propter diuersitatem linguae diuersi sunt essentialiter sed propter diuersitatem fundamentorum, alioquin nunquam homo peritus diuersarum linguarum eundem intellectum essentialiter haberet, si uidelicet diuersitas linguae diuersitatem intellectuum exigeret, nec solum intellectus non est diuersus essentialiter propter diuersitatem linguae sed nec diuersus est in officio concipiendi rem, quia non ideo diuersam rem uel diuerso modo concipit. Nullam itaque identitatem sui amittunt res uel intellectus propter diuersitatem linguae siue scilicet quantum ad essentiam siue quantum ad officium. At uero uoces et litterae secundum linguae diuersitatem et diuersae sunt essentialiter secundum propriam formam soni uel scriptionis et diuersae sunt in officio significandi, hoc est impeditur ex diuersitate linguarum, ne eadem sit forma uocis uel litterae et ne sit idem officium significandi. Quippe linguae diuersitas hic attenditur aeque secundum diuersitatem uocis et secundum diuersitatem scripturae.

[89] Sic ergo intellige: Nec rerum essentia nec intellectuum uel essentia uel modus concipiendi uariatur uel permutatur apud diuersarum linguarum gentes propter diuersitatem linguae sed tam uocum quam litterarum forma uel officium significandi, secundum quod ut litterae uel uoces accipiuntur, permutantur ex diuersitate linguae. Nisi enim subintelligamus 'ex diuersitate linguae' magis diuersos intellectus possumus dicere quam eosdem, quia et diuersi sunt essentialiter et eandem saepe rem diuersi homines diuersis modis sane intelligunt. [90] Potest etiam sic dici: Intellectus et res SUNT EAEDEM APUD OMNES, id est ad naturam pertinent, quod negatiue intellige, ac si diceret: 'non uariantur ex institutione hominum sicut et uoces et litterae quae pro uoluntate hominum factae sunt et impositae'. Unde illa ad naturam, haec ad hominum positionem pertinent, quod hoc loco notare uoluit. [91] Notandum uero quod ex his quattuor quae hic ponuntur, uocibus scilicet, litteris, intellectibus, rebus, separatis litteris quae tantum ad scripturam pertinent in tribus reliquis teste Boethio omnis ordo collocutionis perficitur. Siue enim eorum inter quos sermo est, alter interroget et alter respondeat siue alter doceat et alter discat siue alter continua oratione loquatur et alter audiat, in his tribus semper eorum collocutio uersatur sed tamen interrogans et docens et continua oratione loquens haec tria alio ordine sumunt quam respondens et discens et audiens. Illi enim tres prius rem inspiciunt, deinde naturam eius uel proprietatem attendentes intellectum concipiunt, tandem ad manifestandum intellectum uocem proferunt. Hi itaque de rebus ad intellectum, de intellectibus ad uoces proficisci uidentur. Alii uero tres e conuerso agunt. Prius enim audiunt uocem ex qua concipiunt intellectum, quo, scilicet intellectu, ad rem attendendam perducuntur.

    EST AUTEM, QUEMADMODUM IN ANIMA ALIQUOTIENS QUIDEM
    INTELLECTUS SINE VERO VEL FALSO, ALIQUOTIENS AUTEM CUM IAM
    NECESSE EST HORUM ALTERUM INESSE, SIC ETIAM IN VOCE.

[92] Ostensa communi significatione uocum quae est intellectuum, secundum quam uidelicet de uocibus intendit ac per hoc assignata communi conuenientia omnium interpretationum assignat etiam differentiam earundem uocum secundum diuersitatem intellectuum, dicens scilicet quod quemadmodum intellectuum qui in anima sunt, alii ueri, alii falsi, alii neque ueri neque falsi, ita etiam uoces secundum significationem intellectuum contingit quasdam esse ueras quasdam falsas, quasdam neque ueras neque falsas, et quae prius passiones animae uocauerat, hic apertiori nomine appellat intellectus.

[93] Quorum nunc proprietates et differentias diligenter, sicut promisimus, exsequamur, ostendendo scilicet, quis sit intellectus simplex, quis compositus, et rursus quis unus sit, quis multiplex, uel quis sanus, quis uanus, quis etiam uerus uel falsus, quis coniungens, quis coniunctorum, quis diuidens, quis diuisorum, uel quis abstrahens. [94] Ac primum de simplici et composito tractemus. Est autem simplex intellectus qui nullas habet partes, sicut sunt intellectus singularum dictionum. Nam licet, cum audio hoc nomen 'homo', plura simul attendam, materiam scilicet et formas, pluresque rerum imagines animo comprehendam, scilicet substantiae et qualitatum substantialium, una tamen simplex est actio, quae intellectus dicitur, per quam omnia simul contemplor, substantiam scilicet animalis et differentias eam informantes. Si uero audiam 'animal rationale mortale', quod est oratio, ea quae prius per unam actionem intellectus accipiebam, per plures accipio. Quippe singulae dictiones proprias significationes habent in oratione et ex singulis suum intellectum habeo et, licet hoc nomen 'homo' et definitio eius idem ostendant, nominis tamen intellectus simplex est, definitionis uero compositus. Quippe nomen totaliter et non per partes significat, unde una est actio intellectus ipsius plura simul comprehendens, definitio uero per plures actiones intellectus comprehendit, quae nomen per unam. Nam et plures lapides modo uno intuitu simul comprehendo, modo eosdem singillatim pluribus intuitibus accipio. Sic etiam per nomen auditum plura simul accipio per indiuisibilem intelligentiae actionem, per orationem uero eadem per plures actiones separatim intelligo. Unde semper est simplex intellectus dictionis, orationis uero compositus, etiamsi eadem comprehendant. [95] Et intellectus quidem dictionis coniunctorum uel diuisorum esse potest, nunquam autem coniungens uel diuidens. Qui enim audit 'homo' uel 'non-homo' ut coniuncta uel disiuncta capit. Qui uero audit 'animal rationale mortale' uel '<animal non rationale>', aliquid quod est homo uel aliquid quod non est homo coniungit in oratione uel disiungit. Coniungere enim uel disiungere intellectus non potest nisi compositus, quando uidelicet aliquo prius intellecto aliquid ei coniungimus. Veluti cum audimus hanc orationem 'animal rationale mortale' uel 'animal non rationale', <aliquid quod est homo> uel aliquid quod non est homo, quia per diuersas dictiones diuersa intelligimus, coniungere uel disiungere in oratione possumus. At uero in dictione, quae partes significatiuas non habet sed totam eius significationem simul accipimus, per successionem intellectus aliquid alicui coniungere uel disiungere non possumus sed ut coniuncta iam uel disiuncta simul accipere. Ut cum audio 'homo', materiam et formas tamquam iam coniuncta simul accipio, non etiam coniungo, sicut dum audio 'animal rationale mortale'. Dictionis itaque intellectus coniunctorum uel disiunctorum esse potest, orationis uero coniungens uel disiungens.

[96] Unus autem intellectus tam simplex quam compositus dici potest, sicut unam substantiam dicimus non solum indiuisibilem, uerum etiam plura membra hominis in unam personam coniuncta. Sic etiam unus intellectus dicitur non solum simplex, qui scilicet nullas habet partes, uerum etiam compositus, quando scilicet actio intelligendi per imagines discurrens unam earum coniunctionem uel disiunctionem facit. Sicut enim multiplex intellectus potest esse de eadem re, si eam plures intelligam, ita idem esse poterit de pluribus rebus, si <eas> uel uno intuitu simul comprehendam uel simul ad inuicem coniungam uel disiungam. Aeque ergo unus est intellectus, et qui simplex est et qui compositus, in una coniunctione uel disiunctione rerum consistens. Veluti cum dicitur:

    Socrates est homo (uel: non est homo)

per totam propositionem unam coniunctionem hominis ad Socratem (uel disiunctionem) facio.

[97] Sanus autem est omnis intellectus tam simplex quam compositus, per quem attendimus, uti res se habet. Simplex quidem intellectus sanus est, qui ita attendit coniuncta, uti sunt coniuncta, uel disiuncta, ut sunt disiuncta, ut homo, quamdiu homo subsistit, sanum intellectum generat, destructo uero homine cassam opinionem faceret sicut chimaera uel hircoceruus. Compositus uero intellectus sanus est, ut ille, qui ita res coniungit uel disiungit, uti sunt <coniunctae uel disiunctae>; cassus autem qui aliter. [98] Nam nec omnis intellectus sanus uerus proprie dicitur nec omnis cassus falsus. Verus enim uel falsus esse non potest intellectus nisi sit compositus, ut sunt propositionum intellectus uel fortasse quarundam aliarum orationum etiam imperfectarum. Nam:

    Homo currens

uel:

    Homo non currens

nil intellectu discrepare uidetur ab:

    Homo currit

uel:

    Homo non currit

quia eadem est animi conceptio hic et ibi, in coniunctione scilicet cursus ad hominem uel disiunctione. Unde Priscianus participia quantum ad intellectum uim uerborum habere dicit, ueluti cum dicitur:

    Ego legens proficio

pro 'ego lego et proficio'. Similiter:

    Homo albus

uel:

    Homo non albus

ab:

    Homo est albus

uel:

    Homo non est albus

nil quantum ad intellectum discrepare uidetur, nisi forte in est uerbo temporis significatio attendatur quam non potest albus habere cum nomen sit. At uero si uerbum simpliciter accipiatur secundum copulationem albedinis, non etiam secundum nominationem temporis, unde dicetur in sequentibus "uel simpliciter uel secundum tempus", eundem intellectum habet 'Homo albus' quem habet 'Homo est albus'.

[99] Sed opponitur quod si 'Homo currens' uel 'Homo albus' intellectum uerum uel falsum significant sicut propositio, tota eis definitio propositionis conuenit, quod sit scilicet oratio uerum uel falsum significans unde eas oportet esse propositiones, cum tamen sint imperfectae orationes.

[100] Ad quod respondemus quod in definitione propositionis significare uerum uel falsum non secundum intellectum accipiendum est, sed secundum dicta propositionum, id est enuntiando proponere id quod est in re uel non est in re. Enuntiare autem non possumus nisi affirmando uel negando, nulla autem imperfecta oratio affirmat uel negat atque ideo nil enuntiando proponit. Similiter et cum dicimus:

    Verum est Socratem sedere

oratio subiecta, quae est 'Socratem sedere', eundem intellectum constituit, quem Socrates sedet, nec tamen modum enuntiandi habet affirmando uel negando, ut propositio dici possit. [101] Sed nec a caeteris perfectis orationibus enuntiatio diuersa est intellectu. Cum enim audio:

    O Petre

intelligo me uocari ab illo, sicut si dicerem:

    Ego uocor ab illo

uel cum dico:

    Utinam rex ueniret

idem est intellectus ac si dicerem:

    Volo regem uenire in hanc uillam

et cum dico imperando uel deprecando:

    Adesto Petre!

innuitur quod impero uel deprecor eum adesse. Similiter cum dicitur interrogando:

    Socrates uenit?

ostendo me interrogare quod uenit, et eundem intellectum semper tenet 'Socrates uenit', siue interrogatiue dicatur siue non, sicut in Topicis ostendemus. [102] Simplices quoque dictiones tantundem saepe ostendunt quantum perfectae orationes. Si enim dicam:

    Papae!

uel:

    Heu!

ostendo me admirari uel dolere, sicut si dicerem:

    Admiror

uel:

    Doleo.

Iste tamen simplex est intellectus, qui dictionis est, ille compositus, qui est orationis, et cum orationes <enuntient>, interiectiones uel quaelibet simplices dictiones enuntiando nil proponunt. Unde ex modo proponendi enuntiationes siue propositiones maxime dicuntur.

[103] Quaeritur autem utrum ulla propositio uera falsum intellectum generet. [104] Sed si propositionem ueram dicimus ex intellectu uero, quem habet, sicut Aristoteles hoc loco accipit, uerum est nullam propositionem ueram falsum intellectum generare. [105] Sin autem propositionem ueram dicimus pro eo quod uerum proponit, id est ita dicit sicut in re est, uidetur uera propositio falsum intellectum generare, sicut omnis de futuro uel de praeterito. Cum enim Socrate sedente audio:

    Socrates stetit (uel: stabit)

uerum quidem est, quod dicitur sed falsa uidetur animi conceptio. Coniungo enim stationem Socrati et ut stantem in praeterito uel futuro tempore ipsum praesentialiter attendo, et cum nec ipsa statio sit modo uel tempora illa, quae simul attendo, non concordat cum statu rei ipsa animi conceptio, quam nunc praesentialiter habeo. Quod si quis dicat ideo animi conceptionem non esse cassam, quia sicut nunc considero, ita iam <contigit> uel continget, similiter dici poterit quod defuncto hoc corpore, si ipsum attendam uiuum, non est cassus intellectus, quia scilicet ita, ut attendo, iam contigit uel continget. [106] Et fortasse non est inconueniens, si propositiones quae uerae dicuntur propter dicta, falsos generant intellectus. [107] Illud etiam fortasse conuenientius dicetur intellectum neque uerum neque falsum iudicari secundum conceptionem uel dispositionem imaginum sed secundum attentionem animi, quod uidelicet ita attendit esse uel non esse, uti est uel non est, uel fuisse uel non, uti fuit uel non, uel fore uel non, uti erit uel non. Non enim ad hoc imagines in animo colligo praesentialiter, ut praesentialiter sic esse attendam sed sic antea contigisse uel contingendum esse. Magis enim uis intellectus, qui rationis est, ad discretionem pertinet quam ad conceptionem imaginum, quae est imaginationis. Quibuscumque ergo imaginibus utamur uel quomodo eas disponamus, nil refert ad ueritatem intellectus, dummodo attentio discretionis sana sit; alioquin nunquam memoria de praeteritis uel prouidentia de futuris sanae conceptionis essent. Cum ergo praeteritum uel futurum praesentialiter concipimus sed praesentialiter esse non attendimus, sana est uis conceptionis, quae ad intellectum pertinet, quia quod considerat praesentialiter, non attendit praesentialiter esse sed sic uel fuisse iam uel adhuc futurum esse. [108] Ideo autem non ad conceptionem imaginum sed ad attentionem rerum per imagines ueritas intellectus uel falsitas pertinet, quia imagines tantum pro signis ostendimus, non eas quidem significantes sed in eis res attendentes. Si enim, dum eas coniungimus, in eis ipsas tantum attenderemus, profecto, dum hoc illud esse attendimus, imagines, quae nil sunt, sibi essentialiter copularemus et ita nunquam uerus esset huiusmodi intellectus affirmationis. Sed quia imagines collocantes pro rebus non ipsas sed in ipsis res attendimus, secundum attentionem rerum, non secundum dispositionem imaginum ueritas intellectus tantum consistit. Unde si sana est attentio rationis, qualiscumque sit dispositio imaginum uel forma, sanus est intellectus. [109] Cum enim uim et naturam rerum insensibilium attendimus sicut spirituum uel qualitatum, quas non sentimus, alius aliam fingit imaginem et alius aliam, cum tamen uterque uim naturae recte attendat. Cum enim de rationalitate ego et alius cogitamus eamque in eo attendimus, quod animam potentem discernere faciat, uera est utriusque attentio et eadem, licet diuersas imagines pro eadem qualitate constituamus. Prout enim quisque aliquo signo magis commouetur, ipsum ad uoluntatem suam instituere debet. [110] Et saepe in eadem imagine diuersae attentiones uariant intellectus, ueluti si eam simpliciter ad naturam qualitatis excogitandam instituam uel ad naturam etiam albedinis. Videns enim lignum diuersa de eo per rationem attendo, quia modo ipsum in eo quod lignum est excogito, modo in eo simpliciter quod corpus, modo in eo quod quercus est uel ficus. Similiter eadem imagine ante mentis oculos constituta ipsam et qualitatis et albedinis naturam considero et licet sit eadem imago, plures sunt de ea concipiendi modi, [quod] modo in eo quod qualitas est, modo in eo quoque quod est album. [111] Vis itaque intellectus non in modo significandi imagines consistit, quod et bestiae faciunt per imaginationem sed in discretione attendendi, quod ad rationem solum pertinet, cuius omnino bestiae expertes sunt. Nam cum simia uel canis domino suo quasi cognito occurrit uel supplicat uel blanditur, non ex discretione facit sed ex notitia uel dilectione uel timore uel aliquo motu animae compellente eum ad hoc. Est enim discretio uis deliberandi et attendendi rerum naturas uel proprietates. At uero canis, cum facit id, quod sibi prodest, sic facit, ut quod facit, non diiudicet, et uoluntate ad hoc, non discretione perducitur.

[112] Illud quoque non est praetereundum, cum intellectus orationum ex intellectibus partium constitui materialiter dicamus, utrum nil alius sit intellectus orationis quam intellectus partium, an etiam alias partes quam orationis habeat. [113] Sed si nullas alias habet, profecto intellectus huius consequentiae:

    Si Socrates est margarita, Socrates est lapis

uidetur esse duo falsi intellectus, cum tamen ipse sit uerus, et intellectus huius:

    Si Socrates est homo, Brunellus est asinus

cum sit falsus uidetur esse duo ueri, [114] nisi forte quis dicat 'si' coniunctionem aliquam partem intellectus continere, ut, sicut duae falsae propositiones cum 'si' coniunctione sint una uera propositio uel duae uerae una falsa, ita intellectus earum cum intellectu 'si' coniunctionis unum intellectum uerum uel falsum componant. [115] Sed quid dicemus, cum dicitur:

    Homo rudibilis?

<Numquid enim> 'homo' et 'rudibilis' sanos constituant intellectus et tamen 'homo rudibilis' cassum? Et nil tamen est appositum illis duobus nominibus, quod aliquam partem intellectus compositi teneat. [116] Et fortasse dicetur non esse incongruum, si plures intellectus, quorum singuli non sunt ueri, sint unus uerus uel plures etiam ueri sint unus non uerus, quia quod a partibus singillatim remouetur potest eis simul acceptis conuenire et e conuerso, ut cum simplices intellectus singuli simplices sint et non ueri, coniunctus tamen ex eis compositus est et uerus, sicut intellectus:

    Homo currit.

[117] Volumus insuper in 'homo rudibilis' quandam intellectus partem ex coniunctione constructionis nasci, qua uidelicet, cum et hominem et rudibilitatem attendimus, insuper ea in unam substantiam coniungimus, quae coniunctio cassat intellectum. Tres itaque sunt attentiones, duae ad percipienda <uera> quae ad actiones pertinent, tertia ad coniungenda illa duo in unum, quod adiectiui et substantiui iunctura facit. Ex iunctura itaque totius orationis una est attentio, quae est tertia pars intellectus. [118] Similiter et in:

    Si Socrates est margarita, Socrates est lapis

uis coniunctionis 'si' toti consequentiae confert attentionem quadam parte intellectus, quae scilicet necessario coniungit hoc illi, quae uidelicet attentio est tertia actio et cum actionibus duarum propositionum componit unius intellectus actionem. Et cum per 'si' coniunctio animi habeatur, eam tamen 'si' in se non habet facere sed totum compositum per ipsum, ut postmodum ostendemus, cum de significatione praepositionum et coniunctionum egerimus.

[119] Quaeritur etiam, cum intellectus compositus uerus falsas habet partes sicuti:

    Si Socrates est margarita, Socrates est lapis

utrum, dum ipse in anima est, simul cum eo falsae partes ipsius in eadem sint anima. Quod si est, iam profecto ueritas et falsitas, quae contrariae formae sunt, in eodem erunt indiuisibili. [120] Sed sciendum est quod contrariae formae in eodem possunt esse per sustentationem, non per informationem, ut per auaritiam et castitatem insunt eidem animae bonum et malum tamquam sustentata, non informantia. [121] Praeterea intellectus compositus, quia composita est actio, per successionem inest, et dum una pars inest, altera deest.

[122] Notandum uero quod Boethius intelligentiam eum tantum intellectum hoc loco uocat, qui simpliciter et pure sine omni forma rem capit, ueluti cum simplicem Dei substantiam circumscriptam etiam absque omni similitudine formae attendimus, quae quidem intelligentia solius Dei est et ualde paucorum hominum. Nam quia homines sensibus degunt et per sensus res maxime cognoscunt, uix aliquid attendere sufficiunt, nisi [ut] formatur, sicut sensus offert.

[123] Illud etiam sciendum est quod non est idem intellectus diuidens quod abstrahens. Nam diuidens dicitur qui plura sic attendit, ut alterum ab altero separet, sicut facit intellectus negationis. Abstrahens uero dicitur qui unum sic attendit, quod alterum non accipit. Ille quidem utrumque accipit uel attendit sed ab inuicem diuidit, iste alterum tantum accipit nec ullo modo alterum attendit.

[124] Continuatio. In hoc conueniunt omnes uoces de quibus intenditur, quod intellectus significant sed in hoc differunt quod uariantur per uerum et falsum quemadmodum intellectus. Et hoc est: QUEMADMODUM IN ANIMA ALIQUOTIENS est INTELLECTUS SINE VERO VEL FALSO, hoc est sine ueritate uel falsitate, ALIQUOTIENS CUM IAM NECESSE EST HORUM ALTERUM INESSE, hoc est: determinatum est et certum uel ueritatem inesse ei uel falsitatem, SIC ETIAM contingit IN VOCE, quod scilicet ipsae uoces gratia intellectuum quos significant, quaedam uerae dicuntur, quaedam falsae, quaedam neutrum.

[125] Et attende quod hoc loco nomen intellectus largius sumit, quam superius <acceperat> 'passiones animae', quas secundum naturas rerum easdem dixit esse omnibus. Ibi enim tantum egit de sanis conceptionibus, ut supra determinauimus, hic de cassis etiam et omnino falsis intellectibus commemorat, omnes aequaliter conceptiones humani animi, siue ueras siue non, nomine 'intellectus' includens.

    CIRCA COMPOSITIONEM ENIM ET DIVISIONEM EST FALSITAS ET VERITAS.

[126] Hic distinguit circa quae ueritas et falsitas reperiantur, circa quae non, et tam de intellectibus quam de uocibus hoc legi potest. [127] De intellectibus quidem sic: Vere circa intellectus VERITAS ET FALSITAS consistit, quia circa componentem et circa diuidentem. A partibus. Componens dicitur intellectus affirmationis, hoc est qui ab affirmatione significatur, diuidens uero intellectus negationis. Qui enim intelligit Socratem esse philosophum, intellectu suo philosophiam Socrati componit, id est copulat et coniungit. Qui uero intelligit Socratem non esse philosophum, in intellectu suo philosophiam a Socrate separat et diuidit, et ita intellectus affirmationis componens, intellectus negationis diuidens appellatur. [128] De uocibus quoque sic continuatur et legitur: Vere circa uoces VERITAS ET FALSITAS EST, id est significatio ueri et falsi intellectus, quia circa componentem uocem et diuidentem. Componens uox est affirmatio, quae componentem intellectum significat, diuidens autem uox est negatio, quae diuidentem intellectum designat. [129] Quod autem de uocibus hoc sit intelligendum uidetur sequens littera innuere, ubi uidelicet aperte de uocibus per nomen et uerbum agit ostendens nomen et uerbum neque uerum neque falsum significare, quippe intellectus eorum, quia simplices sunt, non compositi, neque ueri sunt neque falsi neque componentes neque diuidentes.

    NOMINA IGITUR IPSA ET VERBA CONSIMILIA SUNT SINE COMPOSITIONE VEL
    DIVISIONE INTELLECTUI.

[130] Infert a toto sic: quandoquidem omnes interpretationes sequuntur suos intellectus in proprietate ueri et falsi, quod est ibi: "Est autem quemadmodum in anima... etc.", ERGO NOMINA ET VERBA sequuntur suos intellectus, et hoc est: CONSIMILIA SUNT simplici INTELLECTUI, qui neque est componens neque diuidens. In eo scilicet consimilia sunt, quod quemadmodum intellectus eorum neque uerus neque falsus dicitur, ita etiam nomina et uerba neque uera neque falsa dicuntur gratia intellectus. [131] In quo quidem manifeste confundit eos qui uerba certarum personarum, sicut 'lego / legis / legit' et impersonalia, sicut 'curritur' uel 'diescit', uerum intellectum uel falsum designare uolunt, cum potius simplicis uocis simplex sit intellectus atque ideo nec uerus nec falsus.

[132] Attende autem hanc similitudinem intellectuum et uocum, quod uidelicet aliae sunt uerae, aliae falsae, aliae neque uerae neque falsae, assignari secundum nomina, non secundum proprietates. Aliud enim uerum uel falsum significant, quando de intellectibus dicuntur, aliud denotant, quando de uocibus praedicantur. Quippe intellectus uerus uel falsus dicitur ex conceptione rerum, uox uero ex significatione intellectus. Sed tamen uox et intellectus, si proprietatibus distant, uocabulis conueniunt, quia et uox uera dicitur sicut intellectus, licet sub alia significatione. [133] IPSA dicit, id est per se simpliciter prolata.

    UT HOMO VEL <ALBUM>, QUANDO NON ADDITUR ALIQUID.

[134] De nominibus exemplificat tam per substantiale uocabulum, quam per accidentale, tam per simplex, quam per compositum. 'Hircoceruus' enim, quod supponit, compositum est. QUANDO NON ADDITUR, id est quando per se proferuntur, quia cum aliis prolata, hoc est ipsa et alia simul accepta, componentem uel diuidentem intellectum significant.

    NEQUE ENIM ADHUC VERUM AUT FALSUM EST.

[135] Commendatio exemplorum per 'homo' et 'album' de uocibus, quia neque uerae sunt neque falsae, quia uidelicet istae sunt huiusmodi. A causa. Quod dicit ADHUC tale est, ac si diceret: 'per se prolata'.

    HUIUS AUTEM SIGNUM HOC EST.

[136] Ostendit a maiori per compositum nomen, quod magis uidetur significare uerum uel falsum quam simplex nomen, nullum nomen secundum significationem uerum <esse> uel falsum. Et hoc est: HUIUS, quod ego dico, scilicet nomina et uerba quantum ad intellectus suos neque uera esse neque falsa, hoc nomen 'hircoceruus' EST SIGNUM, hoc est ostensio.

    HIRCOCERVUS ENIM SIGNIFICAT ALIQUID, SED QUOD NONDUM VERUM AUT
    FALSUM SIT, SI NON VEL ESSE VEL NON ESSE ADDATUR VEL SIMPLICITER
    VEL SECUNDUM TEMPUS.

[137] Commendatio exempli a causa.

[138] Et attende quod teste Boethio magnam uim habet huius exempli nouitas et exquisita subtilitas. Ad ostendendum enim, quod nomen per se dictum neque uerum significat neque falsum, posuit compositum de quo magis uideretur et insuper tale quod rem non existentem significaret. Unde magis uideretur falsum significare. Praeterea uocem elegit significatiuam, licet non existentis rei, ne si uocem significatione omnino carentem poneret, ipsa non-significatio uideretur auferre significationem ueri uel falsi non-simplicis uocis.

[139] Et nota quod cum dicimus: hircoceruus significat aliquid, si de re significata agimus, tunc aliquod nomen est rei non existentis. Si uero de intellectu dicamus, potest esse nomen existentis; et hoc magis littera uult, cum subditur: SED QUOD NONDUM VERUM VEL FALSUM est, hoc est non talem intellectum qui sit adhuc uerus uel falsus.

[140] SI NON ADDITUR VEL ESSE VEL NON ESSE, id est uox aliqua coniungens intellectus uel disiungens. VEL SIMPLICITER VEL SECUNDUM TEMPUS, hoc est uel quae non designet tempus, ut cum dicitur:

    Hircoceruus <albus (uel>: non albus)

uel quae tempus designet, ut:

    Hircoceruus currens (uel: non)

    Hircoceruus currit (uel: non currit).

[141] Boethius uero ESSE VEL NON ESSE de uerbo tantum accipit, et tripliciter exponit, primum sic: [142] Quod uerba posita in enuntiationibus aliquando simpliciter accipiuntur, sine ulla scilicet discretione temporis, aliquando cum discretione temporis. Cum enim dicimus:

    Deum necesse est esse

uel:

    Deus fuit ante omnia tempora

nullum tempus in uerbis accipimus, quia falsae essent enuntiationes, si scilicet diceremus Deum fuisse temporaliter ante omnia tempora uel si diceremus quod Deus est ex necessitate praesenti tempore existente, alioquin ipsum praesens tempus ex necessitate esse contingeret. Cum itaque esse de Deo praedicamus, non ad discretionem temporis ipso utimur sed potius id secundum proprium et incommutabile esse eius dicimus. Cum uero dicimus Socratem esse uel caeteras creaturas quae sub tempore includimus, secundum tempus, id est secundum significationem temporis uerbum accipimus. Et ita modo secundum tempus accipitur uerbum, modo simpliciter, id est sine significatione temporis. [143] Secundo autem sic exponit: Praesens tempus quod continuat praeteritum et futurum, terminus et confinium temporum dicitur, non tempus hic appellatur. Tunc autem uerbum accipitur simpliciter et quasi sine tempore, quando praesentis temporis est designatiuum, quod scilicet praesens tempus hic, ut dictum est, non uocatur tempus. Tunc uero secundum tempus uerbum ponitur, quando designat praeteritum tempus uel futurum. [144] Tertio uero sic exponit quod uerbum aliquando ponitur simpliciter, id est sine determinatione temporali, ueluti cum dicitur:

    Socrates legit (uel: leget)

aliquando cum determinatione temporali hoc modo:

    Socrates legit nunc (uel: leget cras).

[145] Sed opponitur secundum hoc quod Boethius esse et non esse ad uerba tantum refert affirmatiua uel negatiua, quod falsum est quod Aristoteles dicit 'hircoceruus' non significare uerum uel falsum sine uerbo. Si enim uerum et falsum accipiat in designatione intellectuum, sicut superius, mentitur, cum hoc etiam habeat cum nomine, sicut diximus. Si autem uerum uel falsum accipiat in designatione dictorum propositionum, uerum est nec fortasse est inconueniens, si mutet priorem acceptionem et ita dicatur quod 'hircoceruus' non significat uerum uel falsum, id est non dicit, quod est in re uel quod non est in re, sine uerbo. [146] Poterimus etiam uerum et falsum in designatione intellectuum retentis quodammodo absoluere Boethium, ut uidelicet, cum ait Aristoteles: SI NON ADDATUR ESSE VEL NON ESSE, affirmatiue potius intelligamus quam negatiue, ac si dicat: 'Sed significabit uerum uel falsum intellectum, si addatur ei uel esse uel non esse'. Sed prior nostra expositio plenior est.

LI 3.02

    NOMEN ERGO VOX.

[1] Promisit se definire nomen et uerbum etc., quibus intermissis quaedam interposuit de significatione uocum, secundum quam de uocibus intendit, scilicet de intellectibus. Quibus explicatis ad proposita definienda redit inferens a causa sic: Quandoquidem definiendum est, quid sit nomen etc., ERGO dicamus: NOMEN est VOX etc.

[2] Notandum uero quod nomen et uerbum definit secundum illam significationem, id est acceptionem, largam, in qua dialectici per nomen et uerbum omnes uoces, quas orationis partes proprie uocant, accipiunt, hoc est omnes dictiones quae per se quoque significationem habentes interpretationis uocabulo continentur. [3] Nam et pronomina, ut ait Boethius, nec non aduerbia definitae significationis siue interiectiones, quae naturales non sunt, loco nominis ponenda sunt. Si enim interiectio naturalis sit, cum non sit ad placitum significatiua, nomen esse non potest nec pars orationis proprie dicitur. Aduerbia quoque quaedam, quia definitae significationis non sunt, sicut non, falso, nomina esse non possunt nec partes orationis secundum dialecticos, quemadmodum nec coniunctiones uel praepositiones, quae per se nil designant, quas potius dialectici quaedam colligamenta et supplementa partium orationis appellant quam partes. [4] In uerbo autem participia quoque comprehenduntur, uel quia, ut dicit Boethius, a gerundiuo modo ueniunt, uel quia tempus sicut et uerba consignificant.

[5] Nunc autem singula definitionis uerba considerantes a uoce incipiamus.

[6] VOX praemittitur, quia genus est nominis, id est superius et insuper differentiam a caeteris sonis facit. Est autem uox teste Boethio:

    Aeris per linguam percussio, quae per quasdam gutturis uenas,
    quae arteriae uocantur, ab animali profertur.

Quod autem dixit "percussio aeris" tale est, ac si diceret eam existere per aeris percussionem, et est definitio data per causam sicut illa quam ponit Victorinus:

    Dies est sol lucens super terram

hoc est id quod existit gratia solis lucentis super terram. Et similiter <uox> gratia percussionis aeris, id est sonantis ex percussione per linguam. Nam et tussis licet per easdem arterias procedat, quia tamen nulla impressione linguae formatur, uox non est. Quod autem supponitur: "quae per quasdam" etc., non ad differentiam necessarium est sed ad proprietatem uocis ostendendam supponitur definitioni.

[7] Et nota quod siue exterior aer, qui sonat ex collisione interioris aeris emissi, dicatur uox siue interior, nil refert, quia secundum hoc quod definitionem exposuimus per causam, utrumque uox est per aeris emissi percussionem.

[8] Et attende illud "quae", cum non sit de definitione, siue ad uocem quae subiectum est, siue ad percussionem, id est ad aerem percussum, referri posse, ac si ita dicatur: percussio aeris, id est existens per aeris percussionem, qui, scilicet aer, per quasdam etc. [9] Vel, si uocem in substantiam tantum accipiamus et dicamus esse percussionem aeris per linguam, id est aerem ex percussione linguae sonantem "quae," scilicet percussio, id est aer percussus, "per quasdam" etc., poterit haec etiam definitio quodammodo ad exteriores aeres applicari. Sicut enim omnes homines in Adam fuisse dicimus, quia uidelicet causam sui in eo habuerunt, ita exteriores quoque aeres et lingua percuti et proferri dicimus, quia causam sui soni in percusso et prolato habuerunt.

    SIGNIFICATIVA.

[10] Significare Aristoteles accipit per se intellectum constituere, significatiuum autem dicitur, quidquid habile est per se ad significandum ex institutione aliqua siue ab homine facta siue a natura. Nam latratus natura artifex, id est Deus, ea intentione cani contulit, ut iram eius repraesentaret; et uoluntas hominum nomina et uerba ad significandum instituit nec non etiam res quasdam, ut circulum uini uel signa quibus monachi utuntur. Non enim significare uocum tantum est, uerum etiam rerum. Unde scriptum est:

    Nutu signisque loquuntur.

[11] Per 'significatiuum' separat a nomine uoces non significatiuas, quae scilicet neque ab homine neque a natura institutae sunt ad significandum. Nam licet unaquaeque uox certificare possit suum prolatorem animal esse, sicut latratus canis ipsum esse iratum, non tamen omnes ad hoc institutae sunt ostendendum, sicut latratus est ad significationem irae institutus. Similiter unaquaeque uox, cum se per auditum praesentans se subgerat intellectui, non ideo significatiua dicenda est, quia per nullam institutionem hoc habet, sicut nec aliquis homo se praesentans nobis dum per hoc quod sensui subiacet, de se dat intellectum, sui significatiuus dicitur, quia licet ita sit a natura creatus, ut hoc facere possit, non est ideo creatus, ut hoc faciat. [12] 'Significatiuum' uero magis ad causam quam ad actum significandi pertinet, ut sicut non omnia significatiua actualiter significant, ita non omnia actu significantia <sint> significatiua sed ea sola quae ad significandum sunt instituta. [13] Contingit autem aliquando ipsam uocem quasi sui ipsius nomen accipi et tunc eam significatiuam esse, ueluti si dicatur:

    'Homo' est nomen.

At uero non omnes uoces id habent, cum non omnibus uocibus loqui <possimus>. Illud etiam fortasse rationabilius dicemus, cum aliquam uocem in designatione sui accipimus, per translationem, non per aliquam institutionem id fieri, et in quibusdam tantum orationibus, non omnibus, quando uidelicet nominibus uocum ipsa coniungitur, ueluti si dicam:

    'Homo' est uox

uel:

    'Homo' est nomen.

Sicut enim rident per adiunctionem prata mittit ad florere, cum dicitur:

    Prata rident

sed non ita, cum dicitur:

    Homo ridet

ita cum dicitur:

    'Homo' est uox (uel: nomen)

per adiunctionem praedicatorum significantium uoces tantum mittit 'homo' haec uox ad se ipsam. Sed quia translatio huiusmodi nullius est proprietatis nec per inuentionem aliquam uel per institutionem uocis id contingit, non est inde hoc nomen 'homo' significatiuum iudicandum, quia hoc per accidens habet, non ex propria accomodatione.

[14] Per se autem ideo supposuimus, quia apud dialecticos solae illae uoces significare dicuntur, quae id per se habent, sicut omnes interpretationes. Praepositiones uero uel coniunctiones consignificare magis dicimus quam significare, quia uidelicet ita fuerunt inuentae, ut, si quam significationem habent, tantum cum aliis positae eam exerceant et nunquam dum per se sine aliis proferuntur, ut uidelicet, si dicam 'de' uel 'pro' uel 'quia' uel 'ergo', sine aliis uocibus nil penitus in eis intelligam. [15] Unde Priscianus in primo Constructionum:

    Praeterea (inquit) quemadmodum elementorum alia sunt uocalia,
    quae per se uocem perficiunt, alia consonantia, quae sine
    uocalibus uocem perficere nequeunt, sic etiam in dictionibus
    animaduertimus quasdam ad similitudinem uocalium per se esse
    dicendas, ut in uerbis maxime imperatiuis uel nominibus uel
    pronominibus saepe uocatiuis uel aduerbiis, quae adiciuntur
    antecedentibus actionibus uel orationibus, cum clamamus 'bene',
    'recte', 'diserte' ad illos qui opportune aliquid agunt uel
    dicunt; aliae uero dictiones sunt, quae ad similitudinem
    consonantium sine adiumento aliarum partium orationis, quae
    imitantur in hoc uocales, proferri ad perfectionem sensus non
    possunt, ut praepositiones uel coniunctiones; ea etenim semper
    consignificant, id est coniunctae aliis significant, per se autem
    non. Itaque uariatur eorum significatio ad uim coniunctorum eis,
    ut 'in' aliud significat, cum accusatiuo iungitur, et aliud cum
    ablatiuo: 'in urbem' et 'in urbe' -- ad locum et in loco.

[16] Sed quia diuersae sunt opiniones de coniunctionum et praepositionum significatione, eas cum rationibus suis ponamus.

[17] Volunt autem quidam eas per se quoque dictas significationem habere sed incertam, ut 'de' per se dictum omnia significat secundum hoc quod aliquid est de illis; cum uero dicitur 'de homine', per 'hominem' suppositum sua significatio certificatur et ad hominem reducitur. Unde eas per se dictas non significare dicunt, non quod omnino significatione careant sed quia per se prolatae certam non habent significationem, donec supponatur aliquid. Alioquin, inquiunt, non magis dictiones dicerentur quam litterae uel syllabae, quae cum aliis simul acceptae significant. [18] Quibus etiam ipse Priscianus in Participio plane consentire uidetur, cum praepositiones et coniunctiones per se etiam prolatas partes orationis se ostendere conuincit dicens:

    Quid est enim aliud pars orationis nisi uox indicans mentis
    conceptum, id est cogitationem? Quaecumque igitur uox literata
    proferatur significans aliquid, iure pars orationis est
    dicenda. Quod si non essent partes, nunquam loco earum nomina
    ponerentur, cum loco cerae uel stuppae in naui tabula fungi non
    potest. Inuenimus enim loco aduerbii nomen, ut 'una' 'multum'
    'falso' 'qua' et pronomen similiter: 'eo' et loco coniunctionis tam
    nomen quam pronomen: 'quare' 'ideo' et aduerbium loco nominis, ut
    'mane nouum' et 'sponte sua' et 'euge tuum' et 'belle' et 'cras
    alterum'.

[19] Aliorum uero sententia est, ut coniunctiones et praepositiones per se dictae nullam penitus habeant significationem sed ita inuentae sunt, ut aliis iunctae tantum significent et ita consignificent, ut etiam in se significationem habeant, quod non habent purae syllabae uel litterae. Unde induxit Priscianus bonam similitudinem de consonantibus elementis quae sic consonare habent, ut etiam in se singula sonum habeant, cum sint uoces sed talem sonum, qui sine uocalibus proferri non possit. Ad hos uero magis sententia nostra accedit.

[20] Si enim, ut alii dicunt, coniunctiones uel praepositiones ideo non significare concedamus, quia per se dicta incertam habent significationem, quae in oratione per aliquod appositum determinatur, similiter et de nominibus et uerbis hoc dicere possumus. Cum enim dicimus 'res' uel 'homo' uel 'diligo', indeterminatae sunt significationis; cum uero in oratione ponuntur ita:

    res corporea

    Homo albus

    Diligo Petrum

per determinationem certificantur, sicut et de praepositionibus uel coniunctionibus concedunt. Nam 'si' coniunctio, ut aiunt, per se dicta ad iuncturam quarumlibet propositionum indifferenter se habet; cum uero dicimus

    Si est homo, est animal

per propositiones appositas ad ipsas indeterminatae uis coniunctionis reducitur. Similiter 'coniunctio' uel 'iunctura' hoc nomen dum per se dicitur, indeterminatum est et confusum, cum uero dicitur:

    Coniunctio harum propositionum

per determinationem restringitur et certificatur. [21] Unde similiter nomina et uerba possent dici non significare quantum ad indeterminatam significationem per se prolata sicut praepositiones uel coniunctiones, si uidelicet praepositiones uel coniunctiones per se quoque dictae significationem haberent sed incertam, certam autem in oratione. [22] Unde eas sine aliis prolatas uocibus nullam penitus significationem habere uolumus sed cum aliis tantum, ita tamen, ut in se etiam significationem singillatim habeant in contextu orationis.

[23] Sed utrum omnes praepositiones uel coniunctiones significationem habeant et quam, perquiramus. [24] Et de quibusdam facile est assignare, ut cum dicitur 'de ferro' 'pro homine' 'in domo' 'ad domum' 'apud patrem' 'sine patre'. Nam cum dicitur 'de ferro' et accipitur de materiale, <materiale> proprietatem materiae circa ferrum determinare uidetur, et de appositum ferro proprietatem materiae circa ipsum determinat. Ipsum quoque ferrum significare dicitur sicut et nomen adiectiuum, si apponeretur et diceretur ferrum materiale, et ita praepositiones casibus, quos regunt, consignificare uolunt. Cum uero dicitur 'pro homine', pro causae proprietatem in homine determinat, ac si diceretur causa hominis. Cum uero dicitur 'in domo', 'in' continentiae proprietatem in domo denotat, quod scilicet domus aliquid continet, 'ad domum' uero, 'ad' accessum uel proximitatem innuit. Cum uero dicitur 'apud patrem', apud possessionem domus circa patrem determinat. 'Sine' uero absentiam indicat, id est illud nomini cuius adiungitur, non adesse. Coniunctionum uero quarundam significationem facilius est assignare. Nam 'quia' causam sicut 'pro' significat, 'ergo' uero probationem ostendit siue in probantibus propositionibus siue in probatis, quibus interponitur.

[25] 'Si' uero uel 'et' siue aliae multae, quid significent, non est promptum assignare uel cuius rei imaginem eorum intellectus habeat subiectam. Si enim significant, utique intellectus constituunt, ad quod necesse est esse uel rem aliquam uel imaginem rei, in qua nitatur intellectus. Sed cuiusmodi rem uel cuiusmodi figmentum imaginis per 'si' siue per 'et' concipimus, numquid ad modum substantiae uel qualitatis uel ad quem modum, ut sanus consistat intellectus? Illud etiam quaerendum uidetur, cum negationem facimus dicentes:

    Non si est homo, est animal

[si] quid uidelicet negatiuum aduerbium designet quod totam negationem constituit. [26] Ac fortasse, de coniunctione affirmatiuae categoricae uel diuisiuae negationis ipsius si prius deliberemus, facilius erit absoluere de hypothetica propositione, ut, quae prior naturaliter est tam constitutione quam sensu, prius secundum sensum tractemus.

[27] Cum itaque dicimus:

    Animal rationale est animal irrationale

per terminos huius propositionis sanos habemus intellectus, per uerbum uero interpositum fit totius orationis unus falsus, et per negationem rursus additam alius unus uerus. Videtur itaque et uerbum aliquam uim significationis habere, per quod ex duobus ueris intellectibus unus falsus componitur, et negatio, id est negatiuum aduerbium. Si enim negatio nil intellectus continet, nil intellectus habet negatio quod non habet affirmatio sed idem penitus est utriusque intellectus, quod nequit esse, cum ille falsus sit, iste uerus.

[28] Unde nostram ponamus sententiam. 'Est' uerbum interpositum ad coniunctionem terminorum, unde scilicet est tertium adiacens, nullius rei significationem ibi exercet, plus tamen ad uim affirmationis proficit coniungendo terminos significantes quam ipsi termini; similiter 'non est' ad uim negationis. Et licet intellectus non constituant, quandam tamen coniunctionem uel disiunctionem intellectarum rerum animam habere faciunt, quam tamen coniunctionem uel disiunctionem non significant, licet haberi faciant, quia intellectum non dant in se, sed intellectorum coadiunctionem uel separationem habere nos faciunt. [29] Sunt itaque tres actiones in intellectu propositionis, intellectus scilicet partium, coniunctio uel disiunctio intellectarum rerum. Nec est incongruum, si ea actio, quae intellectus non est, sit pars intellectus totius propositionis. [30] Quod si quis dicat ipsam uerbi interpositi actionem esse intellectum coniungentem, scilicet res intellectas per terminos, is utique esset intellectus totius propositionis, qui cum per totam propositionem habeatur, iterum per uerbum superflue haberetur. Non enim quia sine uerbo haberi non potest quod copulat, ideo uerbum ipsum designat. Similiter quia nec sine copulato termino haberi potest uel sine eo subiecto cui copulatur, nec tamen ideo <uel subiectum> uel praedicatum, scilicet id quod ei copulatur, intellectum propositionis implent, quod aeque dici posset, ut uidelicet sicut uerbum in eo quod praedicatum subiecto copulat sensum propositionis haberet, ita etiam praedicatum in eo quod subiecto copulatur uel subiectum in eo quod ei copulatur praedicatum.

[31] Sicut autem 'est' uel 'non est' coniunctiua uel disiunctiua sunt, non significatiua, ita 'si' uel 'non si', et sic significatiuas uoces copulant uel separant, ut ipsa tamen non significent, cum nullius rei in se conceptiones teneant siue uerae siue fictae sed animum inclinant ad quendam concipiendi modum.

[32] Quod autem Priscianus de octo partibus orationis loquens omnes eas dicit significare, non ita est accipiendum, ut singulis dictionibus conueniat sub unaquaque parte illarum octo sed unicuique illarum octo per aliquas dictiones. Et fortasse largius ipse Priscianus significationem accipit quam dialectici, non tantum scilicet secundum intellectum sed iuxta quamlibet mentis conceptam actionem, quae in intellectus compositionem uenit. Unde supra meminimus eius dicentis: "Quid est enim aliud... etc.".

[33] Ut itaque a definitione nominis coniunctiones siue praepositiones separemus, bene per 'significatiuum' subintelligendum esse per se distinximus, quia tantum in oratione positae coniunctiones uel praepositiones significationem habent, si quam habent.

    SECUNDUM PLACITUM.

[34] Voces naturaliter significantes excludit, ut est latratus canis, qui naturalis uox est, siue quia eadem est apud omnes siue quia eos sola natura docet uocem hanc emittere quam ipsa dedit. Et naturaliter agit in significando, quia naturaliter eam proferre cogitur ex motu irae et ad significandum iram canis natura latratum irae canis sic coniunxit, ut nunquam canis eum emitteret nisi ex motu irae. Quod autem ait SECUNDUM PLACITUM uoluntatem hominum tantum, non naturae accipit, quia fortasse etiam naturae uoluntate latratus institutus est ad significandum. Nec plus ualet SECUNDUM PLACITUM quam si diceret 'non naturaliter', hoc est non institutione naturae sed hominum imponentium uoluntate.

[35] Et attende quod 'significatiuum' hoc nomen determinatur uel restringitur per 'ad placitum' secundum significationem nominatorum, quia illa quae nominantur a significatiuo, ab ista uoce, alia naturaliter significant, alia per institutionem hominum. Istud tamen nomen quod est ad placitum, quia nomen est, semper significatiuum est ad placitum, non natura. Et licet ad placitum quasi nomen semper contineat hanc uocem significatiuum tanquam inferius suum sicut et alia nomina, in significatione tamen ab ipso continetur et exceditur tanquam inferius ipsius, quia omne ad placitum significatiuum est sed non conuertitur. Unde secundum significationem bene significatiuum potest determinari per ad placitum, sicut et 'substantia' hoc nomen cum sit in se corporea secundum hoc quod aer dicitur, tamen per corporeum secundum significationem bene determinatur, cum dicitur substantia corporea.

    SINE TEMPORE.

[36] Hoc ad exclusionem uerborum ponitur, quae, ut in sequentibus dicet, tempus <consignificant>, id est aliquid principaliter notant ut permanens tempore existente uel ut permansurum uel ut hoc quod permansit. [37] Sed hoc 'hodiernum' habere uidetur. Nam sicut iste dicitur legens eo quod legat praesenti tempore exsistente, ita lectio dicitur hodierna, quod sit hac die exsistente. [38] Ad quod respondemus quod 'hodiernum' principalem habet significationem a qua sumptum est, siue tempus siue magis quando sed neutrum, sicut caetera nomina sumpta, ponit cum discretione temporis (ut uidelicet ipsum tempus uel ipsum quando significet tanquam exsistens tempore exsistente) sed tantum quasi afficiens subiectum.

    CUIUS NULLA PARS EST SIGNIFICATIVA SEPARATA; [etc.]

[39] Hoc ad exclusionem <orationum> ponitur. Nam semper aliqua pars orationis separata significat, id est in se ipsa significationem habet in oratione et ibi agit, nulla uero pars nominis in nomine significando agit. Quod ait ergo SEPARATA, tale est, ac si diceret: 'per se ibi agens', id est in se significationem tenens in compositione illa. Unde statim "per se" supponet dicens: "ferus per se... etc." [40] In hac autem definitione nominis non solum nomina grammaticorum, uerum etiam pronomina et aduerbia <quae> significatiua sunt (quod propter 'non' determinamus), et interiectiones quae naturales non sunt, continentur, ut:

    Papae!

quod admirationem significat in proferente suo, aut:

    Attat!

metum. Nam:

    Heu!

    Voh!

Ha!

quae apud omnes sunt, naturaliter magis quam ad placitum significant; partes tamen orationis siue dictiones non absurde dicuntur; quia:

    Heu mihi!

definitionem habet orationis, quam in sequentibus tractabimus, et totaliter ipsa significatiua est ad placitum, licet non utraque pars eius, de quo in sequentibus.

[41] Sunt autem nonnulli qui ad hanc definitionem nominis, ut sit perfecta, subintelligendum putant 'finita recta', quia scilicet in sequentibus ipse Aristoteles a nomine separabit infinita nomina et obliqua, similiter in definitione uerbi. [42] Qui profecto errant, quia duas nominis significationes siue uerbi Aristoteles distinguit in tractatu utriusque, unam scilicet largam, quae omnia continet, tam infinita quoque quam obliqua, et aliam strictiorem. Secundum largas autem acceptiones praemittit definitiones nominis et uerbi, quae omnes partes orationis secundum dialecticos includant, postea strictius eadem nomina accipit. Nam et Boethius in Diuisionibus nomen large sumptum eadem definitione terminauit dicens:

    Unde fit ut quodcumque nomen fuerit, illa definitione claudatur,
    et ubicumque haec oratio definitionis aptabitur, illud nomen esse
    non dubites.

[43] Ac nec ipse Aristoteles in secundo libro absolui posset, nisi hic uerbum large, ut dictum est, describeret. Inquiet enim:

    Praeter uerbum autem nulla est affirmatio uel negatio. Est enim
    et fuit... etc.

Nisi enim ita superius uerbum acceperit, quod ex superioribus liqueat 'fuit' et 'erit' esse uerba, mentitur, quod non potest ostendi, nisi uerbum ita acceperit, quod casus etiam uerborum contineat, ideoque recte diximus eum duas significationes tam nominis quam uerbi distinguere.

    IN NOMINE ENIM QUOD EST 'EQUIFERUS' 'FERUS' PER SE NIHIL
    SIGNIFICAT, QUEMADMODUM IN ORATIONE QUAE EST 'EQUUS FERUS'.

[44] Posita definitione nominis large accepti duas differentias quas in ea posuit, scilicet "secundum placitum" et "cuius nulla etc." prosequitur aptando eas nomini eo fortasse quod minus cognitae erant. Quippe partes compositi nominis significatiuae in ipso nomine uidebantur; et quaelibet uoces significatiuae, quia sunt instrumenta naturalium rerum, scilicet intellectuum, uidebantur quantum ad intellectum naturales esse in significatione intellectuum, non per inuentionem. [45] Continuatio. Vere nominis partes non significant, quia partes compositi, de quibus magis uidebatur. A parte nominis, quod magis significationem habere uidetur in partibus. Et hoc est: IN hoc NOMINE equiferus ferus PER SE, id est in se, significationem non habet, sicut in oratione significat.

[46] Quaeritur quare 'equiferus' magis dicatur compositum quam 'uirtus', si significationem in partibus non habet. Si enim ad materiam respiciamus, non ad significationem, similiter duae dictiones integrae reperiuntur in 'uirtus' uel 'uires'. [47] Ad quod respondendum est quod nomen compositum illud est quod, dum componeretur, ipse impositor significationes partium, quas habebant per se, attendit, et secundum hoc quod eas intelligit aliquantulum pertinere ad rem quam designare uolebat nomine composito, ipsum nomen hoc attendendo composuit, ita tamen ut totaliter ipsum nomen, non per partes ageret. At uero qui inuenit uel imposuit hoc nomen 'uirtus' uel 'uires', nullam attendit partium significationem ad faciendum nomen nec secundum aliquam affinitatem significationis partium ad significationem quam uolebat ostendere, ipsum nomen constituit. Unde compositum nomen non est, quia non est factum ex talibus quarum sensus prius attenderetur, dum componeretur.

    AT VERO NON QUEMADMODUM IN SIMPLICIBUS NOMINIBUS, SIC SE HABET
    ET IN COMPOSITIS; IN HIS ENIM NULLO MODO PARS SIGNIFICATIVA EST,
    IN HIS AUTEM VULT QUIDEM, SED NULLIUS SEPARATI, UT IN EO QUOD EST
    'EQUIFERUS'.

[48] Dixi aequaliter nomina composita non habere significationem in partibus sicut nec simplicia, AT VERO NON aequaliter uidetur IN COMPOSITIS SICUT IN SIMPLICIBUS, quod ostendit ab oppositis dicens: IN ILLIS ENIM, id est in simplicibus, NULLO MODO PARS SIGNIFICATIVA EST neque scilicet quantum ad rei ueritatem neque quantum ad uisum. IN HIS AUTEM, id est in compositis, VULT QUIDEM significare ipsa pars, id est uultum et similitudinem significantis habet, id est uidetur significare, pro eo scilicet quod ille qui nomen composuit, significationem eius attendit, ut dictum est. SED tamen NULLIUS SEPARATI, neutraliter, id est nullius partis nominis, est significare per se, id est nullam in ipso nomine habet significationem in se.

    "SECUNDUM PLACITUM" VERO, QUONIAM NATURALITER NOMINUM NIHIL
    EST, SED QUANDO FIT NOTA.

[49] Aliam differentiam prosequitur duobus modis, ostendendo scilicet eam omni nomini conuenire et differentiam facere a naturaliter significantibus. NIL EST NOMINUM NATURALITER, id est nil est in numero nominum per naturam sed per hominum impositionem. Et hoc est: SED QUANDO FIT NOTA, id est tunc <primum> est nomen, quando est impositum.

    NAM DESIGNANT ET ILLITERATI SONI, UT FERARUM, QUORUM NIHIL EST
    NOMEN.

[50] Iterum: bene apposui "secundum placitum" non tantum propter naturam nominis ostendendam, quia scilicet omni nomini conuenit, uerum etiam propter differentiam ab illiteratis sonis qui naturaliter significant. A causa. Et hoc est: NAM DESIGNANT etc. Bene dicit SONOS, ut ait Boethius, et non 'uoces', quia quidam sunt soni bestiarum et non uoces, quia cicada, ut ait Porphyrius, sonitus per pectus emittit.

    'NON-HOMO' VERO NON EST NOMEN.

[51] Post largam acceptionem nominis, qua uidelicet includebat infinita et obliqua nomina, aliam significationem distinguit strictiorem. [52] Continuatio. Praemissa definitio conuenit huic infinito nomini quod est 'non-homo', unde nomen dici quodammodo potest, sed tamen NON-HOMO alio modo NON dico NOMEN, scilicet finitum rectum.

    AT VERO NEC POSITUM EST NOMEN QUO ILLUD OPORTEAT APPELLARI --

[53] Non solum non uocatur hoc nomine 'nomen' stricte uidelicet accepto, uerum etiam nondum habet nomen per quod differat ab aliis nominibus, quia uidelicet nondum erat ei datum hoc nomen 'infinitum', quod Aristoteles postea imposuit ei. Et hoc est: NON EST ei POSITUM aliquod NOMEN, QUO ILLUD OPORTEAT APPELLARI, ad differentiam scilicet finitorum.

[54] Et attende quod sicut hic determinamus uerba Aristotelis dicentes "ad differentiam aliorum", quia uidelicet aliter falsum esset, cum multa nomina haberet, quia uidelicet et uox erat et significatiuum, ita etiam determinandum fuit, cum ipsum negauit dici nomen.

    NEQUE ENIM ORATIO AUT NEGATIO EST -- SED SIT NOMEN INFINITUM.

[55] Vere non habet nomen differentia, quia NEQUE hoc quod EST ORATIO NEQUE hoc quod EST NEGATIO. A partibus de quibus magis uideretur. SED SIT, id est uocetur, amplius INFINITUM, ad differentiam scilicet aliorum.

    'CATONIS' AUTEM VEL 'CATONI' ET QUAECUMQUE TALIA SUNT NON SUNT
    NOMINA, SED CASUS NOMINIS.

[56] Similiter obliquos casus separat a nomine stricte accepto. [57] Continuatio. Non solum infinita non dico nomina stricte accepta sed etiam obliqua. TALIA, id est non coniungibilia CUM est VEL fuit VEL erit.

    RATIO AUTEM EIUS IN ALIIS QUIDEM EADEM EST, SED DIFFERT QUONIAM,
    CUM 'EST' VEL 'FUIT' VEL 'ERIT' ADIUNCTUM, NEQUE VERUM NEQUE
    FALSUM EST, NOMEN VERO SEMPER, UT 'CATONIS EST' VEL 'NON EST'.

[58] Hoc est: Sed tamen RATIO, id est definitio, nominis, recti scilicet, quomodo accepit cum ait "casus nominis", EST EADEM in ipsis casibus <et> IN ALIIS, quae praedicta sunt superius, quia obliqui etiam casus sicut et recti et uoces sunt et significatiuae ad placitum etc. SED DIFFERT, casus scilicet a nomine, QUONIAM ipse coniunctus etc.

[59] Attende quod non omnem nominatiuum nominis hic uocat 'rectum', sicut est 'quis' uel 'qui' uel '<quid>' sed tantum hic accipit nomen quam pronomen coniungibile cum 'est' secundum proprietatem constructionis ita, ut uerum uel falsum significet. Quidam tamen nituntur etiam 'quis' hic includere dicentes 'quis' et 'aliquis' idem esse nomen in significatione et si 'quis' hoc non habet in hac materia, quae est 'quis', habet in ista quae est 'aliquis'. Sed profecto si ad identitatem significationis respiciant, non ad naturam constructionis, similiter possent dicere 'Catonis' et 'Cato' idem nomen esse et 'Catonis' reddere propositionem in materia ista quae est Cato.

[60] Nota quod:

    Taedet me

    Piget me

propositionem faciunt, et est obliquum subiectum, uerbum uero praedicatum. Sed impersonalia uerba non <remouent> nisi subiectum.

[61] Nota etiam quod ex hoc loco illi maxime conuincuntur, qui dicunt affirmationes categoricas quasdam inter significans et significatum consistere, non inter consignificatiua, ueluti cum uox aliqua per se ipsam subicitur nomini suo, ut:

    'Homo' est nomen.

Hic enim 'homo' non dicunt sui designatiuum esse sed rei suae, quod etiam concedere eos oportet, cum dicitur:

    'Catonis' est genetiuus.

[62] Sed si rei nomen est, <obliquum> est nec uerum nec falsum coniunctum cum 'est' significat; unde oportet ipsum tanquam nominatiuum accipi et quasi nomen sui, non rei, quia intransitiue eum per 'est' oportet copulari. [63] Praeterea cum dicitur:

    'Catonis' est genetiuus

casus per 'Catonis' de nomine, non de re agimus. Unde ipsum oportet se ipsum significare et ita consignificat praedicato suo quod est '<est> genetiuus'.

[64] NOMEN VERO SEMPER, id est omne rectum, ut diximus, VERUM uel FALSUM EST, et hoc est: ipsum et 'est' simul uerum sunt uel falsum.

    NONDUM ENIM ALIQUID NEQUE VERUM NEQUE FALSUM DICIT.

[65] Commendatio exemplorum a causa. Bene dicit NONDUM, quia si apponatur 'capa' uel 'caput', ut dicatur:

    Catonis caput est

uerum erit.

LI 3.03

    VERBUM AUTEM QUOD CONSIGNIFICAT TEMPUS CUIUS PARS NIHIL EXTRA
    SIGNIFICAT.

[1] Definito nomine et tractato definit uerbum et tractat et sicut prius in nomine duas acceptiones distinxit huius uocis quae est 'nomen', largam scilicet et strictam, ita et hic de uerbo facit, et prius uerbum definit secundum largam acceptionem, qua uidelicet includit tam finita uerba quam infinita, tam recta quam obliqua. [2] Sed quoniam uerbo commune est cum nomine quod uox est significatiua ad placitum, ab ea differentia incipit, per quam differt a nomine, quae est consignificare tempus, id est suam principalem significationem quam in sua sententia tenet, significare ut comitantem tempus, id est ut permanentem tempore existente. [3] Fortasse etiam necessarium non fuit ad definiendum uerbum, ut tantas differentias praemitteret, quia id quod ponit, sufficit, scilicet consignificare tempus, ut expositum est, per quod differt a nomine, et non habere significationem in partibus, per quod differt ab oratione. [4] Si tamen uerius inspiciamus, nec ipsa secunda differentia ad definiendum est necessaria et per 'consignificare tempus' differt uerbum quoque ab oratione. Nam:

    Homo ambulat

haec tota oratio, tempus non significat sed pars tantum ipsius, quae est 'ambulat', sicut nec hominem ipsa significat uel intellectum simplicem hominis sed pars ipsius, quae est 'homo'. [5] Quod uero CONSIGNIFICAT TEMPUS ad definiendum uerbum sufficiat quasi soli conueniens, ipse satis indicat in sequentibus, ubi 'erit' et 'fuit' uerba esse probat, quia tempus consignificant; sed cum non sit de definitione, post definitionem supponit, sicut et illud "et est semper etc." ad proprietatem uerbi demonstrandam. [6] Postquam praemisit consignificare tempus, per quod uerba a nomine differre ostendit, uoluit conuenientiam ipsius quoque supponere ad nomen, cum ait CUIUS PARTIUM etc. [7] Alia etiam de causa hoc fecisse uidetur, quia uidelicet considerauit, quod in definitionibus saepe contingit largiores praemitti differentias et eas per minores restringi et determinari, sicut in hac definitione: 'substantia animata sensibilis'; minus est enim 'sensibile' quam 'animatum'; similiter in supraposita definitione nominis uideri posset 'sine tempore' largius esse quam sequens differentia. Unde ea remota in definitione uerbi, cum scilicet ait uerbum esse cum tempore, intelligeretur fortasse remoueri sequens differentia, scilicet CUIUS NULLA etc., ideoque eam post definitionem supposuit. [8] Vel etiam fortasse, ut satisfaceret his qui orationes quoque ita consignificare tempus sicut et uerba uolebant.

[9] Notandum uero quod, licet omnia uerba ex propria inuentione semper sint designatiua temporum, non semper tamen in ea significatione accipiuntur, ut supra diximus iuxta quandam expositionem Boethii supra illum locum "uel simpliciter uel secundum tempus". Nec ideo tamen minus est uerbum propter illam accidentalem abusionem, quia naturaliter ex propria inuentione tempus habet. [10] Nunc autem de significatione uerbi diligentius tractantes ad proprietatem uerbi, quae est consignificare tempus, reuertamur, et cum dictum sit uerbum consignificare tempus, quid aliud cum tempore principaliter, ut dictum est, <significet>, perquiramus.

[11] Quidam autem Prisciano adhaerentes, qui uerbum definiens dicit ipsum agendi uel patiendi significatiuum, uolunt ostendere uerbum principaliter actionem uel passionem designare. [12] Unde etiam 'sedeo' 'iaceo' 'uiuo' 'habeo' sicut et uerbum quod dicitur 'substantiuum', uolunt actionis uel passionis designatiua esse, quando in ui uerbi sumuntur; et dicunt 'sedere' aequiuoce dici, aliquando scilicet in designatione sessionis quae est actio, et tunc est uerbum et temporis designatiuum, et aliquando in designatione sessionis quae situs est, et tunc est nomen nullius temporis designatiuum. Similiter 'habeo' dicunt et designatiuum esse rerum praedicamenti habere et tunc esse nomen, et designatiuum cuiusdam actionis cuius passionem 'haberi' designat, et tunc in ui uerbi accipi. [13] Verbum etiam substantiuum 'sum / es / est' dupliciter accipi dicunt, cum modo in ui uerbi sumitur, modo in ui substantiui. In ui quidem uerbi sumitur, cum aequiuoce pro quibuslibet uerbis sumitur tam actionem quam passionem significantibus, ut scilicet tantumdem ualeat quantum 'amo' uel 'lego' uel 'curro' uel 'amor' uel 'legor' etc. Cum uero in ea significatione sumitur in qua est substantiuum, tunc omnia in essentia significat. Unde secundum aliam significationem est uerbum, cum uidelicet quaslibet actiones uel passiones ut adiacentes significat, et secundum aliam substantiuum, cum scilicet quaelibet in essentia significat tam actiones uel passiones quam res alias -- et tunc quoque aequiuoce sumitur, ut tantumdem ualeat quantum uel substantia uel quantitas uel qualitas etc. quae in essentia significant res.

[14] Nobis autem placet omnia uerba dici ab Aristotele quaecumque cum aliquo tempus habent significare, et sicut nomina quaedam res in essentia significant, quaedam ex adiacenti proprietate, ita etiam uerba. In nullo enim Aristoteles differentiam uerbi a nomine accipit nisi in significatione temporis. Unde concedimus uerba posse sumi secundum significationem singulorum nominum, ut scilicet id quod nomina sine discretione temporis significant, idem uerba cum discretione temporis <notent>. [15] Nam 'amans' in designatione eiusdem actionis et nomen est et participium, nec differt nisi in significatione tantum temporis quando nomen est et participium. [16] Similiter 'ens' et nomen et participium esse potest in eadem significatione essentiae, si modo cum tempore, modo sine tempore sumitur.

[17] Et ipsi quidem, cum ens aequiuoce uolunt accipi ad decem praedicamenta, uolunt ipsum idem esse in sensu cum singulis generalissimis. Unde secundum eorum sententiam cum tantumdem ualeat quantum singula generalissima, oportet, ut non sit designatiuum temporis, sicut nec illa nomina, cum quibus est idem penitus in significatione. [18] Unde sicut 'amans' participium et nomen in significatione tantum temporis differunt, ita 'ens' nomen et 'ens' participium, ut uidelicet, quando etiam participium sumitur, omnia in essentia significet, et similiter, quando in ui uerbi ponitur sed tunc tantum ex temporis significatione uerbum dicatur. Quippe Aristoteles nil ad differentiam nominis nisi significationem temporis ponit. [19] Praeterea si in alia significatione substantiuum et in alia uerbum esset, non magis dici posset 'uerbum substantiuum' quam 'uerbum nomen', sicut 'canis', quod in alia significatione est nomen et in alia uerbum, uel 'proprium appellatiuum' ut 'magnus' etc. [20] Aristoteles dicit in sequentibus aliquando propositionem sine nomine finito esse, sed nunquam sine uerbo. Nisi 'uerbum' accipiat in ea significatione, in qua uox ipsa inuenta est 'uerbum', similiter posset dici nullam propositionem esse sine nomine, quia omne etiam infinitum nomen finitum accipi potest in designatione sui ipsius, ut si per 'non-homo' agamus de ipsa uoce quae est 'non-homo'. [21] Praeterea cum dico:

    Ego sum

si in ui nominis accipio sum quasi substantiuum nomen, propositionem non redderet, quia copulare non habet, sicut nec haec nomina 'substantia' 'qualitas' pro quibus ponitur. Quod si in ui uerbi ponitur, oportet in ipso intelligi uel 'lego' uel 'amo' uel 'amor' etc. Sed quid magis ridiculosum, quam quod intelligatur in:

    Ego sum

uel 'lego' uel 'amo' uel 'amor' etc.? [22] Volumus itaque uerbum substantiuum in eadem significatione retentum, scilicet quod omnia significet in essentia, et substantiuum esse et uerbum et idem semper notari in ipso. Veluti cum dicitur:

    Homo est

et:

    Albedo est

eundem ubique sensum 'est' uerbum tenet ac si diceret: est aliquid de numero existentium. [23] Nam quod de praedicamentis Porphyrius dicit iuxta Aristotelem ens aequiuoce praedicari, ita accipiendum est, quod ens non habet rationem, cum qua eis in substantia conueniat, sicut et 'album' dicit de primis substantiis aequiuoce dici. Sicut ergo 'album' de primis substantiis aequiuoce dici Aristoteles uult, non quod diuersa notet sed rationem substantiae non habet, id est definitionem unam, cum qua illud in substantia conueniat, ita etiam 'ens', cum idem semper dicat et de praedicamentis aequiuoce dicitur et in eadem significatione simul et substantiuum est et uerbum substantiuum quidem in eo quod personas suas in essentia continet et non ex adiacenti significat, uerbum autem in eo quod uel tempus significat uel copulare habet per quod propositionem reddit.

[24] Sicut ergo nomina substantialia inueniuntur, ita et uerba. Sicut nomina quaedam sumpta sunt, ita et uerba, non solum ab actionibus uel passionibus, uerum etiam ab aliis formis, ut 'sedeo' a sessione, quae situs est. Numquam actionem in 'sedeo' uel 'iaceo' intelligo nec uideo, nisi fortasse accipiam 'sedeo' pro 'assedeo' uel 'iaceo' pro 'accumbo', dum me uidelicet inclino; sed hoc numquam inueni. 'Viuo' quoque nullam actionem continet sed tantumdem est uiuere quantum animatum esse. 'Diescit' etiam uel 'contingit' uel 'piget' et caetera impersonaliter accepta a nullis uidentur actionibus sumi. Cum enim dico:

    Contingit Socratem non esse <asinum>

nullam proprietatem per 'contingit' determino circa ipsum, quia eo quoque destructo aeque uerum est quod dicitur. 'Diescit' quoque nullum actum continet uel 'taedet' quod taedium notat. Similiter in 'habere' quam actionem intelligam non uideo neque in 'haberi' passionem sed praedicamentum hoc quod est habere aeque nomen est proprietatis quae in habente est et in re habita ut in 'homine habente arma' uel in 'armis habitis'.

[25] In sola ergo significatione temporis uerba a nominibus Aristoteles diuidit siue in copulatione, cum <supponit>: "Et est semper etc.", quia scilicet in principali significatione ubique uerba conuenire possunt cum nominibus ut et secundum singulas significationes singula uerba inueniri queant -- ut uidelicet, sicut 'amans' nomen habet uerbum in designatione eiusdem actionis et 'ens' nomen substantiuum 'est' uerbum in eadem significatione, ita singula nomina secundum proprias significationes uerba requirerent, si esset qui imponeret: substantiua quidem ut esse subtantiam, fuisse, fore uel quantitatem uel qualitatem uel corpus uel colorem uel hominem uel albedinem, sumpta uero uerba ut esse quale uel fuisse uel fore uel coloratum uel album -- sicut 'ambulare' uel 'ambulasse' uel 'sedere' uel 'sedisse' dicimus pro 'esse uel fuisse ambulantem uel sedentem'; nil enim, inquit Aristoteles, differe hominem ambulare et ambulantem esse. [26] Cum autem impositio uerborum deficit in significationibus nominum, subeunt quandoque pro illis uerbis quae inuenta non sunt nomen ipsum et uerbum substantiuum, sicut in passiuo uerbo cum uerba deficiunt, ut in praeteritis perfectis et plusquamperfectis, subeunt loco illius uerbi participium et uerbum substantiuum, ut 'doctus sum' uel 'fui', 'doctus eram' uel 'fueram'. [27] Ubi uero participia deficiunt, teste Prisciano subeunt loco eorum 'qui' nomen infinitum et substantiuum uerbum, ut pro participio praeterito actiuo (quo caremus), dicimus 'qui amaui', uel pro praesenti participio passiuo dicimus 'qui amatur', ita enuntiantes:

    Socrates est qui amauit

uel:

    Socrates est qui amatur.

[28] Similiter cum apud nos in significatione nominum deficiunt uerba, pro eis ponimus nomen ipsum cum uerbo substantiuo et in ui unius uerbi uel dictionis ea coniuncta accipimus, maxime in propositionibus de praeterito et futuro, ut earum ueritatem seruemus, ueluti cum dicimus:

    Hic senex fuit puer

uel:

    Hoc uiuum erit mortuum

uel:

    Hoc cadauer fuit homo.

Hic enim 'fuit homo' in ui unius partis accipi conuenit, ut uera sit propositio, sicut et quando dicimus de isto non ambulante quod erit ambulans uel fuit ambulans. Oportet enim 'erit ambulans' uel 'fuit ambulans' non in ui duarum partium teneri sed in ui unius partis, id est unius uerbi, accipi, pro 'ambulauit' scilicet uel 'ambulabit'. Si enim 'erit ambulans' in ui duarum partium acciperetur, ut uidelicet 'erit' suum tempus significaret quod est futurum, et 'ambulans' suum quod est praesens, tale esset ac si diceretur: Hic non ambulans erit ambulans in praesenti; nam 'ambulans' per se sumptum, quod praesentis tantum temporis designatiuum est, tantum eos continet, qui in praesenti ambulant. At uero hic non ambulans nullus eorum erit qui in praesenti ambulant. Oportet ergo 'erit ambulans' in ui unius uerbi accipi, ac si diceretur 'ambulabit', quod tantum futuri temporis est designatiuum et omnes continet quicumque ambulabunt, et nil praesentis temporis continebit sed tantum futuri temporis, sicut 'ambulabit'. Similiter cum dicitur:

    Hic homo erit cadauer

uel:

    Hoc cadauer fuit homo

uel:

    Hic senex fuit puer

oportet propter ueritatem propositionis 'erit cadauer' uel 'fuit homo' uel 'fuit puer' in ui unius dictionis accipi. Quippe 'homo' tantum nomen est uiuorum et 'cadauer' mortuorum et 'puer' eorum qui in praesenti pueritiam habent, licet tempus non notet. Quod si quis dicat 'homo' nomen esse hominum aequaliter tam praesentium quam futurorum quam praeteritorum, iam profecto 'mortuum' et 'homo' opposita non sunt, sicut ait Aristoteles; et sicut uere dicitur:

    Cadauer fuit homo

ita etiam uere potest dici:

    Cadauer est homo

quia cum ipsum cadauer sit, etiam unum est eorum, quae ab 'homine' nominantur, et uerum est cadauer esse id, quod est uel fuit uel erit homo. [29] Si quis autem dicat 'homo' per adiunctionem uerbi 'fuit' transire in significationem praeteritorum, quia uerbum adiunctum tempus praeteritum significat, non uidetur ratio, quia cum dico:

    Homo ambulauit

et:

    Ambulans ambulauit

uel:

    Amans est (uel: erit)

uel:

    Fuit amaturus (uel: amatus)

non est necesse propter tempora appositorum significationem aliorum commutari. Aliud enim est 'est amaturus', aliud 'erit amaturus' et aliud 'fuit amaturus' quam 'erit amatus', nec cum dicitur:

    Fuit amaturus

'amaturus' propter 'fuit' significationem commutat nec 'fuit' propter 'amaturus'. [30] Sic itaque nec nomina propter uerba apposita necesse est significationem uariare, sed sicuti quandoque participia cum uerbis, ita nomina cum uerbis in ui unius dictionis accipi uolumus, ut uidelicet non attendatur significatio singulorum secundum propriam inuentionem sed 'homo' cum 'fuit' ad praeteritos tantum significandos transferatur, non ut eos 'homo' significet sed 'fuit homo' simul. [31] Si tamen per translationem ad hominem significari dicantur, non est fortasse incongruum, quia translatio nullius est proprietatis, nec ideo 'homo' secundum propriam inuentionem minus erit oppositum 'mortuo', quia non iudicamus opposita nisi secundum propriam inuentionem. Similiter cum dicitur:

    Homo fuit missus a Deo

'homo' in designatione praeteritae rei per translationem retinetur. Sed siue per translationem 'homo' cadauer significet siue 'fuit homo' in ui unius dictionis transeat, idem permanet sensus eorum. Si uero in ui duarum dictionum secundum propriam inuentionem sumatur, falsus est sensus. Quippe cadauer nunquam fuit aliquid eorum quae significantur ab 'homine', quia neque hic homo neque ille. Similiter et cum dicimus:

    Iste comedit pomum

quia pomum non est nomen nisi existentium, comedit pomum uel per translationem uel per uim unius partis ueritatem propositionis seruat.

[32] Et attende hanc discretionem, quando uidelicet singularum dictionum propriam significationem seruamus et quando non, maximam uim habere in determinandis propositionibus. Si enim de legente modo, qui nunquam in crastino leget, dicam:

    Iste legens cras erit legens

uerum est, si 'erit legens' in ui duarum dictionum secundum propriam inuentionem sumatur, quia tale est, ac si dicatur: erit is qui modo praesentialiter legit. Si uero 'erit legens' in ui unius partis sumatur pro 'leget', falsum est, ac si dicatur: Iste cras leget. Similiter si dicatur:

    Iste erit legens dum non erit legens

determinandum est secundum hoc quod modo 'erit legens' in ui duarum partium <accipitur> secundum proprias significationes eorum, modo non. [33] Et secundum hanc distinctionem conuersiones quoque propositionum uel formas syllogismorum seruabunt in praeterito quoque et futuro sicut in praesenti. Si enim dicam:

    Nullus puer erit senex

et 'senex' per se accipiatur praedicatum, uera est propositio, quia scilicet nullus puer erit aliquis senex, et similiter conuersio eius:

    Nullus senex erit puer.

Si uero pro una dictione ponatur 'erit senex', sic erit conuertendum:

    Nullus qui erit senex, est puer

sicut si dicam:

    Nullum mortuum moritur (uel: morietur)

    Nullus qui moritur (uel: morietur), est mortuum.

Similiter formae omnes syllogismorum seruabuntur in praeterito quoque et futuro, si eadem uocum acceptio custodiatur.

[34] Volumus itaque uerba secundum significationes singulorum nominum sumi posse, quia causa non deficit inuentionis sed placitum impositionis.

[35] Si quis autem opponat, quod Priscianus uerbum definiens dicit agendi uel patiendi significatiuum, unde omne uerbum aut actionem aut passionem significare conuenit, dicimus eum stricte uerbum accepisse sicut et nomen, in quo includit tantum ea quae qualitatem significant, postea uero largius accepisse, cum substantiuum quoque includit. Nam et Aristoteles tam uerbum quam nomen modo large modo stricte accipit.

[36] Notandum praeterea, quod sicut adiunctio aliarum uocum ad aliam significationem rerum uoces adiunctas trahit, ita etiam uerba aliis uerbis adiuncta significationem temporis mutant. Cum enim uerbum praesens ita sit inuentum, ut, quandocumque proferatur, tempus denotet in quo dicitur, si hoc seruemus ubique, inconuenientia incurremus. Cum enim dicimus:

    Si Socrates sedet, Socrates sedet

in extrema positione tempus prioris accipiendum est. Alioquin falsa esset consequentia, quia non est uerum, quod si Socrates sedeat exsistente tempore illo, sedeat hoc alio <permanenter>, quia, antequam dicatur consequens propositio, surgere potest. Similiter si dicam:

    Socrates sedet

eo sedente et statim eo surgente dicam:

    Sed nullum sedens est Socrates

deinde concludam Socrates non est Socrates, circa idem tempus praecedentes propositiones accipi conuenit, alioquin ex ueris falsum procederet.

    ET EST SEMPER EORUM QUAE DE ALTERO PRAEDICANTUR NOTA.

[37] Data definitione, qua omne uerbum includit, tam copulatiuum praedicati quam non, tam rectum quam casuale, tam finitum quam infinitum, quandam proprietatem uerbi supponit, ex qua maximam uim in propositione praedicatiua, de qua intendit, uerbum habere monstrat. Unde in sequentibus dicet nullam enuntiationem absque uerbo consistere. Haec <est> autem proprietas, quod uerbum SEMPER EST NOTA, id est copula, praedicatorum DE ALTERO, id est copulatiuum est praedicatorum, QUAE praedicata DE ALTERO quam de ipsis uerbis copulantibus necesse est praedicari. Nunquam enim uerbum copulatiuum praedicati subici potest, ut 'lego' uel 'legis' uel 'legit' nunquam alicui potest in propositione subici sed praedicari, quando scilicet gemina ui fungitur <copulantis> scilicet et praedicati. [38] Quod ait SEMPER, potest sic accipi, non quod omne uerbum hoc habeat quod praedicatum copulet sed solum, et hoc est: SEMPER, scilicet ita quod nil aliud id facit. [39] Vel ita quod uerbum copulatiuum positum in propositione SEMPER EST NOTA, id est copulans praedicatum, siue se ipsum siue aliud copulet. Sed non est semper copulatum, quia secundo loco praedicatum copulat tantum et non copulatur. [40] Vel ita: Verbum [non] SEMPER omne EST copulatiuum: SEMPER non actualiter sed aptitudine secundum propriam inuentionem. [41] Vel SEMPER refertur ad DE ALTERO, ut scilicet uerbum sit copulatiuum praedicati de altero semper a uerbo copulatiuo, id est de tali, quod nunquam de uerbo copulatiuo dicatur. In quo innuit uerba maxime propter praedicationem inuenta, nomina uero propter subiectionem, ut ex his integram propositionis constitutionem doceat. [42] Quod si uerbum copulatiuum tantum suum praesens accipiamus, a quo, scilicet praesenti, statim separabit casualia uerba, possumus SEMPER pro 'uniuersaliter' sumere, ac si diceret: uerbum SEMPER, id est omne quod uidelicet est rectum sicut praesens, uel <casuale> sicut praeteritum et futurum, secundum hoc quod in sequentibus 'fuit' quoque et 'erit' uerba uocat.

[43] Quod autem in sequentibus addit: UT EORUM QUAE DE SUBIECTO DICUNTUR VEL IN SUBIECTO SUNT, tale est quod uerba copulatiua aliquando sunt NOTA, id est copula, earum uocum QUAE DICUNTUR DE SUBIECTO, id est praedicantur in substantia sicut genera et species <et> differentiae, aliquando uocum quae secundum significationem suam accidentales sunt. Nam et uerbum impositum aliquando substantialia copulat sicut:

    Socrates est animal (uel: homo)

aliquando sumpta ut:

    Socrates est rationalis, albus

aliquando se ipsum sicut:

    Socrates legit

quod est accidentale uerbum, id est sumptum a lectione, quae est accidens.

[44] Aliter ET EST SEMPER. Postquam uerbum large definiuit, uult distinguere diuersas significationes huius uocis 'uerbum', quae uidelicet modo large accipitur, modo in designatione copulatorum tantum et praesentium non remotorum, ut sunt finita uel <non> casualia. Ideoque reuertens ad hanc uocem, 'uerbum' scilicet, dicit eam SEMPER ESSE NOTAM praedicabilium uerborum, quia siue large accipiatur, ut definitum est, siue stricte, ut in sequentibus in designatione <copulatorum> praesentium, semper nomen est copulatorum, QUAE scilicet DE ALTERO tantum et non de se praedicari possunt, quia, cum caetera uerba sicut participia <possint> de se ipsis praedicari, hoc nunquam de se sed semper de altera uoce <praedicatur>, ut supra diximus, quia scilicet nullum copulatiuum subicitur sed tantum praedicari potest. [45] Quod autem postea supponit, explanatio est: UT EORUM etc. Sic expone: Ita scilicet ut 'uerbum' hoc nomen aliquando sit NOTA, id est nomen earum uocum QUAE praedicantur tantum DE SUBIECTO, ita scilicet quod non sunt in subiecto, sicut ens, hoc uerbum, quod de hoc ente et de hoc praedicatur et non est accidentalis uox secundum significationem, VEL earum uocum quae SUNT IN SUBIECTO secundum significationem, ut legit quod sumptum est a lectione et similia.

[46] Aliter ET EST SEMPER. Quia dixerat uerba consignificare tempus, ne ideo uideretur quod tantum <consignificarent> et per se non haberent significationem, ideo dicit semper ea <NOTAS>, id est significatiua, esse, siue scilicet per se proferantur siue cum aliis uocibus. Et hoc est: uerbum quodlibet SEMPER EST NOTA, id est significatiuum, siue scilicet per se dictum, siue cum aliis uocibus prolatum, uerbum dico EORUM, id est de numero earum uocum QUAE PRAEDICANTUR DE ALTERO tantum et nunquam de se, ut dictum est, quia hic tantum de copulatiuis praesentibus agit, sicut supra meminimus. [47] Quod autem supponit: ET SEMPER EST NOTA UT EORUM etc., sic lege: SEMPER EST NOTA, id est significatiuum, ipsum dico EORUM, id est de numero eorum, QUAE DICUNTUR DE SUBIECTO tantum, sicut ens, VEL SUNT IN SUBIECTO, ut 'legit' 'amat', ut iam determinauimus.

[48] Boethius uero aliter exponit ET EST SEMPER etc.: quia, cum Aristoteles dixisset uerbum consignificare tempus, id est cum alio significare, assignare uoluit, in maiori scilicet parte uerborum, cum quo alio tempus significaret, cum <accidentibus> scilicet. Et hoc est quod ait: uerbum SEMPER EST NOTA EORUM QUAE DE ALTERO PRAEDICANTUR, hoc est SEMPER, siue per se dictum siue cum aliis, accidentium designatiuum est, quae uidelicet accidentia PRAEDICANTUR DE ALTERO, id est inhaerent suo subiecto, quod necesse est aliud esse ab ipsis, et insuper ipsa accidentia designat non in essentia sed ut praedicata, id est ut inhaerentia subiecto. [49] Quod autem supponit: UT EORUM etc., sic lege: Ita scilicet, ut ipsum uerbum sit aliquando de numero uerborum generalium, quae uidelicet alia tanquam subiecta habent, id est inferiora, aliquando de numero talium uerborum, quae tantum sunt in subiecto, ita scilicet quod non habent uerba inferiora. Nam 'facere' et 'deambulare' 'currere' continent sicut inferius. Unde quasi generalia uerba dicuntur, 'currere' uero speciale.

[50] DICO AUTEM <QUONIAM CONSIGNIFICAT TEMPUS, UT 'CURSUS' QUIDEM

    NOMEN EST, 'CURRIT' VERO VERBUM -->

Data communi definitione uerborum <et> supposita proprietate prosequitur utrumque et prius definitionem ostendens uerbum significare tempus et in hoc solum differentiam eius a nomine assignans. Unde proinde cum ipso uerbo tale posuit nomen quod eius accidentis designatiuum est. Quippe 'currit' et 'cursus' eundem cursum significant sed uerbum cum discretione temporis, nomen uero non. Et hoc est: DICO QUONIAM uerbum CONSIGNIFICAT TEMPUS, UT 'CURRIT' quod est VERBUM, et 'CURSUS' NOMEN, licet sine tempore, tamen eandem actionem significat, quod est subintelligendum.

    CONSIGNIFICAT ENIM NUNC ESSE --

[51] Vere 'currit' significat tempus, quia praesens tempus. A partibus. Et hoc est: CONSIGNIFICAT ENIM NUNC ESSE, id est rem suam ut existentem in cursu, scilicet praesentialiter.

    ET SEMPER EORUM QUAE DE ALTERO DICUNTUR NOTA EST, UT EORUM QUAE
    DE SUBIECTO DICUNTUR VEL IN SUBIECTO SUNT.

[52] Expedita definitione redit ad proprietatem quam supposuit definitioni, ut eam explanet, quem locum iam exposuimus secundum quatuor sententias.

    'NON CURRIT' VERO ET 'NON LABORAT' NON VERBUM DICO;
    CONSIGNIFICAT QUIDEM TEMPUS ET SEMPER DE ALIQUO EST,

[53] Sicut superius in nomine duas significationes huius uocis 'nomen' distinxit, unam scilicet largam, alteram strictam, ita hic in uerbo facit, ostendens scilicet uerbum, cum strictius accipitur quam supra sit definitum, neque infinita neque casualia continere. [54] Sic continua: Dictum est uerbum consignificare tempus, quod conuenit 'NON-CURRIT' ET 'NON-LABORAT' sed tamen ea NON DICO VERBA, hoc est finita praesentia. Sed tamen CONSIGNIFICAT TEMPUS ET SEMPER DE ALIQUO EST, id est omni tempore tam re existente quam non existente "est nota", id est significatiuum de aliquo, quia aliquid est quod aeque continet et dum illud exsistit et dum non exsistit, ut albedo, siue exsistat siue non exsistat, uerum est eam non laborare uel non currere, et 'non laborat' aeque dicitur de ea exsistente uel non exsistente; [55] non tamen ut una dictio, quia, ut Boethius dicet in sequentibus, uerbum infinitum positum in propositione statim in uerbum finitum et negatiuum aduerbium diuiditur. Unde, cum <negationem> tantum faciat, re etiam non exsistente ueram enuntiationem reddit sed non ita infinitum nomen semper, quia, cum affirmationem facit, de non exsistente dici non potest. [56] Vel aliter ET SEMPER EST DE ALIQUO, id est semper infinitum, quodcumque sit tam nomen quam uerbum, "est nota", id est significatiuum, DE ALIQUO, quia suam significationem ex aliquo <contrahit>, ex suo scilicet finito. Unde Boethius in Diuisionibus praecipit, ut quotiens diuisio fit per affirmationem et negationem siue per finitum et infinitum, prius affirmatio uel finitum uocabulum ponatur, eo uidelicet quod significatio negationis uel infiniti pendet ex significatione affirmationis uel finiti, et sicut illa priora sunt in constitutione, ita et in significationis discretione, quia significatio horum cognosci non potest nisi discussa significatione illorum.

[57] Nota quod cum infinitum uerbi copulatiui positum in oratione non remaneat infinitum sed in duas partes, ut dictum est, separetur, nullum usum habere uidetur inuentio huiusmodi infinitorum uerborum, quod, cum per se <tantum> prolata sunt et ad nullam tendunt perfectionem, infinita sunt, cum uero orationis perfectionem reddunt, tunc duae sunt partes. Sed profecto si in se parum uel nil habeant fructus, per participia sua prosunt ad constructionem, quae etiam in constructione posita sicut et nomina una manent dictio, 'non-currens' scilicet sicut 'non-homo'. Quae quidem participia oportuit uerba habere composita sic, ut ipsa sint a quibus nascuntur.

    DIFFERENTIAE AUTEM HUIC NOMEN NON EST POSITUM; SED SIT INFINITUM
    VERBUM,

[58] Non solum infinitum uerbum non uocatur hoc nomine stricte accepto, uerum etiam nec nomen habet differentiae a caeteris uerbis. Et hoc est: sed HUIC, scilicet uoci 'non-currit' et 'non-laborat', NONdum EST POSITUM NOMEN DIFFERENTIAE, per quod scilicet differat ab aliis uerbis, SED SIT amplius INFINITUM VERBUM.

    QUONIAM SIMILITER IN QUOLIBET EST VEL QUOD EST VEL QUOD NON EST.

[59] Causam assignat de infinito simpliciter, quare uidelicet huiusmodi uoces uocentur infinitae, eo uidelicet quod infinite significant, id est remotiue, non positiue; haec <infinita> nempe rebus subiectis conueniunt non secundum hoc quod sint aliquid uel non sint. Quod uero non exsistens aliquid significat infinite, ipsum denotat non esse constituens sed remouens. Hanc autem sententiam innuit, cum ait haec infinita SIMILITER, id est aequaliter, dici de QUOLIBET cui conueniunt, dum res illa est et dum non est, quantum uidelicet in ipsis est infinitis, quia uidelicet, etsi rem illam non contingat non esse, in inuentione tamen infinitorum non remanet, quin de ea etiam non exsistente uere enuntiari possint. Quod ergo ait ista de quolibet quod continent, tam exsistente quam non exsistente, posse dici uere, quantum in ipsis est, nil aliud ostendit, quam ea infinite significare, id est non ponendo esse sed magis remouendo. Quod, dum istis infinitis adscribit, omnibus attribuit in istis, remotiue scilicet significare. [60] Quod etiam habet 'non-ens' et 'non-res', si uidelicet 'res' finitum in designatione exsistentium tantum ponatur. Nam si 'res' tam exsistentia quam non-existentia contineat, infinitari posse non uidetur, cum eius infinitum non habeat, quod comprehendat. [61] Boethius autem in Primo Categoricorum huiusmodi uoces infinitas appellari ideo dicit, quia infinita significant, his uerbis: "Et quoniam non homo haec uox etc." usque illuc: "Et quoniam sunt." At uero Boethius magis ad causam translationis huius nominis quod est 'infinitum' respexit quam ad uim significationis eius et ad proprietatem ex qua ipsum conuenit uocibus. Non enim secundum hoc datum est uocibus quod infinita significant sed quod infinite, id est remotiue, ut diximus. Alioquin 'res' quae omnia continet, esset infinitum. [62] Sed licet non sit datum uocibus ad notandum eas secundum hoc quod innumerabilia continet, ille tamen qui transtulit hoc nomen 'infinitum' ad uoces significandas, hoc attendit quod infinita ad innumerabilia se habent, et propter hoc sed non ad hoc notandum nomen hoc quod est 'infinitum' uocibus dedit. Nam homo sic nominatus est, quia ex humo factus est, non secundum hoc quod est animal rationale mortale.

Multae itaque sunt causae impositionis nominis quae non notantur in ipso. [63] Quidam autem sic accipiunt quod infinita dicunt esse in omni re tam exsistente quam non exsistente, ut uidelicet omnia significent, ut 'non-homo' et hominem perimendo significat et omnes non-homines nominando, et 'non-currit' currentes omnes denotat remouendo et non currentes personaliter continet.

    SIMILITER AUTEM VEL 'CURRET' VEL 'CURREBAT' NON VERBUM EST, SED
    CASUS VERBI; DIFFERT ENIM A VERBO QUOD VERBUM SIGNIFICAT PRAESENS
    TEMPUS, ILLA VERO QUOD COMPLECTITUR.

[64] Sicut a uerbo stricte accepto separauit uerba infinita, ita etiam facit casualia. Casualia uero siue obliqua omnia dicimus quaecumque sequuntur post praesens indicatiui modi, et casus dicuntur secundum hoc, quod ex ipsis qui primae positionis sunt inflexa sunt ista et diriuando ceciderunt. DIFFERT curret VEL currebat A VERBO, scilicet praesenti primitiuo, QUOD HOC, scilicet primitiuum, SIGNIFICAT PRAESENS TEMPUS, ILLA VERO alia significant illud tempus QUOD COMPLECTITUR praesens tempus. [65] Istud ita legi potest, ut illud QUOD nominatiuus sit et PRAESENS TEMPUS accusatiuus, uel e conuerso, ut scilicet uel ita dicamus: QUOD, id est quae res, COMPLECTITUR, id est includit, ipsum praesens intra se et aliud tempus, quia uidelicet praesens tempus est medium inter praeteritum et futurum; uel: QUOD, id est quam rem, COMPLECTITUR, id est copulat alteri tempori praesens tempus, quia scilicet praesens tempus medius terminus est inter praeteritum et futurum.

[66] Potest etiam sic dici quod praesens tempus quasi simplex est, praeteritum uero et futurum complectuntur, id est complexa sunt tempora. Qui enim dicit 'fuit' uel 'erit', infinitam multitudinem praeteritorum uel futurorum denotat. Unde secundum diuersas partes praeteriti uel futuri possumus dicere et 'fuit sedens' et 'fuit stans' et 'erit sedens' et 'erit stans' sed non ita in praesenti uere dici contingit quod est stans et quod est sedens. [67] Nam licet Priscianus uerbum praesens quoque uelit significare compositum ex praeterito et instanti et futuro, quod etiam compositum appellat praesens, maxime tamen profertur praesens uerbum propter praesens instans designandum. Unde totum compositum praesens dicitur et uerbum praesens appellatur, quia maxime in designatione illius instantis profertur, in quo uerbum fuerit dictum. Si enim aeque uis fiat et in praeterito et in futuro sicut in praesenti, cur non possit uere dici et:

    Socrates sedet

et:

    Socrates non sedet

eodem tempore composito permanente? Quippe in eadem die praesenti siue in eadem hora contingit ipsum sedere statim et statim non sedere. Unde recte praesens uerbum simplex praesens significare dicitur, quia maxime in ui eius accipitur.

[68] Notandum quoque, quod uerba quae temporibus differunt semper in principali significatione uniuntur, ut 'currit' et 'curret' et 'currebat' cursum significant, a quo sumpta sunt. Saepe etiam eandem personam continent, quia uidelicet contingit eandem rem et currere modo et cucurisse ante et cursuram esse postea. Multa etiam personaliter continentur ab uno quae non continentur ab altero, ut 'curret' omnia continet quaecumque cursura sunt, siue currant iam uel currerent siue non.

[69] Sed sciendum est quod cum 'curret' significet eos in quibus nondum cursus est uel fuit, et cursum determinet tamquam in futuro adhaesurum eis, imago tamen, siue cursus siue fundamenti, quam per 'curret' accipimus, nondum similitudo est quae conueniat cursuris sed quae in futuro conueniet. Sed nunc similitudo quae tenetur tantum ad existentia pertinet, quae tamen pro nondum exsistentibus attenditur, ut in ea futurum statum eorum speculemur.

    IPSA QUIDEM SECUNDUM SE DICTA VERBA NOMINA SUNT ET SIGNIFICANT
    ALIQUID -- CONSTITUIT ENIM QUI DICIT INTELLECTUM, ET QUI AUDIT
    QUIESCIT -- SED SI EST VEL NON EST NONDUM SIGNIFICAT.

[70] Dixit in definitione uerbi ipsa uerba consignificare tempus, in supposita proprietate in ipsis consistere uim praedicationis et copulationis inhaerentiae. Unde ne forte alicui aut non ipsa per se dicta significare uiderentur, quia dicta sunt consignificare, aut, si significarent, sensum propositionis habere per uim praedicationis quam habent, ideo dicit et ea per se dicta significationem habere et tamen sensum propositionis non implere. Nam licet praedicatio sine subiectione non possit esse, uim tantum praedicandi uerbum habere potest, non etiam subiciendi.

[71] Continuatio. Dictum est uerba consignificare et uim praedicationis habere. Sed tamen IPSA SECUNDUM SE, id est per se, etiam DICTA sine aliis uocibus NOMINA SUNT, id est significantia. Quod statim exponit dicens: ET SIGNIFICANT ALIQUID, et quod significant probat a descriptione significandi, quod scilicet constituunt intellectum in auditore. Et hoc est: CONSTITUIT ENIM INTELLECTUM ille QUI DICIT, id est qui profert uerbum. Quod ab effectu monstrat, quia scilicet is QUI AUDIT uerbum, QUIESCIT, haerendo scilicet et figendo animum in intellectu quem habet per uerbum. SED SI EST, hoc est licet uerbum per se etiam prolatum significet et copulatiuum etiam sit, tamen non implet sensum affirmationis uel negationis, quod uidebatur habere finitum uerbum.

    NEQUE ENIM 'ESSE' SIGNUM EST REI VEL 'NON ESSE',

[72] Vere non significat sensum affirmationis uel negationis, quia NON EST SIGNUM REI ESSE VEL NON ESSE. A descriptione significandi quod est signum esse.

    NEC SI HOC IPSUM 'EST' PURUM DIXERIS; IPSUM QUIDEM NIHIL EST,
    CONSIGNIFICAT AUTEM QUANDAM COMPOSITIONEM QUAM SINE COMPOSITIS
    NON EST INTELLIGERE.

[73] Ostendit uerbum non implere sensum affirmationis uel negationis per substantiuum, quod dignius caeteris uidetur, quod uim maximam copulationis habet, quia non solum se, uerum etiam alias uoces copulat tertium adiacens. <Secundum> uerba etiam, quae posuerat, esse, scilicet rem, VEL non esse, magis illud pertinere uidebatur ad uerbum substantiuum, cuius infinitum posuerat ante. [74] Quod autem ait est per se NIL ESSE, tale est, quod per se dictum perfectum non habet sensum, sicut omnis enuntiatio habet. Sed aliis coniunctum uocibus reddit perfectam sententiam, quam sententiam NON EST INTELLIGERE per ipsum. Hoc etiam oportet nos accipere per ipsum est SINE COMPOSITIS, id est sine aliis uocibus simul cum eo positis. Et hoc est: SED tamen CONSIGNIFICAT, id est cum aliis significat, QUANDAM COMPOSITIONEM, id est quendam compositum intellectum siue affirmatiuum siue negatiuum, et per COMPOSITIONEM tantum compositionem intellectus accipimus, sicut supra cum ait: "circa compositionem enim et diuisionem."

[75] Si quis autem hoc non de intellectu propositionum accipiat sed de dictis, poterit etiam sane dici. Sed tunc COMPOSITIO nomen erit commune omnium dictorum affirmationum, sicut et, quando dicimus unamquamque categoricam affirmatiuam dicere aliquid praedicari de aliquo, istud 'aliquid praedicari de aliquo' quasi commune nomen omnium dictorum affirmationum sumitur. Si enim ad sensum huius propositionis tantum reduceremus: aliquid praedicatur de aliquo et diceremus quod unaquaeque affirmatio dicit hoc quod aliquid praedicatur de aliquo, profecto unaquaeque uerum diceret et ita:

    Socrates est asinus.

[76] Opponitur fortasse quod si de dictis propositionum id dicamus, non ab omnibus uerbis remoueri uidetur. Nam uerba quaedam certarum personarum sicut 'curro' et 'curris' et impersonalia ut 'curritur' sensum propositionis implere uidentur, quia tantumdem ualet:

    Curro

quantum:

    Ego curro

et:

    Curris

quantum:

    Tu curris.

Unde Priscianus superflue addi pronomina nisi propter discretionem dicit. Ipse etiam:

    Curritur

impersonale resoluit in:

    Cursus fit.

Unde tantumdem uerba quandoque proponere uidentur quantum propositiones. [77] Sed quicquid de dictis propositionum dicamus, compositum intellectum simplices uoces habere non possunt, quia simul una actione per eas totum, quod significant, accipimus. [78] Aut fortasse non de quibuslibet uerbis hoc negat Aristoteles sed de quibusdam copulatiuis, quae sunt tertiae personae, quae confusa est. [79] Nostra tamen sententia est in nullo uerbo uel intellectum propositionis ex ui uocis includi uel dictum proponi, de quo in expositione praedictorum satis egimus. [80] Porphyrius autem hoc loco peruersam multum expositionem habere uidetur, quod teste Boethio est substantiuum uerbum per se sine aliis uocibus prolatum uult omni significatione carere et tantum cum aliis positum significare faciendo quandam coniunctionem, de qua coniunctione et consignificatione eius statim supponitur: CONSIGNIFICAT AUTEM QUANDAM COMPOSITIONEM et rursus: QUAM SINE COMPOSITIS NON EST INTELLIGERE. [81] Et est solutio quod Porphyrius hoc loco uerbum accipit in ui copulationis tantum, in qua quidem ui modum tantum concipiendi facit, non alicuius rei intellectum habet. [82] Unde Boethius iuxta eius expositionem ait:

    Si dicam "Socrates philosophus est", id quod est Socrates
    philosophia participat. Rursus hic quoque Socratem
    philosophiamque coniungo. Ergo hoc quod dico est uim
    coniunctionis cuiusdam obtinet, non rei.

Ac si diceret: licet et ex ui copulationis ad propositionem faciendam uerbum uim maximam habeat, non tamen ex ea significatiuum est. [83] Nunc diligenter intueri libet uim praedicationis quam habet uerbum in propositione. [84] Sunt autem uerba, quae praedicari uidentur, quaedam personalia ut 'sum / es / est' 'curro / curris / currit', quaedam impersonalia ut 'curritur' 'taedet' 'contingit'. Cum enim dicitur:

    Curritur ab illo

id est "Ille currit", uel:

    Taedet illum uiuere

uel:

    Contingit

propositiones praedicatiuas facimus, non impraedicatiuas; unde eas praedicatum oportet habere. [85] 'Contingere' autem uel 'possibile' in modalibus praedicari Aristoteles docet, 'esse' et 'non esse' subici, ut:

    Contingit esse

et:

    Contingit non esse

    Possibile est esse

et:

    Possibile est non esse.

[86] Unde et Priscianus in Secundo Constructionum huiusmodi impersonalia quae actiuam terminationem habent, non passiuam, infinitiuo modo coniungi perhibet, ut:

    Placet discere

uel 'Licet' uel 'Oportet', uel 'Contingit' uel 'Euenit' uel 'Iuuat'.

[87] Sed primum de copulatione praedicationis personalium agamus. [88] Et sciendum, quod personalia uerba quae praedicari possunt, cuiuscumque significationis sint, omnia sese copulare possunt, ut, si dicatur:

    Socrates est

    Socrates legit

'esse' et 'legere' per se ipsa praedicantur, et gemina ui funguntur, quia et uim praedicati habent et copulantis, ut simul et praedicentur et se ipsa copulent. Sic enim dicitur 'currit' quasi diceretur 'est currens'. [89] Duo uero uerba esse dicuntur, quae sola possunt copulare uoces diuersas a se, <substantiuum scilicet et nuncupatiuum>, ueluti cum dicitur:

    Iste est Socrates

    Iste nuncupatur Socrates.

Si uero dicatur:

    Iste currit Socrates

et per 'currit' intendamus 'Socrates' hoc nomen copulare, nullus est sensus. [90] Si quis uero dicat, dum dicitur:

    Iste fit bonus (uel: uidetur bonus)

quod similiter haec uerba praedicant alias uoces, respondetur, quia 'fieri' tantum et 'uideri' praedicantur, <id est> quasi proprietates subiecto copulantur, 'bonus' uero in determinatione ponitur. Vel potius tota oratio 'fit bonus' praedicata est, sicut 'uidere Socratem' cum dicitur:

    Iste uidet Socratem

unde in conuersione propositionis totam orationem subicimus.

[91] Nunc ad substantiuum et nuncupatiuum redeamus.

[92] Haec autem duo eandem uim habere Priscianus uult, quando eisdem terminis apponuntur, ut scilicet tantumdem ualeat:

    Ego nuncupor Petrus

quantum:

    Ego sum Petrus.

[93] Pluribus tamen substantiuum construitur quam nuncupatiuum, quia 'nuncupor' tantum coniungitur nominibus, substantiuum uero etiam pronominibus uel participiis uel orationibus, ut si dicam:

    Sum ille, uester

uel:

    Sum currens (uel: homo currens).

Quippe cum nuncupatiuum uerbum ex nominatione tantum conueniat, quae, scilicet nominatio, ad sola nomina pertinet, id ex causa propriae inuentionis habet, ut solis nominibus coniungatur ipsum sequentibus. Substantiuum uero quod non conuenit ex appellatione sed ex ipsa rei essentia, omnibus praedictis coniungi potest, tam scilicet nominibus quam pronominibus uel participiis siue etiam orationibus.

[94] Et cum in essentia quaelibet significet, numquam ei copulatio essentiae deest, quia ubique per ipsum <proponitur> aliquid aliud esse, etiam quando adiectiuis adiungitur, ueluti cum dicitur:

    Iste est albus.

Nam licet quantum ad intentionem facientis propositionem sola albedo copuletur, unde ipsa sola praedicari dicitur, ex ui tamen substantiui uerbi ipsum <subiectum> albedinis essentialiter Socrati coniungitur, quia ipse Socrates esse proponitur ui substantiui uerbi, quod significationem essentiae tenet. Duo itaque coniunguntur Socrati per 'album' praedicatum, albedo scilicet in adiacentia et album, id est ipsum affectum albedine, in essentia. Sola tamen 'albedo' praedicatur, quia sola coniungi intenditur. Non enim quicquid coniungitur, praedicatur sed id solum, quod propositione coniungi intenditur. Qui enim propositionem facit:

    Socrates est albus

solam albedinem inesse Socrati ostendit; et si haberet uerbum per quod posset simpliciter albedinem copulare Socrati ita quod nil subiecti attingeret, profecto sic faceret. Sed quia non est uerbum per quod id fiat, uenit ad substantiuum, quod, quia essentiae tantum significationem habet, non potest ipsum proferri sine coniunctione essentiae. In essentia uero non potest uere albedo Socrati copulari, ut scilicet dicatur:

    Socrates est albedo.

Unde, ut et albedo copuletur in adiacentia et secundum subiectum albedinis coniunctio essentiae uere ponatur, adiectiuum quod est album coniungitur uerbo, quod et formam quam significat adiacentem praedicet et fundamentum quod nominat essentialiter coniungat; secundum albedinem tamen tantum praedicetur, quia in ea tantum ui, ut dictum est, poni intenditur. [95] Cum uero subicitur hoc modo:

    Album est Socrates

    Album currit

in ui substantiui tantum accipitur. Cum enim dicimus:

    Album currit

tale est: Album est affectum cursu, sicut:

    Album est Socrates.

[96] Nec est mirum si eandem significationem semper retinens 'album', de albedine scilicet et de subiecto, modo in altera significatione praedicetur, modo in altera subiciatur. [97] Unde recte dicitur accidens praedicari sed non accidens subici, quia accidentale nomen in ui accidentis, ut dictum est, praedicatur sed in ui fundamenti subicitur.

[98] At uero si coniunctio essentiae numquam desit substantiuo uerbo, quomodo uere coniungitur nominibus non existentium, ut dicatur:

    Chimaera est chimaera (uel: est non-homo)?

Nam quod omnino non est, quomodo uere esse aliquid dicitur? [99] Praeterea intransitiue coniunguntur uerbo substantiuo ea quae copulat. Unde oportet, si uera sit propositio, 'est' et 'chimaeram' idem significare. At uero est tantum existentia continet.

[100] Dicimus itaque, si ueritatem propositionis uolumus seruare, 'est' uerbum hoc loco in <sensum> nuncupatiuum transferri, ac si dicamus:

    Chimaera uocatur chimaera (uel: non-homo)

hoc est: Haec sunt eius nomina. Sicut enim figuratiue dicimus:

    Chimaera est opinabilis

uel:

    Chimaera excogitatur

non uidelicet aliquid <attribuentes> chimaerae sed magis <intelligentes> aliquem opinari eam, ita nil impedit et non figuratiue ad alium sensum transferri.

[101] Quaeritur etiam, cum dicitur:

    Verum est (uel: Possibile est) chimaeram non esse

quid cui copulemus essentialiter, ut uera sit coniunctio. [102] Et fortasse soluetur sicut prius, ut uidelicet dicamus Socratem non esse, quod scilicet negatio dicit, uocari hoc nomine 'uerum' uel 'possibile'. [103] Sed profecto conuenientius est impersonalvem accipi sensum, sicut et, quando dicimus:

    Ventum est ad ecclesiam

non est dicendum aliquid uentum esse, quia iam impersonalitas non esset, uel cum dicimus:

    Placet mihi (uel: Placitum est) uenire ad ecclesiam

(uel: non uenire), uel:

    Volo (uel: Studeo) componere uersus.

Sed de hac impersonalitate postmodum conuenientius agemus, cum scilicet ostendemus ea, quae a propositionibus dicuntur, non esse aliquid.

[104] Duobus autem modis uerbum substantiuum praedicari Aristoteles dicit, uel dum est appositum subiecto, ut Homo est, uel interpositum tertium, ut:

    Homo est animal

et tunc 'tertium adiacens' ipsum appellat. Unde, uidelicet [ei] ad copulandum principale praedicatum, id est 'animal', quod scilicet coniungere intendimus, ei uerbum interpositum adicitur, ut ipsum subiecto copulet; et cum tam uerbum quam 'animal' homini subiecto coniungatur, alterum propter se, id est 'animal', alterum uero per 'animal' copulandum interponitur. Unde 'animal' principaliter, uerbum uero quasi per accidens, id est secundo loco praedicatur, quod tantum propter aliud inseritur, habens tantum hic officium copulandi; cum uero per se ponitur et proprie praedicatur, tunc simul et copula est et praedicatum, et hoc cum caeteris uerbis commune habet. Nam sicut:

    Homo est

ita et:

    Homo currit

dicitur. Quod autem tertium adiacet, solum habere dicitur ipsum et nuncupatiuum. Sicut enim dicimus:

    Ego sum Socrates

ita:

     Ego nuncupor Socrates.

[105] Sed nunc omnium rationes audiamus et primum, quare caetera uerba non ualeant copulare praedicatum. Cum dicimus:

    Ego curro

si apponam 'Socrates', ut ipsum per 'curro' copulem, non licet, quia 'curro' propriam significationem habet, cursum uidelicet, quem copulat, sine copulatione cuius proferri non potest; et maxime, cum tribuatur cursus ut forma, ipso iam coniuncto nil super apponi potest. Non enim materia formae superinducitur uel forma formae sicut forma materiae; haec in intellectum uel in uerbum coniungitur.

[106] At uero 'est' uerbum, quod omnia in essentia continet, primo loco praedicatum 'ens' coniungit, cum dicitur:

    Ego sum

ac si dicerem: Ego sum aliquid de exsistentibus. [107] Et secundo praedicatum id ex propria inuentione tenet, ut tam exsistentia quam non exsistentia copulet, 'copulet' inquam quod intelligitur tantum ex supposita uoce. Si enim iam per 'est' aliquid sit copulatum, utique aliud non copularet sicut nec caetera uerba, ut si ita dicerem:

    Socrates est aliquid exsistens

et postea <supponerem> 'homo', non melius dici uideretur quam si dicerem:

    Socrates currit

id est 'est currens', et postea supponerem 'homo'. Si enim iam facta sit una copulatio per substantiuum uerbum secundum substantiam, altera substantiae in ipso minime fiet magis quam si dicerem:

    Ego sum res homo uel animal homo.

Unde interpositum tertium nil significationis in se tenet, quam in intellectu copulet, sed tantum rem praedicati suppositi. Unde etiam

    Ego sum ens

<non> superflue dicitur, quia 'ens' suppositum significationem essentiae tenet, quae coniungitur, 'est' uero tantum copulat.

[108] Eandem quandoque uim copulandi uel praedicandi quam habet substantiuum uerbum attribuunt etiam nuncupatiuo, ut uidelicet dicatur et:

    Iste nuncupatur Socrates.

Et sicut quando dicitur:

    Iste est Socrates

intransitiue coniungi uolunt 'iste' et 'Socrates', ita et quando dicitur:

    Iste nuncupatur Socrates

ut uidelicet 'iste' et 'Socrates' in designatione eiusdem personae accipiantur. [109] Et tunc concedunt nuncupatiuum uerbum in sensu substantiui transferri, ut uidelicet tantumdem ualeat in sensu quantum est Socrates. Unde Boethius in Primo Hypotheticorum:

    In praedicatiua (inquit) propositione id spectabimus, utrum ipse
    homo animal sit, id est in se suscipiat nomen animalis

ac si poneret 'uocetur animal' pro 'sit animal'. [110] Cum enim nuncupatiuum uerbum sumptum esse uelint a nuncupatione, si ipsum in significatione nuncupationis ponatur, cum dicitur:

    Iste nuncupatur Socrates

oportet per ipsum nuncupationem copulari, sicut et per 'currit' cursum. Unde iam aliud copulare non poterit. [111] Praeterea si nuncupationem ponat et 'Socrates' appositum ostendat, respectu cuius nuncupatio isti conueniat, ac si dicatur:

    Iste nuncupatur hoc nomine Socrates

iam profecto 'Socrates' quod supponitur non in designatione rei est sed nominis, quia non dicitur quod uocetur illa res sed illo nomine. Unde intransitionem non seruaret. [112] Ideoque in substantiuum uerbum secundum sensum nuncupatiuum quandoque transfertur, sicut et Boethius in resolutione propositionis. [113] Quod autem Priscianus ait nuncupatiuum uerbum in constructionibus huiusmodi aequam uim habere substantiuo, non necesse est ideo in sensum substantiuum ipsum transferri, quia etiam, dum nuncupationem praedicans in ui nuncupatiui tenetur, sensum aequipollentem, non eundem reddit. Tantundem enim ualet haec propositio:

    Iste nuncupatur hoc nomine Socrates

quantum:

    Iste est Socrates.

Is enim solus est Socrates, cuius nomen est 'Socrates' uel quilibet obliquus eius.

LI 3.04

    ORATIO EST VOX SIGNIFICATIVA CUIUS PARTIUM ALIQUID SIGNIFICATIVUM
    EST SEPARATUM.

[1] Definitis et tractatis partibus orationis congruo ordine definit et tractat orationem, quippe oratio ex eis tam constitutionem suam quam significationem contrahit.

[2] 'Ad placitum' uero subintellige et in definitione orationis sicut et partium, alioquin tota definitio conueniret latratui canis, qui in pluribus partibus constat, quarum unaquaeque iram canis designat. [3] Ipse uero in sequentibus separatim ponit "ad placitum", quia in eo aliquantulum immorandum erat propter quorundam Platonicorum sententiam, qui uolebant omnes quoque uoces significatiuas ad placitum significare naturaliter, quia scilicet instrumenta erant intellectuum, qui sunt naturales. Quam sententiam prius auferre uoluit quam 'ad placitum' orationi tribueret. [4] Et nota aliud 'ad placitum' esse partium, aliud esse totius orationis, quia sicut nomen et uerbum habent per se suam institutionem, ita oratio propriam. Cum enim nomina et uerba iam inuenta essent et instituta ad significandum, postea secundum singulos constructionum modos coniuncta sunt in oratione et ipsa oratio totaliter instituta est ad aliquem sensum. [5] Unde facta est discretio casuum uel generum uel personarum, ut conuenienter genus generi uel casus casui uel persona personae coniuncta sensum aliquem exprimat, et cum

    Socrates est homo

sit instituta ad sensum

    Socrates est hominem

ad nullum. Licet enim hominem et homo eiusdem penitus sint significationis, non eiusdem sunt constructionis, et haec <constructionum> est inuenta, ut certum sensum ex ea habeamus, illa uero ad nullum. [6] Unde non quaelibet dictionum collectio oratio dici potest, nisi sit competens coniunctio, ut aliquem sensum exprimere queat; ut, si dicam:

    Homo lapis

uel:

    Albus crispus

uel:

    Hominem uenit

multae quidem sunt dictiones sed non ad unum sensum institutae. [7] Unde Priscianus in Primo Constructionum docet orationem non posse dici nisi comprehensionem dictionum aptissime ordinatarum:

    Quemadmodum (inquit) litterae apte coeuntes... etc.

et rursus:

    Est enim (inquit) oratio comprehensio dictionum aptissime
    ordinatarum

ut uidelicet secundum regulas iuncturae aliquem sensum proferre possit.

[8] Nota quod diligenter ait ALIQUID PARTIUM et non 'partes', quia 'de homine' oratio est et unam tantum partem significatiuam habet, id est aptam ex inuentione sua ad significandum per se.

[9] Sed cum SIGNIFICATIVUM, ut supra exposuimus, contineat 'per se', quare supponit <SEPARATUM>? Ad explanationem quidem, non ad determinationem. Vel fortasse sic dici poterit: Pars orationis est significatiua separata, id est significationem habet extra, quam pars orationis manens exercebat. At uero pars dictionis extra significationem non habet, quam pars dictionis manens exercebat.

[10] Notandum tamen de figuratiuis orationibus, quod saepe nulla dictio quae in ipsis posita est, in ea significatione accipitur, quam habet extra ex propria inuentione, ueluti si pro aliquo potentissimo minante dicam:

    Leo rugit

uel:

    Tonat Iupiter.

Sed licet per translationem uoces ex propria significatione ad aliam accomodentur, tamen propria eorum significatio propter quam inuentae sunt, siue dictiones siue orationes, hic pensanda est. Quippe translatio accidentalis est et nullius proprietatis. Cum ergo dico:

    Leo rugit (uel: fremit)

pro 'Potens minatur', ad quemcumque sensum per translationem dictionum oratio accomodetur, semper partes ex propria inuentione idem habent significare extra quod intra, id est leonem et rugitum, licet ad alium sensum per figuram accomodentur. Hic uero de propria significatione <quae> est ad placitum, id est per propriam uocis institutionem, non per translationis abusionem, agitur. Unde, cum dicitur oratio figuratiua, in his uerbis et proprietas rectae significationis exprimitur, cum dicitur oratio, et abusio figurae, cum dicitur figuratiua, id est impropria secundum praesentem acceptionem.

[11] Illud etiam notandum quod quandoque contingit orationem totam ad placitum esse, nec tamen omnes eius partes significatiuae ad placitum significant, ut si dicam:

    Heu mihi!

nam licet 'heu' naturalis sit interiectio nec ad placitum significet, ex placito tamen hominis factum est, ut coniungeretur 'mihi' ad dolorem cuiuscumque proferentis designandum, ut uidelicet dicamus:

    Heu mihi!

non:

    Heu ei!

Quod ita quia coniunctum est tali uoci in oratione ad aliquid significandum secundum hominis uoluntatem, totam orationis compositionem ad placitum facit.

[12] Nunc autem quid orationes ad placitum significent, perquirendum est.

[13] Sed cum constet omnium communem significationem esse intellectuum, de qua supra satis docuimus, an sit alia significatio orationum, praeter scilicet intellectuum, uidendum est tam imperfectarum quam perfectarum. [14] Certum est autem de quibusdam imperfectis, ut sunt definitiones uel descriptiones, eas rerum significationem habere sicut et nomina habent, ut 'animal rationale mortale' uel 'animal risibile' ipsum quoque hominem significant, per quem et praedicari possunt et subici sicut nomen hominis.

[15] Perfectae uero orationes a quibusdam intellectum tantum compositum significare dicuntur, a quibusdam etiam res ipsas omnes simul quae significantur singillatim a partibus ipsarum, ueluti cum dicitur:

    Homo est animal

uel:

    Homo non est animal

uel:

    Si est homo, est animal

haec propositio 'Homo est animal' non solum intellectum compositum generat, uerum etiam totaliter hominem et animal simul significat in hoc habitu quod hoc est illud, et negatio 'Homo non est animal' easdem res significat in eo quod hoc non est illud, et 'Si est homo, est animal' in eo quod <si> hoc est, illud est.

[16] Nos uero nolumus propositiones uel solos intellectus significare uel res ipsas, sed cum significatione intellectuum quandam aliam significationem habere, quae nil est omnino, ueluti Socratem esse hominem uel non esse. Duo itaque uolumus significari a propositione, intellectum scilicet quem generat de rebus, et id insuper quod proponit et dicit, scilicet hominem esse animal uel non esse, quod, uidelicet hominem esse animal uel non esse, nullae omnino sunt essentiae neque una neque plures, quod postmodum ostendemus.

[17] Sed nunc prius monstremus non solos intellectus a propositionibus designari, uerum etiam alia, siue res sint siue nil omnino, sicut uolumus. [18] Cum aliquam consequentiam uel quamlibet propositionem necessariam dicimus -- non in essentia sui quae transitoria est sed secundum suam significationem --, oportet in significatione eius haberi, quod necessarium possumus appellare. [19] At uero nec intellectus propositionis in se necessitatem ullam habet, quod est actio transitoria. Aliud ergo oportet significari a propositione, pro quo necessaria dici possit, ueluti, cum istam consequentiam:

    Si est rosa, est flos

ueram semper etiam destructis rebus et necessariam concedamus, oportet uideri, pro quo significato necessaria iudicetur. At uero in rebus nihil est necessitatis; quibus etiam omnino destructis non minus necessarium est, quod a consequentia dicitur, id est si hoc est, illud esse.

[20] Sed fortasse dicitur, quod res etiam destructae in necessitate quadam consecutionis quam habent ad inuicem quodammodo sunt, secundum quem quidem consecutionis habitum ipsa consequentia dicitur ipsas res loqui. [21] Sed prius inquiremus, quid sit hic habitus, secundum quem consequentia significat res et ipsae res necessariae dicuntur. Quod si aliquid est, uel est ipsae res, id est rosa et flos, uel aliud. Quod si est ipsae res, cum dicimus ipsas res in eo habitu necessarias, in se ipsis eas necessarias appellamus, quod falsum est, cum sint transitoriae. Quod si per hunc habitum aliquam proprietatem in rebus accipimus, in ea, quoque necessaria, non permanent, quia cum omnino non sunt, nec hanc proprietatem nec aliam habent. Cum itaque propositionem ex significatione necessariam <iudicemus> nec haec necessitas secundum intellectum siue secundum res accipi possit, oportet aliud ab eis designari. Unde uniuscuiusque propositionis dictum nullam omnino rem neque etiam plures concedimus esse.

[22] Et fortasse in consequentiis et in negatiuis propositionibus hoc planum est, quod uerae sunt omnino rebus destructis, quia tunc quoque uere dici potest quod uerum est uel necesse est hoc non esse illud, sed non ita in affirmatiuis uidetur, qualis est:

    Socrates est homo

quae nullo modo nisi re permanente uera esse potest. Unde fortasse in talibus res ipsae a propositione significari uidebuntur. [23] Sed iam profecto:

    Socrates est Socrates

unum Socratem designabit, sicut et nomen ipsum quod est 'Socrates', et eodem modo, quippe 'Socrates' ipsum significat in eo quod Socrates est. Nec tamen dicit ipsum esse Socratem, sicut 'Socrates est Socrates' dicit. Unde in dicto propositionis differentiam habet ipsa a nomine, quod uidelicet propositio dicit 'Socrates est Socrates', quod non est aliqua essentia, 'Socrates' uero id non dicit, licet Socratem nominet secundum hoc quod est 'Socrates'.

[24] Praeterea si non esset alia significatio propositionum praeter rerum et intellectuum significationes, nequaquam diuersae essent in sensu:

    Socrates est currens

et:

    Socrates currit.

[25] Amplius cum necessitatem consequentiae assignantes dicimus non posse esse id quod dicit antecedens sine eo quod dicit consequens, neque secundum intellectum neque secundum res teneri potest, ueluti cum dicimus:

    Si corpus non est <animal>, corpus non est homo

neque uerum <est> dicere hunc intellectum sine illo non posse haberi neque res illius sine re huius. Sed non potest contingere ita ut prior dicit, quin sit ita, ut dicit posterior.

[26] Sicut ergo nomina et uerba duplicem significationem habent, rerum scilicet uel intellectuum, ita etiam concedimus duplicem esse propositionum, intellectus scilicet compositos ex intellectibus partium et dicta earum, quae sunt quasi res propositionum, cum tamen nullae penitus essentiae sint. Secundum quae dicta ipsae maxime uerae uel falsae iudicantur siue oppositae siue necessariae uel possibiles, quia uidelicet dicta earum uera sunt uel falsa uel opposita inuicem uel necessaria uel possibilia, ut:

    Verum est Socratem esse hominem (et: non esse lapidem)

et:

    Falsum est ipsum non esse hominem (et: esse lapidem)

hoc est: Ita est in re quod est homo et non est lapis, et non est ita in re quod non sit homo et sit lapis.

[27] Quod enim ex dictis suis propositiones uerae uel falsae dicendae sunt, plane Aristoteles ostendit, cum in Priori ait:

    In eo enim quod res est aut non est, uera oratio dicatur aut
    falsa necesse est.

Qui etiam dicta propositionum res earum appellat, cum dicit in eodem rem esse causam ueritatis propositionum, ut quod Socrates est homo uel quod non est lapis, causa est, cur uerae sunt propositiones, quae ita proponunt. Qui etiam dicta propositionum iacentia sub affirmatione et negatione uocauit et opposita inuicem, ut sedere Socratem teste Boethio ad non sedere Socratem, secundum quae etiam dicta ipse affirmationem et negationem semper uerum et falsum diuidere dicit, siue scilicet res sint siue non, quia uidelicet semper eorum quae dicuntur ab affirmatione et negatione diuidente alterum est in re et alterum etiam non est. Unde et in Primo Peri ermenias ostendens proprietatem contradictionis dicit, quoniam "necesse est semper alteram contradictionis partem esse ueram et alteram falsam", quia semper necesse est contingere in re alterum dictorum earum uel esse scilicet uel non esse.

[28] Quod si ea quae dicuntur ab affirmatione et negatione res essent, non esset uerum semper alterum esse et alterum non esse, quippe nulla alia res in negatione continetur quam in affirmatione, quia de eisdem penitus fieri debent.

[29] Amplius. Si res ipsae essent quae dicuntur a propositionibus, cum dicimus:

    Si est homo, est animal

et assumendo constituimus negationem consequentis ita:

    Sed non est animal

quod rebus etiam destructis contingit, non res aliquas ponimus sed ita esse concedimus, ut dicit negatio. Quod si negatio res ipsas diceret, ut concederemus esse, ut dicit negatio, oporteret nos concedere res ipsas esse. Unde nec uera posset esse negatio, id est dicere id quod in re sit, nisi res essent, cum potius Aristoteles dicat destructis rebus negationem esse ueram.

[30] Praeterea si res ipsas in necessitate iungeremus, cum dicimus:

    Si Socrates est Socrates, Socrates est homo

non uideo quis sit sensus magis quam si diceretur:

    Si Socrates est ens Socrates, Socrates est ens homo.

Et cum propositiones secundum sensum negaremus per destructionem consequentis et antecedentis, profecto per totam propositionem, cum negaremus Socratem esse <hominem> uel Socratem esse Socratem, negaremus duas res uel unam. Sed quid haec uerba <portendent>:

    Nego Socratem et hominem (uel: ipsum Socratem)

non comperio.

[31] Praeterea si:

    Socrates est homo

Socratem et hominem significet, ut de eis agatur, cum dicitur:

    Verum est Socratem esse hominem (uel: esse asinum)

id est: in re est quod Socrates est homo uel asinus, per illud 'est uerum' quod praedicatur rebus ipsis coniungimus, ut uidelicet Socratem et hominem, res ipsas, uerum esse dicamus, id est in re esse. Sed quid est in re esse, nisi res ipsae? Quod si ita est, profecto et cum dicitur:

    Verum est Socratem esse asinum

id est: in re est, tale est, ac si dicatur Socratem et asinum res esse, quod uerum est, et ita propositio quae id proponit uera est, haec scilicet:

    Verum est Socratem esse asinum.

[32] Adeo autem uerum est ea quae dicuntur a propositionibus non esse res aliquas, quod cum dicimus Socratem et Platonem conuenire in esse hominem uel non esse in subiecto, si hoc in rebus accipimus, nulla res assignari poterit, in qua conueniant, sicut <super> Porphyrium docuimus.

[33] Amplius cum dicimus:

    Socrates in eo quod homo est rationalis est sed in eo quod animal
    est non est rationalis

si per esse hominem rem hominis accipiamus et per esse animal rem animalis, profecto conuenit, ut si ex hoc 'homine' hoc habeat, ex 'animali' idem habeat, quia si natura hominis hoc ei confert, et natura animalis, quia ipse homo animal est.

[34] Praeterea cum dicimus:

    Possibile est uiuum esse mortuum

falsum est.

[35] 'Esse' itaque uel 'non esse', istae uoces in orationibus positae, eas ad talia dicta detorquent, quae nil omnino dici possunt.

[36] Sed opponitur: cum dicta propositionum nil sunt, quomodo propter ea contingat propositiones esse ueras, quia haec quae nil omnino sunt uel esse possunt, quomodo dici causa <possint>? [37] Sed propter tractatum furtum homo suspenditur, quod tamen furtum iam nil est, et moritur homo, quia non comedit, et damnatur, quia non bene agit. Non comedere tamen uel non bene agere non sunt essentiae aliquae. Unde Augustinus ad Paulum et Eutropium in Libro de Natura et gratia, cum nullam essentiam peccatum esse diceret et tamen uitiare substantiam, similitudinem hanc inducit de abstinere a cibo, quod non sit substantia, id est de non comedere, quod non sit ulla essentia, et tamen substantiam occidit uel debilitat, quia propter quod non comedit aliquis elanguescit uel etiam moritur.

[38] Sed et illud dicitur quod dum praecipitur alicui, quod faciat ignem uel non faciat, cum facere ignem uel non facere nil sit profecto, id quod nil est ei iniungitur, hoc est datur ei mandatum de eo quod non est aliquid. Quippe nec ignis accensio, propter quam faciendam mandatum iniungitur, adhuc est, nec bona actio, de qua impio mandatur, [n]umquam futura est, non tamen ideo mandatum cessat nec iniustus est Deus qui punit uel damnat pro eo quod numquam est aliquid. [39] Notandum uero quod cum dicitur:

    Iubeo te facere ignem

et de facere ignem praeceptum sit, quod, uidelicet facere ignem, nil umquam esse uolumus, non tamen praecipitur, ut quis faciat facere ignem sed tantum, ut faciat ignem. Si quis autem dicat, quod qui praecipit facere ignem, cum facere ignem non sit aliquid, praecipit nil, sensus quidem potest esse sanus, quod de eo iniungit praeceptum, quod non est aliquid. Sed nulla est uis constructionis, quae dicit:

    Praecipit nihil

sicut nihil esset dicere:

    Praecipio ignem faciendum.

[40] Saepe etenim uoces etiam illae quae eiusdem penitus significationis sunt, eandem constructionem non seruant, ut 'uescor' et 'comedo', quae cum diuersis casibus construuntur intransitiue. 'Careo' etiam <et> 'non habeo' idem ualent, aliud tamen est dicere:

    Non habeo omnem cappam

et aliud:

    Careo omni

id est: Nullam habeo. Similiter, licet 'Socratem currere' et 'Socrates currit' idem dicant, diuersas tamen habent constructiones, quia et si dicam:

    Possibile est (uel: Verum est) Socratem currere (uel: ambulare)

ualet constructio sed non ita:

    Possibile est Socrates currit

uel si dicam:

    Si Socrates currit, Socrates ambulat

ualet, si uero dicam:

    Si Socratem currere, Socratem ambulare

nil est.

[41] Praeterea 'nihil' affirmatiue dici non potest de dicto propositionis, ut uidelicet dicam affirmatiue ipsum esse nihil sed negatiue non esse aliquid. Quid ergo mirum? Cum dicam impersonaliter:

    Contingit Socratem currere

non possum dicere:

    Contingit nil.

Non enim sicut huiusmodi impersonalia uerba iunguntur cum infinitiuis uerbis, ita cum nominibus.

[42] De hac uero impersonalitate enuntiationis, sicut supra promisimus, hic dicendum est. [43] Ad quod illud praedicendum est, quod cum propositiones dicta sua proponendo <significent>, non <tamen> de eis intellectus constituunt. Nam nomina uel uerba uel orationes intellectus suos significant, non tamen de intellectibus alios iterum intellectus constituunt. Sic et propositiones dicta sua proponunt et intellectus compositos ex intellectibus partium constituunt. Unde oportet <per> propositiones non dicta intelligi sed res in intellectu complecti. [44] Nomen uero ipsius dicti, ut si dicam 'hoc dictum', quendam intellectum et simplicem de dicto <constituit>, sicut quodlibet nomen de re sua. Unde nomen dicti personalem facere enuntiationem potest, ueluti si dicam:

    Hoc dictum est aliquid (uel: non est aliquid).

[45] Si uero orationem subiciam, quae dictum continet, sed non de eo intellectum constituat, ut si dicam:

    Verum est (uel: Possibile est) Socratem currere

impersonalis est sensus et possibile est hoc totum uel uerum est, sicut 'Ventum est' uel 'Placitum est' impersonaliter ponitur et cum oratione construitur, quae scilicet oratio nil personaliter continet, cum nihil habeat subiectum, de quo intellectum constituat, ut diximus. Sicut ergo, cum dicimus:

    Ventum est ad ecclesiam

impersonalis est enuntiatio, ita:

    Possibile est uenire ad ecclesiam.

[46] UT DICTIO, NON UT AFFIRMATIO.

Postquam dixit orationis partes extra quoque significare, quomodo significent etiam ita, quod omni orationi hoc aptari possit, determinat dicens UT DICTIO, et quia 'dictio' aliquando ponitur pro simplici uocabulo, ut in hoc loco, aliquando pro affirmatione, unde in sequentibus dicet: "Aut qui dicit, uerus est, aut qui negat", et rursus: "Aut dictio uera est aut negatio", in qua significatione dictionem accipiat, determinat, cum excludit affirmationem. [47] Quandoque tamen oratio habet partem significatiuam ut affirmationem, nec id excludit sed nec ponit, quia id solum ponere debuit quod omni orationi aptari posset.

    DICO AUTEM UT 'HOMO' SIGNIFICAT ALIQUID, SED NON QUONIAM EST VEL
    NON EST; SED ERIT VEL AFFIRMATIO VEL NEGATIO, SI QUID ADDATUR.

[48] Quod dixit orationis partem significare ut dictionem, exemplo corroborat dicens: Sic AUTEM DICO partem orationis significare ut dictionem, UT 'HOMO' per se ALIQUID SIGNIFICAT ut simplex dictio, non ita tamen, quod sit affirmatio uel negatio. Et hoc est quod ait: SED NON significat QUONIAM EST, quod est affirmationis, AUT NON EST, quod est negationis, SED ERIT AFFIRMATIO VEL NEGATIO, SI QUID ADDATUR conueniens ad reddendam affirmationem uel negationem cum eo.

    SED NON UNA NOMINIS SYLLABA; NEC IN HOC QUIDEM QUOD EST 'SOREX'
    'REX' SIGNIFICAT, SED EST VOX NUNC SOLA.

[49] Ostendit per hoc quod dicit partem orationis significare ut dictionem orationem differe a nomine.

[50] Continuatio. Pars orationis significat ut dictio sed pars nominis non, quae est syllaba, ut in 'sorex', quod quidem nomen, licet non sit compositum, cum uidelicet significatio partis eius nil ad suam <...>, tamen quia syllabam habet, quae per se integra dictio inuenitur, uideretur ideo significatiuam partem habere.

[51] Aliter. Dixit quod 'homo' "erit affirmatio uel negatio, si quid addatur". Subintelligendum est: conueniens, quod ipse innuit per hanc remotionem: SED NON UNA NOMINIS SYLLABA est addenda ad hoc, ut fiat affirmatio uel negatio, quia non est significatiua, quod ostendit in 'sorex'. Si enim uox aliqua alii addatur et altera illarum nullam uel in ipsa coniunctione significationem habeat, orationem non faciunt. Unde merito dixit SYLLABA, quia tunc ut syllaba additur, cum etiam in coniunctione pura est a significatione. Unde 'homo' oratio non est sicut 'de homine', si dicamus syllabam nullam significationem habere. Unde:

    Chimaera est

si chimaerae non sit significatiua saltem rei non existentis, propositio non est. Oportet enim omnem orationem plures habere partes significatiuas saltem in coniunctione. [52] Unde Boethius etiam dicit, quod si aliquid non significatiuum dictioni simplici copuletur, inde nulla oratio procreabitur. Qui etiam, ubi 'non-homo' non esse orationem conuincit, ait orationem constare uel ex solis nominibus uel ex solis uerbis uel ex his coniunctis. Unde aperte monstrat orationem omnem plures habere partes significantes. Qui si uelit 'de homine' esse orationem, profecto uel orationem strictius accipit quam nos, uel 'significatiuum' et 'nomen' ita dilatat, ut etiam praepositiones includat.

    IN DUPLICIBUS VERO SIGNIFICAT QUIDEM, SED NON SECUNDUM SE, SED
    QUEMADMODUM DICTUM EST.

[53] Quia proxime dixerat partem nominis extra non significare, ne per hoc uideretur contrarius illi qui supra dixerat, scilicet partes compositorum habere imaginem significandi, ideo repetit eandem sententiam sic: IN DUPLICIBUS VERO, id est in compositis, SIGNIFICAT QUIDEM pars, id est habet imaginem significandi, SED tamen NIL SECUNDUM SE significat, SED QUEMADMODUM DICTUM EST, scilicet iuncta cum aliis.

    EST AUTEM ORATIO OMNIS QUIDEM SIGNIFICATIVA NON SICUT
    INSTRUMENTUM, SED, QUEMADMODUM DICTUM EST, SECUNDUM PLACITUM.

[54] Postquam orationem eiusque partes significatiuas esse posuit <et> quomodo partes orationis extra significarent ostendit, quomodo sit significatiua determinat, scilicet ad placitum. Quod ex hoc probari potest, quia oratio scilicet ex nominibus et uerbis constat; sed haec sunt ad placitum; quare oratio quoque ad placitum significat. Non tamen, ut supra meminimus, omnes partes orationis significatiuas ad placitum dicimus, uelut huius:

    Heu mihi!

[55] Plato uero dixit orationem esse instrumentum significandi intellectus, qui naturales sunt, et res naturaliter intellectibus conceptas; sed omne instrumentum naturalis rei naturale est secundum eum. Quod ita probat: Oculus est instrumentum uidendi et auris audiendi sed uidere et audire naturalia sunt, quare oculi et aures; et per hoc uult sibi constare de omnibus instrumentis naturalium rerum, et ita dicit orationem et nomina et uerba, cum instrumenta sint naturalium rerum, naturalia esse et naturaliter agere significando. [56] Quod Aristoteles remouet dicens NON significare SICUT INSTRUMENTUM, id est non naturaliter, SED SECUNDUM PLACITUM, QUEMADMODUM supra DICTUM EST in nomine et uerbo. Quod uero INSTRUMENTUM pro 'naturaliter' posuit, ideo fecit, quia Platonis consuetudo erat instrumenta uocare ea tantum quae naturaliter ad intellectum prodeant, sicut eas corporis partes quas ad exercitium sensus natura instituit, ut sunt oculi et aures etc.; atque ideo bene Aristoteles eisdem uerbis sententiam remouet quibus ille construit. Et tantundem ualet NON SICUT INSTRUMENTUM quantum 'non naturaliter', secundum quam acceptionem instrumenti Alexander negat uoces instrumenta esse intellectus. [57] Et notandum quod ait Boethius homines naturaliter esse potentes uocabula rebus imponere, non tamen uoces naturaliter significantes esse sed impositione:

    Sicut enim omnium artium naturaliter sumus susceptibiles, eas
    tamen non naturaliter habemus sed doctrina accipimus, ita uox
    quidem naturaliter est

sed non naturaliter significat sed impositione, et sicut moueri homini naturale est, saltare uero quorundam artificium est, ita quoque possibilitas significandi et ipsa uox naturaliter est, significatio uero per impositionem est.

LI 3.05

    ENUNTIATIVA VERO NON OMNIS, SED IN QUA VERUM VEL FALSUM EST; NON
    AUTEM IN OMNIBUS, UT DEPRECATIO ORATIO QUIDEM EST, SED NEQUE VERA
    NEQUE FALSA. ET CAETERAE QUIDEM RELINQUANTUR; RHETORICAE ENIM VEL
    POETICAE CONVENIENTIOR CONSIDERATIO EST; ENUNTIATIVA VERO
    PRAESENTIS SPECULATIONIS EST. EST AUTEM UNA PRIMA ORATIO
    ENUNTIATIVA AFFIRMATIO, DEINDE NEGATIO.

[1] Definita oratione generaliter et tractata, eam speciem sibi assumit de qua hic intendebat, scilicet enuntiationem, id est propositionem, et ubi dicit non omnem orationem esse enuntiatiuam, diuisionem innuit, quod scilicet alia enuntiatiua sit, alia non, et statim enuntiatiuam a caeteris separat, de quibus non intendit.

[2] Et attende quod praetermissa illa diuisione orationis, quod alia perfecta, alia imperfecta, quae prior est naturaliter, et rursus quod perfectae alia enuntiatiua, alia imperatiua etc., statim sicut breuiloquus ad enuntiatiuam descendit, quasi diuisionem faciens per affirmationem et negationem, inter quas medium esse non potest.

[3] Sed primum differentiam perfectarum orationum et imperfectarum consideremus, demum species perfectarum, quarum una est enuntiatio. [4] Nos autem perfectionem orationis non iuxta perfectionem significationis pensamus, quod uidelicet significatiuum huius perfectum est, illius imperfectum. Nam:

    Socratem legere

quae imperfecta est idem penitus significat quod:

    Socrates legit

et:

    Socrates currens

eundem habet intellectum quem:

    Socrates currit

et per se etiam dicta eandem animi conceptionem facit quam Socrates currit; non tamen perfecta dicitur, sicut illa, quippe suspensum reddit auditorem, ut aliquid amplius audire desideret. [5] Sed et similiter dicetur quod:

    Socrates currit

suspendit auditorem, et:

    Socrates legit

ut uidelicet adhuc audire desideret, quid legat uel quo currat uel qualiter; similiter:

    Homo currit

ut uidelicet ambigamus, quis homo currat uel utrum omnis uel quidam. [6] Si quis autem dicat quod dum dicitur:

    Socrates currit

non suspenditur animus auditoris de eo quod ad demonstrationem orationis pertinet, similiter dico, cum dicitur:

    Socrates currens

non suspendi auditorem de eo quod ad intellectum orationis pertinet, quia totum ostendit quod debet. [7] Accipimus itaque perfectionem orationis secundum uim et institutionem ipsius, quia, cum omnes uoces [etiam] impositae ad significandum sint institutae, et quaedam ex eis per se etiam prolatae significationem habent, sicut nomina et uerba nec non etiam orationes imperfectae, licet ita sint inuentae, ut per se quoque significent, non tamen propter hoc sed magis, ut appositae aliis constructionem implerent. Aliud est autem ita inuentas esse uoces, ut in se hoc habeant, aliud propter hoc inuentas esse. Quantum ergo ad causam inuentionis imperfecta est oratio:

    Socrates currens

quia, licet et intellectum constituat per se etiam prolata, non propter hoc, ut per se hoc faceret, instituta fuit sed cum aliis uocibus iuncta. [8] Unde et ille qui audit eam proferri et scit eam non esse inuentam propter hoc, ut simpliciter proferretur, aliam exspectat uocem, cum qua ex causa inuentionis suae habeat poni, ut 'ambulat' uel 'est' et similia. Unde perfectam orationem dicimus, quae integram constitutionem habet secundum causam institutionis orationum, sicut ista:

    Socrates currit.

Haec enim instituta fuit non solum ut intellectum generaret sed propter hoc etiam, ut per se dicta id faceret; aliae uero non, quaecumque imperfectae dicuntur.

[9] Sunt autem sex species perfectarum orationum, quas Boethius distinguit: enuntiatiua scilicet, imperatiua, uocatiua, deprecatiua, desideratiua, interrogatiua. Ipse tamen sub uno membro in unam speciem duas coniungit in Categoricis, optatiuam, id est desideratiuam, et deprecatiuam, et ita quinque dicit, cum tamen singulae ab inuicem differant.

[10] Et notandum quod eodem uerbo et deprecatiuam facimus et imperatiuam secundum diuersos affectus animi. Cum enim dico:

    Socrates adesto!

si imperando uerbum proferre intendo, imperatiuam facio, quod si deprecando, deprecatiuam.

[11] De uocatiua autem oratione quaeritur, utrum sine uerbo sit perfecta, ueluti cum dicitur:

    O Petre

Quod nos uerum esse concedimus; pro nihilo enim 'audi' propter uocationem <apponerem>, quia ipsum aduerbium uocandi eam designat; sed si imperare uocato uellem, ut audiret, possem supponere 'audi' sed ad uocationem apponere necessarium non est. Unde 'O Petre' una est oratio uocatiua, quae omnibus caeteris speciebus adiungi potest, enuntiatiuae sic:

    O Petre, Socrates currit

imperatiuae sic:

    O Petre, curre illuc

et similiter aliis. [12] Si quis autem dicat perfectionem orationis sine uerbo Priscianum nolle, intelligendum est: uel uerbum uel positum aliquid in significatione eius. Nam et pronomina posita loco nominum perfectam orationem reddunt. 'O' uero in significatione uocationis, quae est significatio uerbi, accipitur. Ipse etiam <Vergilius> sine uerbo uocatiuam orationem profert dicens:

    O pater, o hominum rerumque aeterna potestas.

Et 'o' aduerbium uocandi, ipsum uocatiuum regit, sicut caetera aduerbia casus suos, ut 'extra' 'supra' 'pridie' et similia.

[13] Attende etiam huiusmodi species perfectarum orationum intellectibus non differre. Cum enim dico:

    Utinam rex ueniret

idem intelligitur ac si diceretur:

    Opto ut rex ueniat

et in utraque innuo uoluntatem inesse mihi de aduentu regis. Non tamen haec propositio est sicut illa, quia licet et eundem intellectum generet non habet enuntiationis modum, ut uidelicet esse uel non esse proponat. Similiter cum dico imperando uel deprecando:

    Veni Socrates!

imperium esse mihi uel deprecationem intellectu capitur. Unde secundum modum enuntiandi magis enuntiationes, id est propositiones, conuenit dici quam secundum intellectum.

[14] Nota autem maxime ad uim enuntiationis optatiua uerba accedere, ut si dicam:

    Mallem habere tunicam quam paenulam

uel:

    Libentius uescerer carne quam piscibus

uel:

    Utinam rex ueniret

et <respondeat> is qui audit uerum esse quod dico uel falsum. Unde etiam de optatiuis orationibus sicut de propositionibus consequentias componere solemus hoc modo:

    Si fuisses hic, frater meus non fuisset mortuus

uel:

    Si idem esset caecitas et caecum esse, utraque de eodem
    praedicarentur.

Unde et cum Aristoteles per destructionem partium assumit dicens: "Sed non praedicantur de eodem", ut scilicet concludat: "Quare non sunt idem", de optatiuis orationibus ad enuntiatiuas transit. Ex quo apparet optatiuas orationes pro enuntiatiuis positas fuisse in consequentiis, ac si ita dicatur: Si sunt idem, praedicantur de eodem; et cum dicitur:

    Mallem comedere quam ieiunare

'mallem' idem ualet quod 'malo'.

[15] Attende etiam quod optatiua uerba sine demonstratione optationis prolata perfectionem orationis habere non uidentur. Non enim ita per se dicitur:

    Rex ueniret

sicut:

    Utinam rex ueniret

    Vellem ut rex ueniret

uel:

    Libenter ego uenirem.

Nam quia 'utinam' et 'libenter' et uellem uoluntatis quae mihi coniungitur, designatiua sunt, perfectam orationem reddunt. Si quis autem optatiuum uerbum per se etiam dictum dicat designare optationem sicut imperatiuum imperationem, negamus, sed potius ideo dici optatiuum, quia ad eam constructionem inuentum est proprie, ubi uoluntas exprimenda est uoluntatiuo aduerbio ei adiuncto, ut:

    Utinam currerem.

Si uero dicamus:

    Vellem currere

pro 'Volo currere', perfecta est oratio. Si uero in ui illa ponam uellem <in> qua inuentum est, optatiuum apponendum est utinam, ut perfecta sit oratio et dicamus:

    Utinam uellem currere.

Adeo autem liquet sine utinam optatiuum uerbum non facere perfectionem orationis, quia nec sine eo declinatur.

[16] Videntur autem plures esse species perfectarum orationum praeter sex supra dictas, licet eas Boethius non ponat. Est enim oratio admiratiua sicut:

    O mirum ineffabilem

uel oratiua ut:

    Eia pugnemus

uel dehortatiua siue prohibitiua ut:

    Ne pugnemus.

Sicut enim hortamur uel imperamus, ita dehortamur uel prohibemus, et pleraeque fortasse aliae esse possunt orationes perfectae praeter suprapositas, unde Apuleius in Peri hermeneias suis multas perfectarum orationum species computat. Conpropriatiuam etiam orationem omnem dicimus in qua aliquid ex alio compropriatur. Cum ergo Boethius plures species perfectarum orationum consideraret esse praeter eas quinque quas ponit, bene dixit in Categoricis syllogismis species orationis esse quinque in angustissima diuisione, quia plures intellexit relinqui quam assumi. Quod autem ait in Commento, quod:

    Peripatetici quinque partibus omnes species orationis perfectae
    ac membra distribuunt

negatiue est intelligendum, quod scilicet ipsi nullas distinxerunt, licet aliae sint.

[17] Sic continua: "Omnis oratio est significatiua non ut instrumentum", id est non naturaliter sed ad placitum. Sed NON OMNIS oratio est ENUNTIATIVA, SED illa tantum IN QUA VERUM VEL FALSUM EST, hoc est quae uerum uel falsum enuntiando proponit. Nam quantum ad intellectum siue ad dictum saepe non differunt perfecta oratio et imperfecta, ut:

    Socratem currere

et:

    Socrates currit

sed magis in eo quod haec enuntiat, id est affirmat uel negat, illa non.

[18] Et nota quod simul et definitionem enuntiationis ponit et diuisionem per uerum et falsum innuit.

[19] NON AUTEM IN OMNIBUS, scilicet orationibus, est ueritas uel falsitas, id est proprietas enuntiandi uerum uel falsum, UT DEPRECATIO, id est deprecatiua oratio, EST QUIDEM ORATIO, SED <NEQUE> VERA NEQUE FALSA est; ideoque RELINQUANTUR a nobis ET CAETERAE etiam species orationum quae neque uerae sunt neque falsae. Praetereantur in praesenti tractatu, et quare praetereantur, supponit causam, quia potius oratores uel poetae his orationibus utuntur quam dialectici, quos instruit. Interrogatiua tamen quaedam est propria disputationis, quam dialecticam in sequentibus appellat, de qua in Topicis se tractasse commemorat. Hic uero introductionem Analyticorum conscribens materiam syllogismorum praeparat in ipsis propositionibus, quoniam solae, ut dictum est, uerum uel falsum continent. Dialectici uero circa inquisitionem ueri uel falsi insistunt, qui argumentando uestigant et argumentationes ipsas ex propositionibus conficiunt.

[20] Recte propositiones solas et non alias orationes ad tractandum assumit, unde enuntiatiuam quam sibi assumit statim subdiuidit dicens aliam esse affirmationem, aliam negationem. Nec simpliciter dicit enuntiationem aliam esse affirmationem, aliam negationem sed cum 'enuntiationem unam' apponit, dicens scilicet enuntiationem unam quandam esse affirmationem, quandam negationem, [qui dum apponit unam] aliam diuisionem enuntiationis innuit, hanc scilicet quod enuntiatio alia <est> una, alia non, id est multiplex. Sed sicut breuiloquus duas simul diuisiones enuntiationis ponit per unum uidelicet et multiplex et per affirmationem et negationem. Cum quibus etiam tertiam annectit, quae est subdiuisio unius, cum uidelicet subdit unarum alias, id est quasdam, esse coniunctione unas. Qui etiam inferius <subdiuisionem> multiplicis annectit dicens "uel inconiunctae."

[21] Continuatio. ENUNTIATIVA EST PRAESENTIS SPECULATIONIS, hoc est speculari naturas eius praesentialiter debemus sed ENUNTIATIVA ORATIO, UNA scilicet, quaedam EST PRIMA, id est AFFIRMATIO, quaedam DEINDE, id est secunda, quae est NEGATIO.

[22] Affirmationem autem priorem negatione multis de causis Alexander esse confirmat. Affirmatio namque negatione destruitur sed omne quod destruitur, prius est eo quod destruit. Prior igitur est affirmatio negatione. [23] Item omnis affirmatio est compositio praedicati cum subiecto, negatio uero est eorum diuisio; prior autem est compositio diuisione, unde affirmatio negatione. [24] Iterum omnis affirmatio simplicior est negatione sua, utpote pars eius constitutiua. Quippe negatio ex affirmatione et negatiuo aduerbio componitur, ueluti ista:

    Non omnis homo est animal.

Prius autem est quod simplicius est ipso composito et sic affirmatio prior est negatione. [25] Item omnis affirmatio quodammodo est habitus, negatio uero priuatio sed prior est habitus priuatione, ergo affirmatio prior est negatione. [26] Multis itaque modis ostendit Alexander affirmationem esse priorem negatione. Ex qua quidem proprietate in falsam opinionem inciderat, ut scilicet negaret affirmationem et negationem <ullo> modo species, id est inferiora, enuntiationis posse dici sed potius 'enuntiationis' uocabulum uolebat de affirmatione et negatione aequiuoce praedicari. Dicebat enim Aristoteles in Tractatu Simul species generis diuisiuas esse simul in genere. At uero, inquiebat, affirmatio et negatio non sunt simul in enuntiatione, cum nec omnino simul esse queant, cum affirmatio <negatione> prior sit praedictis modis, et insuper illo modo quo ibidem Aristoteles dicit genera esse priora speciebus siue differentiis, secundum scilicet non-conuersionem consequentiae. Quippe negatio sine affirmatione non potest esse, quae est eius pars constitutiua sed affirmatio sine negatione. [28] At uero Porphyrius non consentit, quod scilicet propter huiusmodi proprietatem enuntiatio aequiuoce praedicetur de affirmatione et negatione. Dicit enim non esse uerum nulla eidem superiori uniuoce supponi quorum alterum quoquomodo prius est altero. [29] Quippe 'homo' et 'animal' et 'Socrates' et 'Plato' haec nomina substantiae, nomini uocum, uniuoce supponuntur, et tamen 'Socrates' et 'Plato' magis substantiae dicuntur ex eo quod familiarius et determinatius et melius ipsas indicant. Unde primae dicuntur substantiae secundum dignitatem significandi, quia uidelicet certius rem suam appellant quam communia uocabula, quae secundae dicuntur substantiae ex modo ipso nominandi. Secunda itaque substantia et prima, haec scilicet nomina, secundum proprietatem significatorum hoc habent ad inuicem, quod prima substantia dignior est secundum significationem quam secunda, nec tamen ideo substantia, nomen uocis, minus uniuoce praedicatur de prima et de secunda substantia. [30] Similiter nec enuntiatio de affirmatione et negatione minus uniuoce praedicatur, licet 'affirmatio' et 'negatio' haec nomina quantum ad significationem quodammodo sese praecedant, quia uidelicet <nominatum> ab affirmatione prius est nominato a negatione, sicut et nominatum a Deo prius est dignitate quam nominatum ab homine, nec tamen ideo Deus et homo minus in diuisione rationalis simul ponuntur. [31] At uero si ita unum prius esset altero, quo Aristoteles in eodem Tractatu Simul statim dicit genera esse priora speciebus, secundum scilicet non-conuersionem consequentiae circa tertium, nequaquam in eadem diuisione tamquam species contra se <ponerentur>. [32] Cum autem pluribus modis affirmatio prior negatione secundum Alexandrum dicatur, hic autem priorem eam dicere existimo tam secundum constitutionem quam secundum cognitionem sensus, quia uidelicet, ut ait Boethius in Libro Diuisionum, prius oportet cognosci <sensum> affirmationis ac statim certi erimus de sensu negationis.

[33] Attende uero hanc diuisionem propositionis per unam et multiplicem esse uocis in modos, ac si ita dicamus propositionem alio modo acceptam esse unam, alio modo intellectam esse multiplicem. Et maxime secundum intentionem et acceptionem eius qui propositionem profert, una uel multiplex est iudicanda, sicut et quaestionis proprietas secundum intentionem facientis distinguitur, alioquin indiscrete una uel multiplex propositio diceretur. Fortasse enim quaecumque una est multiplex est et e conuerso, ueluti ista:

    Homo est animal

secundum significationem pictorum et uerorum hominum, uel etiam, si ad uoces respiciamus, ut dicamus 'hominem' hanc uocem esse animal, uidetur tertiam multiplicitatem habere. Sed si est translatio, quae est nullius proprietatis, fortasse non facit multiplicem, quia ex propria inuentione id non habet, quia nec orationem nec aliquam dictionem ex translatione significatiuam iudicamus sed ex propria inuentione, id est institutione.

[34] Sic lege: ORATIO ENUNTIATIVA UNA quaedam EST PRIMA, scilicet AFFIRMATIO, quaedam est DEINDE, id est secunda, scilicet NEGATIO.

    ALIAE VERO CONIUNCTIONE UNAE.

[35] Sed unarum ALIAE sunt CONIUNCTIONE UNAE; aliae, subaudis, naturaliter unae, id est sine coniunctione.

[36] Coniunctionem autem hoc loco uocare possumus continuam prolationem plurium dictionum in praedicato uel in subiecto constitutarum, ueluti cum dicimus:

    Socrates est animal rationale mortale

plures sunt in praedicato dictiones, quae dum continue proferuntur unam substantialem definitionem reddentes unam faciunt propositionem. Si uero cum interuallis proferantur, multiplicem propositionem reddunt, ac si dicatur:

    Socrates est animal... est rationale... est mortale.

[37] Quaedam itaque propositio una est adiuuante continua prolatione plurium dictionum in quodam termino eius positarum, quaedam non, sicut illae quae unae sunt et non habent plures dictiones in terminis siue in praedicato siue in subiecto, ut:

   Socrates loquitur

quae nullas orationes in terminis habet.

[38] Possumus etiam coniunctionem accipere aduerbium siue coniunctionem tam copulatiuam quam disiunctiuam, quae diuersas ad inuicem orationes coniungunt in unam enuntiationem hoc modo:

    Quando homo est, animal est

uel ut:

    Si est homo, est animal

    Quia est homo, est animal

    Aut homo est aut non homo est

et tunc dicemus quasdam propositiones esse unas per coniunctionem diuersas ad inuicem propositiones coniungentem, quasdam minime, sicut illae quae sola uerbali coniunctione contentae sunt ut:

    Homo est animal rationale mortale.

[39] Sicut autem unarum propositionum aliae sunt unae coniunctione, aliae non, ita multiplicium aliae sunt multiplices per inconiunctionem, aliae naturaliter. Nam:

    Homo est animal rationale

multiplex erit, si animal et rationale incontinue, id est cum interuallo, proferantur, haec uero:

    Socrates est albus crispus

semper, quocumque modo proferantur praedicata, multiplex est naturaliter. Et ita aliae per incontinuam prolationem multiplices efficiuntur, aliae naturaliter semper sunt multiplices.

[40] Boethius uero multiplicem propositionem largius sumens aliter quaslibet propositiones diuersorum sensuum nulla coniunctione copulatas multiplicem propositionem appellat ueluti istas:

    Iuno regina est

    Minerua est dea sapientiae

nec non etiam propositionem multiplicem dicit eam, quae multas propositiones uel multos terminos 'et' coniunctione ad inuicem ita copulat ut singula constituat et ponat, propositiones quidem hoc modo:

    Et Apollo uates est et Iupiter tonat

terminos uero sic:

    Et Iupiter et Apollo dii sunt.

Itaque secundum hanc sententiam concedit multiplices propositiones quasdam esse multiplices sine coniunctione prolatas, quasdam coniunctione prolatas. Et hic "coniunctionem" non "continuam prolationem" accipimus sicut prius sed "coniunctionem partem orationis quae copulat". [41] Sed hoc magis Boethium, qui etiam in sequentibus super illum locum: "At uero unum de pluribus" etc. dicit nihil differre ad multitudinem propositionum dictiones proferre quiescendo, id est cum interuallis, et interponendo coniunctiones, ut si dicatur:

    Homo est animal rationale mortale

et dicatur:

    Homo est animal, homo est rationale, homo est mortale

dixisse arbitror secundum opinionem aliorum quam secundum propriam sententiam, sicut et illud ad opinionem pertinet quod in sequentibus dicit:

    Omnis homo est albus

et:

    Nullus homo est albus

de Rutenis et Aethiopibus acceptas ueras esse, cum tamen ad hos sensus rationabiliter reduci non possint nec uerae uel falsae iudicandae propter ea quae non ponunt, sicut ista opinio est. [42] Cum enim concedat unam esse propositionem:

    Si dies est, lux est

in qua diuersae propositiones ad unum sensum reducuntur per coniunctionem praepositam, non uideo, quare una propositio dici non possit:

    Et Apollo uates est et Iupiter tonat

sicut:

    Quando Apollo uates est, Iupiter tonat.

Unde et utraque unam potest habere diuidentem, ut sicut dicimus:

    Non si dies est, lux est

ita etiam dicamus:

    Non et Apollo uates est et Iupiter tonat.

[43] Sed nec illud quod multiplicem propositionem uocat diuersas propositionum materias, sicut istas:

    Iuno regina est, Minerua est dea sapientiae

Aristotelem consentire credimus, qui nec propositionem dicit, quae unam propositionis materiam non habet, de qua postmodum ostendetur, cum ad definitiones unius et multiplicis ueniemus.

[44] Possumus etiam dicere quod 'et' sicut caeterae coniunctiones saepe expletiue ponitur, ut tantum ad unitatem uocis, non ad sensum operetur, et tunc quidem, quando expletiue ponitur, multiplex est propositio. Unde iuxta Porphyrium in sequentibus Aristoteles multiplicem facit, cum ait, ut homo est fortasse et animal et mansuetum et bipes. Expletiue autem in Ezechiele ponitur, cum dicitur:

    In uicesimo et quinto anno transmigrationis

non enim ille annus et uicesimus transmigrationis erat et quintus sed uicesimus quintus, ut etiam sic 'uicesimus quintus' loco unius nominis acceptum est. Similiter cum propositiones praecedentes in syllogismo 'et' coniunctionem suscipiunt, expletiua est, alioquin enthymema esset syllogismi, si uidelicet propositiones praemissae per 'et' iungerentur in sensu. In consequentiis uero saepe expletiue ponitur 'et' etiam hoc modo:

    Sed quia est homo, est animal, et quia est homo, est substantia.

Hic enim et nihil coniungit.

    NECESSE EST AUTEM OMNEM ORATIONEM ENUNTIATIVAM VEL EX VERBO ESSE
    VEL EX CASU VERBI.

[45] Quia de una enuntiatiua incipit, constitutionem eius disserit dicens enuntiatiuam orationem unam constare ex uerbo uel ex casu uerbi. Hoc autem ideo apponit quia dixerat quasdam esse unas coniunctione, quasdam sine coniunctione, per quod uideretur a quibusdam omnimodam coniunctionem remouisse et uerbalem copulam, et ita sine uerbo quaedam essent. Sed huic obiectioni obuiat dicens: NECESSE EST etc., id est non potest esse enuntiatiua sine uerbo uel casu uerbi. Et hoc quidem omni enuntiationi conuenit sed hic tantum unis attribuitur, ut ad sequentem litteram conuenientius accedatur. Quod autem ait EX VERBO VEL EX CASU VERBI, hoc est ex altero, non est repugnans ad hoc, ut utrumque aliquando habeatur, ut:

    Haec quae parit, concubuit.

[46] Continuatio. Enuntiatiua una uel est affirmatio uel negatio sed NECESSE EST OMNEM ENUNTIATIVAM unam, quod subauditur, CONSTARE EX finito VERBO VEL EX CASU VERBI, id est ex altero etiam, si utrumque habeat.

    ET ENIM RATIONI HOMINIS SI NON 'EST' AUT 'ERIT' AUT 'FUIT' AUT
    ALIQUID HUIUSMODI ADDATUR, NONDUM EST ORATIO ENUNTIATIVA.

[47] Vere omnis enuntiatiua una constat ex uerbo uel ex casu uerbi, quia quaecumque non constat ex uerbo uel ex casu uerbi non est enuntiatiua una. A pari per contrapositionem. Quod ostendit in ea uoce quae simplex dictio non est sed oratio, de qua magis uideretur, dicens: ETENIM RATIONI, id est definitioni, HOMINIS, quae est animal gressibile bipes, SI NON ADDATUR ALIQUID etc.

    QUARE AUTEM UNUM QUIDDAM ET NON MULTA 'ANIMAL GRESSIBILE BIPES'
    EST -- NEQUE ENIM IN EO QUOD PROPINQUE DICUNTUR UNUM ERIT -- EST
    AUTEM ALTERIUS HOC TRACTARE NEGOTII.

[48] Dixerat quod definitio hominis non est una enuntiatiua, si non addatur aliquid uerbale, unde relinquitur intelligere, quod ipsa definitio per se una est oratio; additio enim uerbi non confert ei esse unam. Unde quaereret aliquis, quare sit una. Et ideo hanc quaestionem mouet ipse, nec tamen dissoluit, quia alibi tractandam conuenientius reseruabat.

[49] Continuatio. Dixi, quod definitio hominis non est una enuntiatiua, nisi addatur uerbum. In quo datur intelligi, quod ipsa definitio per se est una oratio sed quare sit una, HOC TRACTARE EST ALTERIUS NEGOTII, ubi uidelicet de unitate definitionum uel descriptionum agendum est. [50] Cur autem quaestio de hoc sit facienda, causam inserit dicens, quia uidelicet illud non sufficit ad unitatem illius, quod quidam putant, quod scilicet partes eius continue, id est sine interuallo, proferuntur; iuuat tamen sed non sufficit, alioquin quaelibet multitudo uocum unam propositionem faceret, quia continue proferri posset. At uero cum prolatio continua dictionum positarum in terminis propositionis non sufficiat ad unitatem, incontinua tamen prolatio earum exigit multiplicitatem.

[51] EST AUTEM UNA ORATIO ENUNTIATIVA QUAE UNUM DE UNO SIGNIFICAT VEL CONIUNCTIONE EST UNA, PLURES AUTEM QUAE PLURA ET NON UNUM VEL INCONIUNCTAE.

Superius enuntiationis diuisionem unam innuit, quam praemisit, per unam scilicet et multiplicem, et alteram simul posuit, per affirmationem scilicet et negationem. Unde prius unam et multiplicem describit dicens eam enuntiationem esse unam, QUAE DE UNO UNUM SIGNIFICAT, hoc est per unam materiam uocis unum enuntiationis dictum proponit uel unum enuntiationis intellectum constituit. [52] PLURES AUTEM, id est multiplex, est propositio, QUAE similiter de uno, id est per unam materiam enuntiationis, PLURA significat, siue quantum ad dicta propositionum siue quantum ad intellectum. Non enim PROPOSITIONIS nomine includit nisi quae unam enuntiationis materiam habent. Unde:

    Tunica est alba

propositionem dicit et multiplicem, et:

    Homo est albus et equus est albus

propositiones appellat, non propositionem, quibus tamen aequipollet in sensu. Multiplicem illam ostendit similiter nec:

    Tullius currit et Cicero currit

has duas propositiones, propositionem unam appellat, quia diuersas enuntiationis materias habent. [53] Boethius uero ad sensum tantum respiciens unam propositionem siue multiplicem appellat etiam diuersarum materiarum enuntiationes, dum eundem uel diuersum sensum habeant.

[54] Videntur et sic definitiones exponi posse: UNA EST ea propositio, QUAE SIGNIFICAT, id est enuntiat, UNUM in significatione terminum DE UNO in significatione termino, uelut ista:

    Socrates est homo (uel: homo albus, uel: chimaera, uel: lapis
    rationalis).

Etsi enim lapis rationalis nil sit, unitas tamen orationis in intellectu consistit, qui in una coniunctione permanet. [55] PLURES AUTEM, id est multiplex, est propositio, QUAE significat, id est enuntiat, PLURA, id est terminum in significatione multiplicem, de quocumque enuntiet, siue scilicet de uno termino siue de multiplici. [56] Sed si hoc definitio est, non comprehendit illam multiplicem, quae unum terminum de multiplici enuntiat, sicut illa quam ponit:

    Tunica est alba

nisi forte 'enuntiare' ad utrumque terminum referamus, ac si dicamus: Quae uel subicit uel praedicat multiplicem terminum. Nec fortasse impedit, si non sit definitio propositionis multiplicis sed exemplum, ex quo tamen exemplo potest omnium doctrina fieri, quia ubi dicit de illa quae plura praedicat, innuit et de illa quae plura subicit.

[57] Nunc autem sufficienter de una et multiplici propositione disseramus.

[58] Multiplicitas autem propositionis aliquando ex parte multiplici contingit, aliquando ex ancipiti constructione. [59] Si enim dicam:

    Verum est Socratem genuisse Sophroniscum

duos habet sensus, singulis tamen uocibus in una tantum significatione retentis, quod uidelicet Socrates Sophroniscum genuerit uel Sophroniscus Socratem, et huiusmodi propositiones maxime ambiguas uocant, quae uocibus in eadem significatione retentis ancipitem habent constructionem. [60] Cum uero multiplicitas propositionis ex parte aliqua eius multiplici pendet, aliquando ipsa pars dictio est, aliquando oratio uel plures dictiones. [61] Si enim dicam:

    Canis currit

uel:

    Hoc animal est canis

uel:

    Video canem

uel:

    Hic homo est pomum

multiplex pars multiplicem enuntiationem facit ('est' enim et pro 'esse' et pro 'comedere' ponitur). [62] Cum autem multiplex oratio pars est propositionis et multiplicem eam reddit, aliquando ipsa oratio, quae pars est propositionis, multiplicem propositionem facit per incontinuam sui prolationem, aliquando naturaliter. [63] Si enim dicam:

    Socrates est animal rationale (uel: homo albus)

et 'animal rationale' incontinue proferam, id est <cum interuallo>, multiplex est propositio, ac si diceretur:

    Socrates est animal... Socrates est rationalis.

Continue uero prolatum animal rationale unam facit propositionem, similiter homo albus. [64] At uero si dicam:

    Socrates est corpus animal (uel: albus crispus, uel: homo albus
    crispus)

quocumque modo proferam, siue continue siue non, multiplex est propositio. Duo namque substantiua, sicut 'corpus' et 'animal', uel duo adiectiua, sicut 'albus' <et> 'crispus', conuenienter ad unum sensum orationis non sociantur nec, si uerius inspiciamus, una est oratio 'corpus animal', quae conuenientem coniunctionem non habent sed duae dictiones sunt, et similiter 'albus crispus'.

[65] Illud autem quaerendum restat quare 'homo albus crispus' unam propositionem facere Aristoteles neget in sequentibus et concedat 'animal bipes mansuetum', id est rationale, unam propositionem reddere. Sicut enim haec oratio 'animal bipes mansuetum' una in sensu uidetur, sic etiam illa 'homo albus crispus'.

[66] Ad quod respondemus quod 'animal bipes mansuetum' et multiplex et una esse potest. [67] Si enim 'animal bipes' in ui unius nominis specialis <ponamus> et 'rationale' ei copulemus, unam coniunctionem rationalitatis ad substantiam speciei facimus, et tunc recte in ui definitionis orationem accipimus, quia, sicut in Diuisionibus Boethius docet, cum speciei definitionem ex pluribus differentiis colligimus, praemissae differentiae cum genere in ui unius specialis nominis accipiuntur, ueluti si pro 'animali rationali' ponamus a definientes hominem et cum diceremus animal 'rationale mortale' dicamus 'a mortale'. Animal itaque rationale in ui unius speciei animalis et generis hominis ponitur et simplicem intellectum facit unius dictionis, qui scilicet intellectus coniungens non est sed coniunctorum. Cum itaque 'mortale' apponimus ut dictionem per se unam, tantum coniunctionem facimus formae ad substantiam speciei. [68] Si uero 'animal rationale' non in ui nominis sed orationis accipimus, multas coniunctiones multarum formarum faciemus, prius quidem 'rationale' ad 'animal' coniungentes, postea 'mortale' ad ipsum 'animal' simpliciter referentes, ac si ita <dicamus> 'animal rationale' 'animal mortale'. Adiectiuum namque eadem parte orationis cum substantiuo positum ad ipsum semper referri conuenit, et, cum dicitur:

    Socrates est animal rationale mortale

et singulae differentiae ad animal referuntur, tale est: Socrates est animal rationale, Socrates est animal mortale -- et est necessario multiplex propositio.

[69] Similiter cum dicitur:

    Socrates est homo albus crispus

'crispus' et 'albus' ad 'hominem' relata multiplicem propositionem reddunt. Quod si quis dicat 'hominem album' in ui unius dictionis accipi quae substantiae et accidentis significationem teneat, sicut facit 'equiferus' uel 'homuncio', id est equus ferus uel homo paruus, et tunc 'crispus' appositum unam tantum coniunctionem facere, ut unam reddat propositionem, uidetur 'homo albus ambulans' similiter unam propositionem reddere sicut 'animal bipes mansuetum', cum tamen hoc Aristoteles recipiat et illud neget.

[70] Ad quod fortasse dicetur, quod Aristoteles non dixit "ambulans" sed "ambulare", in quo non participium sed uerbum intellexit, quod est 'ambulat'. Quod necessario multiplex facit praedicatum, cum dicitur:

    Socrates est homo albus, ambulat

ac si diceretur 'Socrates est homo albus' et rursus 'Socrates ambulat'. [71] Possumus etiam dicere quod nec 'homo albus ambulans' ullo modo propositionem unam faciat, etiamsi 'homo albus' in ui unius dictionis sumatur, cui quasi substantiuo accidentale apponatur. Quippe ut substantiale recte non sumitur nisi quod in substantia rem subiectam continet, quod 'homo albus' non habet, cum -- causa impositionis eius perempta -- subiecta res in substantia non corrumpatur. [72] At uero generalia uel specialia nomina, quae sumpta non sunt et recte dicuntur substantiae, accidentalibus uocibus subiecta unam reddunt propositionem, ut 'homo albus' uel 'animal rationale'; sed non 'equiferus albus', quia 'equiferus' substantiale non est, ad quod accidentale uocabulum reduci conueniat. Unde, si dicatur:

    Iste [equus] est equiferus albus

et 'albus' et 'equiferus' singula per se ad subiecti praedicationem referuntur, ac si dicatur: Iste est equiferus, iste est albus. [73] Similiter si dicamus:

    Haec est uirgo sapiens

'uirgo' et 'sapiens' singulatim praedicantur, ac si dicatur: Haec est uirgo, haec est sapiens; et multiplex est propositio. Quippe 'uirgo' uel quodlibet sumptum, cum in praedicato ponitur, solam formam copulat nec ad fundamenti significationem ponitur sed accidentis. Unde aliud accidens quod subditur, ad idem subiectum referri conuenit, sicut ostendimus, praesertim cum, in quacumque ui suae significationis sumptum uocabulum ponatur, pro substantiali non possit constitui. [74] Unde et ipse Aristoteles in sequentibus unum praedicatum negat esse 'citharoedus bonus', cum 'bonus' simpliciter accipitur, ut uidelicet tale sit: Citharoedus affectus quacumque bonitate. [75] At uero 'res alba' haec oratio uel 'istud album' unam facit propositionem, quippe 'res' uel 'istud' nullas determinant formas sed ipsam simpliciter essentiam designant, cui in intellectu additur forma. [76] Sed cum simpliciter dicitur 'uirgo sapiens', quia 'uirgo' in ui proprietatis tantum accipitur nec 'sapientia' ei uel in essentia uel in adiacentia copulatur, oportet, ut ad ipsum propositionis subiectum reducatur, ac si dicatur: Haec est uirgo, haec est sapiens. [77] Sed non ita fortasse si in subiecto 'uirgo sapiens' ponatur, multiplex erit subiectum, quia sumpta maxime in ui formati non formae subiciuntur, ut supra meminimus, et tunc ipsi fundamento uirginitatis poterit sapientia ut adiacens copulari, nisi forte in hoc impediatur haec unitas, quod non sit coniunctio rei in substantia acceptae, ut et supra determinauimus. [78] Nota tamen quod 'uirgo' et 'sapiens' licet ad unum sensum non iungantur, iuncturam tamen constructionis bonam habent substantiuum et adiectiuum, ex qua continue dicta constructionem propositionis reddere possunt. Sed non ita duo substantiua, ut si dicam:

    Iste est miles consul.

[79] Est autem aliud substantiuum apud grammaticos quam substantiale apud nos et aliud adiectiuum quam accidentale. Illi enim substantiua uocant omnia fixa, etiam illa quae sumpta sunt ab accidentibus, ut 'femina' 'uir' 'miles' nos uero substantialia nulla sumpta ab accidentibus dicimus; et illi adiectiua dicunt tantum ea quae aliis, id est substantiuis, per se adiunguntur, ut 'homo albus' 'animal rationale', nos uero 'rationale' magis substantiale dicimus quam accidentale. Accidentalia uero omnia sumpta ab accidentibus dicimus, etiam ea quae substantiua sunt, ut 'uir' 'mulier'.

[80] Bene ergo dicitur secundum constructionem:

    Haec est uirgo sapiens

et non:

    Haec <est> femina uirgo

quia ibi substantiuo adiectiuum bene in oratione adiungitur, duo uero substantiua uel duo adiectiua sibi recte non adiunguntur nec ullam reddunt orationem sed duae tantum dictiones permanent. At uero 'uirgo sapiens' una est oratio constructione, licet praedicata multiplicem propositionem reddant. [81] At uero dicitur, quod si plura adiectiua sibi apposita orationem non reddant, quomodo descriptionem ex solis differentiis uel accidentalibus adiectiuis orationem dicamus? Sed profecto numquam huiusmodi descriptiones proprie orationes dicuntur, nisi quis forte orationem large sumat pro qualibet dictionum multitudine. Patet autem ex suprapositis 'homo albus crispus musicus filius Sophronisci', etiam si sit descriptio Socratis, multiplicem semper propositionem reddere.

[82] Quaeritur autem cum dicitur:

    Socrates est albus et musicus

uel:

    Socrates est sanus uel aeger

si sint huiusmodi propositiones unae. [83] Quod uerum esse uidetur, cum ad unum sensum <accomodatae> singulae unam diuidentem habeant secundum unum dictum quod habent, quod uidelicet dictum unum tantum dicimus. Sicut enim:

    Socrates est homo et asinus

uel:

    Socrates est equus uel asinus

unum falsum singula uocamus, ita singula illa unum uerum.

[84] Nam 'et' coniunctio et 'uel' ad unum sensum ea quibus apponuntur reducunt, unam scilicet coniunctionem facientes uel disiunctionem. Cum enim dicitur:

    Socrates est <albus> et musicus

possumus per 'et' siue propositiones coniungere et unam hypotheticam facere hoc modo

    Et Socrates est albus et Socrates est musicus

uel possumus etiam ipsa praedicata coniungere et categoricam facere unam sic:

    Socrates est albus et musicus

et tunc 'albus et musicus' oratio erit continens omnia quae utraque habent. Sicut enim docet tam Priscianus quam Boethius, coniunctiones modo ad orationes referuntur modo ad dictiones et diuersos faciunt sensus. Si enim dicam:

    Quoddam animal est rationale et irrationale

et ad propositiones referam coniunctionem, ut eas coniungam in ueritate, uerum est ac si dicatur: Et quoddam animal est rationale et quoddam animal est irrationale. Si uero ad praedicata tantum, falsum est, quia talis est sensus: Quoddam animal est utrumque. [85] Similiter cum dicimus:

    Omne animal est rationale uel irrationale

illud 'uel', si ad propositiones reducatur inter eas totas disiungens hoc modo:

    Aut omne animal est rationale aut omne animal est irrationale

falsam disiunctam facit. Si uero ad praedicata, ueram categoricam facit, cum uidelicet unumquodque animal sit alterum illorum. [86] E contrario: Cum dicitur:

    Omne rationale et mortale est homo

si illud 'et' propositiones coniungat, falsum est, ac si diceretur: Et omne rationale est homo et omne mortale est homo. Si uero dictiones in subiecto constringat ac si dicatur: Omne quod est utrumque, est homo, uerum est.

[87] Similiter cum dicitur:

    Socrates est albus et musicus

siue:

    Socrates est sanus uel aeger

coniunctiones tam ad propositiones quam ad terminos reduci possunt et uel unam hypotheticam uel unam facere categoricam, et unitas orationis in una coniunctione uel disiunctione consistet. [88] Nam 'albus et musicus' haec oratio praedicata, siue 'sanus uel aeger' haec oratio, unum habent intellectum secundum unam coniunctionem. Unde etiam, sicut 'animal rationale' haec oratio quasi uniuersale uocabulum plura personaliter singillatim continet, ita etiam facit 'albus et musicus' siue 'sanus uel aeger', unde etiam de pluribus habent praedicari. Signa etiam quantitatis sicut uniuersales uoces recipiunt. Sicut enim dicimus:

    Omne rationale et mortale est homo

ita:

    Omne sanum uel <aegrum> est animal

quia et omne quod est utrumque est homo, et omne quod est uel hoc uel illud, id est alterum, est animal. Et hic quidem illud 'omne' ad totas orationes subiectas reducitur, non ad partes singulas earum, ut sit oratio subiecta 'rationale et mortale' siue 'sanum uel <aegrum>'. [89] Similiter cum dicitur:

    Anima et corpus sunt homo compositus

'anima et corpus' unam orationem faciunt sicut 'rationale et mortale', et haec oratio quasi in unam personam animam et corpus coniungit sicut illa 'rationale et mortale'; diuerso tamen modo. Ibi enim 'anima et corpus' in una persona constituuntur quasi simul, non singillatim conuenientes, quia ut constitutiuae partes coniunguntur. Hic uero 'rationale et mortale' ut singillatim conuenientia permiscentur. Ibi enim tale est ac si dicatur: Id quod est corpus et anima simul, hic uero tale est: Id quod est utrumque singillatim.

[90] Et ubi una fit propositio ui unius coniunctionis interpositae, poterit fortasse multis coniunctionibus interpositis una esse propositio, ueluti si dicamus:

    Socrates est <albus> et crispus et musicus

uel:

    Socrates est albus uel niger uel medio colore coloratus.

Cum enim dicitur '<albus et crispus et musicus>', una ostendi potest coniunctio inter primam dictionem et orationem sequentem uel ultimam dictionem et orationem praecedentem, ac si ita dicamus: Est albus et utrumque quod sequitur -- uel: Est utrumque quod praecedit et musicus.

Similiter ubi disiunctiones ponuntur, cum uidelicet dicitur:

    Socrates est albus uel niger uel medio colore coloratus

possumus disiungere inter albus et sequentem orationem hoc modo: Est albus uel alterum sequentium, siue etiam possumus disiungere inter praecedentem orationem et ultimum membrum, ac si diceremus: Socrates est alterum praecedentium uel medio colore coloratus.

[91] Similiter et, si hypotheticas intelligamus, possumus ui unius disiunctionis uel coniunctionis ad diuersa deflectere, ueluti cum dicitur:

    Aut Socrates est albus aut Socrates est niger aut Socrates est
    medio colore

possumus disiungere inter categoricam primam et sequentem disiunctam, ac si ita disiungamus: Aut uera est 'Socrates est albus' aut uera est disiuncta sequens quae ait 'Socrates est niger uel medio colore coloratus'. Potest enim unum aut ad disiungendum sufficere, quia ex ipso alterum innuitur. Possumus etiam disiungere inter disiunctam praecedentem et categoricam sequentem, ac si dicamus: Aut uera est haec disiuncta 'Socrates est albus aut Socrates est niger', aut uera est haec categorica 'Socrates est medio colore coloratus'. Sic quoque, quando non disiuncta hypothetica ponitur sed coniuncta, hoc modo:

    Et Socrates est albus et Socrates est crispus et Socrates est
    musicus

unam coniunctionem accipere possumus inter hypotheticam praecedentem et categoricam sequentem, ac si dicatur: Et uera est haec hypothetica 'Et Socrates est albus et Socrates est crispus', et illa categorica 'Socrates est musicus', modo inter praecedentem categoricam et hypotheticam sequentem, ac si dicatur: Vera est haec categorica 'Socrates est albus' et haec hypothetica '<Et> Socrates est <crispus> et Socrates est <musicus>'. Multis itaque coniunctionibus interpositis una potest esse propositio tam categorica quam hypothetica.

[92] Si quis autem opponat quod diximus neque plura substantiua sibi coniuncta neque plura adiectiua unam propositionem reddere, sciat nos eam coniunctionem accepisse quam ipse Aristoteles in sequentibus accipit, quando scilicet ipsae dictiones per se sine coniunctione apponuntur hoc modo: 'homo' 'equus' 'albus' 'crispus', cum uidelicet dictiones tantum permanent nec orationem componunt. At uero, cum dicitur 'homo et equus' siue 'albus et crispus', coniunctio interposita in oratione dictiones constringit.

[93] VEL CONIUNCTIONE UNA. Hic subdiuisionem unius repetit, ac si diceret: siue sit una coniunctione, sicut superius dupliciter exposuimus, siue non. Similiter etiam subdiuisionem multiplicis supponit dicens: VEL INCONIUNCTAE, ac si dicat: Siue sit multiplex inconiuncte, id est <per> incontinuam prolationem, siue non, ut supra quoque exposuimus. Nos autem Aristotelem maxime arbitramur coniunctionem accipere secundum tantum continuam prolationem, de qua in proximo mentionem fecerat dicens: "Neque enim in eo quod propinque dicuntur" etc.

[94] Notandum uero quod non sonat idem unum quod simplex nec multiplex quod compositum; una namque uel multiplex secundum sensum propositio dicitur, simplex autem uel composita secundum constitutionem. Si enim nullam orationem terminum habet, simplex dicitur siue in una significatione siue in multiplici sumatur, quod si orationem habet, composita dicitur, siue in una significatione siue in multiplici sumatur.

    Socrates enim est homo albus

una est et composita;

    Socrates est homo, albus, crispus

multiplex est et composita.

    NOMEN ERGO ET VERBUM DICTIO SIT SOLA, QUONIAM NON EST DICERE SIC
    ALIQUID SIGNIFICANTEM VOCE ENUNTIARE, VEL ALIQUO INTERROGANTE VEL
    NON, SED IPSO PROFERENTE.

[95] Dixi orationem enuntiatiuam constare ex uerbo uel ex casu uerbi, sed quia quorundam sententia erat solum nomen uel uerbum ad interrogationem responsum esse enuntiatiuam orationem et ita non omnis constaret ex uerbo uel ex casu uerbi, remouet errorem illorum sic inferens: Quandoquidem omnis enuntiatiua constat ex uerbo uel ex casu uerbi, ergo nomen et uerbum per se non sunt enuntiatiua oratio. Ab oppositis, et hoc ponit aequipollenter: NOMEN ERGO ET VERBUM DICTIO SIT SOLA, id est sine enuntiatione, et quare hoc, reddit causam, quia scilicet aliquem hominem SIGNIFICANTEM ALIQUID non signo reali sed VOCE SIC, id est tali uoce, nomine scilicet uel uerbo, NON EST DICERE ENUNTIARE, id est non conuenit nos dicere eum facere enuntiationem. [96] Vel aliter construitur, ita scilicet: aliquem SIGNIFICANTEM ALIQUID SIC, id est tali uoce, non conuenit dicere ENUNTIARE VOCE, id est facere enuntiationem perfectam uoce. [97] Quod quidem ideo determinat, quia uerbum uel nomen ad interrogationem responsum per subintellectum praecedentium dictionum sensum enuntiationis implet. Unde Priscianus 'honestas' hoc nomen responsum ad interrogationem orationem appellat, quia sensum enuntiationis implet non ex propria ui sed per subintellectum praecedentium. 'Lego' etiam uel 'legis' siue 'legitur' sensum enuntiationis implere uolunt. [98] VEL ALIQUO, id est siue aliquis interrogationem praemittat siue non. SED si ipse proferat, sine interrogatione scilicet, non perficit enuntiationem in uno nomine per se uel in uno uerbo. [99] Nomen respondetur sic:

    Quis legit? --Trypho.

uerbum ita:

    Quid agit Trypho? --Legit.

    HARUM AUTEM HAEC QUIDEM SIMPLEX ENUNTIATIO EST, UT ALIQUID DE
    ALIQUO VEL ALIQUID AB ALIQUO, HAEC AUTEM EX HIS CONIUNCTA, VELUT
    ORATIO QUAEDAM IAM COMPOSITA EST.

[100] Enuntiationes, quas superius diuisit tam per affirmationem et negationem quam per unam et multiplicem, rursus diuidit per simplicem propositionem et compositam, id est per categoricam et hypotheticam, ut postmodum categoricas assumat, de quibus intendit.

[101] Et attende quod omnes non-categoricae propositiones melius compositae dicuntur quam hypotheticae, si uidelicet iuste etymologiam huius nominis quod est 'hypotheticum' in significatione eius accipiamus. 'Hypotheticum' namque sonat conditionale, quod non proprie temporalibus et pluribus aliis conuenit. At uero 'compositum' de omnibus aeque praedicatur, quia hic compositum uocat omnes illas propositiones quarum termini coniunctione tam copulatiua quam disiunctiua siue aduerbio coniunguntur in unam constructionem, uelut istae:

    Si est homo, est animal

    Aut est homo aut non est homo

    Quando est homo, est animal

    Ubi est homo, est animal

    Et est homo et est animal

de quibus in Hypotheticis disseremus.

[102] Continuatio. Enuntiationum aliae affirmatiuae, aliae negatiuae, sed rursus HARUM, affirmationum scilicet uel negationum tam unarum quam multiplicium, HAEC, scilicet quaedam, EST SIMPLEX, quaedam COMPOSITA EX HIS, id est ex simplicibus. SIMPLEX, inquit, UT ALIQUID DE ALIQUO, id est ut ea quae praedicando copulat aliquem terminum alicui uel remouet. COMPOSITA, inquit, VELUT ORATIO QUAEDAM, id est reuera una in sensu oratio, licet sit ex pluribus CONIUNCTA propositionibus, et hoc est: IAM COMPOSITA, hoc est: Etiam post ipsam compositionem una manet propositio. Nam hoc loco 'simplex' uel 'compositum' accipitur eo modo quo supra categoricis propositionibus utrumque aptabamus, quia tantundem ualet hic 'simplex' quantum 'categorica' et 'compositum' quantum 'hypothetica'.

    EST AUTEM SIMPLEX ENUNTIATIO VOX SIGNIFICATIVA DE EO QUOD EST
    ALIQUID VEL NON EST, QUEMADMODUM TEMPORA DIVISIVA SUNT.

[103] Simplicem categoricam, de qua sola intendit, solam describit, relicta composita, de qua se innuit non intendere. [104] Sic lege: VOX SIGNIFICATIVA etc., hoc est uox proponens aliquid esse aliquid uel non esse. Et, ne esse uel non esse tantum in praesenti tempore acciperemus, addit: QUEMADMODUM TEMPORA DIVISIVA SUNT, hoc est ita quod habent uerbum cuiuscumque temporis secundum hoc quod tempora diuersa sunt, [hoc] modo scilicet uerbum praesentis temporis, modo praeteriti uel perfecti uel plusquamperfecti, modo futuri. Nec impedit, si non semper in enuntiatione posita uerba uim temporis exerceant, dummodo tempus ex inuentione significare habeant.

LI 3.06

    AFFIRMATIO VERO EST ENUNTIATIO ALICUIUS DE ALIQUO, NEGATIO VERO
    EST ENUNTIATIO ALICUIUS AB ALIQUO.

[1] Definitis quattuor aliis propositis, nomine scilicet, uerbo, oratione, enuntiatione, duo quae restant, definit, affirmationem scilicet et negationem. [2] Sic iunge: Illa praedicta ita erant definienda sed ista sic: ENUNTIATIO ALICUIUS DE ALIQUO, id est enuntians affirmando aliquem terminum de aliquo, siue categorice praedicatum subiecto copulet, siue hypothetice consequens antecedenti. ALICUIUS AB ALIQUO, id est quae enuntiat remouendo aliquem terminum ab aliquo, siue scilicet separando siue exstinguendo.

[3] Notanda est causa ordinis quam habuit in definiendo. Nomina et uerba, quia priora sunt oratione tam institutione quam significatione, prius definit, nomen quoque ante uerbum, quia prius est tam inuentione quam proprietate constructionis. Prius enim nomina inuenta fuerant, ad quae uerba in constructione reducta copularentur, et prius nomine rem designare oportuit quam uerbo apposito ostendere rem nominis aliquid facere uel pati uel esse uel non esse. Unde in nomine constructio incipit et in uerbo perficitur. [4] Orationem uero, quia genus est enuntiationis, id est superius, prius enuntiatione definit, tum quia prius est significatione sicut omne superius, cum significatio in <inferiore> <claudatur>, tum quia ipsam in definitione enuntiationis positurus erat, ne uidelicet ignotum per ignotum definiret. Eadem causa enuntiationem ante affirmationem et negationem definit. Affirmatio quoque multis de causis prior esse negatione ostensa est.

[5] Non est hoc loco praetereundum quaerere, utrum hae definitiones affirmationis et negationis omnem affirmationem et negationem includant. Quod si ponamus, quaerendum restat in impersonalibus enuntiationibus, quid cui copulemus uel quid a quo remoueamus, ueluti cum dicitur:

    Ventum est ad ecclesiam

uel:

    Contingit hoc esse (uel: non esse).

[6] Sed fortasse dicitur quod:

    Ventum est ad ecclesiam

nisi adiciam a quibus, non est propositio; si autem dicam:

    Ventum est ab aliquibus (uel: ab illis) ad ecclesiam (uel:
    uenitur)

hoc est illi ueniunt ad ecclesiam uel uenerunt, tunc primum propositionem facio, et 'uenitur' et 'uentum est' praedicatur, 'ab illis' uero siue 'ab aliquibus' subiectum est. Similiter cum dicitur:

    Taedet me

    Paenitet me

accusatiui subiciuntur, uerba uero praedicantur. Et tunc profecto cum personae apponuntur uerbis impersonalibus, non est dubium ea propositionem facere. Non enim dicuntur haec impersonalia nisi quia in constructione generaliter omnibus personis associari possunt nec sunt ad unam personam restricta sed aeque omnibus tam personis quam numeris coniunguntur, ut:

    Taedet me, te, illum, nos, uos, illos

    Curritur a me, a te, ab illo, a nobis, a uobis, ab illis.

[7] Si quis etiam 'curritur' iuxta Priscianum resoluat in 'cursus fit', cum dicitur:

    Curritur ad ecclesiam

uidetur 'curritur' tam praedicati quam subiecti locum obtinere, ac si dicatur: Cursus est ad ecclesiam, secundum id scilicet quod ad ecclesiam dirigitur. Vim namque substantiui uerbi omnia uerba continere uidentur, ut 'ambulat': est ambulans, sic 'curritur': cursus est. Unde etiam in resolutione:

    Curritur ab illis

dicimus, quoniam illi sunt currentes.

[8] Sed fortasse illud quod oportet obicietur quod 'curritur', cum simplex sit dictio, compositum non habet intellectum unum, sine quo praedicatio fieri non potest. Quem etiam Aristoteles sine compositis significari superius negauit atque omnino confirmauit nomine <siue> uerbo simpliciter prolatis enuntiationis intellectum non <compleri>. Praeterea quod uerbum proprietatem significatam non in essentia sed in adiacentia significare debet, quod in resolutione etiam 'curritur' inueniemus. At uero 'cursus est' ad adiacentiam cursus non pertinet sicut nec 'homo est' ad adiacentiam hominis, nec ullus esset sensus, quem uolumus, cum diceretur:

    Curritur ab illis

id est: Cursus est ab illis. [9] Unde nullo modo 'curritur' propositionem reddit, nisi supponatur a quibus, nec 'cursum <est>' nec 'uenitur' nec 'uentum est' nec caetera similiter impersonalia, quae ad casus uelut ad personas coniunguntur, si casus non <apponantur> uel saltem subintelligantur. [10] At uero quid in caeteris dicemus, quae omnino impersonaliter ponuntur nec ad casus construuntur sed ad <infinitiua> tantum, quae similiter impersonalia sunt, ut cum dico 'Euenit' 'Accidit' uel 'Contingit currere hominem' uel 'non currere'? Plura etiam nomina huiusmodi structuram habent, ad <infinitiua> scilicet uerba, ut 'possibile' 'impossibile' 'necessarium' 'uerum' 'falsum' et quandoque 'bonum' uel 'malum' uel 'utile' uel 'honestum', ut:

    Bonum est currere (uel: non currere)

et plura alia nomina, quae sicut ista tria tam personaliter quam impersonaliter construi possunt. Sicut enim dicitur:

    Bonus est cursus hominis (uel: Non est bonus)

ita etiam dicitur:

    Bonum est currere (uel: non currere).

Si quid uero in huiusmodi enuntiationibus praedicetur, de quo praedicetur perquirendum est et quid cui coniungatur in sensu. [11] Priscianus autem in Secundo Constructionum, ubi docet ex omnibus modis uerborum solum infinitiuum coniungi uerbo substantiuo, dicit tam infinitiuum uerbum accipi pro nomine ipso rei quam uerbum significare.

    Cum enim (inquit) dico 'Bonum est legere', nil aliud significo
    nisi 'Bona est lectio'.

Sed tunc quidem dubium non est, quid praedicetur uel subiciatur, quia tunc 'legere' pro nomine positum personaliter accipitur. [12] Sed quid erit si impersonaliter in ui uerbi sumatur, cum enim dicimus:

    Bonum est Socratem legere dialecticam

cum iam 'legere' in ui nominis substantiui sumi non potest, ubi <ut> accidens coniungitur et lectionem ut adiacentem continet? Similiter cum dicimus:

    Bonum est non legere (<uel>: hominem esse; uel: non esse)

quaerendum iudico quid cui copulemus. Nam cum bonum sit sumptum a bonitate, cui bonitatem tribuamus et <quid> bonum esse dicamus quaerendum est.

[13] Quod si dicamus bonum esse Socratem legere dialecticam, profecto 'Socratem legere dialecticam' personaliter ponitur, cui per est uerbum tertiae personae bonum copulatur, ac si dicatur:

    Istud est bonum quod est: Socratem legere dialecticam.

Praeterea cum Socratem legere dialecticam non sit aliquid, falsa est propositio, quae ei bonitatem copulat. [14] Ut igitur et impersonalitatem constructionis seruemus et ueritatem, cum dicitur:

    Bonum est Socratem legere dialecticam

hic est sensus: Euenit aliquid boni propter hoc quod Socrates legit dialecticam. Sed et hic 'euenit' impersonale est sed nil accidentis continet significationem, sicut nec uerbum substantiuum quando impersonaliter ponitur, uelut ibi in Prisciano:

    Est quando Aeoles pro nihilo digamma accipiunt.

Unde si quis quaerat:

    Quid euenit?

cum dicitur:

    Euenit aliquid boni propter etc.

nullam constructionem facit, quia male <quid> sicut nominatiuum coniungit impersonali, cui sine infinitiuo non potest sociari; et tunc erit accidens. Ut ita dicatur:

    Quid esse <euenit>?

Similiter si dicatur:

    Taedet me legere

non est quaerendum:

    Quid taedet me?

sed:

    Quid facere taedet me?

ut impersonalis sit constructio, quippe 'me legere' uel 'me facere' personalem non habet significationem magis quam perfectae orationes. Nullus enim modus uerbi orationem facit quae personalem significationem habeat. Unde sicut:

    Socrates legit [uel: Socratem legere]

haec tota oratio non habet personalem significationem, ita nec 'Socratem legere' nec 'Socratem esse legentem', sicut habet 'Socrates legens' uel 'Socrates ens legens', quae personalibus coniunguntur uerbis. Cum ergo dicitur impersonaliter:

    Euenit me legere

si quaeratur:

    Quid euenit?

uel dicatur:

    Aliquid euenit (uel: Nil euenit)

nullius est proprietatis constructio, quia personalia impersonalibus iunguntur. Sicut et cum dicitur:

    Curritur ab illo

si quaeratur:

    Quid curritur?

uel, <cum dicitur>:

    Cursum est ab illo

<si> quaeratur:

    Quid cursum est?

et dicatur:

    Aliquid curritur (uel: Nil)

nulla potest esse constructio neque quicquam dicere. Cum itaque resoluens:

    Bonum est me legere

dico:

    Euenit esse aliquod bonum ex hoc quod lego,

    Quid euenit?

uel:

    Ex quo euenit aliquod bonum?

non potest quaeri, quippe quid nominatiuus cum euenit iungi non potest nec similiter aliquod bonum, quia haec personalia sunt, illud impersonale. [15] Similiter si dicatur:

    Me legere est aliquid (uel: non est aliquid)

et legere in ui infinitiui modi ponatur, male cum 'est' uel 'aliquid', quae personalia sunt, copulatur. Sed si ita accipiam:

    Mea lectio est aliquid (uel: Me legere)

faciam nomen dicti propositionis -- ac si dicatur hoc dictum propositionis --, potest constructio ualere, siue uera sit siue non, quia tunc personalia sunt subiecta et praedicata et uerbum interpositum. [16] Similiter cum dico:

    Possibile est Socratem legere

et impersonalem facio sensum, si quaeratur:

    Quid sit possibile?

non ualet constructio, uel si dicatur:

    Aliquid est possibile (uel: Nil).

Quod 'possibile est' impersonaliter ponitur sicut 'uentum est', et talis est sensus: Potest contingere ut Socrates legat; quod enim dicitur 'ut Socrates legat' personalis oratio non potest esse. Potest etiam pro 'Possibile est' impersonaliter ponitur nec ullam determinat formam, de quo in Modalibus disseremus.

[17] At uero huiusmodi impersonalitas proprietatem enuntiationis orationibus non aufert, quae eis praedicatum relinquit et subiectum. Unde Aristoteles in Modalibus 'possibile' et caeteros modos praedicari dicit, 'esse' uero et 'non esse' subici, quantum inquam ad constructionem, sicut et quantum ad constructionem, non quantum ad sensum praedicata uocat modos. Cum ergo Aristoteles affirmationem et negationem definit dicens:

    Quae enuntiat aliquid de aliquo uel aliquid ab aliquo

ad terminos constructionis respicit, qui quandoque personales sunt, quandoque impersonales, et est talis sensus: affirmatio est enuntiatio quae unum terminum de alio copulando, id est affirmando, enuntiat; negatio quae remouendo, id est negando, enuntiat -- siue personaliter siue impersonaliter copulatio uel remotio fiat. Personaliter uero fit, si una res alicui essentialiter copuletur, ut si dicamus hoc esse illud, uel essentialiter remoueatur, ut si dicamus hoc non esse illud. [18] Est autem, quando <infinitiua> uerba personalibus quoque uerbis copulantur, et tunc subiecti locum in constructione non <obtinent>, sed determinationis, ut si dicam:

    Ego uolo legere librum (uel: possum legere librum).

Unde si inferam:

    Volo aliquid

uel:

    Possum aliquid (uel: Non)

nulla est constructionis proprietas, quia sine infinitiuo uerbo haec uerba perfectionem non habent. Sunt itaque uerborum <determinationes> sicut et subiecta quaedam personales, ut:

    Video parietem

quaedam impersonales, ut:

    Volo uidere parietem

quippe parietem rem nominando continet, respectu cuius uisionem mihi inesse dico sed uidere parietem rem aliquam non continet, ex qua ostendam mihi inesse uisionem. Unde si quaeratur cum dicitur:

    Volo uidere parietem

respectu cuius uoluntas mihi conuenire dicatur, non possum assignare, quia impersonalis subicitur determinatio sed tamen possum assignare determinationem sic: Quia habeo uoluntatem uidendi parietem, id est ut uideam parietem. [19] Omnes itaque perfectae orationes ipsae per se totae nullam rem personaliter subiectam habent; imperfectae <autem> aliae habent, ut 'homo albus' 'homo currens' 'res quae est homo' aliae non habent, ut 'Socratem currere' 'hominem esse album'. Nulla itaque propositio rem aliquam personaliter habet subiectam; et quaedam propositio ex impersonalibus terminis iungitur, ut:

    Contingit Socratem currere (uel: Possibile est) etc.

quaedam ex personalibus, sicut:

    Homo est animal (uel: non est animal)

    Homo albus currit (uel: Non).

Unde illae tam secundum se quam secundum terminos impersonales dici possunt, hae uero personales secundum terminos.

    QUONIAM AUTEM EST ENUNTIARE ET QUOD EST ESSE ET QUOD NON EST ESSE
    ET QUOD EST NON ESSE ET QUOD NON EST> NON ESSE ET CIRCA EA QUAE
    SUNT EXTRA PRAESENS TEMPUS SIMILITER CONTINGIT OMNE QUOD QUIS
    AFFIRMAVERIT NEGARE ET QUOD QUIS NEGAVERIT AFFIRMARE: QUARE
    MANIFESTUM EST QUONIAM OMNI AFFIRMATIONI EST NEGATIO OPPOSITA ET
    OMNI NEGATIONI AFFIRMATIO.

[20] Definitis sex illis quae se definire proposuit, et insuper una et multiplici propositione et simplici propositione, id est categorica, de qua intendit, definita, ut eam a composita separet, diligenter simplicium propositionum id est categoricarum naturas prosequitur, et primum in his quae utroque termino ad eundem ordinem participant, quarum alias contradictorias esse, alias contrarias assignat, alias neutras, et singularum proprietates circa uerum et falsum diligenter distinguit. [21] Sunt autem propositiones aliae participantes in aliquo termino, quae uidelicet aliquem terminum communem habent, siue scilicet praedicatum, siue scilicet subiectum, siue utrumque, aliae in nullo participantes. Participantium autem aliae altero tantum termino participant, aliae utroque. [22] Quae autem altero participant, tribus modis participant secundum tres figuras syllogismorum, quas in Analyticis Posterioribus ponit, cum uidelicet id quod subicitur in una propositione praedicatur in alia sic:

    Omne animal est animatum,
    Sed omnis homo est animal

et haec est prima figura, uel cum idem praedicatur in utraque propositione sic:

    Omnis homo est animal,
    Sed nullus lapis est animal

quae est secunda figura, uel cum idem subicitur in utraque sic:

    Omnis homo est mortalis,
    Sed omnis homo est rationalis

quae est tertia figura. [23] Participantium uero in utroque termino duo sunt modi, quia uel ad eundem ordinem participant, de quibus hic agit, uel ad ordinis commutationem, quae fit secundum transpositionem conuersionis, de quibus in Prioribus Analyticis tractat et in secundo libro huius operis. In Prioribus enim Analyticis simplicem conuersionem ostendit, quae ad syllogismorum modos necessaria erat, in secundo uero libro, ubi aequipollentias propositionum assignat secundum finiti et infiniti praedicationem, dat principium conuersionis per contrapositionem, sicut ostendemus.

[24] Hic itaque tractare incipiens naturas propositionum participantium utroque termino ad eundem ordinem prius assignat, quid sit contradictio, id est quae sint inuicem affirmatio et negatio diuidentes. Et ut hanc contradictionem ostendat naturaliter esse in omni genere categoricarum propositionum, praemittit duas categoricarum propositionum diuisiones, quibus genera, id est manerias, propositionum distinguit, dicens contingere aliquando nos enuntiare per categoricam propositionem id est proponere aliquid esse id quod est, per <quod> ueras affirmatiuas habemus, ut cum dicimus hominem esse animal, et, cum ipse sit animal, dicimus ipsum tale quid esse quod ipse est. Aliquando etiam contingit nos enuntiare aliquid esse id quod ipsum non est, per quod habemus falsas affirmatiuas, ueluti cum dicimus:

    Homo est lapis

dicimus hominem esse lapidem, quod ipse tamen homo non est. Aliquando uero aliquid non esse id quod ipsum est, per quod habemus falsas negatiuas primarum affirmationum, ueluti cum dicitur quod:

    Homo non est animal

dicimus hominem non esse animal, quod tamen ipse est. Aliquando autem enuntiamus aliquid non esse id quod non est, per quod habemus ueras negatiuas secundarum affirmationum, ueluti cum dicitur:

    Homo non est lapis

quia hic dicitur hominem non esse lapidem quod, scilicet lapis, ipse homo non est. [25] Et ne 'esse' et 'non esse' praesentis tantum temporis designatiua intelligantur et tantum in praesenti tempore contradictio fieri uideatur, subdiuidit has affirmationes et negationes per singula tempora, ut aliae de praesenti, aliae de praeterito, aliae de futuro intelligantur. Et primum naturas propositionum prosequitur in propositionibus de praesenti, postea generaliter in omnibus maxime propter quorundam opinionem qui in futuro contingenti, ubi neutra diuidentium est uera uel falsa determinate, contradictionis proprietatem esse negabant, quod inferius tractare incipit: "In his ergo quae sunt et quae facta sunt" etc.

[26] Continuatio. Affirmatio et negatio sunt enuntiationes sed hae enuntiationes, simplices scilicet, de quibus intendo, uariae sunt et singulae oppositas habent. Et hoc est: EST, id est contingit, <nos> ENUNTIARE esse aliquid quod ipsum est etc. Et non solum circa praesens tempus contingit nos enuntiare sed etiam ipsa quae non sunt praesens ut est praeteritum et futurum. Et hoc est: ET CIRCA EA tempora QUAE SUNT EXTRA PRAESENS TEMPUS SIMILITER etc. Et quoniam ita CONTINGIT unamquamque affirmationem NEGARE et unamquamque negationem AFFIRMARE, id est destruere per affirmationem primam, QUARE MANIFESTUM EST QUONIAM etc. Istud QUARE et illud QUONIAM quod praemissum est pro una ponuntur coniunctione, ueluti si dicatur:

    Quoniam est homo, ergo est animal.

Illatio uero a partibus praemissis potest esse uel a causa sic: Quoniam scilicet contingit nos huiusmodi facere enuntiationes.

[27] Nota quod ait OMNI NEGATIONI, OMNI ita esse intelligendum, ut huiusmodi oppositio singulis tam affirmationibus quam negationibus attribuatur, quippe nec de hypotheticis id hoc loco ostendit. Sed nec de omnibus categoricis; non enim omnes negatiuae categoricae affirmationem contradictoriam habent, id est diuidentem, ut sunt negatiuae separatiuae:

    Omnis homo currens non est homo

    Quidam homo currens non est homo

    Socrates currens non est homo

quod in sequentibus ostendemus. Praeterea ipse in priore diuisione per esse et non esse tantum comprehendere uidetur propositiones quae personales habent terminos, cum uidelicet ait nos enuntiare aliquid esse quod est etc. Sed fortasse in secunda diuisione quae fit per tempora omnes comprehendit categoricas. [28] Sed <siue> omnes categoricas includat in praemissis diuisionibus siue non, quod ait OMNI AFFIRMATIONI EST NEGATIVA OPPOSITA, tale est: negatio uniuscuiusque generis suprapositi, scilicet et de eo, quod est, et de eo, quod non est, et de omni tempore, habet affirmationem oppositam. [29] Possumus etiam aliter exponere, si omnem categoricam comprehendi supra dicamus sed tunc negationem proprie accipiemus quae uidelicet est propositionis, non terminorum. Duobus enim modis negatio sumi uidetur, large scilicet quando tam separatiuas quam exstinctiuas comprehendit, et stricte quando solas exstinctiuas includit, quae solae proprie negationes dicuntur, quia non terminos separant sed totam affirmationem negant. Et tunc quidem uerum est, quod omnis negatio, scilicet negans, id est perimens affirmationem, habet affirmationem oppositam, et tunc quidem in diuisionibus praemissis tantum de rectis negationibus agendum fuit, postmodum, si de non rectis negationibus agat, ad discretionem rectarum proficit, ueluti cum ait:

    Homo est probus

et:

    Homo non est probus

simul esse ueras, quando scilicet negatiuum aduerbium est interpositum. Qui etiam postea diuidentes dicit:

    Homo est albus

et:

    Non est homo albus

quando scilicet negatio est praeposita.

[30] Quaeritur cum dicitur de omnibus ueris affirmatiuis, quod dicunt aliquid esse aliquid quod ipsum est, utrum aliquid esse aliquid quod ipsum est sit in ui nominis uel orationis. [31] Et fortasse dicitur quod in ui nominis omnium dictorum uerarum affirmationum categoricarum. Quod si est, iam non erit impersonaliter positum quod ut nomen accipitur, nec ulla significatio partium attendetur nec illud tempus habebit ad quod referatur, nec ullam coniunctionem attendemus affirmationis in uerbis huiusmodi, per quod doctrina sensus affirmationis fiat, quia non est omnino in ui orationis accepta. [32] Unde potius concedendum est aliquid esse aliquid quod ipsum est in ui orationis accipi; et 'aliquid', ubicumque ponitur, nomen est omnium tam existentium quam non existentium, sicut et quando dicitur aliquid esse id quod non est, ut:

    Chimaera est homo

uel:

    Chimaera est chimaera.

Vel, cum aliquid nomen commune sit omnium rerum, potest haec impersonalis oratio aliquid esse aliquid quod ipsum est generaliter se habere ad omnes sensus categoricarum uerarum affirmationum, quae personalibus terminis constant, ut huius quoque sensus propositionis contineat:

    Aliquid est aliquid

sicut et istarum:

    Homo est animal

uel:

    Margarita est lapis.

Ex quo apparet quod et:

    Homo est animal

et:

    Socrates est animal

utraque dicit hominem esse animal, cum tamen altera simpliciter dicat hominem esse animal, altera determinate proponat hominem hunc esse animal. Propositio itaque dicens hominem esse animal alia simpliciter id dicit quod homo est animal, alia quod Socrates est animal uel Plato, et sic de aliis.

[33] Attende etiam quod cum 'Socrates est animal' dicat Socratem esse illud quod ipse est, illud quod est neutraliter ponitur, ac si dicatur: Quae res ipse est, <et> ad animal simpliciter refertur. Ita 'quod' ex Socrate (quod subiectum est) nullam significationem determinatam accipit, sicut et cum dicitur:

    Socrates est animal quod Plato est.

Sicut et, cum dicitur:

    Per mulierem intrauit mors, per eandem uita

uel:

    Mulier quae damnauit, ipsa saluauit

indifferenter pronomina referimus, non personaliter, ac si dicatur: Mulier damnauit et eadem, id est res eiusdem sexus, saluauit, scilicet mulier, ut uidelicet eadem secundum indifferentiam sexus, non secundum identitatem personae dicatur. [34] Nec sola pronomina indifferentem relationem habent, sicut et nomen appellatiuum, ad quod refertur, habet confusam nominationem, uerum et demonstratiua pronomina, quae nullo praemisso indigent, confusam, non personalem, significationem habent, ueluti cum sacerdos aquam antepositam benedicens ait:

    Qui pedibus super te ambulauit, qui te in uinum conuertit

id est 'tui similem', ut non de identitate personae sed de natura elementi dictum intelligatur. Non enim hanc aquam personaliter, dicimus, calcauit uel mutauit sed elementum eiusdem speciei. [35] Sicut ergo demonstratiuis pronominibus quandoque non personaliter et discrete utimur sed generaliter et confuse, sic etiam <relatiuis>, cum ad nomen confusae significationis refertur, ueluti cum dicimus, quod 'Socrates est animal' dicit Socratem esse aliquid quod ipse est, id est: esse animal, quod, scilicet animal, ipse est, quod tantum ualet ac si dicatur: Dicit eum esse animal et ipse est animal. [36] Et attende quod illud suppositum quod ipse est ad sensum huius propositionis Socrates est animal non pertinet sed quaedam est determinatio praedicati, ueluti si dicatur, quod 'Socrates est animal' dicit eum hominem esse animal, qui est philosophus, determinatio est subiecti nec in sensum propositionis uenit, cum in propositione nil de philosophis significetur.

    ET [SI] SIT HAEC CONTRADICTIO, AFFIRMATIO ET NEGATIO OPPOSITAE.

[37] Quia contradictionem intendens demonstrare ostendit oppositionem affirmationis et negationis, ne quis affirmationem et negationem oppositas esse aliud quam contradictionem esse existimet, dicit has esse contradictionem. [38] Et nota quod contradictio, hoc nomen, aliquando collectiue accipitur, nomen scilicet simul affirmationis et negationis, aliquando singillatim in designatione scilicet singularum diuidentium et tantundem ualet quantum contradictoria. Cum enim ait in Tractatu modalium:

    Non enim contradictoriae sibi sunt inuicem huiusmodi
    propositiones: 'Possibile est esse' et 'Possibile est
    non esse'

contradictiones singulas contradictorias appellat. Et rursus sit haec contradictio:

    Eius, quae est, necesse est non esse.

Et iterum:

    Sequuntur igitur et hae contradictiones secundum praedictum
    modum.

Et rursus:

    Nam si non, contradictio sequitur, et si quis dicat hanc non esse
    contradictionem, necesse est dicere: 'Possibile est non esse'.

Collectiue etiam Aristoteles contradictionem simul affirmationem et negationem appellat, quandoque diuidentes tantum, sicut hoc loco, quandoque etiam non diuidentes iuxta illud quod in sequentibus dicet: "Et quando non omnis uera uel falsa contradictio".

    DICO AUTEM OPPONI EIUSDEM DE EODEM, NON AUTEM AEQUIVOCE ET
    QUAECUMQUE CAETERA TALIUM DETERMINAMUS CONTRA SOPHISTICAS
    ARGUMENTORUM IMPORTUNITATES.

[39] Quoniam multae sunt affirmationes et negationes oppositae, quae diuidentes non sunt, ueluti:

    Socrates est homo

et:

    Socrates non est animal

uel:

    Socrates est albus

et:

    Nullus homo est <albus>

determinare incipit, quae faciant contradictionem, illae scilicet affirmatiuae et negatiuae quae sunt EIUSDEM termini DE EODEM enuntiati affirmando uel negando, illae scilicet tantum quae participant utroque termino ad eundem ordinem, non tamen omnes. Unde in sequentibus contrarias uel subcontrarias a contradictoriis separabit ostendens singularum naturas circa uerum et falsum.

[40] Sed quaeritur, quomodo EUNDEM terminum uocet, siue scilicet quantum ad significationem, siue quantum ad materiam uocis. [41] <Quod> si secundum significationem eosdem terminos iudicet, quid est quod statim determinat: NON AUTEM AEQUIVOCE etc.? Quippe ubi identitas significationis seruatur, aequiuocatio locum non habet. [42] Sed si eosdem terminos dicat secundum uocis materiam, ut postea determinationes sequentes locum habeant, non uidetur omni contradictioni conuenire. Cum enim dico alicui:

    Tu irasceris

et ille negat dicens:

    Ego non irascor

non sunt iidem termini materialiter uel in praedicato uel in subiecto et tamen affirmatio sunt et negatio diuidentes, quae a diuersis in diuersa materia uocis proferuntur. [43] Sed fortasse nil impedit, si hoc loco non omnes diuidentes nomine contradictionis <includat> sed eas tantum quae in eadem materia uocis consistunt. Unde nec contradictionem dicimus:

    Mucro est albus

et:

    Non est ensis candidus

quia licet habeant sensum diuidentium, materiam non habent. Vocat itaque contradictionem eas tantum affirmationes et negationes quae ex eisdem terminis quantum ad materiam uocis constituuntur. [44] Sed quia uis contradictionis non solum in materia uocis consistit, uerum <etiam> in proprietate ueri uel falsi, secundum sensum determinat, qualiter termini contradictionem reddant, ita scilicet ut in eadem penitus significatione retineantur. Ad quam identitatem assignandam remouet ea quae hanc identitatem impediunt, id est aequiuocationem etc., quae diuersam terminorum acceptionem faciunt, quae ipse teste Boethio in Sophisticis elenchis determinauit. Haec sex esse Boethius dicit, quibus retentis contradictionis proprietas non seruatur, aequiuocationem scilicet, uniuocationem, diuersam partem, diuersam relationem, diuersum modum, diuersum tempus.

[45] Fallit enim contradictionis oppositio sumptis terminis aequiuoce, cum utraeque uerae sunt, ut:

    Cato se Uticae occidit

    Cato se Uticae non occidit

de diuersis uerae sunt. [46] Quandoque etiam terminis uniuoce retentis fallere oppositionem ait Boethius:

    Ut si quis dicat: 'Homo ambulat' '<Homo non ambulat' affirmatio>
    de quodam homine (inquit) uera est

et rursus:

    Negatio de speciali uera est sed [et] specialis homo et
    particularis uniuoca sunt: Quocirca sumptis uniuocis contradictio
    non fit.

Haec autem Boethii uerba plena sunt quaestionis. Si enim rem uniuersalem esse uelit, quae eadem de causa uocetur homo quam particularis, nequaquam per hoc nomen 'homo' determinate agere potest magis quam de hoc homine. Quod si etiam eadem res sit uniuersalis et particularis, et hoc aequaliter de uniuersali dici potest quod de particulari dicitur, quia quocumque modo Socrates ambulat uel in quantum ambulat, ambulat etiam homo uniuersalis, si idem est particulari. Praeterea uniuocatio non potest esse nisi ad diuersa, particularis uero homo et uniuersalis homo non sunt diuersa. Si uero homo <modo> in designatione specialis uocis, modo in designatione rei ponatur, uidetur aequiuocatio. Sed non est, quia potius translatio dicenda est, quae nullius est proprietatis, id est non est significatiua per impositionem, id est per inuentionem, neque per naturam. Ideoque uniuoce dicitur accipi hoc nomen 'homo', cum in designatione uocis et rei ponitur, quia licet diuersa significet non diuersas habuit impositiones. Est ergo uocem uniuoce sumi, quotiens nomen in diuersis significationibus accipitur, ad quas diuersas impositiones non habet, quia hoc habet significare ex propria inuentionis institutione, aliud ex accidentali usurpatione, ueluti si dicatur:

    Auriga nauigat

    Auriga non nauigat.

Nam licet 'auriga' per translationem rectorem nauis significet, non tamen aequiuoce, quia non habet ad eum diuersam impositionem sed uniuoce secundum Boethium, quoniam diuersam inuentionem in eo non habuit. Si quis autem dicat quod secundum translationem non sit oratio iudicanda uera, quoniam ex inuentione idem non dicit, nos concedimus; sed Aristoteles huiusmodi determinationes magis propter importunitates sophistarum facit quam secundum rationem. [47] Qui, scilicet sophistae, ut Aristoteles in Elenchis dicit, aliquando arguunt secundum locutionem, aliquando extra locutionem. Tunc quidem secundum locutionem, quando ad eum sensum constructionem accomodant, ad quem uis constructionis ex propria inuentione sese habet, sicut est in aequiuocatione uel in diuersitate temporis, ut:

    Cato legit.

Habet enim 'Cato' hoc nomen ex propria inuentione ad diuersos mittere et 'legit' praesens et praeteritum tempus designare. Tunc uero extra locutionem <aliquis> arguit, quando ad alium sensum locutionem accomodat, in quo non fuit inuenta. Unde etiam recipiunt ueram:

    Oculus est albus

    Ouum est animal

    Hic filius non est filius

secundum hos sensus ad quos uis constructionis se non habet. Unde bene Aristoteles dicit CONTRA SOPHISTICAS IMPORTUNITATES. Importunos namque appellat, qui ratione postposita propter garrulitatem suam propositiones ueras iudicant, scilicet eos sensus, ad quos uis constructionis ex propria inuentione se non habet, sicut in supraposita inuentione per translationem fit.

[48] Similiter et diuersa pars extra locutionem est, cum dicitur:

    Oculus est albus

    [Ouum non est animal]

quod enim uera recipitur: 'Oculus est albus' propter partem, extra primam inuentionem locutionis est. [49] Similiter et quod iste qui pater est <huius> dicitur non esse pater secundum id quod non est pater illius, extra locutionem uis relationis accipitur. Non enim, quod non est pater illius, id designat quod non sit pater. [50] Modique intelligentia extra locutionem est, cum uidelicet in:

    Catulus uidet

id intelligimus quod possibiliter uidet, id est quod potest uidere. [51] Temporis autem diuersitas secundum locutionem accipi potest, si de Socrate dicatur:

    Socrates legit

et:

    Socrates non legit

iuxta praesens et praeteritum tempus; et licet 'legit' diuersis descriptionibus Socrati conueniat, non tamen aequiuocum dicitur ad ipsum, quia aequiuocum non dicitur, nisi commune sit. Commune autem non potest esse nisi ad diuersas personas. [52] Sex itaque Boethius computat, quae diuidentiam propositionum impedire uidentur quaeque Aristoteles contra importunitates sophistarum determinat. Memini tamen quendam me libellum uidisse et diligenter relegisse, qui sub nomine Aristotelis "De sophisticis elenchis" intitulatus erat, et cum inter caetera sophismatum genera de uniuocatione requirerem, nil de ea scriptum inueni. Unde saepe miratus sum, quare Boethius hoc sophismatum genus ab Aristotele dicit ibi appositum esse.

[53] Continuatio. Affirmatio et negatio opposita sunt contradictio, non tamen quaelibet sed DICO OPPONI <EIUSDEM DE EODEM>, hoc est fieri enuntiationem oppositam alii eiusdem termini <praedicati> de eodem termino quos habet alia propositio. EIUSDEM ET DE EODEM dico non aequiuoce illis terminis acceptis, et caetera etiam remoueo a contradictione, quaecumque determinare solemus contra importunos argumentatores.

LI 3.07

    QUONIAM AUTEM SUNT HAEC QUIDEM RERUM UNIVERSALIA, ILLA VERO
    SINGULARIA (DICO AUTEM UNIVERSALE QUOD IN PLURIBUS NATUM EST
    PRAEDICARI, SINGULARE VERO QUOD NON, UT 'HOMO' QUIDEM UNIVERSALE,
    'PLATO' VERO EORUM EST QUAE SUNT SINGULARIA) NECESSE EST
    ENUNTIARE QUONIAM INEST ALIQUID AUT NON, ALIQUOTIENS QUIDEM EORUM
    ALICUI QUAE SUNT UNIVERSALIA, ALIQUOTIENS VERO EORUM QUAE SUNT
    SINGULARIA. SI ERGO UNIVERSALITER ENUNTIET IN UNIVERSALI QUONIAM
    EST AUT NON, ERUNT CONTRARIAE ENUNTIATIONES.

[1] Postquam dixit affirmationem et negationem contradictorias fieri de eisdem terminis, quia hoc adhuc multae habent quae non sunt contradictio, sicut contrariae uel subcontrariae, expressius proprietatem contradictionis satagit aperire. Et maxime ideo facit propter eas propositiones quae uniuersales habent terminos, qui quidem termini modo cum signis quantitatis prolati, modo sine signis diuersas affirmationes et negationes faciunt, unde in eis maxime dubium erat, quae cuius esset contradictoria.

[2] Continuatio. Affirmatio et negatio oppositae de eodem praedicato et de eodem subiecto sunt contradictio sed ipsum subiectum aliquando est uniuersale aliquando singulare, et ideo aliquando fit enuntiatio de uniuersali subiecto, aliquando de singulari. Et hoc est: HAEC RERUM, 'nomina' subaudis, etc. Sic[ut] enim Boethius superius, cum ait Aristoteles: "Sunt ergo ea quae sunt in uoce" etc., 'nomina' et 'uerba' subaudiebat. Vel RERUM indifferenter ponitur tam nomen rerum quam uocum, iuxta illud: faciens fidem rei dubiae, id est quaestioni quaerenti:

    Quae est propositio?

et illud quod ait in sequentibus super illum locum: "Sin uero duobus unum nomen est positum" etc. dicens hoc modo:

    Sensus huiusmodi est: Si una res plura significet, ex quibus
    multis unum effici non possit... etc.

Et tantundem ualet HAEC RERUM quam si diceretur neutraliter 'quaedam'. Vel ita dicamus quod HAEC RERUM sunt <res> uniuersales, id est: res quandoque uniuersalibus nominibus appellantur, quandoque singularibus.

[3] Et QUONIAM hoc est, NECESSE EST, hoc est determinatum est, etc. nos ENUNTIARE ALIQUOTIENS, QUONIAM INEST ALIQUID VEL NON inest ALICUI uniuersali, ALIQUOTIENS, quoniam inest aliquid aut non inest alicui singulari, id est contingit nos <proponere> per enuntiationem, quod aliquid uniuersale, id est res alicuius uniuersalis nominis, est aliquid, et per haec omnia intelligimus quae dicuntur ab affirmatiuis, in quibus uniuersalis terminus subicitur, ac si dicat: 'Contingit nos facere enuntiationem, in qua uniuersalis terminus uel singularis subicitur alicui siue affirmando siue negando'. Illatio QUONIAM a causa infert.

[4] DICO AUTEM UNIVERSALE. Uniuersalem uocem describit dicens eam esse quae nata est, <id est> secundum inuentionem suam apta, ad praedicandum de pluribus, id est ad uere enuntiandum de nominibus acceptis tantum in diuersis rebus, ut <super> Porphyrium docuimus. [5] Nota hoc loco Boethium in commento astruere Platonis nomen, quod aequiuoce pluribus conuenit et non ex eadem causa datum est, nullo modo ideo uniuersale dici. Unde ait:

    <Quod uero> dicimus <Plato> numquam esse poterit uniuersale. Nam
    etsi quando hoc nomen pluribus <imponatur>, non tamen idcirco
    erit uinuersale... etc.

[6] SINGULARE VERO. Hoc ad differentiam inducit inter singulare et uniuersale, non ad descriptionem singularis. Multa enim sunt quae non praedicantur de pluribus, quae tamen singularia non sunt, cum nec de uno praedicentur, sicut obliqui casus uel quaedam uerba siue aduerbia uel orationes perfectae. Sin autem uelimus praemittere QUOD NATUM EST PRAEDICARI et postea subicere 'non de pluribus', poterit esse descriptio singularis.

[7] Nota subiectum propositionis non praedicatum per uniuersale et singulare diuidi, quia maxime subiectis, non praedicatis signa apponuntur, secundum quae uariaturus est propositiones. Nec uniuersales uel particulares uel <indefinitae> uel singulares propter praedicata dici solent propositiones sicut propter subiecta. Ipse autem propositiones per uniuersales, particulares, indefinitas, singulares statim uariabit, ut singulis diuidentes assignet: 'omnis' 'non omnis' 'quidam' 'non quidam', id est 'nullus':

    Homo est albus

    Non est homo albus

    Socrates est albus

    Non est Socrates albus.

Ac primum agit de propositionibus habentibus uniuersale subiectum, de quibus multae fiunt tam affirmationes quam negationes, et docet harum alias contrarias esse inuicem, alias contradictorias, alias neutras, et singularum naturas ostendit circa uerum et falsum. Deinde ad singulares peruenit.

[8] Continuatio. Subiectum aliquando est uniuersale, aliquando singulare sed SI quis ENUNTIET DE UNIVERSALI subiecto UNIVERSALITER, QUONIAM EST AUT NON EST, id est affirmando aut negando, ERGO ERUNT CONTRARIAE ENUNTIATIONES. A descriptione contrariarum. Vel illud ERGO inceptiuum <est>.

    DICO AUTEM IN UNIVERSALI ENUNTIATIONEM UNIVERSALEM UT 'OMNIS HOMO
    ALBUS EST', 'NULLUS HOMO ALBUS EST' --

[9] Hic exemplificat.

    QUANDO AUTEM IN UNIVERSALIBUS NON UNIVERSALITER, NON SUNT
    CONTRARIAE.

[10] Hic innuit subcontraria uel indefinita dicens: QUANDO IN UNIVERSALIBUS terminis NON UNIVERSALITER enuntiatur, id est fit enuntiatio sed uel particulariter uel indefinite, NON SUNT CONTRARIAE enuntiationes.

    QUAE AUTEM SIGNIFICANTUR EST ESSE CONTRARIA --

[11] Haec ita ait Alexander: Indefinitae propositiones, sicut ad particulares, eodem modo ad uniuersales reduci possunt. Quare per indefinitas propositiones aliquando uniuersales significat. Quocirca quia Aristoteles dixerat indefinitas propositiones non esse contrarias, ne inde uideatur ipsas uniuersales, quae per eas significantur, non esse contrarias, subdit: QUAE AUTEM SIGNIFICANTUR ab indefinitis propositionibus, id est uniuersales, EST, id est contingit, ESSE CONTRARIA. Porphyrius sic exponit: Cum dico

    Homo est sanus

    Homo non est sanus

in his indefinitis sanitas et aegritudo, quae sunt contraria, significantur. Remotio enim unius immediati significat positionem sui immediati circa sua subiecta. Herminus sic: Indefinita una aliquando significat uerum uel falsum, ut in naturali et in remota materia; uerum autem et falsum contraria sunt, quare contraria aliquando ab indefinitis significantur. Possumus et sic exponere, ut dicamus semper intellectus cuiuslibet affirmationis et negationis esse contrarios secundum contrarium conceptionis modum, in eo scilicet quod iste coniunctionem, ille diuisionem in eisdem rerum imaginibus facit. Contrarios itaque intellectus coniungentes et diuidentes hic dicit ex contrario modo concipiendi. In fine uero secundi libri strictius contrarias oppositiones appellabit, quae uidelicet simul uerae esse non possunt.

    DICO AUTEM NON UNIVERSALITER ENUNTIARE IN HIS QUAE SUNT
    UNIVERSALIA, UT 'EST ALBUS HOMO', 'NON EST ALBUS HOMO';

[12] Exemplificat de indefinitis.

    CUM ENIM UNIVERSALE SIT HOMO, NON UNIVERSALITER UTITUR
    ENUNTIATIONE

[13] Commendatio exemplorum de propositionibus habentibus subiectum uniuersale non uniuersaliter enuntiatum. A causa. NON UTITUR UNIVERSALITER ENUNTIATIONE, hoc est non utitur uniuersali signo.

    'OMNIS' NAMQUE NON UNIVERSALE EST SED QUONIAM UNIVERSALITER
    CONSIGNIFICAT --.

[14] Bene dictum est:

    Homo est albus

habere uniuersale subiectum, licet non habeat 'omnis', quia 'OMNIS', quod solum quidam putant uniuersale, NON EST UNIVERSALE. A causa. Et hoc est: 'OMNIS' NON EST uniuersalis uox, cum scilicet non praedicetur de pluribus, SED ideo apponitur termino scilicet uniuersali, QUONIAM significat idem quod significat hoc aduerbium UNIVERSALITER. Unde tantundem ualet:

    Homo uniuersaliter est albus

quantum:

    Omnis homo est albus

quia sicut per uniuersaliter attendimus singula, quae continentur in uoce <cui apponitur>, ita etiam per omnis. [15] Et nota quod non ait 'significat' sed CONSIGNIFICAT, quia sic inuentum est omnis, ut signum sit nec per se prolatum aliquid ostendat sed semper uniuersalibus apponatur uocibus. Unde si quandoque omnia neutraliter per se proferimus, contra inuentionem fieri credo. Similiter nullus uel quidam consignificare habent sed de huiusmodi signis quantitatis in secundo libro plenius disputabimus.

    IN EO VERO QUOD UNIVERSALE UNIVERSALITER PRAEDICATUR ID QUOD EST
    UNIVERSALE PRAEDICARE UNIVERSALITER NON EST VERUM;

[16] Apposui 'omnis' subiecto, ut uniuersalem propositionem facerem, et non sine causa sed ideo, quia propter subiectum enuntiatum uniuersaliter, non propter praedicatum propositio iudicanda est uniuersalis. Et hoc est: IN EO termino, qui <praedicatur uniuersalis manens>, NON EST VERUM ipsum uniuersalem terminum praedicatum PRAEDICARI UNIVERSALITER, enuntiatum subaudis ad hoc, ut inde propositio iudicetur uniuersalis. Vel ita: NON EST VERUM id quod est uniuersalis terminus, praedicari uniuersaliter enuntiatum IN EO, id est ideo, QUOD uniuersale PRAEDICETUR propter hoc -- subaudis de propositione, id est ut propositio inde dicatur uniuersalis. Vel ita secundum Boethium, quod per hoc quod NON EST VERUM praedicatum enuntiatum UNIVERSALITER conuenire alicui, ostendit signum uniuersalitatis non esse apponendum praedicato. Et hoc est: de uniuersali termino NON EST VERUM ipsum uniuersalem terminum PRAEDICARI uere, id est conuenire alicui UNIVERSALITER enuntiatum, quod magis littera sequens desiderat.

    NULLA ENIM AFFIRMATIO ERIT, IN QUA DE UNIVERSALI PRAEDICATO
    UNIVERSALITER PRAEDICETUR, UT 'OMNIS HOMO OMNE ANIMAL EST'.

[17] Sic continua: Ad duas priores expositiones non est praedicatum enuntiandum uniuersaliter ad hoc, ut inde propositio iudicetur uniuersalis, quia amplius nulla affirmatio uera esset. A causa. Et hoc est: NULLA ENIM AFFIRMATIO ERIT -- uera scilicet, quod scilicet "uerum" statim praemiserat, -- IN QUA PRAEDICETUR -- impersonaliter, id est fiat praedicatio -- DE UNIVERSALI PRAEDICATO UNIVERSALITER enuntiato -- iuxta illud: "A prima substantia nulla est praedicatio", quia de nullo praedicatur. Secundum uero tertiam expositionem probatio fit ab effectu sic: uere non est uerum uniuersalem terminum uniuersaliter conuenire alicui, quia nulla est affirmatio uera, in qua talis praedicatio fiat.

    OPPONI AUTEM AFFIRMATIONEM NEGATIONI DICO CONTRADICTORIE QUAE
    UNIVERSALITER CONSIGNIFICAT EI QUAE NON UNIVERSALITER, UT 'OMNIS
    HOMO ALBUS EST', 'NON OMNIS HOMO ALBUS EST', 'QUIDAM HOMO ALBUS
    EST', 'NULLUS HOMO ALBUS EST';

[18] Ostenso quae opponantur ut contrariae et quae non, ostendit quae ut contradictoriae, id est diuidentes. QUAE UNIVERSALITER SIGNIFICAT, id est quae generalem sensum habet, qui non potest uerus esse nisi propter omnes, EI QUAE NON UNIVERSALITER, id est quae non continet generalem sensum ad omnes res subiecti pertinentem.

    CONTRARIE VERO UNIVERSALEM AFFIRMATIONEM ET UNIVERSALEM
    NEGATIONEM, UT 'OMNIS HOMO IUSTUS EST', 'NULLUS HOMO IUSTUS EST';
    QUOCIRCA HAS QUIDEM IMPOSSIBILE EST SIMUL VERAS ESSE, HIS VERO
    OPPOSITAS CONTINGIT IN EODEM, 'NON OMNIS HOMO ALBUS EST', ET
    'QUIDAM HOMO ALBUS EST'.

[19] Haec ideo repetit, quia iam proprietatem ueri uel falsi circa eas singulas distinguere uult et primum circa contrarias dicens: QUOCIRCA, quia scilicet sunt contrariae, non possunt simul esse uerae. Ab oppositis. Nota quod non ait: Impossibile est esse falsas, sed tantum dixit quod impossibile est esse ueras. Quippe in contingenti materia contingit utrasque falsas esse. Quod statim innuit, cum ait OPPOSITAS, id est contradictorias contrariarum, IN EODEM tempore ueras esse. Ubi enim istae sunt simul uerae, illas simul esse falsas necesse est. Attende quod bene ait CONTINGIT, quia aliquando diuidunt uerum uel falsum, sicut in naturali et in remota materia, aliquando simul sunt uerae, sicut in contingenti. Est autem contingens materia categoricarum propositionum, quando praedicatum partim subiecto conuenit, partim non conuenit, ut:

    Omnis homo est albus

uel:

    Omne corpus est album.

    QUAECUMQUE IGITUR CONTRADICTIONES UNIVERSALIUM SUNT
    UNIVERSALITER, NECESSE EST ALTERAM ESSE VERAM VEL FALSAM, ET
    QUAECUMQUE IN SINGULARIBUS SUNT, UT EST 'SOCRATES ALBUS EST',
    'SOCRATES ALBUS NON EST';

[20] Ostensa proprietate contrariarum circa uerum et falsum uel subcontrariarum ostendit etiam contradictoriarum dicens: QUAECUMQUE CONTRADICTIONES, id est contradictoriae, SUNT UNIVERSALIUM subiectorum UNIVERSALITER enuntiatorum, IGITUR hoc habent: NECESSE EST ALTERAM ESSE VERAM et alteram FALSAM. Hoc enim loco VEL pro 'et' ponit, quippe nisi VEL pro 'et' poneret, non bene naturam contradictoriarum assignaret, quia et hoc quaelibet propositiones habent, quod scilicet necesse est alteram illarum esse ueram uel falsam. Quippe necesse est omnem propositionem esse ueram uel falsam. Illud IGITUR ex subsequentibus ueniens quasi a parte infert. Nam illae propositiones quarum necesse est alteram esse ueram et alteram falsam, aliae sunt contradictoriae de subiecto uniuersaliter enuntiato, aliae non, ut singulares, quas statim supponit, nec non indefinitae uel hypotheticae propositiones. ET <QUAECUMQUE> IN SINGULARIBUS, id est non tantum hanc diuidentiam ueri uel falsi habent propositiones uniuersalium subiectorum, uerum etiam singularium, quae similiter contradictoriae, id est diuidentes, dicuntur. Sicut enim superius dixit aliquando enuntiationem fieri de uniuersali subiecto, aliquando de singulari, ita <proprietates> propositionum utrorumque subiectorum exsequitur, propter quas scilicet proprietates demonstrandas illud praemittit. [21] Nota quod Theophrastus teste Boethio tam particulares propositiones, quae scilicet subiectum habent <uniuersale particulariter> enuntiatum, quam singulares appellat communiter particulares, illas quidem dicens particulares indefinitas quae uidelicet definite ad aliquam personam non mittunt nos, istas uero, scilicet singulares, e contrario particulares definitas appellat.

    QUAECUMQUE AUTEM IN UNIVERSALIBUS NON UNIVERSALITER, NON SEMPER
    HAEC VERA EST, ILLA VERO FALSA --

[22] Sicut proprietatem contrariarum remouit a particularibus uel indefinitis, ita etiam facit <proprietatem> contradictoriarum, ut uidelicet innuat eas neque esse contrarias neque contradictorias. Sic lege: Earum propositionum QUAECUMQUE ponuntur IN UNIVERSALIBUS terminis NON UNIVERSALITER enuntiatis, NON SEMPER altera VERA EST et altera FALSA (NON SEMPER dicit, quia in naturali materia uel in remota materia altera uera est et altera falsa). Apparet autem ex his uerbis quod proprietas contradictoriarum supraposita sic intelligenda fuerit, ut diximus, quod scilicet "uel" pro 'et' acciperetur, quia quod ibi dixit, hic intelligimus remoueri.

    SIMUL ENIM VERUM EST DICERE QUONIAM EST HOMO ALBUS, NON EST HOMO
    ALBUS, ET EST HOMO PROBUS ET NON EST HOMO PROBUS;

[23] Vere non semper in istis una est uera et altera falsa, quia aliquando simul uerae sunt. Ab oppositis. Et hoc est: SIMUL ENIM possumus DICERE QUOD EST HOMO PROBUS ET NON EST HOMO PROBUS. Hanc negatiuam intellige separatiuam, non exstinctiuam.

    SI ENIM TURPIS, NON PROBUS; ET EST HOMO PULCHER ET NON EST HOMO
    PULCHER; SI ENIM FOEDUS NON PULCHER;

[24] Negatiuam probat, de qua minus uidebatur, quod uera esset, quia quibusdam uidebatur, quod semper exstinctiua acciperetur. Unde in sequentibus dicet:

    Quoniam uidetur significare 'Non est homo <albus>', quoniam 'Nemo
    est <albus>'.

Probatio fit ab oppositis sic: Quia homo est TURPIS in moribus, NON est PROBUS. Similiter probat aliam, cum ait: Quia est FOEDUS, NON est PULCHER.

    ET SI FIT ALIQUID, NON EST --.

[25] Alio modo praedictas negatiuas probat, in eo scilicet quod SI quid <FIT> ALIQUID, NON EST illud. Unde relinquitur, quod si quis fit pulcher uel probus, id est praeparatur ad hoc, ut sit pulcher uel probus, nondum est illud. Ab oppositis similiter.

    VIDEBITUR AUTEM SUBITO INCONVENIENS ESSE, IDCIRCO QUONIAM VIDETUR
    'NON EST HOMO ALBUS' SIGNIFICARE QUONIAM NEMO ALBUS EST; HOC
    AUTEM NEQUE IDEM SIGNIFICAT NEQUE SIMUL NECESSARIO.

[26] Dixit indefinitam affirmationem et negationem simul esse ueras. Quorundam uero opinio erat indefinitam negatiuam semper accipi exstinctiue, sicut ipse in sequentibus accipiet, ibi scilicet:

    Illi uero quae est 'Est homo albus' illa quae est 'Non est homo
    albus'.

Quod si uerum esset, quod scilicet indefinitam negatiuam semper acciperetur exstinctiue, semper uniuersali negatiuae aequipolleret, et ita, ubi superius concesserat indefinitam affirmationem et negationem simul esse ueras, oporteret ipsum concedere duas contradictorias simul esse ueras, quod iam ante negauit. Quippe:

    Non est homo albus

tantundem ualet quantum:

    Nemo est albus

et ex:

    Homo est albus

    Quidam homo est albus

ueram esse constat. Unde ne sibi contrarius inueniatur, dicit:

    Homo non est albus

sicut accepit eam separatiuam neque eandem esse in sensu cum ista:

    Nemo est albus

NEQUE SIMUL NECESSARIO, hoc est nec ei aequipollens.

[27] Sic continua: Dixi simul esse ueras:

    Homo est albus

et:

    Homo non est albus

sed hoc alicui SUBITO VIDEBITUR INCONVENIENS. Bene dicit SUBITO, id est non praemeditate, quia si quis diligenter sensum Aristotelis praemeditaretur, qui scilicet negatiuam separatiuam, non exstinctiuam accepit, non uideretur inconueniens.

[28] Quoniam uero quasdam negatiuas separatiuas esse diximus, quasdam exstinctiuas, quae sint utraeque distinguamus, ut diligentius naturas suprapositarum propositionum discernere possimus tam uidelicet earum propositionum, quae ex uniuersalibus terminis constant, quam earum, quae fiunt ex singularibus. Sunt itaque negationum aliae separatiuae, aliae exstinctiuae non solum in categoricis propositionibus, uerum etiam in hypotheticis. [29] Separatiuae autem sunt, quae negatiuo aduerbio interposito terminis ipsos ab inuicem terminos <separant>, ueluti cum dicitur:

    Quidam homo non est <albus>

    Cum est homo, non est animal

    Si est homo, non est animal.

Unde Boethius in primo Hypotheticorum de huiusmodi negatiuis agens ad consequens remouendum negationem apponendam esse dicit. [30] Exstinctiuae autem sunt quae negatiuo aduerbio alicui toti propositioni praeposito eam totam <destruunt>, ut si dicatur:

    Non quidam homo est animal

id est: Nullus -- idem est nullus quod non ullus -- (uel: Non cum) est homo, est animal; uel: Non si est homo, est animal. [31] Nec solum negatiuae exstinctiuae ex affirmatiuis, uerum etiam ex negatiuis fieri possunt, quia quamlibet enuntiationem destruere totam possumus praemisso non, ac si falsum proponeremus. Unde Aristoteles in sequentibus:

    At uero nec quoniam neutrum uerum est, contingit dicere, ut
    quoniam neque erit neque non erit

et rursus:

    Quod contingit in his quae non semper sunt et non semper non
    sunt.

Cum enim ait "neque non erit" et "non semper non sunt", totam destruit negatiuam, et ita negationem negationi quantumlibet superinducere licet. [32] Et hae quidem negatiuae quae sunt negationum diuidentes, non habent affirmationes sed alias negatiuas, quas destruunt. Et omnes separatiuas negatiuas sicut omnes affirmationes necesse est negationes habere diuidentes, ut:

    Quidam homo est albus

    Quidam homo non est albus

    <Non quidam homo est albus>

    Non quidam homo non est albus

sicut et hypotheticae:

    Cum est homo, est animal

    Si est homo, est animal

habent has:

    Non cum est homo, est animal

    Non si est homo, est animal.

[33] Negatiuae autem exstinctiuae <tum> affirmatiuas diuidentes habent <quas> negant, <tum> alias negatiuas per quas ipsae negantur, ueluti ista:

    Non quidam homo est albus

id est: Nullus, et istam affirmatiuam habet diuidentem quam negat:

    Quidam homo est <albus>

et istam <negatiuam> per quam negatur:

    Non nullus homo est <albus>.

[34] Nunc autem affirmatiuas de uniuersali subiecto ponamus tam uniuersales quam particulares, quia satis in particularibus <natura> indefinitarum patebit, quae eis aequipollent, deinde negationes omnes quae hinc fieri possunt tam separatiuas quam <exstinctiuas> consideremus. [35] Sunt itaque affirmatiuae:

    Omnis homo est albus

    Quidam homo est albus

negatiuae autem earum sunt separatiuae:

    Omnis homo non est albus

    Quidam homo non est albus

exstinctiuae uero earundem affirmationum negationes et proprie diuidentes hae sunt:

    Non omnis homo est albus

    Non quidam homo est albus

id est: Nullus. Exstinctiuae etiam separatiuarum negatiuarum, quae scilicet separatiuae diuidentes affirmationes non habent, hae sunt:

    Non omnis homo non est albus

    Non quidam homo non est albus

quod in subiecta descriptione ostenditur:

    Omnis homo est albus

    Quidam homo est albus
    Omnis homo non est albus

    Quidam homo non est albus
    Non omnis homo est albus

    Non quidam homo est albus
    Non omnis homo non est albus

    Non quidam homo non est albus

Est autem tertius ordo diuidens prioris, quartus secundi.

[36] Sed sunt nonnulli qui secundum ordinem et <quartum> omnino superfluos iudicant nec in sensu distare ab aliis. Aiunt enim:

    Omnis homo non est <albus>

quae est secundi ordinis, eandem esse in sensu cum tertio ordine. Si enim uniuersaliter intelligatur, eandem esse iudicant cum:

    Nullus homo est albus

quod si non accipiatur uniuersaliter, eandem dicunt cum:

    Non omnis homo est <albus>.

Similiter:

    Quidam homo non est albus

quae est secundi ordinis, eandem iudicant cum ea quae dicit:

    Non omnis homo est albus.

Unde Boethius in Categoricis syllogismis:

    Quidam homo non est animal

assignat diuidentem ad:

    Omnis homo est animal

sicut Aristoteles 'Non omnis'. Ex quo patet idem ualere:

    Quidam homo non est animal

quod ualet:

    Non omnis homo est animal.

[37] Nobis autem diligentius uidetur Aristoteles assignasse 'Non omnis', quia haec, siue res sit siue non sit, semper est diuidens illius, quodcumque subiectum ponatur sed non ita illa, si uim uerborum proprie attendamus. Si enim dicam:

    Omnis homo qui lapis est, est lapis

et:

    Quidam homo qui lapis est, non est lapis

utraeque falsae sunt. Si enim uera est:

    Omnis homo qui lapis est, est lapis

et eius conuersa per accidens uera est:

    Quidam lapis est homo qui est lapis.

Sed nullus lapis est homo qui est lapis, quia neque hic neque ille etc. Sed et illam:

    Quidam homo qui est lapis, non est lapis

falsam esse necesse est, cum impossibile ponat. Quippe in subiecta oratione quaedam fit positio lapidis in homine, dum dicitur:

    Quidam homo qui est lapis

et hac positione retenta postea 'lapis' separatur ab homine, qui lapis esse iam positus est. Unde omnino impossibile est quod dicitur, ac si dicatur:

    Quidam qui currit, non currit.

Si enim ita contingeret, oporteret quendam sic currere, ut non curreretur, ueluti et si diceretur:

    Cum quis currit, non currit

cuius propositionis exemplum contingere natura non permittit. Nullo itaque currente falsum est et quod omnis qui currit currit et quod quidam qui currit non currit. Similiter falsae sunt et:

    Omnis homo qui est lapis, est lapis

et:

    Quidam homo qui est lapis, non est lapis.

Unde diuidentes esse non possunt. [38] At uero 'non omnis' ad 'omnis' diuidentem semper facit, ut:

    Omnis homo qui est lapis, est lapis

et:

    Non omnis... etc.

Negatiua namque particula praeposita totam affirmationem exstinguit, et cum nil extra se relinquit, nulli propositioni possumus adhaerere. Sicut ergo 'quidam' 'non quidam', id est nullus recte diuidunt, ita 'omnis' 'non omnis', ut sit uniuscuiusque affirmationis diuidens exstinctiua negatio. [39] Boethius uero diuidentes assignans rebus tantum permanentibus eas diuidere intelligitur, sicut et aequipollentias conuersionis per contrapositionem rebus existentibus creditur annotasse. Et fortasse nil impedit si uerbis abusus idem intellexit in separatiua particulari, quod in exstinctiua uniuersalis affirmationis.

[40] Nos autem uim uerborum iuxta Aristotelem expressius attendentes diuersas semper exstinctiuam et separatiuam iudicamus esse in sensu, ut:

    Quidam homo non est albus

et:

    Non omnis homo est albus

et quia in subiecto separatiuae quaedam positio fit, cum dicitur: 'quidam homo' ac si dicatur: Quoddam animal affectum rationalitate et mortale, nunquam ueram concedimus separatiuam nisi permanente re subiecti, exstinctiua uero re quoque destructa uera permanere potest. Eadem ratione <quidem>:

    Omnis homo qui est lapis, non est lapis

uniuersalem separatiuam diuersam facimus ab uniuersali exstinctiua, hac scilicet:

    Nullus homo qui est lapis, est lapis.

In illa namque negatio interposita terminis in <subiecta oratione quandam facit positionem>, ac si dicatur: Unusquisque homo qui est lapis, ipse non est lapis. Unde haec, cum res subiecti nulla sit, uera esse non potest, sicut illa potest:

    Nullus homo, qui est lapis, est lapis.

Haec quippe separatiua est, illa exstinctiua. Non est itaque uniuersalis negatio separatiua eadem cum uniuersali negatiua exstinctiua, ut:

    Omnis homo non est albus

cum:

    Nullus homo est albus.

[41] Sed multo minus eadem est cum:

    Non omnis homo est albus

quia illa ab omnibus generaliter separat, haec tantum dicit quod non omnis sit albus, et haec uera esse potest, si uel unus albedine careat, illa uero non, nisi unusquisque sit sine albedine. Unde generalis est sensus, cum dicitur:

    Omnis qui credit <in eum>, non confundetur

sed non ita, si diceretur: 'Non omnis qui credit' etc., iuxta illud:

    Non omnis qui dicit: "Domine, Domine"...  etc.

Recte igitur:

    Omnis homo non est albus

et:

    Quidam homo non est albus

separatiuas a caeteris diuidimus et eis proprias diuidentes assignauimus alias negatiuas, quae eas totas exstinguerent. [42] Cum autem separatiua negatiua uera non sit nisi re subiecti permanente, ut dictum est, negatiua uero exstinctiua uera sit, constat <quod>, quotiens uera est separatiua, uera est exstinctiua eiusdem quantitatis, ut si uera est uniuersalis separatiua, uera est uniuersalis exstinctiua sed non conuertitur, ut, si:

    Omnis homo non est <albus>

<et>

    Nullus homo est albus

-- sed non conuertitur. Similiter et de particularibus: Si enim:

    Quidam homo non est albus

et:

    Non omnis homo est albus

-- sed non conuertitur. Unde nec illud concedimus, quod si:

    Nullus homo est albus

    Quidam homo non est albus

sed:

    Non omnis homo est albus

quippe:

    Nullus homo est albus

uniuersalis exstinctiua particularem habet subalternam:

    Non omnis homo est albus

et uniuersalis separatiua quae est:

    Omnis homo non est albus

habet suam subalternam particularem separatiuam, hanc scilicet:

    Quidam homo non est albus.

[43] Et attende quod sicut:

    Non quidam homo est albus

id est: Nullus homo est albus uniuersalem iudicamus, quia uera nequit esse nisi generaliter singulis insit albedo, ita:

    Non omnis homo est albus

particularem, quia propter unum, si ipse non sit albus, erit uera. [44] Sunt itaque duae particulares negatiuae, separatiua scilicet et exstinctiua:

    Quidam homo non est albus

et:

    Non omnis <homo est albus>

et similiter duae uniuersales:

    Omnis homo non est albus

et:

    Nullus homo est albus

et utraque contraria uidetur uniuersali affirmatiuae. Non enim duas contrarias negationes eiusdem affirmationis negat esse Aristoteles sicut <duas contradictorias> negationes.

[45] Illud quoque notandum quod, cum tam contrariae propositiones quam contradictoriae oppositae sint non ex natura terminorum sed ex ui ipsa enuntiationis (quam oppositionem ipse tantum exsequitur), maiorem oppositionem habent contrariae inter se quam contradictoriae. Unde merito contrariae sunt appellatae ad similitudinem contrariarum formarum, quae magis sibi aduersantur quam aliae formae oppositae, ut albedo et nigredo magis quam rubedo et albedo. Unde prima fronte repugnare sibi contraria dicuntur, id est maxime aduersari sibi. [46] Si quis autem dicat contradictorias magis sibi aduersari quam contrarias, cum nec in ueritate nec in falsitate sese patiantur, fallitur. Quod enim falsae simul esse non possunt, nil ad oppositionem pertinet sed illud solum quod uerae esse non possunt, alioquin subcontrariae:

    Non omnis homo est albus

et:

    Quidam homo est albus

oppositae essent, cum falsae simul esse non possint, sicut nec earum diuidentes uerae, quae contrariae sunt. Quod itaque propositiones aliquando falsae simul esse non possunt, nil ad oppositionem attinet, sed fortasse ad immeditationem, quia uidelicet simul abesse non possunt ea quae ab eis dicuntur. [47] At uero immediatio oppositionem tantam non exigit quantam contrarietas, quia 'albus' et 'non albus' licet opposita sint et immediata, non tamen adeo opposita sunt sicut 'albus' et 'niger'. Saepe etiam medio carent, quae opposita non sunt, sicut 'non-homo' et 'animal'. Immediatio itaque oppositionem non exigit sicut contrarietas. Unde licet contradictoriae propositiones et oppositionis et immediationis naturam habeant, quia scilicet neque simul contingere possunt ea quae dicuntur ab eis, neque simul deesse, non tamen adeo sunt oppositae ut contrariae, quia minus in ueritate sibi consentiunt contrariae quam contradictoriae. Quippe existente ita, ut dicit uniuersalis propositio, facilius contingeret ita, ut dicit contradictoria, quam ut dicit contraria, ut si modo contingeret omnes homines esse albos, sicut dicit:

    Omnis homo est albus

facilius contingeret quod dicit:

    Non omnis homo est albus

quam quod dicit:

    Nullus <homo est albus>.

Si enim unus solus desineret esse albus, uera esset contradictoria sed non ita contraria, nisi omnibus abesset albedo, quippe sicut illa omnibus coniungit albedinem, ita haec omnibus aufert. In hoc ei est maxime aduersa.

[48] Sicut autem in uniuersali subiecto negationes tam separatiuas quam exstinctiuas assignauimus, ita etiam in singulari intelligendum est, ut sint inter se diuidentes:

    Socrates est albus

et:

    Non Socrates est albus

exstinctiua et rursus:

    Socrates non est albus

separatiua et:

    Non Socrates non est albus

exstinctiua totius separatiuae.

[49] Notandum praeterea quod sicut contingit fieri propositiones contrarias, subalternas, subcontrarias, contradictorias uariato subiecto per signa quantitatis, ita et uariato praedicato siue utroque, ut scilicet modo simpliciter fiant secundum uariationem alterius termini, modo dupliciter secundum utriusque uariationem, ut in subiectis caracteribus continetur.

- - - FIGURAE ****

Simplices uariato subiecto

<negatio> exstinctiua<negatio> separatiua

Omnis homo est albus. contrariae Non quidam i.e. Nullus homo est albus. Omnis homo non est albus. contrariae

Non quidam i.e. Nullus homo non est albus. subalternae subalternae subalternae subalternae Quidam homo est albus. subcontrariae Non omnis homo est albus. Quidam homo non est albus. subcontrariae Non omnis homo non est albus.

Simplices uariato praedicato <negatio> exstinctiua <negatio> separatiua

Socrates est omnis homo. contrariae Non est Socrates quidam homo.

Socrates non est omnis homo. contrariae Non Socrates non est quidam homo. subalternae subalternae subalternae subalternae Socrates est quidam homo. subcontrariae Non est Socrates omnis homo. Socrates non est quidam homo. subcontrariae Non Socrates non est omnis homo.

Duplices uariato utroque termino <negatio exstinctiua> <negatio separatiua> Omnis homo est omne animal. contrariae Nullus homo est aliquod animal. Omnis homo non est <omne> animal. contrariae Non quidam homo non est aliquod animal. subalternae subalternae subalternae subalternae Quidam homo est quoddam animal. subcontrariae Non omnis homo est omne animal. Quidam homo non est aliquod animal. subcontra-riae Non omnis homo non est <omne> animal.

- - - ****

[50] Nota quod in simplici uariatione terminorum superiores propositiones subalternas inferiores simpliciter, id est ex ui enuntiationis unius termini, continent, ut:

    Omnis homo est albus

    Quidam homo est albus

secundum uim signi subiecto appositi; in duplici uero dupliciter, ut:

    Omnis homo est omne animal

    Quidam homo est aliquod animal

quippe 'omne' bis positum continet 'quoddam' bis positum. Idem autem 'quoddam' ualet quod 'aliquod'. Similiter:

    Nullus homo est aliquod <animal>

dupliciter continet:

    Non omnis homo est omne <animal>

nam quoddam negatum generalem facit negationem. Nam quia singulos comprehendit quoddam, quippe unumquodque est quoddam, negatum singulos tollit quos singillatim continebat. Cum enim unumquodque sit quoddam, sicut unumquodque est animal, si quid non est quoddam uel animal, nullum prorsus est eorum.

[51] Illud quoque notandum est, quod octo propositiones in singulis caracteribus esse contingit ex uariatione signorum et uariatione negationum per separatiuas et exstinctiuas tam uniuersales quam particulares. Si enim desit altera uariatio, quatuor tantum sunt propositiones, si utraque, duae. Quatuor ponit Boethius ex uariatione tantum signorum subiecto appositorum. Ipse enim negatiuas separatiuas non accipit nec earum diuidentes ponit. Nam et cum ponit:

    Quidam homo non est animal

exstinctiuam eam intelligit, ut diximus, pro:

    Non omnis homo est animal

si proprie ei diuidentem assignet:

    Omnis homo est animal

ut iam supra meminimus. [52] Sicut autem uariato subiecto tantum quattuor facit Boethius, ita uariatis tantum negationibus per separatiuas et exstinctiuas quatuor fiunt, hae scilicet:

    Socrates est <albus>

    Socrates non est <albus>

<separatiua, quae> est quasi contraria prioris et simul falsa est Socrate destructo sed nunquam simul uera; et rursus negationes exstinctiuae praemissarum propositionum, hae scilicet:

    Non Socrates est <albus>

    Non Socrates non est <albus>.

Et ita sunt quatuor, duae uero tantum, si uel separatiuam tantum negationem uel exstinctiuam cum affirmatione sua ponamus.

[53] Sciendum quoque quod quales faciunt propositiones 'omnis' et 'nullus' et 'aliquis' circa quemlibet terminum, faciunt 'utrumque' et 'neutrum' et 'alterum' circa duas, tam scilicet contrarias quam subcontrarias siue subalternas uel contradictorias, ut et sic disponamus:

- - - FIGURA ***

    Uterque istorum est albus.  contrariae Neuter i.e. nullus

istorum est albus. subalternae subalternae Alter istorum est albus. subcontrariae Non uterque istorum est albus.

- - - ****

Tot etiam fiunt, si separatiuas admisceamus negatiuas earumque diuidentes. [54] Easdem etiam propositionum proprietates reddunt coniunctiones copulatiuae uel disiunctiuae siue praedicatis siue subiectis appositae. Praedicatis sic apponuntur:

    Socrates est homo et lapis

id est utrumque per se;

    Socrates neque est homo neque lapis

id est neutrum;

    Socrates est homo uel lapis

id est alterum. Subiectis uero sic:

    Et homo et lapis est Socrates

    Neque homo neque lapis est Socrates

    Homo uel lapis est Socrates.

Sunt itaque contrariae:

    Socrates est homo et lapis

    Socrates neque est homo neque lapis

id est est utrumque et non est alterum, id est neutrum est, et <utraeque> falsae sunt, contradictoriae uero sunt:

    Socrates est homo et lapis

et:

    Non est homo et lapis

hoc est, <est> utrumque et non est utrumque; et rursus:

    Socrates neque est homo neque lapis

et:

    Socrates est homo uel lapis

id est neutrum est et est alterum. Eodem modo subiectis apponi poterunt coniunctiones.

    MANIFESTUM EST AUTEM QUONIAM UNA NEGATIO UNIUS AFFIRMATIONIS
    EST;

[55] In eisdem terminis plures fecit affirmationes et negationes, quarum aliae contrariae, aliae contradictoriae sunt, aliae neutrae. Ne ideo uideretur, quod una affirmatio plures proprias negationes haberet, quae eam simpliciter destruerent, [ideo] hanc opinionem remouet.

[56] Continuatio. Assignaui superius in eisdem terminis plures affirmationes et plures negationes. Sed MANIFESTUM EST bene intelligentibus, quod UNIUS AFFIRMATIONIS UNA tantum EST NEGATIO. Non enim recte negatio alicuius propositionis dicitur nisi ea quae eam totam simpliciter destruit, ut 'omnis' -- 'non omnis'; 'aliquis' -- 'non aliquis', id est nullus. Aliud est itaque esse negationem propositionis, aliud esse negationem in eisdem terminis constitutam.

    HOC ENIM IDEM OPORTET NEGARE NEGATIONEM QUOD AFFIRMATIO
    AFFIRMAVIT, ET DE EODEM,

[57] Bene dico, quod "unius affirmationis una" tantum "est negatio", quia OPORTET NEGATIONEM NEGARE IDEM DE EODEM, id est simpliciter copulationem praedicati ad subiectum destruere. Quam copulationem notauit, cum ait: <DE EODEM>. A causa.

    VEL DE ALIQUO SINGULARIUM VEL DE ALIQUO UNIVERSALIUM, VEL
    UNIVERSALITER VEL NON UNIVERSALITER;

[58] Determinat, quid possit esse subiectum uel quomodo <enuntietur>, id est SIVE UNIVERSALITER SIVE NON.

    DICO AUTEM UT 'SOCRATES ALBUS EST', 'SOCRATES ALBUS NON EST' --

[59] Exemplum est de contradictione singularis subiecti.

    SI AUTEM ALIUD ALIQUID VEL DE ALIO IDEM, NON EST OPPOSITA, SED
    ERIT AB EO DIVERSA --

[60] Dixit "negationem idem de eodem negare", quod SI ALIUD negat VEL DE ALIO subiecto, NON ERIT OPPOSITA negatio, quam in contradictione intelligit, SED potius ERIT DIVERSA AB EA quae opposita debet esse.

    HUIC VERO QUAE EST 'OMNIS HOMO ALBUS EST' ILLA QUAE EST 'NON
    OMNIS HOMO ALBUS EST', ILLI VERO QUAE EST 'ALIQUIS HOMO ALBUS
    EST' ILLA QUAE EST 'NULLUS HOMO ALBUS EST', ILLI QUAE EST 'HOMO
    ALBUS EST' ILLA QUAE EST 'NON ALBUS EST HOMO'.

[61] Persequitur exempla et post contradictionem singularis subiecti ponit contradictionem uniuersalis subiecti tam uniuersaliter enuntiati quam non, uelut in indefinitis, <quas> supponit, in quibus negatiua particula praeposita exstinctiuam facit et rectam diuidentem praemissae affirmationis.

[62] Potest etiam hoc capitulum praemissum totum legi aliter, ut uidelicet ostendat affirmationem unam in sensu non posse habere negationem multiplicem, quia in eadem penitus significatione debent accipi termini in negatione, in qua ponuntur in affirmatione. Et hoc est: "Hoc enim idem" etc. Hoc autem fortasse ideo dicit, quia quibusdam uidebatur, quod uniuersalis semper sit multiplex, particularis uero una, quasi illa de omnibus agat, haec de uno, eo scilicet quod illa non possit esse uera nisi propter omnes, haec uero possit propter unum, quae omnino falsa est sententia. Nam et:

    Socrates est homo

uera esse non potest, nisi ipse sit et substantia et corpus et animatum et sensibile, nec tamen singula haec proponit, ut ex eis sit multiplex. Similiter:

    Omnis homo est <albus>

non proponit et Socratem esse album et Platonem esse <album>, quia licet dicat singulos esse albos, non distinguit, qui sint illi sed, quicumque sint, indiscrete dicit quod omnes sunt albi. Unde idem semper proponit siue istis hominibus permanentibus, siue aliis.

    MANIFESTUM EST ERGO QUONIAM UNI NEGATIONI UNA AFFIRMATIO OPPOSITA
    EST, QUONIAM ALIAE SUNT CONTRARIAE ALIAE CONTRADICTORIAE, ET QUAE
    SUNT HAEC DICTUM EST, VEL QUANDO NON OMNIS VERA VEL FALSA
    CONTRADICTIO, ET QUARE, ET QUANDO VERA VEL FALSA SIT.

[63] Reuersus ad proprietatem contradictionis suprapositam, quod scilicet alteram propositionum necesse est esse ueram et alteram falsam, quia diu immoraturus erat in ea proprietate expedienda et quia appositurus erat argumenta quae contra proprietatem illam uidebantur esse et soluturus, breuiter recapitulat supradicta sic inferens a partibus: Quandoquidem in praemissis exemplis manifestum est, quod uni negationi est opposita una affirmatio, ERGO MANIFESTUM EST ETC. Et etiam manifestum est, QUONIAM ALIAE CONTRARIAE, ALIAE CONTRADICTORIAE, ET QUAE SUNT HAE, DICTUM EST, ET quod NON OMNIS CONTRADICTIO, id est non omnis affirmatio et negatio, hoc habet quod altera sit VERA et altera FALSA ET QUARE, ideo scilicet, quia aliquando utraque uera est. Et etiam dictum est <QUANDO> CONTRADICTIO VERA VEL FALSA <SIT>, id est ex diuidentibus constet. Et nota quod hic 'contradictionem' large accipit pro qualibet affirmatione et negatione de eisdem terminis.

LI 3.08

    UNA AUTEM AFFIRMATIO ET NEGATIO EST QUAE UNUM DE UNO SIGNIFICAT,
    VEL CUM SIT UNIVERSALE UNIVERSALITER VEL NON SIMILITER, UT 'OMNIS
    HOMO ALBUS EST', 'NON EST OMNIS HOMO ALBUS', 'NULLUS HOMO ALBUS
    EST' ET 'QUIDAM HOMO ALBUS EST',

[1] Hoc etiam de epilogo est in quo aperte remouet errorem quem supra tetigimus, eorum scilicet qui uniuersales propositiones nunquam unas esse iudicabant, dicens: VEL CUM SIT UNIVERSALE subiectum UNIVERSALITER, scilicet enuntiatum, VEL NON uniuersaliter SIMILITER, id est non uniuersaliter sed magis particulariter uel indefinite.

[2] Solet autem quaeri, cum:

    Omnis substantia est corpus

aequipolleat istis duabus propositionibus:

    Omne corpus est corpus

et:

    Omnis spiritus est corpus

utrum illae duae falsae dici debeant, cum aequipolleant falsae propositioni. [3] Sed si aequipollentiam recte pensamus, non est accipienda nisi tam in ueritate quam in falsitate consistat. [4] Praeterea quaerendum est, si aequipollentiam quantum ad inferentiam siue quantum ad comitationem accipiamus aut non. [5] Quod si quantum ad inferentiam, non aequipollet illa illis duabus, <immo isti hypotheticae>:

    Omne corpus est corpus et omnis spiritus est corpus

quae quidem hypothetica falsa est sicut categorica illa. Nunquam enim diuersae propositiones simul ad aliquid disponi possunt ut antecedens uel <aliquid> ad eas, quia, dum et coniunctio interponitur, statim in unam hypotheticam diuersas propositiones redigit. [6] Quod si quis de aequipollentia comitationis agat, nulla est illa, quia <falsitates>, non ueritates propositionum, quae nunquam sunt, sese comitantur.

    SI 'ALBUM' UNUM SIGNIFICAT.

[7] Ita inquam has esse propositiones unas, SI ALBUM praedicatum UNUM SIGNIFICAT, id est una est uox in significatione, cum uidelicet constet de subiecto, quod in una significatione, unius scilicet intellectus, accipiatur. De albo autem ideo determinat, quia album sumptum semper multiplicem sensum habere uidebatur, secundum id scilicet quod ipse Aristoteles in Praedicamentis aequiuoce ipsum praedicari astruit, id est non cum ratione substantiae. [8] Sed licet rationem substantiae non habeat, descriptionem unam habet secundum unam inuentionis eius uim, si quem unum habet intellectum, ex quo unam reddit propositionem. Alioquin ipse Aristoteles per:

    Homo est albus

male unam propositionem fieri diceret.

    SIN VERO DUOBUS UNUM NOMEN EST POSITUM EX QUIBUS NON EST UNUM,
    NON EST UNA AFFIRMATIO NEC UNA NEGATIO; UT, SI QUIS PONAT HOC
    NOMEN 'TUNICA' HOMINI ET EQUO ET DICAT 'TUNICA ALBA', NON EST UNA
    AFFIRMATIO NEC UNA NEGATIO EST;>

[9] Dixit album unam propositionem facere, si unum sit in significatione, non in materia una nominis. Modo contrariam ponit sententiam, quod si tantum unum sit nomen aliud in materia uocis et non in significatione, unam propositionem non reddit. [10] Et hoc est: SI NOMEN UNUM in materia uocis SIT POSITUM DUOBUS, id est pro duobus nominibus, ut scilicet eorum significationem contineat, EX QUIBUS, scilicet nominibus, NON fit unus intellectus, NON FIT per illud nomen sic acceptum UNA AFFIRMATIO. Ideo autem determinat EX QUIBUS NON EST UNUM, quia 'homo' multorum significationem nominum tenet, generis scilicet et differentiarum, quae omnia in oratione posita unum intellectum habent, sicut 'animal rationale mortale', ideoque 'homo' [quasi] habere potest unum intellectum. At uero, si <poneretur> pro 'animal' et 'rationalitas' sicut est positum pro 'animal' et 'rationale', sicut nec ista unum intellectum faciunt, ita nec 'homo' facere posset.

[11] Aliter: SI NOMEN aliquod EST POSITUM, id est impositum, duabus rebus, EX QUIBUS rebus, id est propter significationem quarum rerum, ipsum nomen UNUM in significatione esse non possit, NON EST per ipsum UNA AFFIRMATIO. Ideo autem determinat EX QUIBUS NON EST UNUM, quia uniuersalia nomina pluribus rebus imposita sunt singillatim, ueluti hoc nomen 'Socrates' pluribus membris simul, nec tamen propter hanc pluralitatem rerum unitas sensus perimitur. Si autem sic impositum esset pluribus rebus, ut ad singulas mitteret determinate sicut aequiuocum, unam non faceret propositionem.

[12] Et hoc est quod ait: UT SI QUIS PONAT HOC NOMEN 'TUNICA' HOMINI ET EQUO tanquam certa nomina singulorum, ut scilicet tantundem ualeat quantum haec duo nomina 'homo' et 'equus', ET DICAT etc. [13] NEC NEGATIO, scilicet huius affirmationis EST UNA.

    NIL ENIM HOC DIFFERT DICERE 'EST EQUUS ALBUS' ET 'HOMO EST
    ALBUS'.

[14] Vere non est una, quia eadem est in sensu cum istis duabus. Ab oppositis. Et hoc est: NIL DIFFERT DICERE:

    Tunica est alba

secundum sensum QUAM DICERE has duas propositiones 'EQUUS EST ALBUS' ET 'HOMO EST <ALBUS>'. Et hoc loco:

    Equus est albus

et:

    <Homo est albus>

quasi nomina sunt ipsarum propositionum, quod ideo determino, ne quis forte hoc totum pro una hypothetica accipiat coniuncta per et, cuius sensus, cum unus sit, non potest habere:

    Tunica est alba.

Quippe 'Tunica' aequiuocum tantundem ualet quantum duo nomina absoluta sine omni coniunctione prolata, iuxta quod recte ait Priscianus plura nomina in unam uocem concidere. [15] Ex quo et illorum sententia frustratur qui aequiuocum de aliquo praedicantes unum enuntiationis sensum habere propositionem uolunt et etiam ueram esse. Veluti cum dicitur:

    Latrabile animal est canis

ita accipiunt sub disiunctione -- Latrabile animal est canis, hoc est: Vel latrabile animal uel marina belua uel caeleste sidus. [16] Sed hoc nequaquam ex ui ipsius uocis habet, quippe 'canis' aequiuocum sub disiunctione non est impositum, quia iam ex eadem causa singulis datum esset, ex eo scilicet quod sunt aliquid illorum trium, sicut et propositionem dicimus ex eo quod est oratio uera uel falsa, uel affirmatiua uel negatiua. uerum enim uel falsum, haec oratio, quasi uniuersalis est de multis singillatim praedicabilis, unde et signa quantitatis recipit, ut scilicet dicamus:

    Omne uerum uel falsum est propositio.

Quod si 'canis' et caetera aequiuoca similem acceptionem sub disiunctione haberent, ex una causa singulis conuenirent nec ad aliquam per se significationem reduci possent magis quam propositio uel ad ueras tantum uel ad falsas uel haec oratio uerum uel falsum ad alteram. Unde falsa semper esset propositio:

    Omne animal (uel: Omnis homo) uiuit

quippe non omne quod est uel uerum animal uel pictum uiuit. [17] Unde Aristotelem sequentes in aequiuoco plures significationes singillatim, non disiunctim, sicut in pluribus nominibus accipientes plures per ipsum aequiuoce acceptum propositiones semper intelligimus, ut sint in sensu multae propositiones:

    Latrabile animal est canis

quotiens canis aequiuoce sumetur. Quarum sicut haec uera est et illae falsae, ita multiplex propositio secundum alium sensum uera, secundum alios falsa dicetur; nec iam tamen multipliciter accepta, cum ad unum sensum reducitur.

    SI ERGO HAE MULTA SIGNIFICANT ET SUNT PLURES, MANIFESTUM EST
    QUONIAM ET PRIMA MULTA VEL NIHIL SIGNIFICANT --

[18] Quia scilicet:

    Tunica est alba

eadem est in sensu cum duabus illis propositionibus, ergo MANIFESTUM EST QUONIAM est multiplex. A causa uel a parte, secundum hoc quod multiplex alia habet sensus illarum, sicut haec alia alios. Unde etiam causam repetit dicens: SI, id est quia, HAE duae MULTA SIGNIFICANT, ET ideo SUNT PLURES in significatione. [19] VEL NIL. Multa, inquam significabit:

    Tunica est <alba>

multipliciter accepta VEL ex tota NIL, cum scilicet constet, quod unum non significat. Ideo autem apposui VEL NIL, quia fortasse quorundam sententia erat, quod propositio, ubi termini multipliciter accipientur, omnis significationis uacua esset ex confusione ambiguitatis.

    NEQUE ENIM EST ALIQUID HOMO EQUUS --;

[20] Quod plures <sunt> in significatione:

    Homo est albus

et:

    Equus est <albus>

per quas ostendit multiplicem esse:

    Tunica est alba

probat per subiecta nomina, quae non sunt eiusdem significationis, ut sunt multiuoca. [21] Sic iunge: Bene dictum est has duas propositiones esse plures in significatione, quia subiecta earum nomina, 'homo' scilicet et 'equus', non sunt unum aliquid in significatione. A causa. Quod autem in significatione unum esse non possunt, ostendit per hoc quod oratio res oppositas nominat, ut etiam de rebus hoc legi possit, quod scilicet nunquam ALIQUID EST HOMO et EQUUS, id est utraque substantia.

[22] QUARE NEC IN HIS NECESSE EST HANC QUIDEM CONTRADICTIONEM VERAM ESSE, ILLAM VERO FALSAM.> Quia scilicet huiusmodi propositiones, quae multiplices sunt, plures in sensu propositiones continent, contingit aliquando affirmationes et negationes earum non esse diuidentes. A causa. Et hoc est: NON EST NECESSE IN HIS, id est in talibus propositionibus, scilicet multiplicibus, alteram partem contradictionis etc. [23] Quod autem ait: NON EST NECESSE, innuit quandoque hoc contingere, quandoque non. Si enim dicam:

    Canis est substantia

et:

    Non est canis substantia

hic diuidunt, quia omnes affirmationes hic uerae sunt et omnes negationes non. Si uero dicam:

    Canis est caeleste sidus

non diuidunt, quia tam affirmatio partim uera est, partim falsa, et negatio similiter. [24] Quod autem ait: NEC IN HIS, ad hoc respicit, quod superius etiam in unis propositionibus diuidentiam ueri uel falsi fallere monstrauit sicut in indefinitis uel particularibus. Hoc etiam idem innuit in contrariis propositionibus euenire. Ubi enim istae simul uerae sunt, necesse est illas quae istarum diuidentes sunt, simul esse falsas. Tale est ergo NEC IN HIS, ac si diceret: non solum in quibusdam suprapositis unis fallit diuidentia sed etiam in multiplicibus.

LI 3.09

    IN HIS ERGO QUAE SUNT ET QUAE FACTA SUNT NECESSE EST
    AFFIRMATIONEM VEL NEGATIONEM VERAM VEL FALSAM ESSE;

[1] Finito epilogo et dilucidata unitate uel multiplicitate propositionum, ad proprietatem contradictionis redit, quam supra posuerat, ut eam diligenter perquirendo expediat et determinet, qualiter uere aptari possit etiam propositionibus de futuro contingenti, quibus conuenire non uidebatur. [2] Bene autem circa proprietatem contradictionis immoratur tum, quia de contradictione specialiter intendit, ut supra meminimus, ubi expeditis definitionibus promissis naturas propositionum distinguere coepit dicens: "quoniam autem est enuntiare" etc., tum quia uerba, quibus proprietatem illam assignauerat, magis ad falsum sensum quam ad uerum sese uidebantur habere. [3] Ait enim sic: "alteram" partem contradictionis "necesse est esse ueram et alteram falsam", hoc est alterum quod dicitur contradictione necesse est euenire, alterum necesse est non euenire, uerbi gratia:

    Socratem sedere uel Socratem non sedere necesse est

hoc est: Alterum eorum necesse est contingere. Quod magis falsum uidetur, cum potius possit ostendi neutrum necessarium [est] esse per hoc quod neque hoc necessarium est neque illud. Veluti si dicatur de duobus:

    Alter istorum est albus

id est: hic uel ille, si ostenderetur per partes neutrum <esse album>, falsa propositio prima conuinceretur. Similiter et hic uidetur posse probari, cum uidelicet neque Socratem necesse sit sedere neque necesse sit non sedere. Unde necessarium fuit, ut diligenter determinaret uerba praedictae proprietatis, quae maxime ad falsum sensum se habere uidentur. [4] Ait itaque in sequentibus, quod si quis diuisim dicat, referens scilicet 'necesse' ad singulas propositiones hoc modo:

    Vel necesse est Socratem sedere uel necesse est Socratem non
    sedere

falsum est; et tunc quidem disiuncta ex duabus categoricis falsis constat, in quibus singulis praedicatur necesse. Unde <falsa esse conuincitur>. Si quis uero non diuisim dicat sed semel acceptum 'necesse' ad totum disiunctionis sensum accomodet hoc modo: Socratem sedere uel non sedere, hoc totum, est necesse, uerum est. Et hic totum disiunctionis sensum subiciens et 'necesse' praedicans categoricam ipsam facit, non hypotheticam disiunctam; et uera est categorica, falsa uero erat disiuncta. Unde in hoc sensu, non in illo, proprietatem intelligendam esse Aristoteles in sequentibus aperte determinat dicens: "esse quidem uel non esse omne necesse est et futurum esse uel non" etc.

[5] Sed quare determinanda sit proprietas, prius ostendit, quia nisi determinetur, maximam inconuenientiam <et> angustiam incurrimus, quod postmodum diligenter ostendit, cum, quasi media quadam hypothetica praemissa non determinata proprietate, assumpto antecedenti ponendo et rursus consequenti destruendo ex affirmationibus et conclusionibus duas hinc et duas illinc contradictorias ueras ostendit. [6] Et prior quidem syllogismus talis est: Si omnis contradictionis alteram partem necesse est esse ueram et alteram falsam, tunc omne necesse est esse uel non esse. Quod si ita est, perit utrumlibet et consilium et negotium. [7] Assumit postea antecedens prioris consequentiae (dicens: "Si omnis contradictionis" etc.), ut scilicet ostendat per hoc, quod illa pereunt, et illam affirmationem probat secundum hoc quod est proprietas bene intellecta. [8] Et rursus ex eadem hypothetica media per destructionem consequentis (ut per hoc quassare uideatur proprietatem) sed illa non pereunt, et hanc quidem affirmationem probat. [9] Denique, cum in maxima anxietate posuerit aduersarium, proprietatem diligenter determinat et remedium solutionis adhibet.

[10] Quoniam autem propositiones de praesenti et praeterito, quaecumque uerae sunt uel falsae, determinate uerae sunt uel falsae, nulla autem ueritas uel falsitas contingentis futuri determinata erat, plerique propositiones de contingenti futuro ueras uel falsas omnino esse denegabant, eo uidelicet quod ea, quam habent, ueritas uel falsitas eis nondum aperiri posset. Unde non ita <proprietatem> contradictionis recipiebant in propositionibus de futuro huiusmodi sicut in praesenti et praeterito. [11] Iuxta quorum opinionem Aristoteles hoc loco proprietatem contradictionis his assignat propositionibus, quae de praesenti uel de praeterito fiunt, et ab his, quae de futuro sunt, remouet. [12] Quorum errorem postea corriget ueritatem uel falsitatem omnibus aequaliter assignans, licet non sit in omnibus determinata.

[13] Sic continua: Dictum est superius fieri affirmationes et negationes circa ea quoque tempora quae sunt extra praesens, hoc est alias esse de praesenti, alias de praeterito, alias de futuro. Sed in his quae fiunt de praesenti uel praeterito indubitanter proprietas contradictionis recipitur, quia scilicet euentus earum propositionum praesentiam, ex qua cognosci possunt, uel adhuc habent uel iam habuerunt. Et hoc est: IN HIS QUAE SUNT ET QUAE FACTA SUNT, hoc est in affirmationibus et negationibus de praesenti et praeterito, quae scilicet enuntiant aliquid praesentialiter uel esse uel non esse uel fuisse, IGITUR, quia scilicet sunt affirmationes et negationes de praesenti uel praeterito, NECESSE EST etc. [14] A causa iuxta opinionem recipientium tantum diuidentiam propositionum secundum definitionem ueri uel falsi ex praesentia uel exsistente uel praeterita. [15] Vel a parte secundum rei ueritatem, quia omnium temporum contradictiones fiunt, quibus ista proprietas bene intellecta conuenit aequaliter.

[16] Et attende quod iam manifeste uerba proprietatis commutat, ut omnino ad falsum sensum sese habeant, quia iam diuisim hanc et illam ponit, cum prius dixisset "alteram", quod aliquantulum magis ad uerum sensum accedebat. Ideo autem commutat uerba, ut facilius ex eis et probabilius arguere possit et descendere ad interitum utrumlibet et caetera, in quae intendit.

    IN UNIVERSALIBUS QUIDEM UNIVERSALITER SEMPER HANC QUIDEM VERAM,
    ILLAM VERO FALSAM, ET IN HIS QUAE SINGULARIA, QUEMADMODUM DICTUM
    EST; IN HIS VERO QUAE IN> UNIVERSALIBUS NON UNIVERSALITER
    DICUNTUR, NON EST NECESSE (DICTUM EST AUTEM ET DE HIS).

[17] Determinat contradictionem, in quibus scilicet propositionibus consistat, IN UNIVERSALIBUS scilicet subiectis uniuersaliter enuntiatis, QUEMADMODUM DICTUM EST, et hoc ideo determinat, ne uniuersalem uniuersali diuidentem daremus. Aliud autem est uniuersaliter enuntiare subiectum, id est apponi ei signum uniuersalitatis, aliud propositionem uniuersalem facere. Qui enim dicit:

    Non omnis homo est albus

subiecto apponit signum sed non facit uniuersalem propositionem, et qui dicit:

    Non quidam homo est albus

id est nullus <particularitatis> signo apposito subiecto uniuersalem facit enuntiationem. Affirmationes itaque et negationes uniuersaliter fiunt, quando quod una propositionum uniuersaliter <affirmat>, altera negat esse uniuersaliter, ut 'omnis' 'non omnis'. Similiter particulariter: 'quidam' 'non quidam' (id est nullus) uel indefinite uel singulariter.

[18] IN HIS VERO, sicut <in> indefinitis uel particularibus, quando scilicet negatio separatiua accipitur. Quod determinat cum subdit: DICTUM EST ET DE HIS, quia superius in talibus propositionibus et diuidentes assignauit negatione praeposita et non diuidentes interposita.

    IN SINGULARIBUS VERO ET FUTURIS NON SIMILITER;

[19] In affirmationibus et negationibus de praesenti uel praeterito constat ita esse sed NON SIMILITER est IN FUTURIS, id est in propositionibus de contingenti futuro, etiamsi singulares illae propositiones sint, de quibus magis uideretur, quod ab illis magis dici possent uerae uel falsae, qui tantum ueras uel falsas dicunt eas quae determinate sunt uerae uel falsae, pro eo scilicet quod subiectum singulare est determinatius in significatione quam uniuersale subiectum; unde determinatiorem enuntiationem reddit. Et si qua de futuro determinate uera uel falsa dicenda esset, magis de istis uideretur quae determinatiores terminos habent. [20] Et attende quod, sicut a propositionibus de futuro contingenti remouet proprietatem contradictionis male intellectam, ita etiam posset facere ab omnibus de praesenti uel praeterito. Quippe nec me sedere (nec me sedisse) necesse est nec non sedere (nec non sedisse) necesse est. Sed ideo maxime propositionibus de futuro contingenti adhaeret, quia nulla illarum quibusdam uidebatur uera. Ad huiusmodi futura quae contingentia sunt, tria illa pertinent quae interire ostendet ex proprietate male intellecta in omnibus propositionibus huiusmodi futuri.

[21] Sed nunc diligenter naturas propositionum cuiuslibet temporis distinguamus secundum ipsam rerum naturam, ex qua ueritatem uel falsitatem <suam contrahunt>, et quae ad utrumlibet pertinent diligenter consideremus, ut omnia perspicua sint, quae in sequenti ratiocinatione dicuntur.

[22] De praesenti autem tempore propositiones fiunt, quaecumque dicunt aliquid esse uel non esse aliquid, siue praesentes res sint, siue praeteritae, siue futurae, siue omnino numquam sint, ueluti istae:

    Crastina dies est

uel:

    Chimaera est (uel: non est).

[23] De praeterito etiam tempore siue futuro de eisdem fieri possunt, quotiens scilicet aliquid, siue sit siue non, dicimus fuisse uel fore uel negamus idem.

[24] Propositiones autem futuri temporis aliae fiunt de euentu indeterminato, id est omnino incerto, quantum in ipso est, aliae de euentu determinato cognitione aliqua naturae. [25] Ut si dicatur:

    Socrates morietur

uel:

    Albedo (uel: chimaera) non comedet

uel:

    Chimaera non erit hircoceruus

singula quae dicuntur certificari nobis possunt ex natura aliqua rerum iam cognita. Nam coniunctionis actum in quibusdam cognoui et chimaeram uel hircoceruum amplius, ut esse possint, seminaria in rerum natura non habere ex illa Dei creatione, quae die septimo specierum omnium formas compleuit, in quibus seminaria futurorum posuit, ut iam amplius nullam nouam speciem crearet. [26] Si quis autem dicat:

    Socrates comedet (uel: morietur cras)

indeterminatum euentum proponit, de quo scilicet nulla natura rei cuiusquam nos certificare potest.

[27] Si uero sub disiunctione dicam:

    Socrates comedet uel non comedet

omnino certum est, cum scilicet certum sit inter comedere et non comedere nihil medium interuenire posse. [28] Quicquid ergo suggeri potest rationi ex aliqua naturae rerum perceptione, determinatum est.

[29] Propositiones itaque de futuro aliae incerta omnino enuntiant atque indefinita, aliae <determinata>. Unde aliae uerae uel falsae sunt indeterminate, aliae determinate. [30] Propositiones uero de praesenti uel praeterito, quaecumque uerae sunt uel falsae, <uera uel falsa> determinate iudicant, quia etsi nobis actualiter cognita non sit ueritas earum uel falsitas, in natura tamen definita est, quia iam in rerum praesentia uel est uel fuit. Unde notitiam de se conferre possunt et, quantum in ipsis est, cognosci. Nam cum astra paria sint uel imparia alterumque in rerum praesentia definitum sit, licet etiam sit actualiter homini incognitum, tamen est in natura determinatum, quia iam id rei euentus habet, unde de se notitiam praestare possit, et quantum in se est, iam est definitus, cum nondum pro infirmitate nostra a nobis [non] teneatur.

[31] De quibusdam tamen praesentibus siue praeteritis restat quaestio, utrum definita sint, <scilicet> in natura, <cum> <non>nisi per futura indeterminata sciri queant. [32] Veluti cum dicitur:

    Socrates comedet

haec propositio iam profecto praesentialiter est uera uel falsa, et haec propositio quae dicit:

    'Socrates comedet' uera est

de praesenti est et ideo iam uel determinate uera est uel determinate falsa saltem in natura praesentis inhaerentiae ueritatis uel falsitatis quam habet. [33] At uero si 'Socrates comedet' est uera determinate, oportet et determinatum esse, quod Socrates comedet, quia sicut ueritas propositionum ex euentu rerum pendet, ita et cognitionem ueritatis uel falsitatis ex cognitione euentuum necesse est haberi. Impossibile enim est cognosci ueram esse propositionem ita, ut nesciatur, quod ita sit, ut ipsa dicit, cum uidelicet certum sit eam non aliunde ueram esse nisi ex eo quod ita dicit enuntiando, sicut in re est. [34] Sed nec istae de praesenti:

    Socrates est nomen hominis comesturi in crastino

uel:

    Homo comesturus in crastino est Socrates

uel:

    Video hominem comesturum in crastino

determinari possunt nisi per futurum. Similiter si dicamus de eo qui hodie dixit, quod Socrates cras comedet:

    Iste mentitus est

haec enuntiatio de praeterito, utrum uera sit uel falsa, nonnisi ex futuro cognosci potest. [35] Non itaque omnes de praesenti uel praeterito propositiones uerae uel falsae determinate esse uidentur, quando uidelicet ueritatis uel falsitatis earum discretio ex futuro pendet. [36] Nam et iustitia uniuscuiusque hominis, etsi modo sit, nec ipsi, qui eam habet, adhuc certa est nec esse ualet nisi per examen extremi iudicii. Et quod mulier concipit, ex aliquo futuro euentu notitiam exspectat nostram. [37] Si quis autem dicat quod mulierem concipere, si non sit nobis cognitum, saltem deo patet, idem etiam de quolibet futuro dici potest, quia omnia determinata dici possunt quantum ad ipsum. Quantum ad nos uero multae sunt occultae naturae praesentes, quae a nobis nullatenus comprehendi adhuc ualent. [38] Si autem ad humanam scientiam respiciamus, cum hic Aristoteles iuxta humanam opinionem disputet, non omnes propositiones de praesenti uel praeterito definitae uidentur. [39] Sunt autem qui dicunt quod 'Socrates comedet', quae fortassis praesentialiter uera est, determinate uera est quantum ad ueritatem ipsam, scilicet proprietatem quam praesentialiter habet, quippe determinatus est euentus proprietatis praesentialiter ei inhaerentis, et ipsam iam determinate ueritatem habet. [40] Sed licet determinate uera dicatur propositio quantum ad praesentem et determinatam inhaerentiam ueritatis, quantum tamen ad euentum, quem loquitur indeterminatum, indeterminate uera est. Et hoc loco Aristoteles determinate uel indeterminate ueras uel falsas propositiones dicit quantum ad euentus, scilicet determinatos uel indeterminatos, quos proponunt.

[41] Aliud etiam 'determinatum' sonare uidetur quam 'certum', quia determinatus dicitur euentus, qui ex se cognoscibilis est nobis, ut paritas uel imparitas astrorum ex ipsa praesentia, quam habent, de se cognitionem dare potest; certa uero sunt, quae quoquomodo actualiter cognita sunt. Ut si quid de futuro contingenti testimonio angeli ad discretionem <ueniret>, certum quidem illud esset mihi non ex se sed ex auctoritate angeli. Sed determinatum non esset, quia ex se ipso cognoscibile non esset. Non omne itaque determinatum certum est uel e conuerso, quia 'certum' actualiter accipimus, quod iam scilicet actualiter alicui constat, 'determinatum' autem possibiliter sumimus, quod uidelicet aptum est ex se ipso sciri. [42] Unde et si talis consequentia recipiatur:

    Si 'Socrates comedet' est uera, Socrates comedet

et certum sit antecedens, certum erit et consequens. Sed non fortasse, si determinatum sit antecedens, et consequens, quia praesens euentus ex se cognoscibilis est sed non ita futurus contingens.

[43] Sed ad hanc profecto positionem sententiae, quae scilicet omnes propositiones de praesenti uel praeterito determinatas iudicat ex euentu determinato et non illas de futuro contingenti, quaestio occurit, quid euentum rei accipiant. [44] Si enim res ipsas, quae eueniunt, euentus appellent, profecto:

    Chimaera est hircoceruus (uel: non est)

non habet euentum, id est res aliquo modo euenientes, quia nil omnino unquam sunt, nec ex se notitiam dare potest magis quam futurum bellum, quam ex se ipso non habet, cum nil omnino sit. Itaque:

    Chimaera est hircoceruus (uel: non est)

uel:

    Prima dies mundi fuit

ex euentibus suis, cum omnino non sint, cognosci a nobis non ualent, et ita nec omnes propositiones de praesenti uel praeterito ex euentibus suis determinatae dici possunt, quia nec euentus, cum omnino non sint, determinati sunt in se. [45] Si quis autem id totum quod propositio dicit, euentum uocet, id utique nil est, nec magis hic euentus quam ille praesens est uel praeteritus uel futurus dici poterit, cum omnino nil unquam sit. [46] Et similiter: Sicut euentus propositionis de praesenti praesens dici potest, ita etiam euentus aliarum, quia sicut praesentialiter modo uerum est quod Socrates sedet, ita etiam quod sedit et quod sedebit. Omnis enim propositio uera dicitur, quia ita est in re, ut proponit. Ita autem nunc praesentialiter est, quod Socrates sedit uel sedebit, sicut et quod Socrates sedet. Pro sessione namque, quae heri praesens erat et modo praeterita est, modo praesentialiter ita est in re, quod Socrates sedit; cum uero sedebat Socrates, magis 'Socrates sedet' quam 'Socrates sedit' tunc dicendum erat. [47] Siue ergo euentus res ipsas appellemus, de quibus agunt propositiones, siue dicta propositionum, non sunt omnes propositiones de praesenti uel praeterito ex euentibus determinatae.

[48] Unde quid tenendum sit, definiamus, <de> determinatione uel indeterminatione propositionum. Quasdam itaque de praesenti uel praeterito determinatas dicimus, quasdam non, et idem uolumus esse determinatum quod cognitum nobis. Unde sicut non omnia praesentia et praeterita nobis sunt cognita, ita non omnia determinata. Quis enim Deum ueraciter et perfecte, ut in se est, comprehendere possit aut multa etiam de occultis rerum naturis, quae suae Deus tantum reseruat scientiae? Cum autem quorundam praesentium uel praeteritorum notitiam habemus, aut <praesentiam> rei alicuius ratio percipit aut recordatio est eius quod percepit, et saepe de occultis ex manifestis certificamur. Futuri uero <contingentis> propositiones, ex nulla rei praesentia uel recordatione cognoscibiles, omnino sunt indeterminatae. [49] Hoc autem tantum futurum, quod contingens dicitur, Aristotelem futurum uocare arbitramur, quia ea futura, quae naturaliter contingunt, non tanquam futura sed tanquam praesentia reputat, quia sic iam certa sunt quasi praesentia.

[50] Et nota quod eadem res et praesens in aliquo dicitur et praeterita uel futura in alio, ut iste et praesens est secundum praesentem comestionem et praeteritus uel futurus dicitur secundum praeteritam uel futuram, et circa praesentem uel praeteritam iam notus est sed non circa futuram. [51] Sunt autem 'praeteritum' et 'futurum' non-existentium quoque nomina, ut belli praeteriti uel futuri.

[52] Contingentia quoque futura dici possunt tam ea quae aliquo modo praesentia sunt, quam ea quae adhuc nullo modo sunt, ut bellum futurum. [53] Quae inde contingentia, id est utrumlibet, dicuntur, quod aequaliter ad fieri et non fieri se habent, id est: Cum possint in futuro euenire et non euenire, aeque secundum nostram cognitionem ad utrumque se habent, quia ex nulla natura magis certi esse possumus, quod eueniant, quam quod non eueniant. Quantum uero ad euentum, ad alterum se habent sicut praesentia; quae scilicet futura sunt, eueniunt. [54] Omnia itaque contingentia futura utrumlibet dicuntur, non autem omnia utrumlibet futura uidentur, quia multa aequaliter ad fieri et non fieri se habent quae nunquam erunt sicut et illa quae erunt. Est itaque 'utrumlibet' nomen quorumlibet tam exsistentium quam non-exsistentium, secundum hoc quod se ad fieri et non fieri aequaliter habent, ut uidelicet utrumque de eis possit contingere nec quid contingat, ulla ratione a nobis praesciri possit. [55] Et hoc est nomen 'utrumlibet', non ex proprietate aliqua datum sed ex causa communi inuentum, ex eo scilicet quod res quibus conuenit, aeque ad fieri et non fieri se habent, id est aeque, ut dictum est, possibile est eas euenire et non.

[56] Haec uero, cum eueniunt, quaedam ex natura tantum contingere uidentur, quaedam ex nobis, quaedam ex utroque; ex natura tantum, cum uel frigus aquam in glaciem solidat uel calor solis liquefacit; ex nobis tantum, cum nomen, quod uolumus, cui uolumus aptamus, et quotiens auctorem naturae peccato aliquo offendimus; ex nobis simul et natura, quando ex nostra actione et facilitate naturae aliquid contingit, ueluti si frangam baculum; nisi enim ex naturali compositione baculus in se haberet, ut frangibilis esset, nequaquam a me <frangeretur>; quodsi etiam frangibilis esset sed ego frangere nollem, nequaquam modo frangeretur. [57] Quae uero ex nobis contingunt siue solis siue cooperante ui naturae, modo ex deliberatione nostra, modo fortuitu, id est casu, praeter spem et <praemeditationem> nostram accidunt. [58] Quando autem ex deliberatione contingunt, per liberum arbitrium fiunt. Est autem liberum arbitrium ipsa animi diiudicatio de aliquo, utrum faciendum a nobis sit an non, libera quidem quoniam de eo habetur, ad quod libere nos habemus, ut scilicet in manu nostra sit et in potestate illud facere uel dimittere. Si enim aliquid diiudicem apud me de capiendo rege, utrum capi eum a me oporteat uel non, haec diiudicatio libera non est, quia pro uoluntate mea quod uellem non contingeret. [59] Casu uero, id est fortuitu, contingunt ea utrumlibet quae inopinate et repente praeter spem et praemeditationem nostram eueniunt, ueluti cum aliquid fecerimus propter aliquid <et> per hoc quod fecerimus, aliud contingit, quam intendebamus. Ut si quis agrum fodiens per agri culturam thesaurum inueniat, inuentio illa fortuita est et inopinata et contingit ex fossione quae propter aliud incepta erat, quia non hac intentione uel hac de causa rusticus fodiebat, ut censum inueniret sed propter messem tantum. [60] Casum autem in Physicis <Aristoteles> teste philosophia definit dicens, quod quotiens aliquid cuiuspiam rei gratia geritur aliudque quibusdam de causis quam quod intendebatur obtingit, casus uocatur. Quem et ipse Boethius rursus ex sua parte definit dicens:

    Licet igitur definire casum esse inopinatum ex confluentibus
    causis in his quae ob aliquid geruntur, euentum.

    Nisi enim (inquit) cultor agri humum foderet, nisi eo loco
    pecuniam suam depositor <obruisset>, aurum non esset inuentum.

Duae itaque causae confluunt, ut <inueniatur> thesaurus, positio scilicet auri et fossio agri, cum tamen neutrum ideo fieret, ut fossor inueniret thesaurum. [61] Sed cum 'liberum arbitrium' nomen sit ipsius diiudicationis <rationalis animi>, casus, cum definitur, cuius nomen sit et quando, perquiramus. Videtur ipse effectus, qui ex causis contingit, casus dici, sicut inuentio, quae in re inuenta est siue in <inuentore>. Nam sicut inuenitur thesaurus ita et nos casu inuenimus, et utraque inuentio, tam actio quam passio, casus siue casualis dici uidetur, quia utraque inopinate quantum ad nos contingit. [62] Et tunc tantum dum praesens est inuentio, casus esse potest, id est casualis et fortuitu, ex ea scilicet proprietate casus appellata, quod inopinate euenit. Quae tamen inuentio postquam praesens est, non dicitur utrumlibet sed priusquam esset, utrumlibet dicebatur. Unde cum supra diximus quaedam utrumlibet contingere, ea 'utrumlibet' uocauimus secundum quod ante euentum sese habebant.

[63] Et attende quod, cum res ipsas quae secundum nos inopinate contingunt, casus nominemus, cum tamen dicimus aliquid fieri casu, 'casu' aduerbialiter uti uidemur, ac si diceremus: inopinate, et non necessario. [64] Sed siue 'casus' nomen sit siue aduerbialiter <positum>, semper ignorantiam denotat sicut 'inopinatum' et 'inopinate' uel 'repentinum' et 'repente'. [65] Videntur etiam dicta propositionum magis appellari casus quam res aliqua. Sicut enim dicimus, quia casus fuit, quod inueni hominem, ita quod non inueni; 'non inuenire' tamen nil est omnino et ad hoc quidem uerba se habent, cum euentum inopinatum appellamus casum. Euentus enim proprie dicimus dicta propositionum, quando propositiones ex suis euentibus ueras iudicamus. [66] Et cum dicimus casum esse uenire me ad ecclesiam uel non uenire, impersonaliter 'casus' praedicatur, sicut et si diceremus:

    Determinatum est (uel: Prouisum est) (uel: Necessarium <est>) me
    uenire uel non uenire.

Et cum dicimus:

   Casus est me uenire

tale est: Contingit fortuitu me uenire. [67] Et cum dicimus:

    Casus est inopinatus euentus

est non essentialiter sed nuncupatiue ponimus, ac si diceremus: Id quod esse uel non esse inopinate contingit, 'casus' appellamus. Unde in uerbis <Aristotelis> diligenter ponitur non "casus est" sed "casus uocatur". Qui etiam uocationem illam non ad personam aliquam accommodat sed impersonaliter dicit, quia "quotiens aliquid etc.".

[68] Aeque autem ea casu contingere quandoque uidentur, quae ex natura sola proueniunt, sicut et ea quae per nos accidunt, secundum hoc quod utrumque ignorabamus. Per liberum autem arbitrium ea sola accidunt quae ex nobis proueniunt.

[69] Sunt autem nonnulli qui nil utrumlibet appellent nec aliqua futura contingentia dicant sed omnia quae eueniunt ita ut eueniunt ex necessitate euenire. Quod ex Dei prouidentia siue praedestinatione conantur ostendere. Aiunt enim, quod Deus qui in sua prouidentia falli non potest, omnia ab aeterno prouidit et praedestinauit ita euenire, ut eueniunt, et tunc euenire quando eueniunt; quare secundum eius prouidentiam, quae falli non potest, et <institutionem> praedestinationis, quae mutari non potest, necesse est singula ita et tunc euenire, ut eueniunt et quando. Et ita omnia sub necessitate constringunt, ut nullatenus uitari possit, quin eueniant, sicut eueniunt et quando. [70] Sed hi nimirum, cum omnia a Deo et prouisa et praedestinata dicerent, omnium bonorum laudem uel malorum culpam in auctorem omnium refundebant, quia Dei prouidentiae et praedestinationi tam bene facta nostra quam male facta imputabant. Quae <pessima> omnium haeresum non solum christianorum religioni, uerum etiam philosophorum naturali rationi abominatio est, et maxime (teste Boethio) Peripateticorum. [71] Sed antequam aduersus huiusmodi cauillatorias rationes respondeamus, uis prouidentiae Dei et praedestinationis est distinguenda. [72] Est autem prouidentia ipsa eius praescientia futurorum, quae simul singula praesciuit, antequam euenirent, et est prouidentia non solum praescientia bonorum, quae ex eo procedunt, uerum etiam malorum, quae a nobis fiunt. [73] Sicut autem prouidentia dei idem est quod praescientia ipsius, praedestinatio uero idem <esse> quod fatum, id est fatatio, uidetur, quando uidelicet bonum quod prouidet, stabiliendo mente disposuit, ut eueniat, quando ipse uoluerit. Et est tantum praedestinatio de beneficiis dei, non de malis, quae operamur. [74] Unde Augustinus, De bono perseuerantiae:

    Praedestinatio (inquit) est praeparatio beneficiorum dei.

Qui etiam in libro De praedestinatione sanctorum differentiam inter praedestinationem et gratiam assignat dicens:

    Inter gratiam et praedestinationem hoc interest quod
    praedestinatio est gratiae praeparatio, gratia uero ipsa donatio
    <...> praedestinatio sine praescientia esse non potest; potest
    autem esse praescientia sine praedestinatione. Quippe deus ea
    praesciuit, quae fuerat facturus <...> praescire potens est etiam
    quae ipse non facit, sicut quaecumque peccata <...> Quocirca
    praedestinatio est praeparatio gratiae, gratia uero
    praedestinationis effectus.

[75] Inter fatum quoque, id est praedestinationem, et prouidentiam in Boethii De consolatione differentiam habemus his uerbis:

    Nam prouidentia est ipsa illa diuina ratio in summo omnium
    principe constituta quae cuncta disponit, fatum uero inhaerens
    rebus mobilibus dispositio, per quam prouidentia suis quaeque
    nectit ordinibus. Prouidentia namque cuncta pariter quamuis
    diuersa, quamuis infinita complectitur, fatum uero singula
    digerit in motum locis, formis ac temporibus distributa, ut haec
    temporalis ordinis explicatio in diuinae mentis adunata
    prospectum prouidentia sit, eadem uero adunatio digesta atque
    explicata temporibus fatum <uocetur>. Quae licet diuersa sint,
    alterum tamen pendet ex altero.  Ordo namque fatalis ex
    prouidentiae simplicitate procedit.

Et iterum:

    <Illud> certe manifestum est immobilem simplicemque gerendarum
    formam rerum esse prouidentiam, fatum uero eorum quae diuina
    simplicitas gerenda disposuit mobilem esse nexum atque ordinem
    temporalem. Quo fit, ut omnia quae fato subsunt, prouidentiae
    quoque subiecta sint, cui ipsum etiam subiacet fatum, quaedam
    uero quae sub prouidentia locata sunt, fati seriem superent. Ea
    uero sunt, quae primae propinqua diuinitati stabiliter fixa
    fatalis ordinem mobilitatis excedunt.

[76] Quae quidem uerba aliquid habent ambiguitatis, cum scilicet modo idem fatum et prouidentiam uocat, modo diuersa. [77] Sed cum in Deo nil sit aliud ab ipso nec aliud sit sapientia eius uel prouidentia uel praedestinatio (id est fatalis stabilitio) eius, quam ipse, recte idem essentialiter dixit; quia uero homines <imponentes> nomina tam creatori quam creaturis aliunde prouidentem, aliunde fatalem dixerunt, recte secundum diuersas uocabulorum causas diuersa fatum et prouidentiam dixit, sicut aliud risibile esse, aliud nauigabile esse dicimus, cum tamen idem sit penitus nauigabile et risibile, ac est tale, ac si dicatur quod aliud sonat 'risibile', aliud 'nauigabile' secundum diuersas impositionis causas. Sic et deus et prouidentia dicitur ex eo quod prouidet et praescit, et fatum ex eo quod stabilit et disponit in creaturis. Nec ullae sunt proprietates, quas in Deo intelligamus, dum eum prouidentem uel fatalem dicimus uel scientem uel intelligentem uel bene agentem sed more humano loquentes simplicem eius essentiam et in se omnino inuariabilem pro his, quae per eum inuariabilem uarie fieri contingunt et uarie a nobis excogitantur, uariis <designamus> nominibus, ut sapientia dicatur secundum hoc quod recte per eum omnia sunt disposita, prouidentia secundum hoc quod omnia, quae futura erant ipso faciente uel permittente, ipsum nec tunc, quando non erant, latebant. [78] Similiter cum modo me sedente, modo non sedente dicitur scire uel intelligere me sedentem et non intelligere uel scire me sedentem, nulla est in ipso uariatio sed in me; quocumque modo me habeam, ipsum latere non possum. Cum itaque omnino deus in se inuariabilis subsistat, secundum uarietatem creaturarum uel uarios effectus ipsius quasi uariabilis ostenditur, ueluti cum diuinum spiritum septiformem uel septem spiritus esse dicimus non secundum se sed secundum dona quae ab ipso fideles habent. [79] Unde et Gregorius super Ezechielem <sic> inquit:

    Spiritus qui omnia loca per maiestatem replet et continet, nec in
    se mobilis dicitur <sed> secundum operationem. Quasi mobilis
    discurrit, quia ubique nescientibus occurrit et praesentem se
    omnibus exhibet.  Mobilis appellatur, qui tenens omnia stabilis
    permanet.

    Unde cum laus sapientiae describeretur, adiunctum est: 'Est enim
    in illa spiritus intellectus, sanctus, unicus, multiplex,
    subtilis, mobilis.'  Et paulo post: 'humanus stabilis'.

[80] Videtur tamen in Boethii De Consolatione, cum dicitur "fatum adhaerens rebus", non fatatio deus accipi, per quem scilicet fatatur, id est incommutandum statuitur sed fatatio passiue quasi unum fatatum est. Sed si hoc esset, male prouidentiam idem cum fato diceret, nisi prouisum passiue acciperetur sicut et fatatum. [81] Sed ut et prouidentiam deum et fatum appellemus, ipsum in se prouidentiam dicimus secundum aeternam praescientiam, quae semper est; fatum uero et adhaerens rebus bonis tantum ipsemet dicitur secundum id, quod tanquam iam prouisum stabilit apud se et sic faciendum ordinat et ponit, ut sic fiat.

[82] At uero, cum prouideat uel praedestinet futura, neque prouidentia eius neque praedestinatio necessitatem rebus infert. Prouidet enim futurum fieri sed non ex necessitate fieri; stabilit futurum, ut fiat sed non ut ex necessitate fiat. Sic enim prouidet et stabilit futura, sicut sunt euentura, ut scilicet sic eueniant ut <possint> etiam non euenire. Quippe sic euentura sunt ut possint etiam non euenire. Cum ergo prouidet ea uel praedestinat, uti sunt euentura, ipsa autem sic euentura sunt, ut queant etiam non euenire, utrumque in prouidentia dei est uel praedestinatione, ut, cum nullo modo impediatur, quin fiant, sic tamen eueniant, ut et non euenire possint. [83] Sicut enim, si quis ante me ambulet, <quem> uideam et sciam ambulare, uisus meus et scientia non confert ei, ut ex necessitate ambulet, nec tamen ambulantem uidere uel scire possum, nisi ipse ambulet, ita dei prouidentia me ita ambulaturum prouidit uel peccaturum, ut mihi necessitatem in altero non inferret; alioquin ipse me compelleret peccare, nec reus essem, qui coactus peccarem sed ipse per quem peccare cogerer. [84] Si ergo integre prouidentiam eius consideremus, quae omnia simul praesciuit, quae ad meum actum siue possibilitatem pertinebant, et ita me ambulare modo et simul modo posse non ambulare prouidit, secundum eius prouidentiam et me ambulare contingit et posse non ambulare, quia utrumque in Eius prouidentia aequaliter perstitit. [85] Et nota quod cum uera sit haec propositio modalis cum determinatione:

    Impossibile est rem non ita euenire, cum deus prouiderit euenire

non tamen uera est simplex, quae ait:

    Impossibile est non ita euenire.

Nam et ista uera est:

    Impossibile est hunc hominem habere duos pedes, postquam amiserit

uel:

    Impossibile est hunc hominem sedere, dum stat

nec tamen ideo uerum est simpliciter, quod impossibile est uel hunc habere duos pedes uel hunc sedere.

[86] Nunc autem illam callidam sed cauillatoriam ponamus et soluamus argumentationem, qua plerique conantur ostendere ex eo, quod res aliter euenire possunt quam eueniunt, posse deum falli. [87] Quam et ipse Tullius teste Augustino in Ciuitate Dei disponit, cuius haec est summa: Si possibile est rem aliter euenire, quam euenit, possibile est rem aliter euenire, quam deus euenturam esse prouidit. A pari. Et ita possibile est deum rem aliter prouidere, quam euenit, et ita possibile est deum falli. Si enim aliter euenit res, quam deus prouidit, uel aliter prouidit deus quam euenit, deus fallitur. Unde si possibile est aliter euenire, quam deus prouidit, uel aliter prouidisse, quam euenit, possibile est deum falli. [88] Cuiuscumque enim antecedens est possibile, possibile est et consequens, ut si uera est haec consequentia:

    Si est homo, est animal

uera est et ista:

    Si possibile est esse hominem, et animal.

[89] Cum itaque haec consequentia uera sit:

    Si res aliter euenit, quam deus prouidit, uel aliter prouidit,
    quam euenit, deus fallitur

uera est et haec:

    Si possibile est aliter prouidisse uel <euenire>, possibile est
    deum falli.

Itaque per medium probata est proposita consequentia, haec scilicet:

    Si possibile est rem aliter euenire quam euenit, possibile est
    Deum falli.

[90] Sed quia ex uero falsum arguitur, cauillatoria est argumentatio, id est sophistica, quae sic soluenda est: [91] Cum dicitur:

    Possibile est rem aliter euenire quam euenit

duo sunt sensus, sicut duo, cum dicitur:

    Possibile est stantem sedere.

Si enim ita dicimus quod rem illam quae stat, natura permittit sedere, uerum est; si uero ita quod natura permittit ita esse ut dicit haec propositio:

    Stans sedet

falsa est. [92] Similiter si dicamus quod possibile est rem euenire aliter modo, quam euenit uel quam Deus adhuc in sua prouidentia habuerit, qui tantum eam euenire prouidit, uerum est. [93] Si uero ita dicamus quod possibile sit ita contingere, ut haec propositio dicit:

    Res euenit aliter, quam euenit uel aliter, quam deus prouidit

falsum est, et ex hoc falso et impossibili satis concedendum est sequi illud falsum et impossibile, id est quod possibile est deum falli. Tunc enim regula praedicta locum habet:

    Cuiuscumque antecedens possibile est, et consequens

quia tunc possibile est ad totas propositiones, non ad res applicatur. [94] Si autem ex uero procedimus secundum priorem expositionem, non sequitur, ut possibile sit deum falli magis, quam si diceremus:

    Si is qui stans est potest sedere, possibile est stationem et
    sessionem eidem inhaerere simul.

[95] Posset enim aliter euenire <res> quam deus habuit in prouidentia sua, quam habuit. Nec tamen falleretur deus, quia sicut res aliter posset euenire, ita et ipse aliter posset prouidisse, ut, sicut hoc modo tantum prouidit, ita et alio tantum prouidisset, qui similiter cum euentu alio rei concordasset sicut iste modus prouidentiae cum isto euentu. Et sic sana tunc esset prouidentia sicut et nunc. [96] Nam cum ipsius prouidentia uel praedestinatio, quae ipse est, dici non possit diuersa nisi secundum diuersitatem eorum quae prouidet uel quae inmutabilis facit mutabilia, alia prouidentia uel praedestinatio esse posset, quia aliud praescire uel praedestinare posset. [97] Unde non est necesse ut, si etiam oppositum eius quod prouidit, prouidisset et illud contingeret et non istud, [quod] ideo ipse falleretur, quippe nihil contingeret contra prouidentiam, quam <habuisset>, quia sic oppositum contingeret nec istud numquam, quod contingit, prouidisset nec istud <contingeret> sed et prouidentia et euentus ita essent <opposito modo>, sicut sunt in isto modo <quo> <accidunt>. [98] Amplius. Si: Quia aliter euenit, quam deus iam prouidit, deus fallitur, et: Quia aliter euenit, quam deus prouidit, et aliter ipse prouidit quam prouidit, ipse fallitur. Quod omnino falsum est. [99] Praeterea cum dicimus:

    Possibile est rem aliter euenire, quam euenit uel quam deus
    prouidit

id est: opposito modo, aliter non relatiue sed negatiue accipimus ac si diceretur:

    Possibile est ut non eueniat eo modo quo euenit uel Deus prouidit

euentum simpliciter negantes, non aliquam diuersitatem modi ponentes in his, quae nunquam simul esse contingit uel quae aliquid esse non possunt, dictis scilicet propositionum. At uero cum negatiue accipiamus:

    Possibile est rem aliter euenire, quam deus prouidit

id est: non eo modo quo prouidit, non sequitur quod uel ipse alio modo posset prouidere uel deceptus esse. Cum enim possibile sit rem euenire non eo modo quo lapis prouidit, non tamen uel aliter lapis prouidisse potuit uel decipi, quia omnino prouidere lapis nihil potest nec decipi. Sed nec eadem ratione illud sequitur, quod si euenit non eo modo quo deus prouidit, deus aliter prouidit uel deceptus est, quia idem similiter in lapide fallat.

[100] Nunc ad litteram redeamus.

    NAM SI OMNIS <AFFIRMATIO VEL NEGATIO VERA VEL FALSA EST, ET OMNE
    NECESSE EST VEL ESSE VEL NON ESSE;

Quia in eo quod proprietatem contradictionis remouit a futuro contingenti, quidam consentiebant, qui scilicet male proprietatem intelligebant, quidam uero non, qui uidelicet bene attendentes proprietatem eam contradictioni cuiuslibet temporis accomodabant, ideo Aristoteles utrosque impugnat, ut utrosque certificet. [101] Et contra recte intelligentes sophistice disputat, ut ab huiusmodi sophistica argumentatione eos sibi cauere doceat, si quis eam eis fecerit. [102] Contra autem male sentientes non sophistice agit sed recte, ut errorem eorum destruat et doceat bene intellectam proprie omnibus conuenire.

[103] Et secundum hoc duos orditur syllogismos, ut utrorumque oppugnet sententiam; [104] bene intelligentium, qui scilicet hoc in omni contradictione recipiunt, tali syllogismo: Si singularium affirmationum et negationum inter se necesse est alteram esse ueram et alteram falsam, pereunt illa tria; sed non pereunt, ergo non singularium est istud. [105] Ipsam uero consequentiam primam ex duabus consequentiis ostendit per medium sic: Si singularium ita est, necesse est omne esse uel non esse, et hanc consequentiam praemittit hic: NAM SI OMNIS AFFIRMATIO etc. Secundam uero consequentiam, hanc scilicet: Si necesse est omne esse uel non esse, pereunt illa tria, habemus dispersam per partes. Nam hanc partem: Si necesse est esse uel non esse, perit utrumlibet, innuit ibi: "Nil igitur neque est neque fit" etc. Aliam uero partem, hanc scilicet: Si necesse est omne esse uel non esse, perit consilium et negotium, habemus ibi: "Quare non oportebit". [106] Probata itaque prima consequentia syllogismi et positis <pro ea> duabus consequentiis, per quas probatur, assumit consequens destruendo, ita scilicet: Sed illa non pereunt, quod est ibi: "Quod si haec non sunt possibilia". Conclusionem uero principalem supponet ibi: "Quare manifestum est quoniam non est necesse omnes affirmationes et negationes oppositarum" etc.

[107] Eos uero qui male sentiunt, arguit recte retenta eadem prima consequentia. Et statim, quasi assumpsisset antecedens ponendo, ibi: "Si omnis uera uel falsa est", adhibet probationem eius dicens: "Utraque enim non erunt" et rursus: "At uero nec quoniam neutrum uerum est" etc. Conclusionem uero, hanc scilicet: Quare pereunt illa, dispersam per partes habemus, ut diximus.

[108] Tota itaque littera deinceps usque ad secundum librum circa hos duos syllogismos consistit, quia omnia quae inducuntur uel partes sunt syllogismorum uel probationes partium uel propositiones <probationum> conuenienter inductae.

[109] Sic autem ingredere et iunge litteram NAM SI: In futuris, id est in propositionibus de futuro, scilicet contingenti, non similiter est proprietas contradictionis. Immo dicit aduersarius qui bene sentit: Ita est in omni contradictione. Contra autem cauillatorie agens: Non est ita in omni, quod sic statim probat, ac si <diceret>: Si ita est ubique, quod scilicet omnium diuidentium necesse sit alteram esse ueram et alteram falsam, pereunt illa. Et antequam assumat uel concludat destruendo, probat propositam consequentiam, ac si dicat: Vere uera est haec proposita consequentia, quia uerae sunt istae duae quae per medium probant illam: Si ita est in omni contradictione, omne necesse est esse uel non esse, et si omne necesse est esse uel non esse, pereunt illa. Et hoc est: NAM SI. Illud quidem NAM coniungit duas consequentias, quae unam mediam hypotheticam faciunt compositam, quae ex eis per medium probatur. Illud uero SI de prima consequentia est ipsius mediae. [110] Sic iunge: SI OMNIS AFFIRMATIO VEL omnis NEGATIO EST VERA VEL FALSA, 'necessario' subaudis -- aliter enim non sequeretur necessitas euentuum, nisi scilicet 'necessario' cum propositionum ueritate uel falsitate intelligeremus. <Quam necessitatem quod> subintelligendum sit, tam praecedentia quam sequentia indicant. Quippe in proprietate contradictionis, de qua <ad inconueniens> ducit, superius "necesse" posuerat, quam dum remouet, oportet 'necesse' intelligi. Sed proxime proprietatem repetierat ibi: "In his ergo quae sunt" etc. Quam scilicet proprietatem <cum> constabat remoueri, 'necessario' quasi certum tacuit. Ex subsequentibus quoque, quod sit subintelligendum 'necessario', manifestum est. Statim namque supponit: "Necesse est uerum dicere alterum ipsorum." Qui etiam, ubi in sequentibus assignat, unde inconuenientia procedunt, 'necesse' apposuit dicens: "Quae ergo contingunt inconuenientia haec sunt et huiusmodi alia, si omnis affirmationis et negationis" etc. In fine etiam, ubi destructo iam consequenti concludit antecedens destruendo, in destructione antecedentis 'necesse' apposuit dicens: "Quare manifestum est, quoniam non est necesse" etc. Unde, cum in negatione ponatur, in affirmatione quoque erat intelligendum.

[111] Et attende quod sicut callidus sophista proprietatis uerba commutat, secundum quae facilius consequentia uideatur uera, dicens scilicet: OMNIS AFFIRMATIO VERA VEL FALSA EST necessario et omnis NEGATIO, quae uerba maxime ad falsum sensum se habent, ut facilius inde recipiatur sequi aliud quod falsum intelligit, scilicet OMNE NECESSE EST ESSE, ut uidelicet dicit propositio VERA necessario, VEL NON ESSE, ut dicit FALSA <necessario>. Et accipe ESSE et NON ESSE omnis temporis. [112] Consequentia autem inter effectum et causam uidetur secundum hoc quod ueritas uel falsitas propositionum est effectus euentuum. Idem tamen in sensu ualet, quod de propositionibus uidetur dici et de sensu earum.

[113] Nota hanc consequentiam determinandam esse; et similiter aliam quam aggregabit in hypothetica media. Sed nos earum determinationes inferius ponemus, cum ipse Aristoteles determinare coeperit nodum sophisticum absoluens.

    SI HIC QUIDEM DICAT FUTURUM ALIQUID, ILLE VERO NON DICAT HOC IDEM
    IPSUM, MANIFESTUM EST QUONIAM NECESSE EST VERUM DICERE ALTERUM
    IPSORUM,

[114] Exemplum supponit de contradictione in futuro, quod est contra alios, qui nolebant unquam ibi diuidentes fieri. Maxime etiam de futuro propositiones in hac proprietate ponit, quia per futurum ad inconueniens et interitum trium propositorum peruenit, quippe in futuro tantum illa tria consistunt. ILLE VERO NON DICAT, id est: ille uero neget esse futurum.

    SI OMNIS AFFIRMATIO VERA VEL FALSA EST (UTRAQUE ENIM NON ERUNT
    SIMUL IN TALIBUS).

[115] 'Falsum est', diceret aduersarius male proprietatem intelligens, 'alterum uerum dicere in futuro', id est alteram ueram esse propositionum de futuro. Immo 'uerum' dicit Aristoteles, SI, id est cum, OMNIS AFFIRMATIO VERA VEL FALSA sit, ac si diceret: 'Verum generaliter ex proprietate affirmationis et negationis'. [116] Et quia illi neutra uera uel falsa uidebatur propositionum de futuro scilicet contingenti ideoque non recipiebat hoc ubique, statim Aristoteles probationem adhibet, ostendens scilicet huiusmodi diuidentiam esse in omni affirmatione uel negatione propria dicens: UTRAQUE ENIM NON ERUNT SIMUL> IN TALIBUS.

[117] Et attende quod, cum deberet ostendere, quod altera uera est altera falsa, ponit quod tantundem ualet, quod scilicet necessario affirmatio est uera uel falsa. Non enim dubitabant, quin si altera propositionum esset uera, altera esset falsa uel e conuerso, et ita non poterat altera propositio habere <alterum>, quin altera haberet <alterum>.

[118] Attende etiam quod, cum deberet apponere 'necessario', ut uidelicet diceret:

    Omnis est uera uel falsa necessario

non fuit opus, quia ipsi necessitatem non contradicebant, nisi ideo tantum quod nullam esse ueram uel falsam putabant. Unde nisi hoc poterit Aristoteles ostendere, quod diuidant uerum uel falsum, illud non contradicent.

[119] Quod autem diuidentes sint ubique, sic monstratur: Vere ubique affirmatio et negatio diuidunt, id est: est una uera et altera falsa, quia neque utraque est uera neque neutra est uera. Ab immediatis. Quod autem utraque non sit uera, habemus hic: UTRAQUE ENIM etc., id est utraque quae ERUNT SIMUL IN TALIBUS propositionibus, id est continentur in eis ut earum dicta, nunquam simul contingent euenire. Quod autem non est uerum, quod neutra sit uera propositionum, inferius ibi: "At uero nec quoniam neutrum uerum est" etc.

    NAM SI VERUM EST DICERE QUONIAM ALBUM VEL NON ALBUM EST, NECESSE
    EST ALBUM ESSE VEL NON ALBUM,

[120] Posita priore consequentia et assignato exemplo contradictionis in futuro et propter confirmandam contradictionem de futuro probato antecedenti ipsius consequentiae, totam ipsam consequentiam probat a partibus, ac si diceret: Vere si omnis affirmatio uel negatio uera est, scilicet necessario, necesse est ita esse ut dicit. Et similiter si falsa est, necesse est non esse <ut dicit>, quia ita est in istis. A partibus. Et hoc est: SI VERUM EST DICERE, id est uera est haec propositio 'ALBUM EST', contingit ESSE ALBUM etc. Siue necessario apponamus siue non, nil refert, quia, ut iam dictum est, ubi in propositionibus uel in euentibus ueritas uel falsitas simpliciter recipitur, de necessitate sub disiunctione non dubitatur.

    ET SI EST ALBUM VEL NON ALBUM, VERUM EST VEL AFFIRMARE VEL
    NEGARE;

[121] Quia ostenderat ex ueritate propositionum sequi existentiam rerum, ne uideretur ibi conuersio non esse, ad maiorem rerum uicinitatem et propositionum ostendendam dicit, quod ex esse rei sequitur ueritas propositionis. Et hoc est: ET SI aliquid EST ALBUM VEL NON est ALBUM, VERUM EST AFFIRMARE VEL NEGARE.

    ET SI NON EST, MENTITUR, ET SI MENTITUR NON EST;

[122] Probat a destructione consequentis quod dicit:

    Si uerum est dicere: 'Est album' uel 'Non est album', necesse est
    ita esse

quia SI NON EST ita in re, MENTITUR, id est non est uera propositio. Iterum probat quod, "si est album <uel non album>", uera est propositio, quia SI MENTITUR, id est non est uera, NON EST ita ut ipsa dicit.

[123] Vel sic legatur NAM SI VERUM EST, ut probet, quod in diuidentibus utraque non est uera, quia non est uerum, quod res sit et non sit. Et hoc extra. Quod sic probat: Quia si utraque est uera, et res est et non est. caetera non mutantur.

    QUARE NECESSE EST AFFIRMATIONEM AUT NEGATIONEM VERAM ESSE.  NIHIL
    IGITUR NEQUE EST NEQUE FIT NEQUE CASU NEC UTRUMLIBET, NEC ERIT
    NEC NON ERIT, SED EX NECESSITATE OMNIA ET NON UTRUMLIBET.

[124] Dixit quia "utraque non <erunt> in talibus", id est diuidentibus propositionibus, et rursus subintelligendum est, quia nec contingit dicere:

    Neutrum est

quod postea ponit separatim, ut probet. Unde ab immediatis concludit, quod NECESSE EST VERAM ESSE etc., id est diuidentes sunt, quod scilicet probare proposuerat quasi <assumptionem> antecedentis praemissae consequentiae.

[125] Proposita autem priore consequentia et probato antecedenti praetermissaque conclusione consequentis, quod scilicet "omne necesse est esse uel non esse", quia patens erat conclusio, sicut breuiloquus concludit id quod ex conclusione conficitur, quod scilicet nil contingit casu. Et unde hoc? Supponit illud quod tacuit: SED EX NECESSITATE OMNIA -ET ideo NON UTRUMLIBET. Ab oppositis. [126] Quod ait NIL NEQUE, tantundem ualet quantum NIL et secundum usum locutionis dictum est. Ait etiam, quod NIL EST praesentialiter CASU NEQUE <fuit>, id est factum est in praeterito, NEC ERIT NEC NON ERIT in futuro. Quae enim sunt uel fuerunt casu contingere <possunt uel> potuerunt sicut et illa poterunt quae erunt uel non erunt. Bene post "<CASU>" UTRUMLIBET remouet sed non post UTRUMLIBET casum, quia superfluum esset.

    AUT ENIM QUI DICIT VERUS EST AUT QUI NEGAT.

[127] Assignat unde ostendit omnia ex necessitate contingere, ex eo scilicet quod omnium affirmationum uel negationum altera uera est et altera falsa. Ab effectu. Et hoc est: AUT QUI DICIT, id est affirmat, VERUS EST, id est uerum dicit, AUT QUI NEGAT.

    SIMILITER ENIM VEL FIERET VEL NON FIERET; UTRUMLIBET ENIM NIHIL
    MAGIS SIC VEL NON SIC SE HABET AUT HABEBIT.

[128] Probat iterum quod nil ulterius est utrumlibet hoc modo: Si nil habet se aequaliter ad fieri et non fieri, nil est utrumlibet. Quod per destructionem consequentis ostendit sic: Et SIMILITER FIERET VEL NON FIERET, hoc est aequaliter haberet se ad fieri et ad non fieri, si uidelicet utrumlibet esset. Et unde haec consequentia uidetur, supponit quasi a descriptione utrumlibet dicens quod id quod utrumlibet dicitur, non MAGIS SIC SE HABET VEL NON SIC, hoc est: non magis se habet ad fieri uel ad non fieri sed scilicet aequaliter ad utrumque, AUT HABEBIT, quamdiu utrumlibet fuerit.

    AMPLIUS, SI ALBUM EST NUNC, VERUM ERAT DICERE PRIMO QUONIAM ERIT
    ALBUM, QUARE SEMPER VERUM FUIT DICERE QUODLIBET EORUM QUAE FACTA
    SUNT QUONIAM ERIT; QUOD SI SEMPER EST VERUM DICERE QUONIAM EST
    VEL ERIT, NON POTEST HOC NON ESSE VEL NON FUTURUM ESSE. QUOD
    AUTEM NON POTEST NON FIERI, IMPOSSIBILE EST NON FIERI; ET QUOD
    IMPOSSIBILE EST NON FIERI NECESSE EST FIERI; OMNIA ERGO QUAE
    FUTURA SUNT NECESSE EST FIERI. NIHIL IGITUR UTRUMLIBET NEQUE CASU
    ERIT;

[129] Rursus ad propositiones de futuro redit et per se eas sine aliis tractat. Et ostendit ueras posse esse, ut diuidentes earum esse insinuet, hac scilicet <ratione> inductus, quod, praesentia et praeterita cum iam determinatos euentus uidemus, non est dubium ueras uel falsas fuisse propositiones, quae euentus illos futuros esse uel non esse denuntiabant, quia uidelicet ita contingendum erat uel non erat. Unde et a simili ostendendum, quod ea quae futura sunt, quia <euenient>, uere praedici possunt.

[130] Et hoc est quod ait: AMPLIUS, id est: Adhuc ago de eodem, id est de contradictione de futuro maxime, et dico, QUOD, quia EST ALBUM, uera fuit ante ea propositio quae illud futurum esse proponebat.

[131] QUARE, id est: Quia ita est in praesenti, quod scilicet, quia contingenda erant, uere potuerunt inde propositiones fieri, quare similiter fuit in quibuslibet praeteritis. A simili. Et hoc est: QUARE SEMPER etc.

[132] Infert extra de futuro similiter, quod ipse intelligens quasi a simili ostendens aggregat cum praesenti. Et ad inconueniens suprapositum redit dicens: QUOD SI VERUM EST etc. Ab effectu.

[133] Consequens est: OMNIA ERGO. Per medium infert, ac si dicat: Quandoquidem omnia futura, quae uera potuerunt praedici, non possunt non fieri, et QUAE NON POSSUNT NON FIERI, IMPOSSIBILE EST NON FIERI, ET QUAE IMPOSSIBILE EST <NON> FIERI NECESSE EST FIERI, ERGO OMNIA QUAE FUTURA SUNT NECESSE <EST> FIERI. Et est syllogismus ex pluribus assertionibus.

[134] NIL IGITUR, quia scilicet fiunt ex necessitate. Ab oppositis. Quod supponit: NEQUE CASU, ne superfluat, illatiue lege sic: Atque ideo nec casu. Vel UTRUMLIBET retorque ad alia, quae uidelicet contingunt libero arbitrio. Cum enim speciale nomen generali aggregatur, innuit ipsum generale pro aliis speciebus poni iuxta illud in sequentibus: "Utrum autem contraria est affirmatio negationi an oratio orationi", id est affirmationi, et rursus <Boethius> in Primo Hypotheticorum:

    Ut uel propositionem conditio sequatur uel conditionem propositio

id est hypothetica categoricam uel e conuerso.

    NAM SI A CASU, NON EX NECESSITATE.

[135] Vere si ex necessitate contingunt, non casu, quia SI CASU, NON EX NECESSITATE. A pari per destructionem consequentis et antecedentis.

    AT VERO NEC QUONIAM NEUTRUM VERUM EST CONTINGIT DICERE, UT
    QUONIAM NEQUE ERIT NEQUE NON ERIT.

[136] Cum superius probaret omnium diuidentium alteram esse ueram et alteram esse falsam, induxit probationem, quoniam utraque non est uera, <subintelligendo> alteram partem, quoniam nec neutra est uera. Quod modo ponit separatim, ut eam per se probet, ne forte ad hanc partem aduersarius posset confugere. [137] Sic iunge: Non tantum non CONTINGIT DICERE, id est non possumus uere dicere, quoniam utraque non est uera sed NEC illud QUONIAM NEUTRA EST VERA. UT [quoniam], id est sicut, non contingit dicere, QUONIAM res NEQUE ERIT NEQUE NON ERIT, quod ex eo sequeretur. Si enim nec affirmatio nec negatio est uera, nec res erit, ut dicit affirmatio, neque non erit, ut dicit negatio.

    PRIMO ENIM, CUM SIT AFFIRMATIO FALSA, ERIT NEGATIO NON VERA, ET
    CUM SIT HAEC FALSA, CONTINGIT AFFIRMATIONEM ESSE NON VERAM. AD
    HAEC, SI VERUM EST DICERE QUONIAM ALBUM EST ET MAGNUM, OPORTET
    UTRA[M]QUE ESSE, SIN VERO ERIT CRAS, OPORTET ESSE CRAS.

[138] Probat ab oppositis quod non potest dici: neutra est uera in diuidentibus, quia si hoc esset, inconueniens inde sequeretur. In PRIMO ostendit hoc: Inconuenit, quod affirmatio et negatio non est uera, quod in diuidentibus impossibile est.

[139] AD HAEC, id est ad haec probanda, quod, sicut non contingit rem esse et non esse, non contingit neutram propositionum esse ueram, hoc induco, quod oportet quod propositionis ueritatem comitatur euentus rei, ut si aliquam contingeret propositionem esse ueram, aliquem euentum esse contingeret, et ita si neutrum de euentibus contingeret esse, neutram propositionum contingeret esse ueram. Et hoc est: SI VERUM EST DICERE etc. OPORTET, id est constans est, UTRAQUE contingere quae dicuntur a propositionibus. Et non tantum in propositionibus de praesenti ita est, uerum etiam <de> futuro <contingenti>. Et hoc est: SI VERO 'ERIT CRAS', hoc scilicet subaudis esse uerum, OPORTET ita esse, ut dicitur.

    SI AUTEM NEQUE ERIT NEQUE NON ERIT CRAS, NON ERIT UTRUMLIBET, UT
    NAVALE BELLUM; OPORTET ENIM NEQUE FIERI NAVALE BELLUM NEQUE NON
    FIERI NAVALE BELLUM.

[140] Ex eo quod aliquis concederet quod neutra est uera uel quod res neque erit neque non erit, primum hoc ostendit, quod, "cum sit affirmatio falsa" etc. Aliud inconueniens inde ostendit, solitum scilicet inconueniens, quod uidelicet SI res NEQUE ERIT NEQUE NON ERIT, perit UTRUMLIBET, UT EST NAVALE BELLUM, quod scilicet secundum hanc sententiam neque erit neque non erit. Quam sententiam statim supponit in commendatione exempli dati per nauale bellum futurum de eo quod neque erit neque non erit, quia scilicet secundum hanc sententiam OPORTET NEQUE FIERI etc. Et est commendatio exempli a causa secundum positionem aduersarii.

    QUAE ERGO CONTINGUNT INCONVENIENTIA SUNT HAEC ET HUIUSMODI ALIA,
    SI OMNIS AFFIRMATIONIS ET NEGATIONIS VEL IN HIS QUAE IN
    UNIVERSALIBUS DICUNTUR UNIVERSALITER VEL IN HIS QUAE SUNT
    SINGULARIA, NECESSE EST OPPOSITARUM> HANC ESSE VERAM, ILLAM VERO
    FALSAM, NICHIL AUTEM UTRUMLIBET ESSE IN HIS QUAE SUNT SED OMNIA
    ESSE VEL FIERI EX NECESSITATE. QUARE NON OPORTEBIT NEQUE
    CONSILIARI NEQUE NEGOTIARI

[141] Ostendit ex eo quod omnium diuidentium necesse est alteram esse ueram et alteram falsam omnia ex necessitate contingere ac per hoc perire utrumlibet. Sed quia multa incidentia interposuerat, hic cum repraesentatione antecedentis breuiter repetit eadem inconuenientia et addit quaedam alia, scilicet perire consilium et negotium, ut scilicet syllogismum totum per positionem antecedentis, quod scilicet antecedens quasi assumptum superius probauit, sub oculis ponat et memoriae commendet, quia statim alium per destructionem consequentis positurus erat. Illatio uero sic fit a partibus: Quandoquidem ex eo, quod omnium diuidentium necesse est alteram esse ueram et alteram esse falsam, sequuntur inconuenientia supradicta, ergo contingunt inconuenientia.

[142] QUAE autem INCONVENIENTIA inde CONTINGUNT, HAEC SUNT, quae statim repetam, ET ALIA HUIUSMODI quae superaddam. Unde autem ea inconuenientia proueniant, ostendit, cum subdit: SI NECESSE EST OPPOSITARUM AFFIRMATIONIS ET NEGATIONIS HANC ESSE VERAM, ILLAM VERO FALSAM. AFFIRMATIONIS ET NEGATIONIS dico factarum VEL IN HIS scilicet UNIVERSALIBUS QUAE UNIVERSALITER enuntiantur etc. Et quae sint inconuenientia, supponit, NIL scilicet ESSE UTRUMLIBET IN omnibus HIS rebus QUAE contingunt fieri, SED OMNIA ESSE in praesenti EX NECESSITATE ET FIERI uel in praeterito uel in futuro. Et ALIA contingunt cum istis INCONVENIENTIA, quae sunt HUIUSMODI, id est inconuenientia sicut ista, scilicet quod perit consilium et negotium. Et hoc est: QUARE NON. Ab oppositis infert ex proximo, quod uidelicet quia omnia ex necessitate uel esse contingit uel non esse, NON OPORTET amplius etc. Quippe ubi ex necessitate omnia sunt, quaecumque scilicet quandoque eueniunt, de quibus possunt diuidentes fieri, oportet omnia aeterna esse. [143] Hic enim 'necesse' pro 'ineuitabili' accipimus, sicut in praemissa proprietate contradictionis, non pro 'determinato', sicut quidam putant. Quod enim pro 'determinato' non accipiat, tam praecedentia quam praesentia quam sequentia ostendunt. Cum enim superius non-possibilis et impossibilis et necessarii aequipollentiam disposuit dicens: "Quod autem non potest non fieri" etc., necessarium pro ineuitabili se intellexisse ostendit, quippe necessarium pro determinato ad ea aequipollentiam non habet. Id etiam quod in praesenti dicit, quod uidelicet si omnia contingerent ex necessitate, nihil contingeret per negotium, nihil probabilitatis haberet, si 'necesse' pro 'determinato' acciperemus. Quippe multa praesentialiter sunt et omnino determinata, quorum alterum contingit per alterum, quia calorem me calefaciendo habeo, cum praesens actio calefaciendi, praesens iam et determinata, in me praesentem calorem conseruat et causa est permanentiae eius. <Ex sequentibus> etiam patet non accipi necessarium pro determinato, cum scilicet ait, quod "omne quod est, necesse est esse, quando est sed non ideo necesse est esse simpliciter." Si enim necesse pro determinato acciperet, utique falsum esset. Quippe quod determinatum est, dum est, potest simpliciter determinatum esse. Non itaque necessarium pro determinato est sumendum sed pro ineuitabili, et tunc omnia salua sunt.

[144] Sed et nobis opponitur quod, si ponamus omnia quaecumque quandoque eueniunt sempiterna esse, similiter non necesse est perire uel consilium uel negotium, immo necesse est ea esse, cum ipsa, quandoque <sunt>, de his sint quae aliquando contingunt.

[145] Ad quod respondemus quod non negat ea perire in eo quod esse non habent sed in eo quod causae non sunt et efficacia aliquorum. Unde postea dicit: "Videmus enim esse principium futurorum" etc. Si enim omnia aeterna essent, alterum ex altero principium non traheret. [146] Amplius si omnia quae eueniunt aeterna essent, nihil per non-aeternum eueniret et ita nil contingeret per consilium uel negotium nostrum, quae constat esse non-aeterna. Et ita bonum est argumentum secundum actum. [147] At uero si determinatum acciperemus, nec ullo modo probabile esset argumentum, sicut ostendemus.

[148] Sed et id diceretur, quod postquam possibile est omnia contingere ex necessitate et ita ea quoque, quae eueniunt per negotium, euenire per ipsum ex necessitate, non uidetur similiter procedere quod illo modo pereat negotium: Quia sicut ponitur, quod necesse est ipsum esse, ita et illud ponitur, quod ipsum necessario est causa et efficax eius quod per ipsum contingit.

[149] Ad quod respondemus quod hoc nullius sententia fuit, quod omnia essent aeterna sed Aristoteles cauillatorie hoc inferebat ex proprietate contradictionis nondum expedita et determinata et, licet auditor nesciret se expedire ab inconuenienti, non tamen ideo, quod omnino uidebat falsum, in sententia constituebat. Unde Aristoteles partim ex eo in quo cogit, partim ex aperte uero recte arguit. Sic enim bene aliquis constringitur ex eo quod nescit refellere, sicut ex eo quod ponit in sententia.

    QUONIAM, SI HOC FACIMUS, ERIT HOC, SI VERO HOC, NON ERIT.

[150] Assignat, quomodo consilium accipiatur, proponendo scilicet et deliberando quae contingenda sint ex pluribus collatis in consilium, dum scilicet deliberamus apud nos, quod SI HOC FACIMUS, hic effectus consequitur etc. [151] Vel potest haec propositio esse quod non oporteat amplius nos consiliari uel negotiari, quoniam scilicet nil amplius per consilium uel negotium nostrum contingeret. Ab oppositis. Et hoc est: quod SI HOC FACIMUS, id est si ad hoc nitamur, ut quiddam non proueniat, tamen ERIT HOC quod cogit esse necessitas. SI VERO HOC non facimus, id est si non ad hoc nitamur, ut aliquid proueniat, tunc NON ERIT illud quod necessitas arguit non esse. Nil enim consilio uel negotio administrari potest, ubi necessitas omnia coercet.

    NIHIL ENIM PROHIBET IN MILLESIMUM ANNUM HUNC QUIDEM DICERE HOC
    FUTURUM ESSE, HUNC VERO NON DICERE, QUARE [NON] EX NECESSITATE
    ERIT QUODLIBET EORUM VERUM ERAT DICERE TUNC.

[152] Probat ab effectu, quod necessario contingunt futura, ad quae ualent consilium uel negotium, per hoc uidelicet quod diuidentes de his quoque fiunt et ita, cum necesse est alteram esse ueram uel falsam, necesse est alteram <rem> esse et similiter alteram non esse. Quod autem de futuro fiant diuidentes, ostendit per MILLESIMUM ANNUM, de quo, quia magis remotum est ideoque minus certum, et minus [de eo] uidentur diuidentes fieri. Et hoc est: NIL PROHIBET etc., id est possibile est, ut hic homo affirmationem, ille negationem diuidentem faciat, dicentes aliquid ESSE FUTURUM IN MILLESIMUM ANNUM et non dicentes, id est negantes illud idem. QUARE scilicet altera de huiusmodi futuro uera est, quae scilicet dicit ita ut futurum est. Ergo EX NECESSITATE continget QUODLIBET, id est quodcumque EORUM futurorum VERUM ERAT TUNC DICERE, antequam etiam sint.

    AT VERO NEC HOC DIFFERT SI ALIQUI[D] DIXERUNT NEGATIONEM VEL NON
    DIXERUNT; MANIFESTUM EST ENIM QUOD SIC SE HABEAT RES VEL SI HIC
    QUIDEM AFFIRMAVERIT, ILLE VERO NEGAVERIT;

[153] Cum uideat aduersarius ex eo, quod necesse est alteram diuidentium esse ueram, omnia ex necessitate contingere, uellet ad hoc diffugere, quod non concederet ea simpliciter esse ex necessitate sed <tantum dum> propositiones fierent, quia scilicet ueritas propositionum esset causa euentuum. Ideoque Aristoteles id remouet quod, licet ex ueritate propositionum ueritas euentuum uel necessitas ostendatur, nil tamen ad esse rei uel non esse prolatio propositionum operatur. Et hoc est: Nil refert ad necessitatem euentuum, siue fiant propositiones siue non. Quod probat ab oppositis, quia scilicet MANIFESTUM EST QUOD <SIC> RES SE HABET, <ut> contingit eam <se> habere, VEL, id est etiam, SI HIC etc.

    NON ENIM PROPTER NEGARE VEL AFFIRMARE ERIT VEL NON ERIT, NEC IN
    MILLESIMUM ANNUM MAGIS QUAM IN QUANTOLIBET TEMPORE.

[154] Vere eodem modo se habet, dum affirmatur et dum negatur, quia non mutatur PROPTER AFFIRMARE etc. Ab immediatis.

[155] NEC IN, hoc est: Non MAGIS IN MILLESIMUM ANNUM continget rem esse uel non esse, PROPTER AFFIRMARE scilicet VEL NEGARE, QUAM IN QUOLIBET ALIO TEMPORE. Nam quia millesimus annus magis est remotus et magis incertus, magis uideretur posse commutari propter affirmare uel negare.

    QUARE SI IN OMNI TEMPORE SIC SE HABEBAT UT ET UNUM VERUM
    DICERETUR, NECESSE ESSET HOC FIERI ET UNUMQUODQUE EORUM QUAE
    FIUNT SIC SE HABERE UT NECESSITATE FIERET.

[156] Posita [in] consequentia in capite totius argumentationis quasi assumpsisset antecedens ipsius, probauit ipsum multis modis, quod uidelicet omnium diuidentium de quocumque tempore necesse alteram esse ueram uel falsam. Nunc ex eo quasi constituto infert consequens, scilicet omnia fieri necessario, per quod sequebatur perire illa. Et hoc ideo repetit, quia alium syllogismum per destructionem consequentis orditurus est. Sic infert a partibus suprapositis: Quandoquidem de futuro in millesimum annum possunt fieri diuidentes, quia scilicet necesse est alteram ueram esse uel falsam, et similiter de aliis temporibus de quibus magis uideretur. Supple extra: Vel etiam potest ibi probari uel "nec magis in millesimum annum". Ergo in omni tempore sic se habet res, UT UNUM VERE DICATUR; et SI OMNI TEMPORE SIC SE HABET res, UT UNUM, scilicet affirmatio uel negatio, VERE DICATUR, NECESSE HOC FIERI. Ab effectu.

    QUANDO ENIM VERE DICIT QUIS QUONIAM ERIT, NON POTEST NON FIERI;
    ET QUOD FACTUM EST, VERUM ERAT DICERE SEMPER QUONIAM ERIT.

[157] Probat a pari, quod necesse sit fieri, quia scilicet NON POTEST NON FIERI, cum scilicet iam in omni tempore necesse sit alteram esse ueram. Et hoc adiungit dicens: QUANDO, id est quandoquidem. Illud non potest negari, quin uerae sint etiam propositiones de futuro semper, quotiens est aliquid futurum; nec <tantum de> futuro modo fiunt uerae, sed etiam de futuro ut de praeterito uerae erant, antequam fieret, quod etiam iam superius ostendit de futuro quod iam acciderit, dicens: "Amplius, si est album nunc" etc.

    QUOD SI HAEC NON SUNT POSSIBILIA -- VIDEMUR ENIM ESSE PRINCIPIUM
    FUTURORUM ET AB EO QUOD CONSILIAMUR ATQUE AGIMUS ALIQUID,

[158] Illato medio termino hypotheticae mediae supra dispositae, qui est huiusmodi quod omnia contingunt ex necessitate, ex quo consequens apparet quod ei subiunxit, scilicet quod pereunt illa, assumit destruendo ipsum consequens, ut praemissa destruat, dicens: Sed HAEC NON SUNT POSSIBILIA, ut scilicet pereat utrumlibet <et> consilium et negotium, quare non omnia sunt ex necessitate, qui erat medius terminus, ex quo et primum tandem inferet in fine, quod scilicet non omnium diuidentium necesse est alteram etc. [159] Sed antequam retrograditer uel proximum uel primum concludat destructione consequentis, quam assumit, competenter probat ab oppositis, quod illa non pereunt, quia scilicet VIDEMUR ESSE PRINCIPIUM, id est causa, quorundam FUTURORUM ET AB EO QUOD CONSILIAMUR ATQUE ab eo quod AGIMUS, id est per consilia et negotia nostra. Quaedam enim futura a nostris actibus et a nostris consiliis descendunt et ita non perit consilium et negotium. [160] Addit etiam, quod quaedam sunt secundum utrumlibet, quia habent se ad fieri et ad non fieri. Possibilia enim sunt esse, cum non sint, et non esse, cum sint, et ita in utramque partem facilitate naturae uerti possunt. Unde fit, ut necessitas rebus omnibus non dominetur, quam sententiam sic explicat Aristoteles quasi diceret: ideo etiam utrumlibet non perit.

    ET QUONIAM EST OMNINO IN HIS QUAE NON SEMPER ACTU SUNT ESSE
    POSSIBILE ET NON> IN QUIBUS UTRUMQUE CONTINGIT ET ESSE ET NON
    ESSE, QUARE ET FIERI ET NON FIERI; ET MULTA NOBIS MANIFESTA SUNT
    SIC SE HABENTIA, UT QUONIAM HANC VESTEM POSSIBILE EST INCIDI ET
    NON INCIDITUR, SED PRIUS EXTERITUR; SIMILITER AUTEM ET NON INCIDI
    POSSIBILE EST; NON ENIM ESSET EAM PRIUS EXTERI NISI ESSET
    POSSIBILE NON INCIDI; QUARE ET IN ALIIS FUTURIS QUAECUMQUE
    SECUNDUM POTENTIAM DICUNTUR HUIUSMODI -- MANIFESTUM EST QUONIAM
    NON OMNIA EX NECESSITATE VEL SUNT VEL FIUNT, SED ALIA QUIDEM
    UTRUMLIBET ET NON MAGIS AFFIRMATIO VEL NEGATIO, ALIA VERO MAGIS
    QUIDEM IN PLURIBUS ALTERUM, SED CONTINGIT FIERI ET ALTERUM,
    ALTERUM VERO MINIME.

[161] Sicut ostendit, quod non perit consilium uel negotium, ostendit de utrumlibet, ac si diceret: et ideo non sunt possibilia perire, QUONIAM utrumlibet permanet IN HIS etc., id est, hae sunt utrumlibet. Cum autem deberet ponere utrumlibet, ponit aequipollens, cum ait quod OMNINO, id est uniuersaliter, ea QUAE NON SEMPER SUNT ACTU POSSIBILE EST ESSE ET etiam NON esse. Quod tamen non ponit, quia ex eo quod dicit ea non semper esse, constans erat. Ac ne accipiamus ea quae nec semper sint nec esse possint, determinat in quibus permaneat utrumlibet, ueluti in his rebus IN QUIBUS <UTRUMQUE> CONTINGIT ET ESSE ET NON ESSE.

[162] QUARE ET FIERI. A pari. Quandoquidem in rebus contingit et esse et non esse, ergo FIERI ET NON FIERI. Hanc illationem ideo facit, ut per haec uerba magis accedat ad definitionem utrumlibet; idem enim est, ac si inferret: Ergo quaedam habent se ad utrumlibet.

[163] Ne autem uideretur huius rei exemplum non inueniri posse, ideo subdit: ET MULTA NOBIS MANIFESTA SUNT SIC SE HABENTIA, scilicet quod circa eosdem actus et esse et non esse possit, UT QUONIAM HANC VESTEM POSSIBILE EST INCIDI ET tamen NON INCIDITUR, SED PRIUS EXTERITUR per usum, SIMILITER ET NON INCIDI POSSIBILE EST. Quod probat a parte sic: Si prius exteritur, tunc possibile est eam non incidi, et hoc probat a destructione consequentis sic: Quia NISI ESSET POSSIBILE NON INCIDI, NON ESSET possibile EAM PRIUS EXTERI, id est non esset hoc, ut prius extereretur. Ex praemisso exemplo infert a simili propter eandem causam sic: Quandoquidem haec uestis, quae futura dicitur non in suo esse sed quantum ad incisionem dicitur eam possibile esse et non esse, quia potest esse et non esse circa aliquem actum, ergo eodem modo est IN ALIIS FUTURIS QUAE DICUNTUR SECUNDUM POTENTIAM HUIUSMODI, id est quod possunt esse et non esse circa aliquem actum; secundum quod ea dicuntur possibilia esse et non esse, quia circa eosdem actus et esse et non esse possunt. [164] Vel sic: Ergo eodem modo <++++++++++++> hanc litteram concedit Boethius. Dicit enim Aristotelem hic uocare futuras eas res in quibus possunt euenire generatio et corruptio, id est esse et non esse, ita scilicet, quod cum sint possunt non esse et cum non sint possunt esse.

[165] Ostensis argumentis quod supradicta non sunt possibilia, ut pereant, inde concludit a causa dicens, quod si haec non sunt possibilia, ut pereant, ergo MANIFESTUM EST, QUOD NON OMNIA SUNT VEL FIUNT EX NECESSITATE, SED ALIA, id est quaedam, sunt UTRUMLIBET, id est in pluribus eorum NON MAGIS uera est AFFIRMATIO negatione VEL NEGATIO affirmatione, ut:

    Hodie comesturus sum.

Sed rursus ALIA plura sunt utrumlibet, et IN eis PLURIBUS MAGIS ualet ALTERUM, scilicet affirmatio uel negatio, ut hominem in senectute canescere, SED tamen CONTINGIT FIERI ALTERUM, scilicet, quod minus uidetur, non canescere, ALTERUM VERO MINIME contingit, scilicet, quod magis uidetur, ut canescat.

    IGITUR ESSE QUOD EST QUANDO EST, ET NON ESSE QUOD NON EST QUANDO
    NON EST, NECESSE EST; SED NON QUOD EST OMNE NECESSE EST ESSE, NEC
    QUOD NON EST NECESSE EST NON ESSE.

[166] <Assumpto> ultimo consequenti destruendo conclusit medium destruendo, quod scilicet non omnia sunt ex necessitate; nunc autem, antequam concludat principalem conclusionem, id est primum antecedens destruendo, hic conuenienti loco determinat, quomodo circa necessitatem res sese habeant, ut ex rebus appareat, qualiter necessitas circa contradictionem se habeat. Et dicit, quod omnem rem necesse est esse, dum est, et non esse, dum non est, et similiter futurum esse, dum est, et futurum non esse, dum non est. Sed omnino ex determinata necessitate non sequitur simplex. [167] Et tamen simplicem necessitatem sub disiunctione singulis rebus assignat, quod scilicet omnem rem necesse est esse uel non esse et futurum esse uel non. Et idem postea attribuit contradictioni, quia uidelicet sicut rem necesse est esse, dum est, uel non esse, dum non est, ita propositionem necesse est esse ueram, dum est uera, uel falsam, dum est falsa, et ita determinatam necessitatem habemus in propositionibus sicut in rebus. [168] Rursus sicut sub disiunctione uerum est dicere omne esse uel non esse est necesse, ita necesse est omnem propositionem esse ueram uel falsam, et ita habemus <absolutam necessitatem> in propositionibus sicut in rebus, gratia tamen rerum, quia uidelicet eundem sensum hic habemus quem ibi.

[169] Continuatio: Dictum est non omnia contingere ex necessitate absolute, igitur determinemus, qualiter de necessitate sentiendum sit. A causa, et hoc est: Omne QUOD EST, NECESSE EST ESSE, DUM EST etc. SED NON ideo simpliciter NECESSE EST ESSE, quod fortasse alicui quasi a parte uidetur et ideo iam id quod remouerat contingeret, scilicet omnia esse ex necessitate uel non esse ex necessitate.

    NON ENIM IDEM EST OMNE QUOD EST ESSE NECESSARIO QUANDO EST, ET
    SIMPLICITER ESSE EX NECESSITATE. SIMILITER AUTEM ET IN EO QUOD
    NON EST.

[170] Reddit causam, quare retento determinato necessario ubique non concedat absolutum, quia scilicet NON EST IDEM dicere: 'Necesse est ESSE, QUANDO EST', ET 'necesse est esse simpliciter', nec idem ualet: 'Necesse est non esse, dum non est', et 'Necesse est non esse'.

    ET IN CONTRADICTIONE EADEM RATIO EST;

[171] Quia scilicet sicut necesse est rem esse dum est sed non ideo necesse est rem esse, ita necesse est propositionem esse ueram, dum est uera sed non ideo necesse est esse ueram. Et similiter non esse sentiendum est de falsitate propositionis.

    ESSE QUIDEM VEL NON ESSE OMNE NECESSE EST

[172] Sicut dixit gratia rerum determinatam necessitatem conuenire propositionibus diuisim, ita ostendere uult absolutam necessitatem conuenire sub disiunctione. Et prius ipsam applicat rebus dicens: ESSE QUIDEM etc.

    ET FUTURUM ESSE VEL NON;

[173] Prouide addit de futuro, ut per hoc proprietatem contradictionis propositionibus quoque de futuro applicet.

    NON TAMEN DIVIDENTEM DICERE ALTERUM NECESSARIO.

[174] Hoc est: Licet 'necesse' toti disiunctioni <simul> possit applicari hoc modo: esse futurum uel non esse futurum, hoc totum, necesse est, non tamen disiunctim, id est singillatim, in disiunctione potest singulis applicari, ac si ita dicamus: Vel necesse est esse futurum uel necesse est non esse futurum. Et hoc est: NON est DICERE DIVIDENTEM, id est non conuenit aliquem disiungentem propositionem <dicere>, ALTERUM euenire NECESSARIO. Quod tamen esset, si ita diceret: Vel necesse est esse futurum uel necesse est non esse futurum. Haec enim disiuncta est hypothetica falsa, tantundem ualens ac si diceretur alterum necessario euenire, et tunc 'necesse est' bis positum in utroque membro disiunctionis continetur et facit hypotheticam disiunctam constantem ex duabus modalibus de necessario. Cum uero semel ponitur 'necesse' et ita dicitur: futurum esse uel non esse, hoc totum scilicet, est necesse, categorica est uera, in qua 'necesse est' praedicatur et haec oratio 'esse futurum uel non esse futurum' subicitur. Quod itaque uera sit categorica, falsa autem hypothetica disiuncta, liquide Aristoteles determinat, ut ex hoc appareat eum superius categoricam accepisse in proprietate contradictionis, non hypotheticam disiunctam, cum uidelicet dixit: Hanc uel illam de diuidentibus necesse est esse ueram. Si enim disiunctam faciamus hoc modo: Vel hanc necesse est esse ueram uel illam necesse est esse ueram, omnino falsa esset. Si uero categoricam proponamus sic: Hanc uel illam esse ueram, hoc totum scilicet, est necesse, uerum est quidem gratia sensus, ac si ita diceremus: Hoc uel illud contingere necesse est.

    DICO AUTEM, NECESSE EST QUIDEM FUTURUM ESSE BELLUM NAVALE CRAS
    VEL NON ESSE FUTURUM, SED NON FUTURUM ESSE CRAS BELLUM NAVALE
    NECESSE EST VEL NON FUTURUM, FUTURUM AUTEM ESSE VEL NON ESSE
    NECESSE EST.

[175] Assignat in exemplo de nauali bello, quod generaliter et indifferenter dixerat, et manifeste disiunctam destruens confirmat categoricam.

    QUARE, QUONIAM SIMILITER ORATIONES SUNT VERAE QUEMADMODUM ET RES,
    MANIFESTUM EST

[176] Dixit superius, quod "eadem est ratio in contradictione", id est in propositionibus diuidentibus, quae est in rebus subiectis, id est in dictis propositionum, quae sunt quasi res propositionum, et quia id propositiones gratia rerum habent, prius ostendendum erat, qualiter esset in rebus tenendum, quod ipse diligenter facit. Sic infert: Quandoquidem ostendimus de diuidentia ueri uel falsi, qualiter in rebus consistat, ergo ex his MANIFESTUM EST, QUONIAM ORATIONES etc. A causa. Propositiones ueras esse dicit, quemadmodum res subiectae sunt, quia hoc nomen uerum eisdem modis applicatur propositionibus gratia sensus, quibus applicatur dictis earum. Sicut enim necesse est hoc uel illud esse uerum, id est contingere in re, ita hanc diuidentium propositionum uel illam esse ueram necesse est, gratia tamen sensus, et sicut disiuncta fallit in dictis propositionum, ita et in propositionibus.

    QUONIAM QUAECUMQUE SIC SE HABENT UT UTRUMLIBET SINT ET CONTRARIA
    IPSORUM CONTINGERE QUEANT, NECESSE EST SIMILITER SE HABERE ET
    CONTRADICTIONEM;

[177] Prouide assignat in propositionibus de rebus mutabilibus proprietatem contradictionis, quae omnino in contingenti futuro negabatur esse, quod scilicet futurum ad res tantum mutabiles pertinet, ac si dicat: "manifestum est", QUONIAM QUAECUNQUE SIC SE HABENT etc. ET CONTRARIA IPSORUM, hoc est: Et quaecumque sic se habent, ut CONTRARIA IPSORUM QUEANT CONTINGERE, ueluti me sedere, quia sicut praesentialiter in re est, ita se habet, ut oppositum illius, id est non sedere, possit contingere. NECESSE EST, id est constans est, ad modum eorum SE HABERE CONTRADICTIONEM.

    QUOD CONTINGIT IN HIS QUAE NON SEMPER SUNT ET NON SEMPER NON
    SUNT;

[178] Exemplificat, in quibus contraria, id est opposita, possunt contingere: IN HIS, id est rebus, QUAE NEQUE SEMPER SUNT NEQUE SEMPER NON SUNT.

    HORUM ENIM NECESSE EST QUIDEM ALTERAM PARTEM VERAM
    CONTRADICTIONIS VEL FALSAM,

[179] Vere eodem modo se habent propositiones contradictionis, quemadmodum res se habent, de quibus agitur, quia propositiones contradictionis horum subiectorum, quae sunt utrumlibet, sic se habent diuidue ad uerum et falsum, sicut res earum ad esse et non esse, quia scilicet sicut hoc uel illud necesse est euenire et rursus necesse est non euenire, ita ALTERAM PARTEM CONTRADICTIONIS HORUM subiectorum, quae sunt utrumlibet, NECESSE EST ESSE VERAM et rursus alteram necesse est esse FALSAM. Et hic quoque VEL ponitur pro et. Locus a partibus.

    NON TAMEN HOC VEL ILLUD, SED UTRUMLIBET, ET MAGIS QUIDEM ALTERAM
    VERAM, NON TAMEN IAM VERAM VEL FALSAM.

[180] Postquam categoricam concessit, remouet disiunctam hypotheticam dicens: NON TAMEN HOC per se necesse est esse uerum VEL ILLUD necesse est esse uerum uel similiter falsum, SED UTRUMLIBET, ac si diceret: Hoc uel illud, hoc totum, necesse est esse uerum et rursus hoc uel illud necesse est esse falsum. ET MAGIS QUIDEM ALTERAM, scilicet ubi sunt, contingit esse VERAM, ut:

    Socrates hodie comedet

uel etiam falsam; NON TAMEN ideo, quia magis uidetur uera uel magis uidetur falsa, necesse sit IAM esse [ideo] VERAM VEL esse FALSAM, quippe frequenter id quod minus uidetur contingere solet.

    QUARE MANIFESTUM EST QUONIAM NON EST NECESSE OMNES AFFIRMATIONES
    ET NEGATIONES OPPOSITARUM HANC QUIDEM VERAM, ILLAM AUTEM FALSAM;

[181] Haec est conclusio principalis, in qua a destructione consequentis destruit antecedens. Assumpto enim et ostenso quod non omnium quae a disiunctis propositionibus dicuntur aut hoc necesse est esse uerum aut illud necesse est esse uerum, ut scilicet disiunctas denegari intelligamus, destruit principale antecedens, quod scilicet in prima parte mediae hypotheticae praemissae ponebatur, hoc scilicet: NON omnium diuidentium aut HANC NECESSE EST esse VERAM aut ILLAM necesse est esse FALSAM, ut similiter disiunctas negari intelligamus non categoricas habentes subiectum sub disiunctione dispositum, ac si ita dicat: Non omnium diuidentium aut haec est uera necessario aut illa est uera necessario et similiter falsa. Locus uero illationis a destructione consequentis secundum eos qui in syllogismo locos recipiunt. Nos uero, ubi est perfecta complexio syllogismi, locum non recipimus. Et attende quod ipsa uerba posita liquide sensum auctoris ostendunt, cum ait separatim: NON NECESSE EST HANC esse VERAM, ILLAM AUTEM FALSAM ESSE.

    NEQUE ENIM QUEMADMODUM IN HIS QUAE SUNT SIC SE HABET ETIAM IN HIS
    QUAE NON SUNT, POSSIBILIUM TAMEN ESSE AUT NON ESSE, SED
    QUEMADMODUM DICTUM EST.

[182] Vere non omnium diuidentium necesse est hanc esse ueram et illam necesse est esse falsam, quia non est ita in his diuidentibus quae fiunt de his rebus quae non sunt, et tamen possunt esse et non esse. A parte. Hoc est: NON ENIM "affirmationes" scilicet "et negationes oppositorum", id est de numero diuidentium, SIC SE habent IN HIS rebus QUAE NON SUNT, POSSIBILIBUS TAMEN ESSE ET NON ESSE, SIC, inquam, ut haec sit necessario uera et illa necessario falsa, QUEMADMODUM sese habent quandoque IN HIS rebus QUAE SUNT praesentes. Veluti si dicatur:

    Deus est immortalis

    Deus non est immortalis

haec necessario est uera et illa necessario est falsa. At uero neutra earum propositionum quae fiunt de his quae non sunt, possibilibus <tamen> esse et non esse, est necessario uera uel necessario falsa. SED QUEMADMODUM, hoc est: generaliter in omnibus possumus concedere hanc uel illam necessario esse ueram uel falsam, sicut supra DICTUM EST, ut scilicet in singulis contradictionibus categoricam, non hypotheticam disiunctam accipiamus.

[183] Nunc autem breuiter summam suprapositae argumentationis una consideratione ipsius recolligamus. Dederat hanc proprietatem contradictoriis, id est diuidentibus, propositionibus, quod scilicet necesse est alteram esse ueram et alteram esse falsam. Quae et bene et male, ut iam supra determinauimus, poterat intelligi cum determinatione, antequam ipse supponat et aperiat, in quo sensu uerba illa posuerit. Quasi illa uerba modo calumnians, modo confirmans in anxietatem ineuitabilem prius lectorem ponit ac demum facta diligenter solutione ab omni eum anxietate liberat. Et, quasi denegasset proprietatem praemissam dicens non omnium diuidentium alteram esse ueram et alteram falsam, talem disposuit syllogismum ducens ex ea proprietate quasi concessa ad inconuenientia, ut postea destructis inconuenientibus <destrueret> proprietatem sic arguens: Si omnium diuidentium alteram necesse est esse ueram et alteram necesse est esse falsam, tunc omne quod ab aliqua illarum dicitur necesse est esse uel necesse est non esse. Quod si est, pereunt illa; sed illa non pereunt, quare non omne necesse est etc. Et rursus destruendo medio termino principalem facit conclusionem, quam posuerat, destruendo scilicet primum antecedens sic: "Quare non <omne necesse>" etc. Quod si ueras assumptiones et conclusiones non habet, cum destruit partes mediae hypotheticae, oportuit eum in ipsa media partes ipsas falsas accipere, ut ex eis ad inconueniens primum duceret ac postmodum qualiter intelligenda erant determinaret. [184] Quod uero alterum syllogismum per positionem antecedentis disponit, nil ad propositum sed magis ad hoc, ut in anxietate ineuitabili posito <lectori> appareat, quanta necessitate determinandum sit, cum in duobus syllogismis propositiones, quae oppositae uidentur, concedamus. [185] Ipse autem diligenter determinationem supponit, ut supra docuimus, ponens categoricam quasi disiunctiuum subiectum habentem, non hypotheticam disiunctam. Ex categorica autem quae uera est nulla procedunt inconuenientia sed ex hypothetica disiuncta, quae falsa est, quod ipse manifeste innuit, cum hanc, scilicet categoricam, ueram esse astruit, illam, scilicet disiunctam, quasi falsam destruit. [186] Si quis autem requirat, utrum consequentiae illae uerae sint per quas argumentatur mediam hypotheticam componens, negamus esse ueras, cum in secunda hypothetica antecedens sensum consequentis non includat. Sed nil refert ad arguendum ueritas propositionum, dummodo ipsae concedantur. [187] Ipse insuper fortasse rationes aliorum affert, non suas, quibus, cum in multis posset resistere, ibi maxime curauit obuiare determinando, ubi uis sophismatis erat. Praeterea ipse in secunda parte syllogismi uerba consequentiae non ponit sed uerba argumentationis. Non enim ait: Si omne necesse est esse uel non esse, pereunt illa sed cum posuisset et probasset, quod omne necesse est esse uel non esse, intulit dicens: Quare pereunt illa, non uidelicet consequentiam faciens sed magis necessariam comitationem ponens, ac si ita diceret: Ut uidelicet non possit hoc contingere, nisi illa pereant. Veluti si ita diceremus: Si est homo, est animal sed non potest esse animal, alioquin non sit lapis; et haec secunda propositio praecedenti consequentiae aggregata tantundem ualet ad syllogismum constituendum licet irregularem, ac si esset consequentia.

[188] Notandum uero quod Boethius ponens in Commento pro 'necessario definite' non uidetur nostrae expositioni assentire, nisi forte iam intelligat per 'definite' quod nos per 'necessario', id est 'ineuitabiliter', subintelligendum esse supra confirmauimus ex uerbis ipsius auctoris.

[189] Quaeritur autem utrum haec proprietas contradictionis, quod scilicet necesse est hanc uel illam partem esse ueram et hanc uel illam esse falsam, sicut omni contradictioni conuenit, ita et soli conueniat quasi proprie proprium. Sed si magis ad uim enuntiationis quam ad naturam rerum aspiciamus, soli etiam conuenire uidetur, non etiam caeteris, siue scilicet contrariis, siue subcontrariis. Hoc enim uis enuntiationis contradictoriarum tantum affirmationum et negationum exigit, ut necesse sit alteram esse ueram et alteram falsam, contrariarum uero uel subcontrariarum uis enuntiationis id non obtinet, quia iam ubique idem esset.

LI 3.10

    QUONIAM AUTEM EST DE ALIQUO AFFIRMATIO SIGNIFICANS ALIQUID, HOC
    AUTEM EST VEL NOMEN VEL INNOMINABILE, UNUM AUTEM OPORTET ESSE ET
    DE UNO HOC QUOD EST IN AFFIRMATIONE (NOMEN AUTEM DICTUM EST ET
    INNOMINABILE PRIUS; 'NON HOMO' ENIM NOMEN QUIDEM NON DICO SED
    INFINITUM NOMEN -- UNUM ENIM SIGNIFICAT QUODAMMODO INFINITUM --
    QUEMADMODUM ET 'NON CURRIT' NON VERBUM SED VERBUM INFINITUM EST),
    ERIT OMNIS AFFIRMATIO VEL EX NOMINE ET VERBO VEL EX INFINITO
    NOMINE ET VERBO.

[1] Postquam affirmationes et negationes in omni genere exsecutus est, tam in contrario scilicet quam in contradictorio siue subcontrario, numerum quoque affirmationum et negationum assignat, quantum extendi possit secundum uariationem terminorum per finitum et infinitum. Et docet quod ubi uerbum primo loco praedicatur, duo sunt genera oppositionum secundum uariationem finiti et infiniti, una scilicet oppositio de finito subiecto, altera de infinito. Ubi autem uerbum secundo loco praedicatur, dupliciter fiunt oppositiones, quia tunc praedicatum sicut et subiectum per finitum et infinitum uariari potest.

[2] Et nota quod hoc loco numerum istum oppositionum non uariat secundum quantitatem propositionum, quod uidelicet aliae sint uniuersales, aliae non sed tantum secundum uariationem finiti et infiniti, secundum quam etiam propositionum ipsarum aequipollentiam assignat.

[3] Nunc autem, antequam ad hanc uariationem propositionum ostendendam accedat, prius ostendit materiam constructionis categoricarum propositionum, simplicium scilicet quae constant EX NOMINE ET VERBO VEL INFINITO NOMINE ET VERBO. 'Nomen' autem hoc loco accipit quamlibet dictionem quae subici potest, non solum nomen uel pronomen, uerum etiam participium et etiam uerba quando pro nominibus ponuntur, ut hic: Legere est agere. [4] Unde Boethius:

    Omnis (inquit) propositio ex nominis subiectione consistit, est
    autem categorica propositio quae aliquid de aliquo praedicat uel
    negat, et de quo praedicat quidem nomen est, quoniam quandoquidem
    in nomine infinitum nomen dicitur, necesse est semper categoricam
    propositionem aut nomen habere subiectum aut illud quod dicitur
    infinitum. Infinitum uero nomen est quod ipse <nunc innominatum>
    uocat.

[5] Et nota quod, cum nomen per finitum et infinitum uarietur, uerbum ubique finitum retinet, quippe uerbum copulatiuum, quod hic accipit, in propositione positum infinitum non permanet sed statim teste Boethio in duas transit partes.

[6] Orationem quoque ab hac constructione omnino separat, quia ad hanc uariationem oppositionum constructio orationis non ualet, cum uidelicet orationes per finitum et infinitum uariari nequeant. [7] 'Finitum' namque et 'infinitum' dictionum tantum nomina sunt, oratio autem neque finita neque infinita uocatur. [8] Praeterea si orationem infinitam dicam 'non animal rationale', oportet illud 'non' apponi orationi, non componi, ut scilicet 'non' una dictio per se maneat sicut et aliae quibus apponitur. Nam si in unam dictionem transiret, cum alicui apponitur, constructio quidem ualeret sicut cum <dicitur>:

    Lignum est non albus homo

et 'non-albus' unum nomen est infinitum additum 'homini' -- iuxta quod Porphyrius etiam hanc inferentiam denegat:

    Si non est iustus homo, est non-iustus homo

--; similiter cum dicimus 'non animal rationale', si 'non-animal' unum sit infinitum cui rationale apponatur, ualet orationis iunctura, et tale est:

    Equus est non animal rationale

ac si diceretur:

    Equus est non-animal quod (scilicet non-animal) est rationale

et est falsa propositio. Sed iam profecto oratio non infinitatur sed solum nomen. [9] Quodsi orationi adiunctum 'non' una manet dictio, quomodo infinitum facit magis, quam si uerbo apponatur uel toti propositioni, cum quibus in unam dictionem non transit? [10] Amplius cum dicitur:

    Equus est non animal rationale

si 'non' una per se sit dictio sicut aliae duae, non uideo, quis sit enuntiationis sensus. Quippe 'non' aduerbium, cum una est dictio, locum in constructione non habet nisi negationem reddat. Nominibus uero adiunctum sine uerbis negationem reddere non potest, quia nec nomina quibus apponitur, affirmationem faciunt, sine affirmatione uero negatio esse non potest. Unde [nec], si dicam:

    Lapis est non animal

et 'non animal' duae sint dictiones, nullus est sensus nec praedicatum oratio esse potest cuius non sit congrua coniunctio, sicut ex proprietate aduerbii negatiui conuincimus. Praeterea aduerbium tunc proprie nominis sui etymologiam seruat, cum ad uerbum apponitur, quia aduerbium quasi adiectiuum uerbi interpretatur. [11] Nullo itaque modo orationem infinitari concedimus.

[12] Si quis tamen, cum dicitur:

    Equus est non animal rationale

hunc sensum habeat: Equus est id quod non est animal rationale, nos quidem sensum eius calumniari non possumus sed proprietatem constructionis, secundum quam magis orationis natura pensanda est quam secundum sensum. [13] Si quis autem quaerat utrum huiusmodi propositiones quae habent orationes in terminis per contrapositionem conuertantur ueluti ista: Omnis homo est animal rationale, concedimus et hanc conuerti secundum sensum hoc modo: Omne non animal rationale est non-homo. Sic enim secundum sensum et illas propositiones conuertimus, in quibus uerba -- quae infinitari in propositione non possunt -- primo loco ponuntur, ueluti istas:

    Omnis homo est

uel:

    Omnis homo uiuit

hoc modo: Omne quod non est uel non uiuit est non-homo. Quippe Boethius in Categoricis, cum demonstraret conuersionem per contrapositionem, eam fieri dixit, quotiens termini qui prius sine negatiua particula ponebantur ad negatiuam particulam ponuntur, siue infinitentur siue non. Non itaque omnem conuersionem per contrapositionem secundum finitum et infinitum fieri necessarium est, et cum orationes infinitari non possint sicut nec uerba posita in propositione, non tamen ideo a conuersione per contrapositionem separantur sicut nec uerba.

[14] Continuatio. Non solum ea scienda sunt, quae superius de propositionibus dicta sunt sed etiam illud sciendum est quod OMNIS AFFIRMATIO etc. Ad finem uersus dirigenda est constructio: OMNIS AFFIRMATIO, simplex subaudiendum est, et negatio similiter, quod satis ex affirmatione ostenditur, ERIT, id est constabit, AUT EX NOMINE ET VERBO VEL INFINITO NOMINE ET VERBO.

[15] Quare autem affirmatio constet ex nomine uel ex infinito nomine, praemittit causam, dicens scilicet: QUONIAM AFFIRMATIO EST SIGNIFICANS, id est enuntians, aliquod praedicatum DE ALIQUO subiecto. Licet autem de praedicato intentionem faciat, tamen diuisio per finitum et infinitum maxime de subiecto intendit, quippe subiectum simplicis propositionis semper est uel nomen uel infinitum nomen, praedicatum uero quandoque est uerbum tantum. Unde cum supponit: HOC AUTEM EST etc., de subiecto intellige, ac si diceret: HOC, scilicet de quo enuntiat aliquid, EST VEL NOMEN, scilicet finitum, VEL INNOMINABILE, id est nomen infinitum. Ideo infinitum dicitur innominabile, quia sine nomine fuit, donec Aristoteles hoc uocabulum quod est 'infinitum nomen', ei imposuit.

[16] UNUM AUTEM. Quia dixerat: AFFIRMATIO EST SIGNIFICANS ALIQUID DE ALIQUO, ne quis intelligeret orationem praedicari, determinat praedicatum et subiectum sic dicens: UNUM AUTEM OPORTET ESSE ET DE UNO, scilicet subiecto, QUOD EST IN AFFIRMATIONE, id est unum simplicem terminum de uno simplici termino, ut uidelicet solae dictiones sint termini, non orationes. [17] Vel sic: Ne uideretur quod in huiusmodi propositionibus, de quibus hic tractat, aequiuoce terminos acciperet, remouet hoc, dicens scilicet quod in huiusmodi OPORTET UNUM quantum ad sensum enuntiari DE UNO. Quod magis sequens littera exigere uidetur, cum dicitur: UNUM ENIM SIGNIFICAT INFINITUM.

[18] NOMEN AUTEM. Quia dixerat: "Hoc autem est nomen uel innominabile", ne dubitet quis, quid sit nomen, ideo illud se dixisse commemorat dicens: NOMEN AUTEM ET <INNOMINABILE> DICTUM EST, scilicet quid sit, PRIUS, id est superius in definitione nominis. Et uere est dictum, quid innominabile sit, quia his uerbis: NON-HOMO ENIM etc. A parte.

[19] UNUM ENIM. Secundum priorem sententiam, secundum quam diximus terminos unos esse secundum simplicitatem uocis, non sensus, ita potest legi, quod 'INFINITUM', hoc nomen, SIGNIFICAT nominando UNUM, id est simplicem dictionem, non orationem. Sed quia omne infinitum composita dictio est, addit UNUM QUODAMMODO, quia cum sit simplex dictio in eo quod non habet partes per se significantes, tamen et non simplex dicitur quodammodo, in eo scilicet quod ex integris dictionibus componitur. [20] Continuatio. Dixi huiusmodi affirmationes ex simplicibus terminis quandoque ex infinitis constare, nec incongrue, quia etiam ipsa infinita quodammodo simplices sunt dictiones, ut expositum est. A causa. Cum autem deberet dicere infinita esse una, id est simplices dictiones, dicit aequipollens, cum uidelicet ait hoc nomen INFINITUM nominare unam tantum, id est simplicem, dictionem.

[21] Secundum uero aliam sententiam qua unitatem terminorum secundum sensum accipimus, dicimus infinitum nomen sicut 'non-homo' unum significare, id est unum sensum et unum intellectum habere, sicut et suum finitum habet. Sed quia sensus infiniti ex sensu finiti pendet, quia quod illud positiue significat istud significat remotiue, hominem scilicet perimendo, addit QUODAMMODO, quia, cum infinitum nomen unum habeat intellectum, ex unitate finiti sui id contrahit sicut et sensum suum ex sensu ipsius habet. [22] Continuatio. Cum dicerem unum in significatione de uno in significatione enuntiari, apposui 'infinitum', nec immerito, quia 'infinitum', licet inde uocetur 'infinitum' quod infinita continet siue infinite, id est remotiue, tamen unum significat, id est ad unum intellectum accomodari potest. A causa similiter.

[23] QUEMADMODUM ET 'NON CURRIT'. Confirmat non-homo non esse nomen, sed infinitum nomen. Per similitudinem non-currit, quod NON EST VERBUM, SED INFINITUM VERBUM.

[24] QUONIAM AUTEM EST DE ALIQUO AFFIRMATIO SIGNIFICANS ALIQUID, HOC AUTEM EST VEL NOMEN VEL INNOMINABILE, UNUM AUTEM OPORTET ESSE ET DE UNO HOC QUOD EST IN AFFIRMATIONE>, ergo huiusmodi AFFIRMATIO ERIT VEL EX NOMINE ET VERBO VEL EX INFINITO NOMINE ET VERBO. A causa.

[25] PRAETER VERBUM AUTEM NULLA EST AFFIRMATIO ET NEGATIO;> Hoc non superfluit sed ad remotionem illius oppositionis quod infinitum nomen putatur negatio et finitum affirmatio; sed nemo hoc arbitretur, quia PRAETER VERBUM NULLA AFFIRMATIO VEL NEGATIO EST.

[26] 'EST' ENIM VEL 'FUIT' VEL 'ERIT' VEL QUAECUMQUE ALIA HUIUSMODI, VERBA EX HIS SUNT QUAE SUNT POSITA (CONSIGNIFICANT ENIM TEMPUS).> Vere nulla affirmatio est praeter uerbum, quia nulla est praeter 'EST' VEL 'FUIT' VEL 'ERIT' VEL aliquid HUIUSMODI. A partibus. Et unde hoc? Quia si non est praeter haec, non est praeter uerbum, quia ista sunt uerba. Et hoc assignatum est in libro sic: 'EST' ENIM VEL 'FUIT' VEL 'ERIT' VEL aliquid HUIUSMODI VERBA SUNT, quod constat EX HIS QUAE SUNT POSITA superius in definitione uerbi. Et quod ex supradictis constet ea esse uerba, probat a parte supradictorum sic dicens: CONSIGNIFICANT ENIM TEMPUS, ut supradictum est. [27] Et attende ex hoc quod ait esse manifestum ex superioribus 'fuit' et 'erit' esse uerba, non aliter ualere nisi superius uerbum ita definiret, quod etiam obliqua uerba includeret, quae tamen postea a uerbo strictius accepto separat.

    QUARE PRIMA EST AFFIRMATIO ET NEGATIO 'EST HOMO -- NON EST HOMO',
    DEINDE 'EST NON HOMO -- NON EST NON HOMO', RURSUS 'EST OMNIS HOMO
    -- NON EST OMNIS HOMO', 'EST OMNIS NON HOMO -- NON EST OMNIS NON
    HOMO'; ET IN EXTRINSECUS> TEMPORIBUS EADEM RATIO EST. QUANDO
    AUTEM 'EST' TERTIUM ADIACENS PRAEDICATUR, DUPLICITER DICUNTUR
    OPPOSITIONES.

[28] Ostensa constitutione categoricae propositionis simplicis, antequam ueniat ad oppositiones illarum, scilicet propositionum, ubi 'est' tertium adiacens praedicatur, praeostendit oppositiones simpliciores et naturaliter priores, illarum scilicet propositionum, in quibus 'est' principaliter praedicatur, inferendo sic a causa uel a partibus: Quandoquidem affirmatio et negatio quaedam constant ex finito nomine, ergo quaedam sunt primae, et quandoquidem quaedam affirmationes constant ex infinito nomine, ergo sunt secundae, quia propositiones quae sunt primae aliae sunt primae, quia constant ex prioribus terminis naturaliter, ut sunt finita nomina, aliae dicuntur primae aliis de causis. Item secundae aliae, quia constant ex infinito nomine, aliae propter alias indignitates. Ideo uero propositiones de finito nomine uocat primas et eas de infinito secundas, quia finita sunt priora infinitis, quod sic dicit: RURSUS. Oppositiones secundum uariationem finiti et infiniti, quas ostendit de subiecto indefinite enuntiato, ostendit etiam, ubi subiectum signa quantitatis recipit dicens: RURSUS: 'OMNIS HOMO EST', 'NON OMNIS HOMO EST' etc.

[29] ET IN EXTRINSECUS, hoc est: Non solum huiusmodi oppositiones fiunt de uerbo praesentis temporis, uerum etiam de TEMPORIBUS quae sunt EXTRINSECUS, id est extra praesens, hoc est quae non sunt praesens tempus, sicut est praeteritum et futurum, cum scilicet dicitur:

    Omnis homo fuit

    Non omnis homo fuit

uel:

    Omnis non homo fuit

    Non omnis non homo fuit.

[30] Nota autem quod in istis propositionibus, ubi uerbum principaliter praedicatur, duae tantum oppositiones fieri possunt, pro eo scilicet quod tantum subiectum per finitum et infinitum uariatur, et est una oppositio de finito subiecto, haec scilicet:

    Homo est

    Homo non est

alia de infinito, uelut ista:

    Non homo est

    Non homo non est

quattuor uero propositiones sunt in duabus oppositionibus. [31] Ubi autem 'est' uerbum est tertium adiacens, quia ibi praedicatum quoque per finitum et infinitum uariatur, duplicantur oppositiones et sunt quattuor oppositiones, octo uero propositiones. Duae quidem oppositiones fiunt, quando 'iustum' de 'homine' et 'non-homine' praedicatur, et rursus duae, quando 'non-iustum' de eisdem praedicatur. Et hoc est quod ait: QUANDO AUTEM 'EST' TERTIUM. [32] Sic iunge: Duas ostendi oppositiones, quando uerbum principaliter praedicatur, id est quando ita praedicatur, quod non praedicatur secundario sed ipsum solum praedicatur. Sed QUANDO uerbum PRAEDICATUR ita quod est TERTIUM ADIACENS, id est tertia uox adiacens aliis, id est adiuncta eis tantum, ut copulet eas, DUPLICANTUR OPPOSITIONES, quantum scilicet ad suprapositas, ubi uidelicet uerbum primo loco praedicatur. Ibi enim de uno subiecto una est tantum oppositio, hic duae. Et de duobus subiectis <ibi> duae, hic quattuor.

    DICO AUTEM UT 'EST IUSTUS HOMO', 'EST' TERTIUM ADIACERE; 'EST'
    DICO> NOMEN VEL VERBUM IN AFFIRMATIONE.>

[33] Exemplificat, quomodo est praedicatur tertium adiacens dicens: DICO AUTEM 'EST' TERTIUM ADIACERE, UT in hac propositione: 'HOMO EST IUSTUS'. Et quia dixerat est adiacere, ne per hoc uideretur significatiuum non esse, addit: 'EST' DICO NOMEN VEL, si placet, etiam dicas VERBUM ex significatione quidem temporis et ui copulationis quam habet IN ipsa AFFIRMATIONE. [34] Hoc autem fortasse ideo dicit, quia, ubi uerbum est tertium adiacens, nec significatiuum accipi uidebatur sicut quando praedicatur primo loco et imaginem omnium exsistentium intellectui praesentat. Cum uero tertium adiacet, id est interiacet, quia imaginem exsistentium tunc non tenet sed ad solam copulationem ponitur, significatiuum non uidebatur eo quod intellectus sine imaginatione esse non uidetur. Sed profecto si non habet exsistentium imaginem, temporis imagine non caret, per quod saltem conferre intellectum potest. Si uero temporis significationem imagine in eo non attendimus, nec in ui nominis, id est significatiui, tunc recte accipitur sed magis est consignificatiuum sicut 'si', quod partes consequentiae copulat. At uero siue significet siue tantum copulet, in ui quae uerbi propria est semper in propositione ponitur, dum in copulatione praedicati accipitur. Ideoque cum praemisisset NOMEN, id est significans, quia hoc quandoque non exercet, ubi scilicet nec tempus in eo attenditur, addit VEL VERBUM, quia semper in officio uerbi sumitur quantum ad copulationem, siue intellectum alicuius det siue modum concipiendi mittat in animo.

    QUARE QUATTUOR ISTAE SUNT, QUARUM DUAE QUIDEM AD AFFIRMATIONEM ET
    NEGATIONEM SESE HABENT SECUNDUM CONSEQUENTIAM UT PRIVATIONES,
    DUAE VERO MINIME:

           HOMO IUSTUS EST	HOMO IUSTUS NON EST
       HOMO NON-IUSTUS EST	HOMO NON-IUSTUS NON EST
       NON-HOMO IUSTUS EST	NON-HOMO IUSTUS NON EST
   NON-HOMO NON-IUSTUS EST	NON-HOMO NON-IUSTUS NON EST
         HOMO INIUSTUS EST	HOMO INIUSTUS NON EST
     HOMO NON-INIUSTUS EST	HOMO NON-INIUSTUS NON EST
     NON-HOMO INIUSTUS EST	NON-HOMO INIUSTUS NON EST
 NON-HOMO NON-INIUSTUS EST	NON-HOMO NON-INIUSTUS NON EST
     OMNIS HOMO IUSTUS EST	NON OMNIS HOMO IUSTUS EST
 OMNIS HOMO NON-IUSTUS EST	NON OMNIS HOMO NON-IUSTUS EST
   OMNIS HOMO INIUSTUS EST	NON OMNIS HOMO INIUSTUS EST

OMNIS HOMO NON-INIUSTUS EST NON OMNIS HOMO NON-INIUSTUS EST

[35] Quandoquidem in istis, ubi 'est' <est> tertium adiacens, dupliciter fiunt oppositiones quantum ad illas quae fiunt per simplex esse, ergo sunt quattuor oppositiones. Ab effectu. Siue a pari: Paria namque sunt dupliciter quantum ad illas <esse> et esse quattuor. ISTAE, id est oppositiones propositionum istarum ubi est tertium adiacens est. Quare hic quattuor oppositionum proprietates diligenter aperire incipit dicens ex his quattuor oppositionibus DUAS SESE HABERE AD AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM SECUNDUM CONSEQUENTIAM UT PRIVATIONES, DUAS VERO MINIME. Quod quidem tripliciter exponi potest. [36] Sed prius notandum est, quod priuationes, quas inducit propter similitudinem earum propositionum quae habent infinitum praedicatum, appellat propositiones illas, quae habent priuatorium nomen in praedicato, ut est 'iniustus', quod habet in priuatoriam particulam, cum dicitur:

     Homo est iniustus

     Homo non est iniustus.

[37] Hoc autem iuxta Alexandrum exponitur primum hoc modo: DUAE ex his quattuor oppositionibus, illae scilicet quae sunt de infinito praedicato, quodcumque sit subiectum, SESE HABENT AD AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM SECUNDUM CONSEQUENTIAM UT PRIVATIONES, hoc est secundum comitationem, id est similitudinem priuatoriarum propositionum, quae scilicet habent priuatorium praedicatum. Sicut enim:

    Homo est iniustus

et affirmatio est, proprie iniustitiam homini copulando, et negatio quodammodo, secundum id scilicet quod ex priuatoria particula quodammodo iustitiae remotionem innuit, ita:

    Homo est non-iustus

et affirmatiua est proprie et quodammodo negatiua, ex negatiua particula sicut ex priuatoria innuens remotionem iustitiae. Similiter negatiuae istarum quodam etiam modo affirmationes quasi ex duabus negationibus unam affirmationem innuentes, cum uidelicet dicitur:

    Homo non est non-iustus (uel: non est iniustus).

Aliae VERO DUAE oppositiones, quae sunt scilicet de finito praedicato, quodcumque sit subiectum, non ita ad sensum affirmationis et negationis se habent, ex ui scilicet suae institutionis. Cum enim dicitur:

    Homo est iustus

nulla est particula in praedicato, ex qua innuatur remotio oppositi.

[38] Poterit autem fortasse et aliter conuenientius exponi secundum uim uerborum atque ipsam seriem litterae sequentis. Si enim has quattuor oppositiones duabus diuisionibus partiamur et in singulis diuisionibus in una parte duas oppositiones ponamus et in alia duas, possumus ita facere diuisiones, quod duae oppositiones, quae sunt in una parte, aequipolleant aliis duabus, quae sunt in alia, uel etiam ita quod non aequipolleant. [39] Si enim ex utraque parte ponam duas oppositiones ita ut una sit de finito subiecto, altera de infinito, duae quae in una parte fuerint, duabus quae in alia parte fuerint, aequipollebunt, ueluti istae duae oppositiones:

    Omnis homo est iustus
    Non omnis homo est iustus

et rursus:

    Omnis non-homo est iustus
    Non omnis non-homo est iustus

aequipollent istis aliis duabus:

    Nullus [non-] homo est non-iustus

et:

    Quidam <homo> est non-iustus

et rursus:

    Nullus non-homo est <non>-iustus

et:

    Quidam non-homo est non-iustus

ita quidem ut singula singulis referantur, prima quidem aequipolleat tertiae, secunda quartae. [40] Si uero ita partiamur easdem quattuor oppositiones, ut in una parte constituamus duas oppositiones de uno tantum subiecto, in alia parte alias duas de altero subiecto, duae illae duabus istis non aequipollebunt, ueluti istae duae:

    Omnis homo est iustus (et: Non omnis)

et rursus:

    Nullus homo est non-iustus

et:

    Quidam homo est noniustus

his quae de alio subiecto sunt non aequipollent:

    Omnis non-homo est iustus (et: Non omnis)

et rursus:

    Nullus non-homo est noniustus

et:

    Quidam non-homo est non-iustus.

Sed magis illae duae priores oppositiones quae de eodem subiecto sunt inter se aequipollent et istae iterum duae aliae inter se, non illis duabus. Quod ipse aperte in sequentibus monstrat dicens: "Hae autem extra illas ipsae secundum se erunt." [41] Quia ergo de illis quattuor oppositionibus duae tales in una parte accipi possunt, quae duabus aliis aequipolleant, et iterum duae aliae quae duabus quae remanent non aequipolleant, ideo ait quod illarum quattuor oppositionum DUAE AD alias duas SE HABENT SECUNDUM CONSEQUENTIAM, id est mutuam comitationem aequipollentiae, DUAE VERO MINIME aliis duabus aequipollent, hoc est: <Sic> <illae> quattuor diuidi possunt, ut bene inuicem aequipolleant, quae scilicet de eodem subiecto sunt, binae uero minime, quae scilicet fiunt de diuerso subiecto. Quod autem addit AD AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM, tale est, quod, cum propositiones de eodem subiecto aequipolleant, AD, id est iuxta, AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM id contingit, ut uidelicet affirmatiua semper negatiuae aequipolleat et e conuerso, non affirmatiua affirmatiuae uel negatiua negatiuae. Quod uero adiungit: UT PRIVATIONES, id est priuatoriae propositiones, tale est, quod, sicut priuationes ad simplices propositiones, quae sunt quasi habitus, per quandam aequipollentiam <applicantur> iuxta affirmationem et negationem, ut:

    Socrates est iustus

et:

    Socrates non est <iniustus>

pro eo quod iustum et iniustum circa se sunt immediata, ita suprapositae oppositiones aequipollentiam habent ad inuicem.

[42] Iuxta Porphyrium uero aliter exponitur, et quod ait QUATTUOR, non de oppositionibus accipitur sed de propositionibus quae fiunt de eodem subiecto et praedicato uariato per finitum et infinitum, sicut sunt illae quattuor propositiones quas supponit, scilicet:

    Homo est iustus

    Homo non est iustus

    Homo est non-iustus

    Homo non est non-iustus.

Et est talis sententia, quod istarum quattuor propositionum DUAE SE HABENT ad duas alias SECUNDUM CONSEQUENTIAM, ita scilicet quod necessario ueritas earum comitatur ueritatem illarum. Quippe affirmatiuae uerae esse non possunt de aliquo, nisi et negatiuae sint uerae sed non conuertitur. Si qua enim substantia iusta est, profecto ipsa non est non iusta, sicut nec est iniusta sed non conuertitur, quia negatiua non trahit secum affirmatiuam necessario. Similiter si est non-iustus uel iniustus, necesse est, ut non sit iustus sed non conuertitur necessario. Itaque illarum quattuor propositionum de finito subiecto et praedicato uariato per finitum et infinitum duae tantum quasi consequentes sunt necessario [non] inferentes, duae aliae inferentes tantum. Quod autem supponitur AD AFFIRMATIONEM ET NEGATIONEM UT PRIVATIONES, accipe hic quoque sicut prius in secunda expositione. [43] Boethius uero uidetur iustum et non-iustum, quae praedicantur, circa hominem tantum restringere, ut non possit conuersio seruari. Sed non est necesse propter hoc ea restringi, quia, ut dictum est, negatio affirmationem secum necessario non trahit. Praeterea si hominem in praedicato intelligeremus, non ubique re subiecta permanente aequipollentiae comitationis in sequentibus seruarentur, quippe cum equus non sit homo non-iustus, non ideo est homo iustus. [44] Sic autem iuxta Porphyrium illud QUARE QUATTUOR ISTAE ERUNT legitur de propositionibus, non de oppositionibus: Quandoquidem dupliciter fiunt oppositiones, ubi '<est>' est tertium adiacens, ergo dupliciter fiunt propositiones. Ab effectu. Et ita QUATTUOR SUNT propositiones de finito subiecto in istis, quia in illis erant duae, QUARUM, scilicet quattuor propositionum, etc., ut expositum est.

    DICO AUTEM QUONIAM 'EST' 'IUSTO' ADIACEBIT AUT 'NON-IUSTO';

[45] Exemplificat de praedicatis, quibus est et non est apponitur ad ea copulanda uel remouenda.

    QUARE ETIAM NEGATIONES.

[46] Quia scilicet est apponitur iusto et non-iusto ad affirmationem faciendam, ergo NEGATIO, id est: negatiuum aduerbium ad eadem est apponendum ad faciendam negationem. A pari. [47] Et nota quod siue separatiuam negatiuam faciamus siue exstinctiuam, ad praedicatum maxime negatio pertinet, ut praedicationis enuntiationem destruat, quae maxime circa praedicatum consistit, in copulatione cuius uis affirmationis efficitur.

    QUATTUOR ENIM SUNT.

[48] Probat ab effectu quod 'est' et 'non est' adiacet 'iusto' et 'non-iusto', quia QUATTUOR SUNT propositiones, quae aliter non essent quattuor de eodem subiecto.

    INTELLIGIMUS VERO QUOD DICITUR EX HIS QUAE SUBSCRIPTA SUNT: 'EST
    IUSTUS HOMO' -- HUIUS NEGATIO EST: 'NON EST IUSTUS HOMO'; 'EST
    NON-IUSTUS HOMO -- HUIUS NEGATIO EST: 'NON EST NON>-IUSTUS HOMO;

[49] Exemplificat in duabus oppositionibus de finito subiecto, quomodo est et non est adiacet iusto et non-iusto.

    'EST' ENIM HOC LOCO ET 'NON EST' 'IUSTO' ET 'NON-IUSTO' ADIACET.

[50] Commendatio exemplorum.

    HAEC IGITUR , QUEMADMODUM IN RESOLUTORIIS DICTUM EST, SIC SUNT
    DISPOSITA.

[51] Infert a pari. Quandoquidem in hoc libro sic sunt disposita, quod est et non est iusto et non-iusto adiacent, ERGO sic sunt disposita, quemadmodum dictum est in Resolutoriis.

    SIMILITER AUTEM SE HABET ET SI UNIVERSALIS NOMINIS SIT
    AFFIRMATIO, UT 'EST OMNIS HOMO IUSTUS', 'EST OMNIS HOMO
    NON-IUSTUS'.

[52] Ostenderat duas oppositiones in quattuor propositionibus indefinitis de finito subiecto et praedicato uariato per finitum et infinitum. Ne uideretur alius modus oppositionis esse in uniuersalibus ad suas oppositas et alius esse numerus propositionum, ostendit idem esse in eis quod in indefinitis sic: AFFIRMATIO SI SIT UNIVERSALIS NOMINIS, ac si diceret: Si sit huius nominis, quod est uniuersale, ut uidelicet uniuersalis dicatur, HABET SE ad suam oppositam particularem negatiuam sicut et indefinitae, quia idem genus oppositionis est in quattuor propositionibus, UT 'OMNIS HOMO EST IUSTUS' habet se ad:

    Non omnis homo est iustus

et 'OMNIS HOMO EST NON-IUSTUS' habet se ad:

    Non omnis homo est non-iustus.

Haec enim oppositionum discretio tantum attenditur secundum terminorum uariationem per finitum et infinitum, unde signa quantitatis subiectis apposita uel diuersus negationis modus, quod uidelicet modo est negatio separatiua, modo exstinctiua, genera ista oppositionum non commutant nec augent.

    SED NON SIMILITER ANGULARES CONTINGIT VERAS ESSE, CONTINGIT AUTEM
    ALIQUANDO.

[53] Propositiones uniuersalium subiectorum uniuersaliter enuntiatorum ualent similiter in faciendis modis oppositionum sicut indefinitae propositiones sed non similiter se habent in ueritate. Et hoc est: SED NON SIMILITER CONTINGIT omnes ANGULARES VERAS ESSE, ubi subiecta uniuersaliter enuntiantur, sicut indefinitae. [54] 'Angulares' autem hic arbitror eum accipere secundum dispositionem harum quattuor oppositionum, quam fecit in Resolutoriis, id est Analeticis suis, hoc modo:

               Homo est iustus      Homo non est iustus

       Homo non est non-iustus      Homo est non-iustus

Cum autem indefinitae sint omnes istae propositiones, si negatiuae accipiantur separatiue, non extinctiue, omnes angulares uerae sunt. Sed non ita, si uniuersales affirmationes de eisdem terminis fiant signo uniuersalitatis apposito et eadem maneat dispositio hoc modo:

          Omnis homo est iustus.    Non omnis homo est iustus.

  Non omnis homo est non-iustus.    Omnis homo est non-iustus.

Hic enim uniuersales duae affirmatiuae, quae angulares sunt, uerae simul esse non possunt, aliae uero, 'Non omnis' et 'Non omnis' duae particulares, uerae sunt. Et hoc est quod ait: CONTINGIT AUTEM ANGULARES ALIQUANDO VERAS ESSE, id est aliquas, sicut particulares, uel aliquando, quando scilicet fiunt in contingenti materia utraeque; sicut enim 'homo' et 'iustus', ita 'homo' et 'non-iustus' excedentia sunt et excessa.

    HAE ERGO DUAE OPPOSITAE SUNT,

[55] Expediuit de duabus oppositionibus de finito subiecto et praedicato uariato per finitum et infinitum modo uolens facere transitum ad alias de infinito subiecto et item praedicato uariato per finitum et infinitum. Breuem repetitionem supradictorum faciens sic concludit a parte: Quandoquidem praedictae propositiones sunt de finito subiecto et praedicato uariato per finitum et infinitum, ERGO SUNT DUAE OPPOSITAE, scilicet oppositiones.

    ALIAE AUTEM AD> 'NON-HOMO' QUASI SUBIECTUM ALIQUOD ADDITUM
    HABENT, UT 'EST IUSTUS NON-HOMO' -- 'NON EST IUSTUS NON-HOMO';
    'EST NON-IUSTUS NON-HOMO' -- 'NON EST NON-IUSTUS NON-HOMO'.

[56] Supradictae oppositiones habent finitum subiectum sed aliae duae oppositiones <infinitum habent>. <Et> HABENT ALIQUOD, scilicet uerbum <et> aliquod praedicatum additum ad uerbum, <ADDITUM AD SUBIECTUM>. Et per 'non-homo' accipit quodlibet infinitum subiectum. NON-HOMO dico ibi tunc positum QUASI SUBIECTUM, id est re uera subiectum. [57] Nota quod, cum superius dixisset uerbum adiacere praedicato ad copulandum ipsum, hic dicit ipsum uerbum additum esse subiecto, secundum id scilicet quod secundum uim constructionis maxime subiectum mutat cui semper ad eandem personam et eundem numerum copulatur. Oportet enim semper, ut uerbum eiusdem personae et numeri sit cuius est subiectum, sed non cuius praedicatum. Cum enim dico:

    Ego sum ille qui laborat

    Ego sum omnia uestra bona

quia 'ego' quod subicitur primae personae est singularis, oportet sum idem habere. Si uero conuertatur et praedicatum fiat subiectum, oportet statim commutari secundum personam et numerum subiecti hoc modo:

    Ille qui laborat est ego

uel:

    Omnia uestra bona <sunt> ego.

    MAGIS AUTEM PLURES HIS NON ERUNT OPPOSITIONES;

[58] Postquam enumerauit duas de finito subiecto et duas de infinito oppositiones, determinat quod in simplicibus propositionibus, ubi est tertium adiacens praedicatur, NON possunt fieri PLURES OPPOSITIONES. Et hoc est: MAGIS PLURES etc. Illud MAGIS nil operatur ibi sed fidus interpres, cum in Graeco esset et fortasse necessario positum, noluit praetermittere.

[59] Notandum uero quod, sicut superius aliquando <accepit> contradictionem large, pro qualibet scilicet affirmatione et negatione, siue oppositae essent siue non, sicuti cum ait: "Et quando non omnis contradictio uera uel falsa", ita etiam hic oppositionem dicit quamlibet affirmationem et negationem, alioquin non bene superius in indefinitis oppositionibus omnes angulares ueras simul esse dixisset.

    HAE AUTEM EXTRA ILLAS IPSAE SECUNDUM SE ERUNT, UTENTES EO NOMINE
    QUOD EST 'NON-HOMO'.

[60] Naturam duarum oppositionum de infinito subiecto de quibus inceperat prosequitur docens quod illae de infinito subiecto nullam inferentiam habent ad illas de finito, inter se tamen bene faciunt consequentiam, et hoc est: HAE AUTEM oppositiones de infinito subiecto sunt EXTRA ILLAS de finito quantum ad inferentiam, IPSAE tamen ERUNT SECUNDUM SE, id est inter se <habebunt> inferentiam, IPSAE, dico, UTENTES EO QUOD EST 'NON-HOMO', hoc infinito, UT NOMINE, id est ac si esset nomen, id est tam bene infinitum implet in istis officium subiecti ac si esset nomen finitum.

[61] Vel sic: IPSAE ERUNT SECUNDUM SE UTENTES EO QUOD EST 'NON-HOMO', id est: quae habent 'non-homo' subiectum inter se habent inferentiam UT UTENTES NOMINE, id est sicut illae quae habent nomen in subiecto se inuicem inferunt.

    IN HIS VERO IN QUIBUS 'EST' NON CONTINGIT, UT IN EO QUOD EST
    'CURRERE' VEL 'AMBULARE', IDEM FACIUNT HAEC SIC POSITA AC SI
    ADDERETUR 'EST', UT EST: 'CURRIT OMNIS HOMO' -- 'NON CURRIT OMNIS
    HOMO'; 'CURRIT OMNIS NON-HOMO' -- 'NON CURRIT OMNIS NON-HOMO';

[62] In supradictis oppositionibus semper apposuit Aristoteles hoc uerbum 'est'; unde uideretur quod, si alia uerba apponerentur, aliae fierent oppositiones et ita essent plures <quam quas determinauerat>. Ad quod remouendum dicit quod illae propositiones quae non habent 'est' sed alia uerba praedicata, aequiualent in sensu illis quae habent 'est' cum participiis illorum uerborum. Si enim resoluantur, in 'est' et in sua participia debent resolui, ut:

    Homo ambulat

id est: Homo est ambulans. Itaque de istis non plures sed eaedem quae superius fiunt oppositiones.

[63] Continuatio. In illis de quibus superius egi est tantum ponitur, sed IN HIS propositionibus IN QUIBUS 'EST' NON CONTINGIT, id est non apponitur, UT IN EO QUOD EST 'CURRERE' VEL 'AMBULARE', hoc est ut in ea propositione in qua praedicatur 'currit' uel 'ambulat', IDEM <FACIUNT> HAEC uerba SIC POSITA, id est praedicata, AC SI ADDERETUR 'EST' simplex cum participio illorum uerborum, quia eundem sensum generat illud uerbum principaliter praedicatum quem generaret est cum participio illius uerbi. Unde fit ut eaedem fiant oppositiones in propositionibus in quibus praedicantur alia uerba, quae fiunt et in istis ubi 'est' principaliter praedicatur uel est tertium adiacens. Per se quoque illa uerba praedicata reddunt duas oppositiones, scilicet sicut quando 'est' principaliter praedicatur; si uero resoluantur in 'est' et sua participia, reddunt quattuor oppositiones, scilicet sicut quando 'est' tertium adiacens praedicatur. Quamuis enim uerba infinita non faciant affirmationem, tamen, ut ait Boethius, participia infinita ut nomina reddunt affirmationem, quippe loco nominis in propositione ponuntur. [64] Subicit autem Aristoteles exempla de propositionibus, ubi alia uerba praedicantur, sicUT EST 'CURRIT OMNIS HOMO' etc., quod aequiualet:

    Omnis homo est currens.

Sed ut ostendat istas propositiones ita posse uariari sicut in his ubi 'est' principaliter uel secundario praedicatur, ponit duas oppositiones de finito et infinito subiecto.

    'CURRIT OMNIS NON-HOMO' <etc.>

[65] Alii sic exponunt, tanquam si est adderetur nil supplendo extra: In propositionibus istis, ubi est principaliter praedicatur, fiunt duae oppositiones, IN illis VERO, ubi 'EST' NON CONTINGIT, IDEM alia uerba FACIUNT, id est easdem oppositiones et eundem numerum propositionum reddunt, tanquam SI 'EST' ADDERETUR principaliter praedicatum.

    NON ENIM DICENDUM EST 'NON OMNIS HOMO' SED 'NON' NEGATIO> AD ID
    QUOD EST 'HOMO' ADDENDA EST;

[66] Quia dederat huic propositioni:

    Omnis non-homo currit

hanc negatiuam:

    Omnis non-homo non currit

"poterat quis", ut dicit Boethius, "putare non recte fecisse negationem illius affirmationis" et apponendam negatiuam particulam ad omnis, quae coniuncta est cum homo, ut ita diceretur: <Non> currit non omnis homo. Quod remouet Aristoteles dicens non ita esse faciendam negationem. Quotienscumque enim fit affirmatio de infinito subiecto, facienda est negatio similiter de infinito subiecto. Itaque non ad 'omnis' sed ad 'homo' ad hoc ut subiectum infinitetur negatiua particula ponenda est. [67] Propositio sic fit ab immediatis: Vere 'non' ad 'homo' addendum est in negatiua propositione ad infinitandum subiectum, quia aut addendum est ad 'homo' aut ad 'omnis'; sed ad 'omnis' non. Et hanc affirmationem habemus, ubi dicit: NON ENIM DICENDUM EST 'NON OMNIS HOMO', conclusionem postea ibi: SED 'NON' NEGATIO AD ID QUOD EST 'HOMO' ADDENDA EST. Nec ideo prohibet, quod si aliquis uult facere contradictoriam, quin non ad omnis bene possit adiungi.

    'OMNIS' ENIM NON UNIVERSALE SIGNIFICAT SED QUONIAM
    UNIVERSALITER;

[68] Hic reddit causam, quare non ad 'omnis' sit apponendum, ut subiectum infinitetur, hanc scilicet, quia 'omnis' non est uniuersale subiectum. Quod ostendit, cum ait 'omnis' nullo modo esse uniuersale his uerbis: 'UNIVERSALE', hoc nomen NON SIGNIFICAT, id est non nominat, hanc uocem 'OMNIS', hoc est 'omnis' non uocatur uniuersale, quod tantundem ualet ac si diceret: Non est uniuersale. [69] Vel ita: 'OMNIS', haec uox, NON SIGNIFICAT aliquam uocem 'UNIVERSALE', id est non tenet significationem alicuius uocis 'uniuersale' (per quod apparet ipsum non esse uniuersale), sicut comparatiuus dicitur positiuum significare et 'magis' aduerbium, secundum hoc scilicet non quod uoces illas significent sed earum significationem impleant. Et hoc magis uult littera sequens.

[70] SED QUONIAM, id est: SED ideo apponitur, QUONIAM significat UNIVERSALITER, hoc est idem ualet quod 'uniuersaliter' hoc aduerbium si subiecto apponeretur. Tantundem enim ualet:

    Homo uniuersaliter currit

ac si diceretur: Omnis homo currit, iuxta illud quod ait Boethius in Categoricis, quod uniuersalis affirmatio non conuertitur generaliter, id est non omnis, et iuxta illud Aristotelis: "simpliciter", id est uniuersaliter, "quae sunt singularia, de nullo subiecto praedicantur", id est nulla singularia de subiecto dicuntur.

    MANIFESTUM EST AUTEM EX EO QUOD EST 'CURRIT HOMO -- NON CURRIT
    HOMO; CURRIT NON-HOMO -- NON CURRIT NON-HOMO;

[71] Hic ostendit per indefinitas propositiones, quod 'omnis' in uniuersalibus propositionibus non est terminus, quia in indefinitis propositionibus terminus non est. Quidquid enim in uniuersalibus terminus est, etiam est terminus in indefinitis. In hoc enim tantum differunt indefinitae ab uniuersalibus, quod uniuersales uniuersaliter affirmant uel negant, indefinitae uero non uniuersaliter.

[72] Continuatio. Dictum est superius quod 'omnis' in indefinitis propositionibus non est terminus sed hoc MANIFESTUM EST EX EO QUOD <EST> 'CURRIT HOMO', id est ex istis indefinitis:

    Homo currit

    Homo non currit.

    HAE ENIM AB ILLIS DIFFERUNT EO QUOD NON UNIVERSALITER SUNT;

[73] Causa est quare per indefinitas est manifestum quod 'omnis' in uniuersalibus non est terminus, quia HAE, id est indefinitae propositiones, DIFFERUNT tantum AB ILLIS, id est ab uniuersalibus, in EO QUOD NON UNIVERSALITER SUNT, id est non uniuersaliter <enuntiant> praedicatum de subiecto, et ita quicquid non est terminus in indefinitis, non est terminus in uniuersalibus.

    QUARE 'OMNIS' VEL 'NULLUS' NIHIL ALIUD CONSIGNIFICAT NISI QUONIAM
    UNIVERSALITER DE NOMINE VEL AFFIRMAT VEL NEGAT

[74] Quandoquidem 'omnis' non est terminus, ergo est signum uniuersalitatis, id est collectiuum omnium. Ab immediatis, cum alterum constet. Et similiter 'nullus'. Et hoc est: QUARE 'OMNIS' VEL 'NULLUS' NIL ALIUD SIGNIFICANT, id est ad nil aliud notandum in propositionibus ponuntur, NISI QUOD etc., hoc est nisi ad hoc ut propositionem reddant uniuersalem. Et quod dicitur: AFFIRMANT VEL NEGANT UNIVERSALITER, tale est: affirmationem ipsam uel negationem de homine faciunt uniuersaliter. Nam cum audio 'omnis' uel 'nullus' apposita subiectis, ex ui eorum uniuersalitas enuntiationis innuitur, quod uidelicet omnibus attribui uel auferri attendo.

    ERGO ET CAETERA EADEM OPORTET [OPPONI VEL] APPONI

[75] Quandoquidem indefinitae tantum differunt in signo quantitatis ab uniuersalibus, ERGO omnia CAETERA quae ponuntur in uniuersalibus OPORTET EADEM APPONI in indefinitis praeter signa. Ab effectu.

[76] Vel ita: Quandoquidem 'omnis' uel 'nullus', signa uniuersalitatis, ideo ponuntur in propositionibus, ut eas reddant uniuersales, ERGO uniuersalitatis signa sunt <apposita> et apponenda, sicut 'quisque' uel 'quicquid' uel 'nil' uel 'nemo'. A simili propter eandem causam.

[77] Nunc autem de huiusmodi particulis, quae terminis propositionis appositae signa quantitatis dicuntur et propositiones ipsas uniuersales uel particulares reddunt, sicut est 'omnis' 'nullus' 'aliquis' diligentius disseramus, et quam significationem habeant et unde signa quantitatis dicantur et quomodo determinationes earum uocum quibus apponantur Boethius dicat in Diuisionibus, perquiramus.

[78] Ac primum de 'omnis' disputemus, et quomodo ipsum Priscianus diuiduum nomen esse dicat uel uelit, sicut dicit esse 'uterque' et 'quisque', perquiramus. [79] Sed nec bene iuxta Priscianum nomen esse uidetur, cum nec proprium sit nec appellatiuum, quando scilicet in ui signi ponitur. [80] Nam fortasse si quis accipiat 'omne' in collectione simul omnium rerum, ut quidam uolunt, ut tantundem ualeat quantum tota collectio simul omnium rerum, proprium nomen dici poterit sicut 'mundus' et de se tantum praedicabile est, ut dicatur:

     Omne est omne

id est: Haec tota collectio est haec tota collectio. [81] Cum autem in ui signi ponitur et diuidue, non collectim, circa singula accipitur, de nullo uere praedicari potest, sicut nec 'uterque': Si enim uterque istorum sit uterque, profecto iam iste est uterque. Similiter si dicam diuidue, id est singillatim, omnia colligens:

    Omne est omne

ac si dicatur: Unaquaeque res est unaquaeque, falsum est omnino, quia iam et Socrates esset unaquaeque res. Unde constat 'omne' non esse uniuersale nomen, quod et Aristoteles negat, nec '<aliquis>' particulare, cum de nullo praedicabile sit, quando scilicet in ui signi diuidue sumitur. [82] Sed nec appellatiuum uidetur esse nec proprium. Proprium <namque> non esse constat, quia nullam rem discrete continet; appellatiuum <autem> non est nisi quod pluribus singillatim conuenit ex communi causa institutionis, ut 'homo' et isti per se et illi conuenit ex esse hominem, id est ex esse animal rationale mortale, uel 'non-homo' ex non esse hominem. Quare nomen esse non uidetur 'omnis', dum in ui signi diuidue accipitur. [83] Sed <cum nec> alia sit dictio nec oratio, non est uox significatiua ad placitum. Sed nec naturaliter, cum inuenta sit ad locutiones constituendas. Unde significatiua nullo modo uidetur, cum tamen Priscianus eam nomen appellet.

[84] Dicimus itaque non esse necessarium, ut omne nomen aut proprium sit aut appellatiuum, sed illa tantum quae propriam uocis impositionem habent, ut si impositor diceret:

    Huiusmodi res uocetur 'homo' (uel: 'non-homo')(uel: 'alba')!

At uero nullus unquam dixit:

    Ista res uocetur 'omnis'! (uel: 'uterque' uocetur!) (uel:
    'nihil') (uel: 'nullus') (uel: 'nemo')

Et tamen haec omnia nomina sunt, non ita quidem quod propriam inuentionem habeant, ut possimus dicere:

    Ista res uocetur 'omnis' (uel: 'nemo')!

sed ita quod res subiectas personaliter <habeant> sine discretione personae uel significatione temporis. [85] Nam 'omnis' uel 'nullus' res singulas colligunt singillatim, propter quas 'nomina' appellantur, et singula quae colligunt significare habent. Et sicut 'omnis' <omnia> significat quasi positiue quae positiue colligit, ita 'nullus' eadem quasi remotiue significat, omnia inquam quaecumque clauduntur in uoce cui apponuntur. Nam si uerissime inspiciamus, non sunt ita inuenta, ut per se dicta significationem aliquam impleant sed aliis dictionibus uel orationibus adiuncta, ex quibus sua certificatur comprehensio et extenditur uel remittitur iuxta numerum rerum contentarum in uoce cui apponuntur. Si enim 'omnis' uel 'nullus' apponam 'animali' uel 'homini' uel etiam huic orationi quae est 'homo albus', eorum collectio certificatur ex his quibus apponuntur, quia ibi intelligo colligi omnia animalia, hic homines solos uel solos homines albos; et cum 'homo' singulos homines nominet secundum hoc quod sunt animal rationale mortale et intellectum confusum de substantia et qualitatibus teneat, 'omnis' uel 'nullus' similiter collectiua sunt, non secundum aliquam substantiae naturam uel proprietatem inuenta sed simpliciter iuxta discretionem imposita, sicut est aliquis infinitum, quod signum est particulare. Cum ergo dicimus:

    Omnis homo currit

illa quae 'homo' nominat secundum substantiam et qualitates sed non colligit, nominat etiam 'omnis' simpliciter ut discreta et colligit.

[86] Si uero uno solo homine exsistente uel etiam penitus destructo 'homo' non significet plura uel nil, penitus nec 'omnis' aliqua colligere potest nec uera est propositio qua dicitur:

    Omnis homo est aliquid

constructionis tamen proprietas non perit. Cum enim Aristoteles dicat, quod, siue re permanente siue non, semper uel affirmatio uera est uel negatio, profecto:

    Omnis homo est

et:

    Non omnis homo est

uel:

    Aliquis homo est

et:

    Nullus homo est

sicut rebus permanentibus ita et non permanentibus adhaeret. Et, cum falsa esset affirmatio:

    Omnis homo est

uel uera:

    Nullus homo est

constructionis proprietatem procul dubio haberet, quia, licet 'omnis' uel 'nullus' ad colligendum inuenta sint ea quae clauduntur in uocibus quibus apponuntur, non tamen ad hoc sunt instituta, ut semper aliqua colligant sed ut collectiue ponantur etiam tunc, quando nullae res sunt quas possint colligere, ueluti si dicam:

    Omnis lapis rationalis currit

cum tamen lapis rationalis nil unquam esse queat. Non enim ex institutione sua tantum habent colligere sed collectiue poni, id est sic accipi, ac si colligant.

[87] Unde et 'omnis phoenix' et 'omnis grammatica Socratis' dicere uis constructionis permittit. Sicut enim nullo homine exsistente bene dicitur 'omnis homo' uel 'nullus', sic uno solo phoenice exsistente uel una sola grammatica Socratis permanente dici potest 'omnis' uel 'nullus'; quippe nec 'phoenix' nec 'grammatica Socratis', cum in ui orationis accipitur, non in ui proprii nominis (sicut dicit Priscianus 'grammatica Aristarchi'), ex ui uocis singularem significationem habet et discretam, alioquin et 'capillus Socratis' haec oratio discretam significationem haberet. [88] At uero si dicam 'omnis Socrates' et 'Socrates' proprium nomen accipiam, siue in una tantum significatione siue in designatione duorum aequiuoce, non ualet constructio. Quippe 'Socrates' hoc nomen ex propria ui discretae significationis continentiae multorum repugnat, quae 'omnis' uel 'nullus' colligant. [89] Sed nec, ut accipiatur 'Socrates' aequiuoce, in designatione scilicet duorum, ualet constructio, cum singula discrete significet tanquam duo propria nomina. Cum enim 'Socrates' tantundem ualeat quantum duo propria nomina, tantundem ualet addere 'omnis' ad 'Socrates' quantum si adderetur duobus nominibus singularibus. [90] At uero si 'Socrates' in communi naturaliter significatione acceptum naturaliter commune sit, poterit ei addi 'omnis', ut dicatur 'omnis Socrates', id est omnis qui uocatur hoc nomine 'Socrates', secundum quod et Priscianus plures 'Aiaces' dicit, id est plures qui Aiacis nomine appellantur. Et hic 'Aiax' tanquam commune est et sumptum ex uocatione huius nominis 'Aiax', qua conuenit diuersis. [91] Similiter nec 'quidam Socrates' bene dicitur, cum 'Socrates' in ui proprii nominis ponitur, quippe cum 'Socrates' ex ui uocis definitam personaliter significationem habeat, non eget ut 'quidam' ei apponatur ad determinandum ipsum, sicut nec 'omnis' uel 'nullus'.

[92] Haec enim signa quantitatis uocem cui apponuntur determinant teste Boethio in Diuisionibus. Cum enim dicitur:

    Homo currit

quia scio quod 'homo' omnes nominat et ita quod unumquemque singillatim, scio hanc propositionem:

    Homo currit

et ad hoc se habere quod omnis homo currit et ad hoc quod quidam, non ut uel hoc uel illud dicat sed quia propter hoc et propter illud uera esse potest; ideoque audito quod homo currit, haesitare incipio utrum quidam uel omnis currat uel etiam quis currat siue etiam quo. Cum uero apponitur 'quidam' uel 'omnis' uel 'Socrates', determinatur 'homo' et remouetur dubitatio, quam prius habebam per hoc nomen 'homo', et cum apponitur 'ad ecclesiam' ut dicatur:

    Homo currit ad ecclesiam

determinatur 'currit' et remouetur dubitatio quae proueniebat ex 'currit', dum considerarem, quod currere ad multa loca se habet, et ideo dubitarem propter quem locum ad quem currere ei conueniret. Similiter, cum dico 'homo albus', 'albus' determinat hominem, quia dubitationem remouet quam habebam per 'homo' simpliciter prolatum. [93] Et attende quod aliter uox multiplex dubitationem facit, aliter una; et aliter illa, aliter determinatur ista. Vox enim multiplex dubitationem facit propter hoc, quod diuersa ponit, secundum quae diuersos intellectus habet, ut:

    Canis currit

et quaecumque ambiguae sunt orationes. At uero uox una in significatione non ponit dubitationem ex diuersis quae dicat sed ex diuersis ad quae se habet, ut 'homo', cum se habeat et ad 'omnis homo' et ad 'quidam', nec non etiam ad Socratem et ad multos homines, dubitationem facit propter ea ad quae se habet, licet ea non ponat. Et cum uocem multiplicem determinamus ex diuersis significationibus quae ostendit, ad unam significationem tantum eam reducimus, ac si diceremus: In hac oratione:

    Canis currit

id intelligo quod latrabile animal currit. Cum uero uocem uniuocam adiectione aliqua determino, ueluti 'homo', cum dico 'omnis homo' uel 'homo albus', non id dicere possum, quod in 'homo' intelligendum sit, quia omnis homo uel homo albus est etc. sed adiectione apposita dubietatem auditoris remoueo, qui uidelicet audita hac propositione:

    Homo currit

ex propositione ipsa in hanc dubitationem incidere posset, uel quod omnis homo curreret uel quod quidam, non ita quod propositio haec diceret sed quia huic et illi propositio assentit, ita scilicet quod, siue quendam hominem currere contingat siue omnem, ueram necesse est esse propositionem. [94] Determinare itaque uocem est dubitationem auferre, in quam ex uoce incidimus, siue quod illa de quibus dubitamus a propositione dicantur siue non. Quia ergo:

    Homo currit

ex ipso subiecto quod est 'homo' [et] ad hoc se habet quod omnis homo currat uel quidam, bene 'omnis' uel 'quidam' quasi determinationes apponuntur ad 'homo'. Sed non ad 'Socrates', quod est definitae significationis personae, quippe ex propria significatione 'Socrates' proprium nomen acceptum omni caret ambiguitate.

[95] Quod autem signa quantitatis haec dicimus, id est uniuersalitatis et particularitatis, sicut 'est' et 'non est' signa qualitatis, id est affirmationis uel negationis, tale est quod ex istis maxime dinoscitur et apparet uniuersalitas et particularitas propositionum, sicut ex istis affirmationis uel negationis proprietas, quippe haec signa propositionem faciunt uniuersalem uel particularem et illa affirmatiuam et negatiuam, quia in istis uis est harum proprietatum et in illis illarum. Uniuersalis enim uel particularis est propositio, quia omnes colligit uel unum indeterminate, hoc est quia proponit quod 'omnis' uel quod 'quidam'. Vis <uniuersalis> autem colligendi est in 'omnis' uel 'nullus' uel uis particularis in 'quidam'. Et per 'est' uel 'non est' coniunctio uel remotio fit terminorum, in quo uis affirmationis uel negationis consistit.

[96] Sed dicitur quod si 'omnis' singula colligit quae continentur in uoce cui apponitur, multiplicem propositionem facit, ueluti si homini appositum colligat Socratem et caeteros qui continentur in homine. Tale est, cum dicitur:

    Omnis homo currit

ac si dicatur: Socrates currit, Plato currit et sic de caeteris.

[97] Sed ad hoc dico quod non est uerum, si colligit singulos homines, quod multiplicem propositionem faciat, quippe indiscrete et indifferenter sic singulos colligit, ut non <distinguat>, qui sint, quia sicut 'homo' indiscrete eos nominat non distinguendo qui sint, ita 'omnis' appositum homini indiscrete eos colligit et hoc solum dicitur, quod quicquid est homo, est animal sed qui sint homines, non distinguitur. Unde quicumque uel quotcumque sint homines, siue modo plures siue modo pauciores, idem semper est sensus in:

    Omnis homo currit

quantum ad uim uocis pertinet, nec <mutatur propositionis> intellectus, licet res mutentur. Sed de hoc satis superius dictum est, cum de unitate propositionum et multiplicitate tractauimus.

[98] Et attende quod cum 'omnis' et 'homo' omnino sibi per praedicationem opposita sint, inde tamen sibi sociantur, quod 'homo' singulos nominat et 'omnis' singillatim et diuidue omnes colligit. Si quis autem requirat, si 'omnis' in intellectu aliquas rerum imagines inserat, possumus dicere, quia plures immittit non acceptas secundum aliquam naturam uel proprietatem sed secundum solam discretionem, 'homo' uero appositum circa singulos naturam hominis definit. Sic autem per 'omnis' plures imagines capimus, ut in illis attendamus certum numerum rerum contentarum sub uoce cui apponitur 'omnis'. [99] Idem de 'nullus' dicendum est. 'Quidam' autem, cum signum est particulare, non est ab unitate sumptum sed pro 'aliquis', infinito nomine, ponitur. Quippe sicut 'quidam homo', ita quaedam unitas dicimus, id est 'aliqua'. Si uero:

    Quidam est affectus unitate

diceremus, indefinita propositio esset, sicut si diceretur:

    Homo est albus

id est affectus albedine. Et est uniuersale nomen 'quoddam', cum de singulis praedicetur, quippe et Socrates est quidam et Plato et singuli, et 'omne quoddam' uel 'omne aliquid' dicere possumus sed 'quoddam quoddam' non est necesse dicere, quia 'quoddam' semel dictum et subiecti et signi uim habere potest, sicut 'nemo', hoc est: nullus homo.

[100] Illud etiam notandum est quod sicut 'omnis' uel 'quidam' apposita huic nomini quod est 'homo' uniuersalem uel particularem enuntiationem faciunt, ita '<omnes>' uel 'quidam', dum adiunguntur ad plurale, quod est 'homines'. Quippe sicut 'homo' singularis numeri unumquemque hominem singillatim nominat, ita 'homines' plurale singulas collectiones hominum appellat et sicut hic homo et hic homo sunt indiuidua ad 'homo', ita hi homines et hi homines ad 'homines'. Unde cum dicitur:

    Omnia generalissima sunt decem

si 'omnia' in ui signi positum uniuersalem propositionem reddit, falsa est propositio, et tale est ac si <diceretur>: Unaquaeque multitudo generalissimorum est decem, et ita haec duo sunt decem uel haec tria. Si uero quasi singularis sit propositio hoc modo:

    Collectio omnium simul est decem

non procedit, quod haec duo sint decem.

[101] Attende etiam quod sicut 'omnis' singula colligit, quae continentur singillatim in uoce uniuersali, ita 'totum' singulas colligit partes integrales, cum dicitur:

    Tota domus est alba.

Et sicut 'omnis' comprehendit singula indiuidua, ita 'totum' singulas partes generaliter, cum dicitur:

    Haec tota domus est alba

unde inferri potest quod paries sit albus.

    QUONIAM VERO CONTRARIA EST NEGATIO EI QUAE EST 'OMNE EST ANIMAL
    IUSTUM' ILLA QUAE SIGNIFICAT QUONIAM 'NULLUM EST ANIMAL IUSTUM',
    HAE QUIDEM MANIFESTUM EST QUONIAM NUMQUAM ERUNT NEQUE VERAE SIMUL
    NEQUE IN EODEM IPSO,

[102] Dixit superius Aristoteles, quod non contingit omnes angulares simul esse ueras, ut:

    Omnis homo est iustus

    Omnis homo <est non-iustus>.

Modo uero quod hoc prohibebat ostendit, quod duae scilicet contrariae non possunt esse uerae simul, quod sequeretur, si illae angulares uerae pariter essent. Si enim uera est:

    Omnis homo est iustus

et:

    Omnis homo est non-iustus

cum 'Omnis homo est non-iustus' aequipolleat ad 'Nullus homo est iustus', erunt uerae simul:

    Omnis homo est iustus

et:

    Nullus homo est iustus

quae sunt contrariae, et ideo, ut ostendat, quare angulares uniuersales non possunt esse simul uerae, repetit de contrariis, quod non sunt simul uerae. [103] Vel sic: Quia ostensurus est, quae se inferant, prius ostendit, quae se non inferant.

[104] Continuatio. Non solum manifestum est, quod dictum est de propositionibus sed etiam hoc manifestum est, quod 'NULLUM ANIMAL EST IUSTUM' EST CONTRARIA EI QUAE EST 'OMNE ANIMAL EST IUSTUM', et quoniam hoc est, scilicet quod sunt contrariae, MANIFESTUM EST, QUONIAM NUNQUAM ERUNT VERAE etc. Quod ait: NEQUE SIMUL NEQUE IN EODEM IPSO unam remotionem facit, non duas, ac si dicat: nunquam sunt uerae simul in eodem ipso, hoc est nunquam sunt uerae in eodem tempore terminis in eadem significatione retentis; quippe illas quae contrariae sunt in diuersis temporibus ueras esse contingit et etiam in eodem tempore terminis aequiuoce acceptis, ut:

    Omnis homo uiuit

et:

    Nullus homo uiuit

si ad uerum et ad pictum respiciamus.

[105] Boethius uero hoc loco:

    Omnis homo est albus

et:

    Nullus homo est albus

de Rutenis et Aethiopibus intellectas simul ueras esse dicit, sed hoc non secundum sententiam suam dixit sed secundum opinionem aliorum, quia non sunt uerae propositiones iudicandae nisi secundum ea quae proponunt, de quo et supra meminimus.

    HIS VERO <OPPOSITAE ERUNT ALIQUANDO UT 'ALIQUOD ANIMAL IUSTUM
    EST', 'NON OMNE ANIMAL IUSTUM EST'.

[106] Uniuersales non sunt simul uerae, SED OPPOSITAE HIS particulares ERUNT ALIQUANDO uerae.

    SEQUITUR VERO EAM QUIDEM QUAE EST 'NULLUS EST HOMO IUSTUS' ILLA
    QUAE EST 'OMNIS EST HOMO NON-IUSTUS', ILLAM VERO QUAE EST 'EST
    ALIQUIS IUSTUS HOMO' OPPOSITA QUONIAM 'NON OMNIS HOMO EST
    NON-IUSTUS';

[107] Aequipollentiam propositionum de finito et infinito praedicato, quam superius tetigit, hic distinguere incipit, assignando scilicet, quae quibus aequipolleant. Et hic primum ostendit aequipollentiam earum quattuor quae de finito subiecto fiunt uariato praedicato per finitum et infinitum; in sequentibus uero ubi postea dicet: "Significat autem '<Est> omnis non-homo iustus', nulli illarum idem" etc., aequipollentiam aliarum assignat quae scilicet fiunt de infinito subiecto. [108] Est autem communis regula huiusmodi aequipollentiae, quod uidelicet propositiones de eodem subiecto et praedicato per finitum et infinitum uariato aequipollent ad eandem quantitatem et diuersam qualitatem. Eadem est quantitas, si utraque est uniuersalis uel particularis uel indefinita uel singularis, diuersa est qualitas, si altera est affirmatiua, altera negatiua. Unde Boethius secundum illam differentiam quantitatis assignat in propositionibus, secundum hanc uero qualitatis.

[109] Continuatio. Suprapositae quae contrariae sunt <inuicem>, scilicet:

    Omnis homo est iustus

et:

    Nullus homo est iustus

non possunt mutuo sese sequi, id est non aequipollent sibi sed istae. Et hoc est: SED EAM QUAE EST etc.

    NECESSE EST ENIM <ESSE ALIQUEM.

[110] Vere 'Non omnis homo est <non>-iustus' sequitur, id est comitatur in ueritate, 'Aliquis homo est iustus', hoc est: Semper homine permanente cum uera est 'Non omnis homo est non-iustus', uera est 'Aliquis homo est iustus', quia, cum 'Non omnis homo est non-iustus', NECESSE EST, id est constans est, ESSE ALIQUEM iustum. A causa. Et hoc est: NECESSE EST ESSE ALIQUEM iustum, cum scilicet non omnis homo sit non-iustus.

    MANIFESTUM EST AUTEM <QUONIAM IN SINGULARIBUS ETIAM, SI EST VERUM
    INTERROGATUM NEGARE, QUONIAM ET AFFIRMARE VERUM EST,

[111] Quoniam Aristoteles de aequipollentia coeperat agere et iam aequipollentiam uniuersalium inter se ostenderat et item particularium inter se, adiungit etiam, quod singulares habent similem aequipollentiam inter se, scilicet quod singularis negatiua de finito praedicato aequipollet singulari affirmatiuae de praedicato infinito illius finiti manente eodem subiecto. [112] Hoc autem ostendendo resecat quorundam errorem de responsionibus ad uniuersales interrogationes. Dicebant enim aliqui quod, sicut, si de singulari affirmatione fiat interrogatio <et> respondeatur negatio eius, ex negatiua responsa potest inferri affirmatio aequipollens quae sit eiusdem quantitatis cum affirmatione responsae negationis, hoc est singularis sicut illa, eodem modo uidebatur, si de uniuersali affirmatione fieret interrogatio. Verbi gratia si quaeratur utrum Socrates sit sapiens, et respondeatur:

    Socrates non est sapiens

potest inferri:

    Ergo Socrates est non-sapiens

quae est eiusdem quantitatis cum priore affirmatione, id est singularis sicut illa. Sed si quaeratur utrum omnis homo sit sapiens, et respondeatur uere:

    Non omnis homo est sapiens

non potest inferri uera:

    Omnis homo est non-sapiens

quae esset eiusdem quantitatis cum prima, hoc est uniuersalis affirmatio sicut illa.

[113] Continuatio. Non solum recte intelligentibus manifesta sunt ea quae praedicta sunt de propositionibus sed ETIAM hoc, QUOD IN SINGULARIBUS, scilicet propositionibus, CUM <aliquid> INTERROGATUM VERUM EST NEGARE, id est ueram negationem respondere, QUONIAM ET AFFIRMARE VERUM EST in ipsis singularibus, id est uera fieri potest affirmatio <singularis> sicut erat prior affirmatio.

    UT 'PUTASNE <SOCRATES EST SAPIENS?', 'NON EST',

[114] Exemplum dat de singulari.

    'SOCRATES IGITUR <NON SAPIENS'. IN UNIVERSALIBUS VERO NON VERA
    EST QUAE SIMILITER DICITUR, VERA AUTEM NEGATIO, UT 'PUTASNE OMNIS
    HOMO SAPIENS EST?' 'NON', 'IGITUR OMNIS HOMO NON EST SAPIENS';

[115] A pari secundum aequipollentiam superius assignatam.

[116] IN UNIVERSALIBUS VERO propositionibus ea affirmatio QUAE SIMILITER DICITUR, id est inferri uidetur ex negatione responsa, NON EST VERA, SED tamen VERA est NEGATIO.

    HOC AUTEM FALSUM EST,

[117] Postquam intulit secundum alios ex:

    Non omnis homo est sapiens

    Omnis homo est non-sapiens

ostendit esse malam illationem, dum ostendit propositionem, quae ex uera propositione est illata, falsam esse, dicens: Sed HAEC propositio, scilicet:

    Omnis homo est non sapiens

FALSA EST.

    SED NON 'IGITUR <OMNIS HOMO SAPIENS EST' VERA EST; HAEC OPPOSITA
    EST, ILLA VERO CONTRARIA.

[118] Diceret aliquis: Quandoquidem 'Omnis homo est non-sapiens' affirmatio illata ex negatione prioris affirmationis, est falsa, ergo uera est prior affirmatio sic, sicut in singularibus contingit. Ad quod respondet dicens: SED NON IGITUR, id est non ideo, oportet ueram concedi priorem affirmationem in uniuersalibus sicut in singularibus. Et statim causam supponit, quia scilicet aliter in singularibus affirmatio illata se habet ad priorem affirmationem, aliter in uniuersalibus, quia ibi quasi oppositae sunt, id est diuidentes, hic tamquam contrariae, quia 'Socrates est non-sapiens' per hoc quod aequipollet ad 'Socrates non est sapiens', quae est diuidens prioris affirmationis, sub eadem tenetur oppositione quantum ad affirmationem negationis cui aequipollet ita, ut in eodem sensu etiam accipiatur. Unde hac affirmatione falsa illam ueram esse conuenit. At uero istae aliae duae uniuersales quasi contrariae sunt, scilicet 'Omnis homo est sapiens' et 'Omnis homo est non-sapiens', ideoque non est necesse alteram falsam, alteram esse ueram. Et hoc est quod ait: HAEC, scilicet affirmatio singularis illata superius, EST OPPOSITA priori affirmationi, secundum hoc quod negationi eius aequipollet, ILLA VERO, scilicet affirmatio uniuersalis, quasi CONTRARIA priori affirmationi.

    ILLAE VERO SECUNDUM INFINITA CONTRAIACENTES SUNT NOMINA VEL
    VERBA, UT IN EO QUOD EST 'NON-HOMO' VEL 'NON-IUSTUS', QUASI
    NEGATIONES SINE NOMINE VEL VERBO ESSE VIDEBUNTUR, SED NON SUNT;
    SEMPER ENIM VEL VERAM VEL FALSAM ESSE NEGATIONEM NECESSE EST, QUI
    VERO DIXIT 'NON-HOMO' NIHIL MAGIS DE HOMINE, SED ETIAM MINUS
    VERUS FUIT VEL FALSUS, SI NON ALIQUID ADDATUR.

[119] Quia de propositionibus factis de infinitis nominibus tractauerat, quandam dubitationem de infinitis nominibus et uerbis uult remouere. Dicebatur enim a quibusdam, quod infinita nomina atque uerba quantum ad sua finita quaedam essent negationes, quod scilicet uidebatur esse contrarium uniuersali sententiae quam superius posuerat, quod scilicet omnis affirmatio uel negatio constet ex nomine et uerbo. Hoc ergo remouet Aristoteles ostendens omnem negationem esse ueram uel falsam sed ipsa infinita neque uera neque falsa esse. Itaque necesse est non esse negationes.

[120] Continuatio. Tractauit superius de propositionibus factis de infinitis prolationibus, SED ILLAE infinitae prolationes uel uoces quae SUNT CONTRAIACENTES suis finitis SECUNDUM hoc quod <dicuntur> INFINITA NOMINA VEL VERBA etc. Et de infinitis nominibus exemplificat: UT IN EO QUOD EST NON-HOMO VEL NON-IUSTUS. ILLAE, inquam, prolationes VIDEBUNTUR ESSE QUASI, id est re uera, NEGATIONES SINE NOMINE ET VERBO, SED NON SUNT. Et hoc probat hoc modo: Omnis negatio est uera uel falsa, SED infinita nomina neque uera neque falsa sunt, quare NON SUNT negationes. Propositio est ibi: SEMPER ENIM etc. Quod autem infinita neque uera neque falsa sunt, ostendit in parte dicens: QUI VERO DICIT 'NON-HOMO', NIL MAGIS FUIT VERUS VEL FALSUS DE HOMINE, id est quam pronuntiando 'homo' -- <quasi dicens>: Non maior ueritas uel falsitas efficitur pronuntiando 'homo' quam pronuntiando 'non-homo' --, SED ETIAM immo est MINUS VERUS VEL FALSUS ille qui protulit 'non-homo' quam ille qui protulit 'homo' -- secundum uisum. Quippe cum 'homo' tantum ueras res significet quae scilicet uere sunt, 'non-homo' uero nomen <sit> etiam non exsistentium, magis dicit uerum, id est magis uidetur ad ueritatem sensus accedere, 'homo' quam 'non-homo'. Possumus etiam MINUS accipere pro 'non', ut, quoniam praemiserat quod is qui dicit non-homo NON MAGIS DICIT uerum uel falsum quam qui dicit homo, ne per hoc uideretur, quod aliquo modo diceret uerum uel falsum, <addat> SED MINUS, ac si dicat: Dixi: NON MAGIS uerum <uidetur>, quod aliquo modo id haberet, SED ETIAM possumus dicere: MINUS VERUS est VEL FALSUS, id est: Ex toto non est uerus uel falsus.

    SIGNIFICAT AUTEM 'EST OMNIS NON-HOMO IUSTUS' NULLI ILLARUM IDEM,
    NEC NEGATIO HUIC OPPOSITA QUAE EST 'NON EST OMNIS NON-HOMO
    IUSTUS'; ILLA VERO QUAE EST 'OMNIS NON-IUSTUS NON-HOMO' ILLI QUAE
    EST 'NULLUS IUSTUS NON-HOMO' IDEM SIGNIFICAT.

[121] Assignata superius aequipollentia propositionum de finito subiecto et interposito de infinitis uocibus, quod non sint negationes, assignat illarum propositionum aequipollentiam, quae scilicet habent infinitum subiectum. Sed prius remouet, sicut et superius fecit, quod non habent aequipollentiam ad suprapositas quae sunt de finito subiecto.

[122] Continuatio. Suprapositae propositiones, quae scilicet sunt de finito subiecto, significant idem, id est aequipollent sibi sed non significant idem cum istis; quod <non> aequipollent, dicit ubi ait istas non significare idem cum illis. ILLA VERO, ac si <dicat>: Sed cum:

    Omnis non-homo est iustus

et caeterae de <infinito> subiecto non aequipollent suprapositis, alias habent aequipollentes. [123] Nota quod cum superius aequipollentiam tam in uniuersalibus quam in particularibus assignaret, hic tantum uniuersales ponit, quia per hoc, quod superius ostendit particulares aequipollere sicut uniuersales, innuitur hic satis <ex> aequipollentia uniuersalium <aequipollentia> particularium, quia semper diuidentes aequipollentium necesse est aequipollere et ita per aequipollentiam uniuersalium constat de aequipollentia particularium quae earum sunt diuidentes.

[124] <Quaeritur> in quo propositiones huiusmodi aequipollentes iudicentur, et dicitur in eo quod, cum sint in materia diuersae, eaedem penitus in sensu sunt. Unde bene ait, quod significant idem, quia, cum aequipollentes accipiuntur, in eodem sensu intelliguntur, ut saepe eaedem, cum sint affirmatiuae uoce, sint negatiuae sensu uel e conuerso, ut sit:

    Omnis homo est non-iustus

affirmatiua uoce et negatiua sensu pro:

    Nullus homo est iustus

cui aequipollet. Et:

    Nullus homo est non-iustus

e contrario. Et tunc quidem, cum in eodem sensu accipiuntur, proprie dici possunt idem significare et ad inuicem mutuo sequi. [125] Si uero non in eodem sensu accipiuntur, tunc quoque fortasse aequipollentes inuicem quodammodo dici poterunt, quod uidelicet re subiecti permanente semper in ueritate uel falsitate sese comitantur proprietate terminorum id <requirente>, finiti scilicet et infiniti quae praedicantur, quae opposita sunt necessario et per omne esse immediata.

[126] Sed opponitur quod similiter homine et margarita exsistentibus,

    Homo est animal

et:

    Margarita est lapis

secundum comitationem aequipollentes dici possunt et similiter:

    Quidam homo est homo

et:

    Quidam non-homo est non-homo

quae tamen Aristoteles, cum fiant de finito et infinito subiecto, aequipollere denegat.

[127] Ad quod respondemus quod aequipollere propositiones non dicuntur nisi comitationem quam habent uel ex ui totius enuntiationis habeant uel ex ui terminorum. Ex ui quidem enuntiationis sicut:

    Nullus homo est iustus

et:

    Nullum iustum est homo

quippe ubi hoc prorsus remouetur ab illo, ibidem ex ui totius remotionis unius termini ab altero aperte innuitur illud ab isto remoueri. Ex ui autem terminorum haec aequipollentia per finitum et infinitum consistit, secundum hoc scilicet quod ipsa opposita esse necesse est et immediata per omne esse. At uero:

    Homo est animal

et:

    Margarita est lapis

neque ex ui enuntiationis neque ex natura terminorum sibi accedunt. Similiter Aristoteles superius, cum proprietatem contradictionis assignaret dicens alteram necessario ueram esse, alteram falsam, ad uim enuntiationis respexit, ut diximus.

    TRANSPOSITA VERO NOMINA VEL VERBA IDEM SIGNIFICANT, UT 'EST
    ALBUS HOMO' ET 'EST HOMO ALBUS';

[128] Quia superius Aristoteles in exemplis propositionum nomina et uerba transposuerat, quae transposita non eandem affirmationem reddere uidebantur quam reddunt recte disposita, ideo supponit constructionem transpositam eundem sensum habere, quem haberent recte disposita. Idem enim dicit:

    Est homo
    Non est homo

uel:

    Est iustus homo
    Non est iustus homo

quando transpositae accipiuntur, quod diceret:

    Homo est
    Homo non est

    Homo est iustus
    Homo non est iustus

quae habent rectam dispositionem.

[129] Est autem aliud transpositio terminorum, aliud conuersio propositionis. Quando enim facimus conuersionem, de praedicato facimus subiectum et de subiecto praedicatum; quando uero facimus transpositionem, idem remanet praedicatum et subiectum, ut:

    Homo est animal

si conuertatur, fiet 'homo' praedicatum, 'animal' uero subiectum. Sed si solam transpositionem intendo facere dicendo:

    Animal est homo

'animal' manet praedicatum et 'homo' subiectum; totum enim est referendum ad intentionem facientis. Haec autem transpositio gratia ornatus fit, cum uulgarem, id est communem, dispositionem uitantes, quae nimis certa erat, pro curialitate dictionis transponimus, ut si pro 'de domo Socratis' dicamus 'de Socratis domo' et pro 'Itys ueniebat ad matrem' Ouidius dicat 'Ad matrem ueniebat Itys' omnibus dictionibus transpositis, et constructio eundem sensum quem haberet recte disposita habet etiam transposita.

[130] Continuatio. Transposui superius in exemplis propositionum nomina et uerba quae transposita aliqui putant non idem significare, SED ego dico, quia ipsa NOMINA ATQUE VERBA TRANSPOSITA IDEM SIGNIFICANT, eandemque reddunt affirmationem et negationem, ac si recte disponerentur.

    NAM SI HOC NON EST, EIUSDEM MULTAE ERUNT NEGATIONES, SED
    OSTENSUM EST QUONIAM UNA UNIUS EST.

[131] Probat quod transposita nomina et uerba idem significant tali syllogismo per destructionem consequentis: Si non significant idem transposita nomina et uerba, MULTAE in sensu NEGATIONES SUNT EIUSDEM affirmationis. Sed non sunt multae eiusdem, ergo transposita idem significant. Propositionem autem praemittit hic: NAM SI. <Assumptionem> autem cum deberet ponere, ponit illud, unde ea <perpenditur>, ibi: SED OSTENSUM EST superius, in primo scilicet libro, QUONIAM UNA UNIUS EST. Conclusionem uero supponit in fine huius capituli dicens: "Quoniam igitur transposito" etc. Illud <NAM> quod praemittitur coniungit totum syllogismum, id est primam propositionem quae est hypothetica et assumptionem cum conclusione, ac si diceret: Vere "transposita nomina et uerba idem significant", quia uera est haec consequentia et illa <assumptio>. Locus uero dandus non est, ubi est perfecta complexio syllogismi, in praemissa uero consequentia uis inferentiae assignatur ab immediatis. SED OSTENSUM EST, haec est <assumptio>; sed antequam eam ponamus probanda est consequentia praemissa ex sequenti littera.

    EIUS ENIM <QUAE EST 'EST ALBUS HOMO' NEGATIO EST 'NON EST ALBUS
    HOMO';

[132] Vere praemissa consequentia uera est, quia uera est ista alia: Si transposita non significant idem, istae multae:

    Non est albus homo

et:

    Non est homo albus

<negationes> sunt istius affirmationis:

    Est albus homo.

Ab antecedenti. Qualiter uero istae multae in sensu sint <negationes> istius, ostendit partim secundum sententiam aduersarii, partim secundum rei ueritatem et insuper ad exaggerationem inconuenientis addit quandam affirmationem esse sine negatione, hanc scilicet:

    Homo est albus.

[133] Et sciendum quod aduersarius et Aristoteles in hoc consentiunt, quod transposita propositio et recta idem habent praedicatum et subiectum, in hoc uero dissentiunt, quod aduersarius pro sola transpositione locali diuersos sensus uult esse in illis, Aristoteles uero secundum hoc quod:

    Non est homo albus

idem concedit habere praedicatum et subiectum cum hac affirmatione:

    Est albus homo

et secundum rei ueritatem ostendit hanc esse negationem illius, quia scilicet idem remouet et de eodem. Et cum aduersarius id uellet, quod transpositio sensum mutaret et ita sint diuersae in sensu:

    Non est albus homo

et:

    Non est homo albus

oportet hanc affirmationem:

    Est albus homo

cum hac negatione:

    Non est albus homo

de qua non dubitabat aduersarius, etiam hanc habere:

    Non est homo albus

et ita duas habere negationes diuersas in sensu et insuper istam affirmationem:

    Est homo albus

quae est transposita prioris affirmationis ideoque diuersa est in sensu secundum aduersarium, esse sine negatione. Hoc autem totum ostendit dicens: EIUS affirmationis QUAE EST 'EST ALBUS HOMO' NEGATIO EST haec, de qua non dubitatur, 'NON EST ALBUS HOMO'.

    EIUS VERO QUAE EST 'EST HOMO ALBUS', SI NON EADEM EST <EI> QUAE
    EST 'EST ALBUS HOMO', ERIT NEGATIO VEL EA QUAE EST 'NON EST NON
    HOMO ALBUS' VEL EA QUAE EST 'NON EST HOMO ALBUS'. SED ALTERA
    QUIDEM EST NEGATIO EIUS QUAE EST 'EST NON HOMO [EIUS] ALBUS',
    ALIA VERO EIUS QUAE EST 'EST HOMO ALBUS', QUARE ERUNT DUAE
    UNIUS. QUONIAM IGITUR TRANSPOSITO NOMINE VEL VERBO EADEM FIT
    AFFIRMATIO ET NEGATIO MANIFESTUM EST.

[134] Hic incipit ostendere hanc affirmationem 'EST HOMO ALBUS' esse sine negatione secundum aduersarium. Cum enim in sensu diuersa recipiatur ab illa 'EST ALBUS HOMO', non habet negationem:

    Non est albus homo.

Quare uel istam habet 'NON EST HOMO ALBUS' uel illam 'NON EST NON HOMO ALBUS'. Sed neutram potest habere, ut ipse ostendit, quia utraque aliam habet affirmationem. Et hoc est: EIUS VERO etc. SI NON EST EADEM, id est cum non sit eadem secundum aduersarium, pro sola scilicet transpositione, ERIT NEGATIO VEL ista VEL illa sed neutra esse potest. Et hoc est: SED ALTERA istarum duarum negationum, haec scilicet 'NON EST NON HOMO ALBUS' etc.; ALIA VERO, id est 'NON EST HOMO ALBUS' secundum rei ueritatem est negatio prioris affirmationis 'EST <HOMO ALBUS>'. QUARE, quia scilicet istae DUAE istius UNIUS. A partibus.

[135] Nunc ad assumptionem intermissam praemissae consequentiae conuenienter reuertere, pro qua positum est, ut diximus, "Sed ostensum est quoniam una unius est", et statim suppone conclusionem quae ait: QUONIAM IGITUR. [136] Et nota quod assumptionem ideo praemisit, quia ad illud necessarium erat, quod ostensurus erat, quod:

    Non est homo albus

uel:

    Non est non homo albus

non possunt esse negationes huius:

    Est homo albus

cum iam sint aliarum negationes.

LI 3.11

    AT VERO UNUM DE PLURIBUS VEL PLURA DE UNO AFFIRMARE VEL NEGARE,
    SI NON EST UNUM EX PLURIBUS, NON EST AFFIRMATIO UNA NEQUE NEGATIO
    UNA.

[1] In hoc capitulo redit ad unitatem et multiplicitatem propositionum determinandam maxime in his propositionibus quarum unitas uel multiplicitas magis dubia erat, quando uidelicet plures dictiones simul in terminis ponuntur. Superius uero de unis et multiplicibus propositionibus nihil aliud definiuit nisi quia una est quae unum de uno significat, plures uero, id est multiplex, est quae plura significat. Hic autem distinguit, quae dictiones simul in uno termino collectae unam propositionem reddant et quae non. Quod maxime dubium erat, pro eo scilicet quod dictiones ipsae, siue unam propositionem faciant, siue multiplicem, singulae eundem sensum suum retinent. [2] At uero dictio multiplex non in eodem sensu retenta diuersum propositionis sensum facit. At uero, siue cum dico:

    Socrates est homo albus

una sit propositio, siue multiplex cum dico:

    Socrates est albus ambulans

'albus' eundem sensum ubique retinet. Unde uel semper unam propositionem uel semper multiplicem facere uidetur, ut uidelicet, sicut idem est in sensu, ita eundem propositionis sensum semper redderet. Quod ostendit uerum non esse et satis per exempla determinat, quae plura in praedicato uel subiecto collecta unam propositionem faciant, quae non, de quibus satis supra docuimus de unis et multiplicibus propositionibus disputantes.

[3] Continuatio. Non solum determinanda erant quae supra determinata sunt sed hoc etiam determinandum est, quid AFFIRMARE VEL NEGARE unum, id est praedicare PLURA uocabula DE UNO, VEL UNUM DE PLURIBUS, hoc est affirmatio uel negatio factae de uno praedicato uocabulo ad plura quae subiciuntur uel e conuerso. 'NON EST AFFIRMATIO UNA in sensu VEL NEGATIO' ita dico, SI EX illis PLURIBUS, quoquomodo proferantur, NON EST UNUM, id est unus intellectus constitutus sicut est 'homo albus ambulans'. [4] Attende autem quod 'lapis rationalis', licet nullam rem contineat, unum habet intellectum, et 'rosa rubens' destructa etiam rosa. [5] Nota etiam quod non dicit plura de pluribus, quia, cum dicit huiusmodi plura uel in praedicato uel in subiecto constituta multiplicem reddere propositionem, non est dubium, quin in utroque posita magis id faciant.

[6] Possumus etiam UNUM accipere secundum sensum, non secundum simplicitatem uocabuli, cum ait: UNUM DE PLURIBUS VEL PLURA DE UNO iuxta illud quod ait in sequentibus: "Quare nec si unum aliquid de his affirmet" etc. Fortasse enim uidetur alicui, quod, sicut multiplex propositio dicitur propter alteram partem, ita et una esset propter alteram, quod plane remouet dicens: AT VERO etc.

    DICO AUTEM "UNUM" NON, SI UNUM NOMEN SIT POSITUM, NON FIT AUTEM
    UNUM EX ILLIS, UT HOMO EST FORTASSE ET ANIMAL ET BIPES ET
    MANSUETUM, SED EX HIS UNUM FIT;

[7] Ne ex hoc quod ait, quod nunquam plures uoces praedicatae uel subiectae, ex quibus non generatur unus intellectus, faciunt unam propositionem, uideretur alicui, quod quaecumque uoces unum habent intellectum, semper unam facerent propositionem, quoquomodo proferentur, ideo id remouet dicens 'animal' et 'mansuetum', id est 'rationale', et 'bipes', licet unum habeant intellectum, utpote hominis definitio, non tamen semper, ueluti quando proferuntur coniunctionibus interpositis expletiue quidem acceptis. Et hoc est: DICO UNUM, scilicet intellectum, ex pluribus dictionibus esse NON, id est non quotiens talia plura ponuntur, pro quibus NOMEN in una significatione etiam retentum EST POSITUM, ad idem scilicet denotandum, et tamen NON FIT UNUM EX ILLIS, id est non accipiantur secundum unum intellectum, UT FORTASSE cum dicitur HOMO EST ANIMAL ET MANSUETUM ET BIPES. Quippe teste Boethio tale est ac si dicatur:

    Homo est animal

    Homo est mansuetus

    Homo est bipes.

SED tamen, licet ita prolata propositionem unam non faciant, EX HIS tribus UNUM FIT, ueluti si continue <proferantur>, quippe haec est definitio substantialis hominis. Et 'bipes' deos et planetas excludit, quos scilicet Plato rationalia animalia uocat. FORTASSE dicit propter MANSUETUM, quod non uidebatur differentia substantialis nec pro 'rationali' accipi.

    EX ALBO AUTEM ET HOMINE ET AMBULARE NON UNUM.

[8] Post exemplum uocum ex quibus modo multiplex intellectus fit, modo unus, exemplificat de his, ex quibus nunquam fit unus, quoquomodo proferantur. Et hoc quidem exemplum pertinet ad praemissam regulam.

[9] Sic continua: Ex animali et mansueto et bipede quandoque generatur unus intellectus, quandoque non; sed ex istis nunquam.

    QUARE <NEC> SI UNUM ALIQUID DE HIS AFFIRMET ALIQUIS, ERIT
    AFFIRMATIO UNA,

[10] Quandoquidem non sunt unum istae tres uoces intellectu, QUARE non reddunt unam propositionem, etiam si uox una in significatione de eis praedicetur. A causa.

    SED VOX QUIDEM UNA, AFFIRMATIONES VERO MULTAE, NEC SI DE UNO
    ISTA, SED SIMILITER PLURES.

[11] Ne uideretur quod una affirmatio non posset dici quantum ad materiam uocis, determinat, qualiter unam affirmationem remoueat, quantum ad sensum scilicet affirmationis, non ad materiam uocis. Rursus NEC, SI aliquis enuntiet ISTA DE UNO, erit una affirmatio secundum sensum, SED SIMILITER PLURES.

    SI ERGO DIALECTICA INTERROGATIO RESPONSIONIS EST PETITIO, VEL
    PROPOSITIONIS VEL ALTERIUS PARTIS CONTRADICTIONIS, PROPOSITIO
    VERO UNIUS CONTRADICTIONIS EST, HUIUSMODI INTERROGATIONI NON ERIT
    UNA RESPONSIO AD HAEC NEC UNA INTERROGATIO,

[12] Postquam unitatem et multiplicitatem propositionum determinauit hic, quando uel in praedicato uel in subiecto propositionis plures conueniunt dictiones, quia uidelicet de istis maxime dubium erat, quales qualiter prolatae unam propositionem redderent uel multiplicem, gratia multiplicis propositionis quam nouissime posuit agit de interrogatione ipsius et dicit quod, cum huiusmodi interrogatio fit ex huiusmodi propositione descendens, non necesse est illum qui interrogat, una propositione responsa certificari. Velut, si quaeratur utrum Socrates est crispus, albus, musicus uel non est albus, crispus, musicus, si respondeatur:

    Est albus

uel respondeatur:

    Non est albus

non est certificatus interrogans de his omnibus quae petebat, quia cum respondeatur:

    Est (uel: Non est) <albus>

potest iterum dubitari utrum sit crispus uel non uel musicus uel non. At uero ubi una est in sensu tam affirmatio quam negatio, quaelibet responsa de utraque certificatur, quia cum quis constituit affirmatiuam tamquam ueram, constat alteram haberi pro falsa uel e conuerso. Quippe quae diuidentes accipiuntur et oppositionis habent uim et immediationis. At uero non quaelibet responsa propositio de multiplici quaestione caeteris uel opposita est uel immediationis habet uim.

[13] Continuatio. Multiplices sunt huiusmodi propositiones, in quibus talia plura simul colliguntur. Et HUIUSMODI INTERROGATIONI, scilicet descendenti ex tali propositione, multiplici scilicet, NON ERIT UNA tantum RESPONSIO danda, propter certificandum scilicet auditorem, id est una tantum propositio respondenda. Et quare hoc eueniat, praemittit: Quia omnis DIALECTICA INTERROGATIO, sub qua continetur illa quae descendit ex multiplici propositione, EST PETITIO RESPONSIONIS, id est petit responsionem, VEL PROPOSITIONIS, id est affirmationis, VEL ALTERIUS PARTIS CONTRADICTIONIS, id est negationis, quae est altera pars contradictionis. Contradictio enim est nomen utriusque, id est affirmationis et negationis. Unde adiungit determinans quod hic accipitur propositio pro affirmatione: PROPOSITIO VERO EST <UNIUS, scilicet> partis, CONTRADICTIONIS -- intransitiue, id est una pars est contradictionis, scilicet affirmatio. Et attende quod hoc loco contradictionem appellat affirmationem et negationem multiplices, quae proprie diuidentes dici non possunt.

[14] AD HAEC, id est ad reddendam rationem huiusmodi dicti, illud assero, quia NEC UNA fit INTERROGATIO, id est non fuit iuncta ex affirmatione et negatione unius.

    NEC SI SIT VERA.

[15] Dixi, quia non est una tantum respondenda propter certificandum intellectum NEC etiam, SI ipsa responsio SIT VERA, quia nec etiam tunc sufficit ad certificandum.

[16] Potest etiam hoc ad aliud continuari et aliter exponi hoc modo: Fecit superius duas interrogationes, has scilicet, utrum Socrates est sanus uel non uel utrum omnis homo est sanus uel non, et ad utramque respondet negationem. Unde fortasse uideretur alicui, quod uis interrogationis id exigeret, ut semper negatio responderetur. Et hoc remouet, cum ostendit interrogationem aequaliter petere de affirmatione sicut de negatione. [17] Continuatio. In suprapositis interrogantibus una tantum responsio est facta, id est negatio responsa. Unde fortasse uideretur, quod uis petitionis hoc exigeret, ut uidelicet interrogatio tantum de negatione peteret. Quod remouet dicens, quod cum dialectica interrogatio aeque petat de affirmatione sicut de negatione, ex ui interrogationis non una tantum est respondenda propositio, NEC etiam SI ipsa responsio SIT VERA. Et quare hoc, praemittit, quia eius petitio aeque ad utramque partem contradictionis se habet. Caeterae litterae non mutantur.

    DICTUM EST AUTEM DE HIS IN TOPICIS.

[18] Ad rationes nos inuitat, quas DE HIS praedictis IN TOPICIS suis reddit.

    SIMILITER AUTEM MANIFESTUM EST QUONIAM NEC HOC IPSUM 'QUID EST?'
    DIALECTICA EST INTERROGATIO, SI QUIS INTERROGAT 'QUID EST
    ANIMAL?'

[19] Quia Aristoteles fecerat mentionem de dialectica quaestione, uult amplius determinare, quod in qualibet dialectica quaestione duo quaeruntur et duo responderi possunt. Sed antequam hoc determinet dicens quod multi in dialectica quaestione errabant, reputantes hanc esse dialecticam quaestionem quae fit per 'quid est' ut:

    Quid est homo?

et alias quaestiones huiusmodi quibus frequenter utuntur, ostendit quod unae non sunt dialecticae quaestiones. Quod ibi, sicut, quod supra dictum est, manifestum est in Topicis, SIMILITER in eisdem MANIFESTUM EST, QUONIAM NEC HOC IPSUM 'QUID EST' EST DIALECTICA INTERROGATIO.

    OPORTET ENIM DATA EX INTERROGATIONE UTRAM> VELIT CONTRADICTIONIS
    PARTEM ELIGERE, QUIA OPORTET INTERROGANTEM DETERMINARE UTRUM HOC
    ANIMAL SIT HOMO VEL NON HOMO.

[20] Hoc probat ab oppositis uel a descriptione dialecticae quaestionis, quod 'QUID EST ANIMAL' non est dialectica, sic: Quia ex dialectica interrogatione data secundum determinationem proferentis, id est secundum hoc quod proferens ponit interrogatione utrumque, scilicet affirmationem et negationem, auditor quamlibet partem potest sibi eligere ad respondendum, scilicet uel affirmatiuam uel negatiuam. Quod non facit illa supradicta quaestio et ideo non est dialectica. In hac ipsa probatione ostensio est, quod in dialectica quaestione duo quaeruntur et duo responderi possunt, quod sic dicit: OPORTET ENIM EX DATA dialectica INTERROGATIONE ipsum auditorem ELIGERE UTRAM VELIT PARTEM CONTRADICTIONIS, scilicet uel affirmationem uel negationem, ENUNTIARE ad respondendum, scilicet uel affirmationem uel negationem. OPORTET INTERROGANTEM ipsum DETERMINARE, id est determinate proferre, interrogatione utramque partem contradictionis. [21] Nota quod dialecticam interrogationem non uocat omnem quae petit argumentum, nisi tantum quae ex diuidentibus constituitur. Unde si unius tantum propositionis argumentum petat, non hic dialectica appellatur.

    QUONIAM VERO HAEC QUIDEM PRAEDICANTUR COMPOSITA, UT UNUM SIT OMNE
    PRAEDICAMENTUM EORUM QUAE EXTRA PRAEDICANTUR, ALIA VERO NON, QUAE
    DIFFERENTIA EST?

[22] Postquam determinauit quae plura aggregata unam reddant propositionem, quae multiplicem, siue illa esset uera, siue non, determinat, quae plura praedicata singillatim ueraciter possint coniunctim ueraciter praedicari et ut unum et sine uitio, et quae non id totum habeant. Postea uero determinabit, quae coniunctim ueraciter praedicata singillatim uere praedicentur et quae non, quod ibi incipit facere: "Verum autem de aliquo et simpliciter."

[23] Continuatio. Non solum distinguendum erat, quae coniunctim uocabula praedicata unam facerent propositionem uel non sed etiam quae disiunctim, id est singillatim, praedicata possent praedicari coniunctim ueraciter ut unum et sine uitio et quae non. Et ad hoc distinguendum ipse quaestionem proponit, ut per exempla supposita eam soluat dicens: QUONIAM HAEC, id est quaedam uocabula, PRAEDICANTUR COMPOSITA, id est coniunctim praedicata sunt, uere scilicet et sine uitio, ita <UT> OMNE PRAEDICATUM EORUM SIT UNUM, id est tota collectio illarum praedicabilium uocum reddant unum praedicatum in sensu, ALIA VERO NON, QUAE DIFFERENTIA EST inter illa, hoc est quae discretio earum est habenda?

    DE HOMINE ENIM VERUM EST DICERE ET EXTRA ANIMAL ET BIPES ET UT
    UNUM, ET HOMINEM ET ALBUM ET HAEC UT UNUM;

[24] Ostendit in partibus, quod quaedam praedicabilia EXTRA, id est diuisim, praedicantur coniunctim UT UNUM, quia ista, ANIMAL scilicet ET BIPES; et rursus homo et albus.

    SED NON, SI CITHAROEDUS EST ET BONUS, ETIAM CITHAROEDUS BONUS.

[25] Postquam innuit ex appositis exemplis omne genus uel species cum uno adiectiuo quod in ipsis non intelligitur praedicata uere simpliciter praedicanda esse coniunctim ut unum, assignat alia uocabula, quae id non habent. Et tria ponit exempla, quae id diuersis de causis amittunt. [26] 'Citharoedus' enim et 'bonus' uere praedicari non habent coniunctim de quocumque uere dicuntur singillatim, quando scilicet 'citharoedus bonus' idem est quod 'sciens citharizare bene'. Potest enim quis citharoedus esse et bonus esse in aliquo, non tamen ideo sciens citharizare bene. [27] 'Homo' uero et 'bipes' uel 'homo homo' geminata propter superfluitatem praedicanda coniunctim non sunt. [28] Diuersa autem adiectiua sicut 'album' 'musicum' ut unum praedicari non possunt, sicut nec diuersa substantiua. [29] Substantiua autem et adiectiua hoc loco sicut et grammatici accipimus, secundum scilicet positionem constructionis magis quam secundum significationem. Illa enim substantiua dicimus quibus alia in eadem parte orationis adduntur, illa uero adiectiua quae adiciuntur. Ut, cum dicimus 'homo bonus' 'res alba' 'uir <prudens>' 'citharoedus pulcher', 'homo' 'res' 'uir' et 'citharista' quae quasi fundamenta in constructione subsistunt substantiua sunt, alia uero quasi superaddita adiectiua ponuntur. Licet enim 'uir' et 'citharista' sumpta sint ab accidentibus sicut adiectiua, non minus ideo substantiua sunt in constructione, cum sint fixa in una terminatione per singulos casus, non mobilia, sicut 'sutor' et 'lector' et 'pugillator', quae scilicet ab officiis uel scientiis siue potentiis sumpta sunt.

[30] Continuatio. Illa, de quocumque praedicantur singillatim uere, praedicantur coniunctim uere et ut unum. Sed non ita 'citharoedus' et 'bonus', et hoc est: SED NON SI aliquis CITHAROEDUS ET BONUS etc., ac si dicatur: Non, quisquis est citharoedus et bonus, est citharoedus bonus, ita scilicet quod 'citharoedus bonus' praedicetur ut unum. Si enim multiplex sit praedicatum, ut dicatur 'citharoedus bonus' simpliciter, id est affectus quacumque bonitate, ueritas praedicationis permanet, non unitas, quia, quisquis est citharoedus et bonus, est citharoedus affectus quacumque bonitate. Cum uero 'citharoedus bonus' haec oratio quasi in ui unius nominis transfertur, ac si nomen unum omnium scientium bene citharizare poneretur, fallit praedicatio talis; est enim sciens citharizare bene, tunc enim sola scientia citharizandi bene copulatur sicut potentia ridendi, cum dicitur 'risibile', id est scientia talis actus. Cum enim dicimus 'sciens citharizare bene', '<bene>' non ita 'citharizare' determinat, quod copulationem inhaerentiae aliquam faciat uel ad substantiam uel ad scientiam. Sicut nec cum dicitur:

    Laudo legentem sapienter.

    SI ENIM, QUONIAM ALTERUTRUM> DICITUR, ET UTRUMQUE DICETUR, MULTA
    INCONVENIENTIA ERUNT.

[31] Diceret aduersarius: Falsum est quod 'bonus' et 'citharoedus', cum praedicentur per se, non praedicentur coniunctim, quia omnia quae praedicantur per se coniunctim praedicantur. Ex qua concessione quidem ostendit INCONVENIENTIA, scilicet absurditatem superfluitatis siue <in repetitione> eiusdem uocis, ut si dicatur 'homo homo', siue in appositione diuersae uocis, cuius sententia inclusa sit in praecedenti uoce, ut si dicatur 'homo bipes'.

[32] Continuatio. Bene negaui 'citharoedus' et 'bonus', licet praedicentur per se, praedicari coniunctim. Quippe non est uerum quod quidam putant, quod uidelicet quaecumque ponuntur per se praedicanda sint coniunctim, quia scilicet inuconuenientem praedicationem iam hic haberemus. A causa. Et hoc est: NAM SI ideo quod ALTERUTRUM DICITUR, id est unum quidem per se praedicatur, UTRUMQUE coniunctim praedicabitur etc.

    DE HOMINE ENIM ET 'HOMINEM' VERUM EST DICERE ET 'ALBUM', QUARE ET
    'HOMINEM'; RURSUS 'ALBUM', SI ET ALBUM ET HOMINEM; QUARE ERIT
    HOMO ALBUS HOMO ALBUS, ET HOC IN> INFINITUM; ET RURSUS MUSICUS
    ALBUS AMBULANS, ET HAEC EADEM FREQUENTER IMPLICITA. AMPLIUS SI
    [ENIM] SOCRATES EST ET HOMO, ET BIPES, ET HOMO BIPES.

[33] Vere <est> inconueniens, quia ista inconuenientia superfluitatis in repetitione eiusdem uocis uel in appositione diuersae <consistunt>. A partibus. Et hoc est: DE HOMINE. Quare? Quia scilicet praedicantur extra -- ergo et coniunctim praedicanda sunt a subiecto secundum regulam praemissam, quod scilicet quaecumque praedicantur per se praedicanda sunt coniunctim. SI ET ALBUM <ET HOMINEM> repetit inferens, ut uidelicet appareat, unde intulisset. Extrahe similiter 'homo albus' iterum, ut conuenienter concludat, quod supponit: QUARE ERIT HOMO ALBUS HOMO ALBUS, quia scilicet duae orationes diuisim <praedicatae coniunctim> praedicantur secundum praedictam regulam a subiecto. Et hoc INFINITUM non quantum ad naturam accipit, quia haec infinitas ex locutione non potest procedere sed infinitatem accipit quantum ad definitionem humanam, ac si dicatur: Quia totiens haec poterunt geminari quod nullus sufficit ad excogitandum uel computandum. ET RURSUS, hoc est: Similiter HAEC tria uocabula sicut illa duo EADEM de causa FREQUENTER IMPLICITA, id est repetita, praedicabantur.

[34] Nota quod cum a superfluitate, non ex ueritate hanc praedicationem calumnietur, VERUM tamen apponit, quasi ueritatem determinet. Cum enim praemisisset VERUM ubi ait DE HOMINE ENIM etc., cum statim intulit: QUARE ET HOMINEM etc., ipsa constructio exigit, ut repetamus VERUM. Et possumus quidem VERUM repetere, non tamen ideo necesse est praedicationem damnare pro ueritate sed pro superfluitate.

[35] Unum autem maxime quaerendum esse reor: Cum Aristoteles supra ostendisset plura uocabula quaedam praedicari disiunctim et eadem praedicari coniunctim ut unum, sicut 'homo' et 'album', uel non praedicari, sicut 'citharoedus' et 'bonus', qualiter eadem uel plura dicit esse uocabula quae praedicantur disiunctim et coniunctim, siue scilicet in essentia penitus eadem esse dicit, siue secundum consimilem formam soni et eandem significationem. [36] Sed eadem essentialiter esse non potest. Quod si eandem accipit uocem quantum ad similitudinem soni et eandem significationem, similiter et plura debet accipere non secundum essentiam sed magis secundum diuersitatem soni et significationis intellectus, ut sunt 'homo' et 'albus'. Sed si plura accipit hoc modo, nihil facit aduersario concedenti quaelibet plura praedicata singillatim praedicari coniunctim, quando uidelicet Aristoteles ex eo quod istud est homo albus et rursus est homo albus, ostendit hanc superfluitatem, quod istud est homo albus homo albus. Quippe hoc nil ad concessionem aduersarii, cum uidelicet 'homo albus' quod prius praedicatur et 'homo albus' quod postea dicitur non sint plura uel quantum ad formam uocis uel quantum ad significationem. Unde quia illam superfluitatem non satis congrue ostendi ex regula aduersarii iudicat, aliam statim conuenientem regulae supponit oppositionem dicens: AMPLIUS SI SOCRATES. Quippe 'homo' et 'bipes' diuersa sunt nomina tam sono quam significatione. [37] Sed et si quis in hoc ponat aduersarium, ut plures esse uoces secundum discretionem quoque essentiae iudicet, quocumque modo 'eadem' accipiat, fortassis recte et supra Aristoteles arguit.

    QUONIAM IGITUR, SI QUIS SIMPLICITER PONAT COMPLEXIONES FIERI,
    PLURIMA INCONVENIENTIA CONTINGERE MANIFESTUM EST, QUEMADMODUM
    PONENDUM EST, NUNC DICEMUS.

[38] Quandoquidem haec duo genera superfluitatis proueniunt ex ea concessione, quod omnia <quae praedicantur disiunctim et praedicantur coniunctim>, ERGO PLURA INCONVENIENTIA inde proueniunt. A parte inconuenientium. Et praemittit regulam, unde contingit, dicens: SI QUIS omnium SIMPLICITER, id est singillatim, <praedicatorum> subaudis, PONAT, id est concedat, FIERI <COMPLEXIONES>, id est uere ut unum et conuenienter praedicari coniunctim. Et QUONIAM INCONVENIENTIA contingunt, NUNC determinabimus, QUEMADMODUM SIT PONENDUM, id est de quibus concedendum sit et de quibus non. A causa.

    EORUM IGITUR QUAE PRAEDICANTUR ET DE QUIBUS PRAEDICANTUR,
    QUAECUMQUE SECUNDUM ACCIDENS DICUNTUR VEL DE EODEM VEL
    ALTER[UTR]UM DE ALTERO, HAEC NON ERUNT UNUM;

[39] Istud IGITUR inceptiuum est, ac si dicat: dicendum nunc est, ergo dicamus. Et hoc est: QUAECUMQUE EORUM QUAE PRAEDICANTUR, id est de numero praedicabilium uocum, DICUNTUR SECUNDUM ACCIDENS, id est ita quod sint uoces praedicabiles accidentia, a quibus <sumptae> sunt, copulantes -- PRAEDICANTUR, inquit, DE EODEM subiecto, VEL etiam quasi ad maiorem affinitatem unitatis ALTERUM praedicatur DE ALTERO -- HAEC NON ERUNT UNUM, id est unum in significatione terminum non faciunt. ET DE QUIBUS, quod est dicere: Et similiter QUAECUMQUE EORUM, DE QUIBUS ista PRAEDICANTUR, SECUNDUM ACCIDENS DICUNTUR, ut expositum est, HAEC, scilicet subiecta, NON ERUNT UNUM. Ac si diceret: Siue sint in praedicato siue in subiecto, diuersa accidentalia nomina non faciunt unum in significatione terminum. Praedicabilia determinat propter 'legere bene' 'legere librum' quae unum sunt sed et 'bene' et 'librum' praedicabiliter non ponuntur. [40] Nota etiam quod bene determinat multiplicitatem, cum dicit: DICUNTUR SECUNDUM ACCIDENS, id est subiciuntur uel praedicantur secundum uim formae, non formati, quia, ut supra meminimus tractantes de unis et multiplicibus propositionibus, fortasse 'citharoedus albus' subiectum unum est, quando 'citharoedus' in ui fundamenti ponitur.

    UT HOMO ALBUS EST ET MUSICUS, SED NON EST IDEM MUSICUS ET ALBUS;
    ACCIDENTIA ENIM SUNT UTRAQUE EIDEM.

[41] Ostendit praedicata de uno, quae tamen ideo unum praedicatum non faciunt. NON EST IDEM, id est non est unum 'musicum album'. Et quare non sint unum, supponit, quia scilicet UTRAQUE SUNT ACCIDENTIA, id est adiectiua uocabula.

    NEC SI ALBUM MUSICUM VERUM EST DICERE, TAMEN NON> ERIT ALBUM
    MUSICUM UNUM ALIQUID; SECUNDUM ACCIDENS ENIM MUSICUM ALBUM, QUARE
    NON ERIT MUSICUM ALBUM.

[42] Dixit superius quod adiectiua, siue de eodem subiecto praedicarentur siue etiam alterum eorum praedicaretur de altero, non ideo erant unum. De primo iam ostendit, de secundo modo ponit dicens: NEC SI, id est quamuis adeo affinia sint, quod alterum praedicatur de altero, id est quod <album> sit musicum etc. Et eandem supponit causam quam prius: SECUNDUM ENIM, id est proferuntur in constructione ita quod utrumque est SECUNDUM ACCIDENS, id est adiectiuum uocabulum, sicut si dicam 'homo albus' 'homo musicus'. QUARE, scilicet quia sunt adiectiua. A causa uel ab oppositis.

    QUOCIRCA NEC CITHAROEDUS BONUS SIMPLICITER,

[43] Quandoquidem musicum et album non praedicantur ut unum, quia sunt accidentalia nomina, quare NEC CITHAROEDUS et bonus, in hoc scilicet sensu: Citharoedus habens quamcumque bonitatem, non tantum bonus in citharizando sed quocumque modo bonus. Et hoc est quod determinat BONUS SIMPLICITER. Si enim 'bonus in citharizando' dicatur, una est positio in hoc sensu: Sciens citharizare bene, et tunc quidem 'bonus' non in ui praedicabilis uocis ponitur sed in ui aduerbii pro 'bene' accipitur, sicut superius ostendimus. Locus a simili.

    SED ANIMAL BIPES; NON ENIM SECUNDUM ACCIDENS.

[44] Ostensis uocibus quae coniunctae unum non sunt assignat quae unum sunt, et causam supponit, quare unum sint, remouens ab eis illud quod impediebat unitatem in praemissis, quod uidelicet SECUNDUM ACCIDENS, ut expositum est, accipiebantur.

    AMPLIUS NEC QUAECUMQUE INSUNT IN ALIO,

[45] Ostendit per 'album musicum' et per 'citharoedus bonus' simpliciter quaedam praedicata per se non praedicari coniunctim ut unum; ostendit et alia non esse praedicanda coniunctim maxime propter superfluitatem. [46] Continuatio. Illa praedicata in uno praedicato iungenda non sunt, quia unum non possunt esse sed NEC ista sunt iungenda aliis, in uno scilicet termino, QUAECUNQUE INSUNT IN illis, id est quorum sensus includuntur in illis, ut hoc nomen 'bipes' secundum sententiam suam continetur in hoc nomine quod est 'homo'.

    QUARE NEQUE ALBUM FREQUENTER NEQUE HOMO HOMO ANIMAL BIPES;

[47] Quandoquidem 'bipes' in eodem termino non est supponendum homini, quia intelligitur in ipso, QUARE NEQUE 'ALBUM' est geminandum post 'album'. A simili uel a maiori, quia melius in se ipso idem uocabulum continetur quam in alio, quippe a se nec significatione ulla differt nec uoce. Et hic plane pro superfluitate indicat repetitionem quoque eiusdem uocis, quando uidelicet sit in eadem parte orationis, ut scilicet utraque sint in praedicato uel utraque in subiecto. Si uero interposito uerbo diuidantur in praedicatum et subiectum, nil est superfluum.

    INSUNT ENIM IN HOMINE ANIMAL ET BIPES.

[48] Causam superfluitatis assignat, cum post 'hominem', 'animal' uel 'bipes' ponuntur, quia uidelicet quantum ad sensum ipsa sunt in hoc nomine quod est 'homo'.

[49] Nota autem quod si dicatur 'coruus niger' uel 'homo risibilis', non est huiusmodi superfluitas quantum ad uim uocum, cum uidelicet praemissum non contineat sententiam sequentis. Sed quantum ad determinationem non ualet, cum uel omnis coruus sit niger uel omnis homo risibilis.

[50] Nota hic Aristotelem non dare certam regulam, quae per se uere praedicata coniunctim ut unum uere et congrue praedicantur et quae non sed fortasse ex appositis exemplis certas regulas colligere possumus, ut uidelicet unum nomen substantiuum non sumptum et unum adiectiuum nomen uere praedicabilia singillatim coniunctim quoque continue uere praedicentur ut unum et sine uitio, sicut 'res alba' 'homo pulcher' 'animal rationale'; alia uero nomina quaecumque talia non sunt illud non habent, ueluti si duo sumpta in ui formae praedicantur uel duo substantiua uel unum substantiuum cum multis adiectiuis uel unum adiectiuum cum uno substantiuo, in quo intelligitur, uel quaecumque non continue proferuntur.

    VERUM EST AUTEM DICERE DE ALIQUO ET SIMPLICITER, UT QUENDAM
    HOMINEM HOMINEM AUT QUENDAM ALBUM HOMINEM ALBUM;

[51] Determinato quae per se uere praedicata coniunctim uere et congrue ut unum praedicentur et quae non, e conuerso determinat, quae uoces praedicabiles coniunctim uere praedicatae praedicentur singillatim et quae non. Et hic mentionem tantum facit de ueritate propositionis, non de unitate uel multiplicitate praedicationis, et de his quidem uocibus praedicabilibus, quae coniunctim praedicatae uere et singillatim praedicantur, certam dat regulam dicens omnia illa hoc habere, in quibus non est oppositio in adiecto uel accidentalis praedicatio; ubi uero est oppositio in adiecto, dicit nulla coniunctim praedicata singillatim praedicari, ubi uero est accidentalis praedicatio, generaliter id non negat.

[52] Nunc autem quid oppositio in adiecto sit, deinde quid accidentalis praedicatio persequamur.

[53] Oppositio quidem in adiecto dicitur esse, quotiens oratione constante ex oppositis nominibus intransitiue iunctis tanquam nomine utimur, ut si pro uocabulo humani cadaueris dicamus 'homo mortuus'. [54] Quippe in hoc nomine 'mortuum', quod <adicitur> illi nomini quod est 'homo', oppositio est respectu illius, quia 'homo' <secundum> propriam inuentionem tamdiu tantum rebus concessum est, quamdiu uiuerent, 'mortuum' uero ea tantum continet quae uixerunt et iam non uiuunt. [55] Sed cum 'homo' secundum propriam inuentionem sit oppositum 'mortuo', hic tamen per 'mortuum', cui adiungitur, ad significationem cadaueris transfertur et 'cadauer' significat per translationem secundum hoc quod fuit homo, ut sit talis 'homo mortuus' ac si diceretur: Mortuum quod fuit homo. Et 'homo' ex 'mortuum', cui adiungitur, ad significationem aliam quam ex propria inuentione non habet transfertur, ut et cadauer contineat et <tempus> praeteritum determinet, sicut et, cum dicimus:

    Homo nascetur

'homo' ex adiunctione 'nascetur' ad nascituros significandos transfertur, ac si dicatur: Is qui homo futurus est. [56] Et cum dicitur:

    Prata rident

'ridere', quod secundum propriam inuentionem oppositum est 'pratis', ad significationem pratorum transfertur et per adiunctionem 'pratorum', quibus certum est nunquam risum conuenire, in significationem 'florere' transfertur. Quia tamen translatio est, quae nullius est proprietatis, non minus 'ridere' oppositum est ad 'prata', licet per translationem quandoque prata significet. Nulla enim oppositio uocis nisi secundum propriam inuentionem est accipienda. [57] Unde et 'homo' ex propria inuentione semper iudicamus 'mortuo' oppositum etiam ibi, ubi ex adiunctione 'mortui' cadauer significat non nominando sed per translationem secundum id quod homo fuit. Non enim significatio ad tempus ex adiuncto oppositionem impedit, si propria uocis inuentio eam exigit.

[58] Sunt autem qui 'homo mortuus' non solum in ui nominis accipi uolunt, cum de cadauere praedicatur, uerum etiam unum nomen esse compositum, non orationem. [59] Nos uero et orationem esse uolumus et quod utrumque uocabulum significationem ibi quoque retineat: 'mortuum' quod omnino propriam inuentionem retinet. 'Homo' uero quodammodo abusiue ponitur ex adiunctione 'mortui' uel in eo scilicet quod cadauer quasi personaliter significat et tempus praeteritum determinat, quodammodo etiam propriae inuentionis intellectum tenet, quia ipsum 'cadauer', quod per mortuum accipimus ut iam defunctum, per 'homo' attendimus in praeterito tanquam uiuum et tanquam animal rationale mortale. [60] Si quis autem dicat figuratiue 'homo' reduci ad significandum cadauer ex adiunctione 'mortui', cum ex propria inuentione id non habeat, uerum uidetur, ut sit 'homo mortuus' magis oratio figuratiua quam nomen compositum. Si enim propria esset orationis coniunctio ex substantiuo et adiectiuo, cum dicitur 'homo mortuus' sicut cum dicitur:

    Corpus mortuum est homo albus

semper falsam redderet praedicationem, cum hic esset sensus in 'homo mortuus' ac si dicatur: Animal rationale mortale quod defunctum est, quia tunc simul et hominis naturam et mortui proprietatem in eodem retineremus. [61] Quod si unum nomen sit compositum et totaliter, non per partes significet, non uidetur regula posse saluari quae ait: Quaecumque praedicantur coniunctim et praedicantur disiunctim, nisi sit oppositio in adiecto uel accidentalis praedicatio. Tunc enim 'coniunctim' oportet nos accipere large siue per compositionem siue per appositionem. Quod si est, fallit regula in multis nominibus. Ut cum sit proprium 'turpis infans' cuiusdam iuuenis, qui <in> infantia <penitus> turpis, postea pulcher factus est, sic hoc nomen compositum tunc de eo uere dicitur, ut non solum utrumque sed neutrum de eo dici non ualeat. Nec tamen 'turpis infans' nomen ex oppositis constat nec accidentalem reddit praedicationem, id est figuratiuam enuntiationem, quia nulla est figura locutionis, cum dicitur:

    Iste est turpis infans

si 'turpis infans' unum sit proprium nomen, magis quam si diceretur:

    Iste est Socrates.

[62] Unde 'coniunctim' per appositionem tantum, non per compositionem accipimus, ut sit magis oratio, licet <figuratiua>, 'homo mortuus' quam dictio composita.

[63] Nunc accidentalem praedicationem inspiciamus. Accidentaliter autem illud praedicari dicimus, quod figuratiue praedicatur et ex adiuncto sibi in eodem praedicato, quod scilicet adiunctum ei est accidens, id est adiunctum per cohaerentiam, non oppositum, ueram praedicationem reddit. [64] Duobus enim modis uoces appositae aliis in eodem praedicato figuratiue praedicantur, cum uidelicet ad ueritatem praedicationis ducuntur ex adiuncto sibi uel ita quod adiunctum eis sit ipsis prorsus oppositum, sicut in oppositione est in adiecto, uel <ita quod> sit accidens, id est cohaerens in aliquo, ueluti cum dicimus:

    Homerus est poeta

et de poemate ipsius id intelligimus figuratiue, ac si diceremus: Poema eius existit, est et poeta -- quae in eadem parte orationis, scilicet in praedicato, sibi sociantur. Ex propria inuentione nullam ad inuicem oppositionem habent, quippe poeta non potest esse, nisi sit <poema>. Veram autem praedicationem per figuram reddit 'est' ex 'poeta' sibi adiuncto, ueluti si defuncto aliquo tyranno et filiis eius exercentibus eandem tyrannidem patris diceretur:

    Ille tyrannus uiuit in filiis

per determinationem istam in filiis quae supponitur figura orationis ad uerum sensum accomodatur, hunc scilicet: Hi, quos ille genuit, malitiam, quam ex illo extraxerunt, exercent. Quibus in uerbis non uita tyranno copulatur sed imitatio malitiae haeredibus eius. Unde si determinato illa 'in filiis' subtrahatur et dicatur:

    Ille tyrannus uiuit

falsus est solummodo sensus, quia cum non sit nomen positum, quod filios significet, figura perit, quae ad sensum de filiis habitum accomodabatur. Similiter cum dicitur:

    Homerus est poeta

figuratiue -- in hoc sensu: Poema Homeri exsistit -- 'poeta' quodammodo ad significationem poematis habet se, quia poetas uocamus ex poematibus quae significantur. Unde dum 'poeta' retinetur, quod ad significationem poematis habet se, in uero sensu de poemate potest seruari figura orationis. Si uero subtrahatur 'poeta' et dicatur:

    Homerus est

figura perit et falsus est solummodo sensus. Itaque 'est' uerbum gratia 'poeta' quod ei supponitur, ueram praedicationem per figuram reddit. [65] Ne quis autem sensum figuratiuae locutionis per singulas partes scrutari uelit et ex eis colligere, sciat id non esse faciendum, alioquin non figuratiua, id est impropria, locutio esset sed recta. Possumus tamen hic et per 'Homerus' resoluendum in genetiuum eum qui mortuus est per translationem uel aequiuocationem significare et per 'poema' dictamen, quippe hic est sensus: Poema ipsius exsistit. Magis tamen tota figuratiua oratio quasi ad unum sensum totaliter sit instituta pensanda est, tamen ut partes aliquid significent, de quo in Oratione supra tractauimus.

[66] Sunt autem qui uelint omnem figuratiuam praedicationem accidentalem dicere, id est impropriam et extraneam a propria inuentione orationis, ut iam omnis oppositio in adiecto accidentalem faciat praedicationem. Nec esset fortasse incongruum, si 'omnis' remota parte totum remoueret, id est remota oppositione in adiecto remoueret accidentalem praedicationem.

[67] Continuatio. Non solum quaedam quae praedicantur disiunctim uere praedicantur et coniunctim, quaedam non, sed etiam e conuerso. Et hoc est: SED VERUM EST DICERE, id est enuntiare, DE ALIQUO ETIAM SIMPLICITER, illa scilicet quae coniunctim praedicantur, UT QUENDAM HOMINEM uerum est dicere per se HOMINEM esse et QUENDAM HOMINEM <ALBUM> uerum est dicere ALBUM per se, quae, uidelicet duo 'hominem' et 'album', uerum erat coniunctim praedicari. Cum autem deberet ponere:

    Quendam hominem uerum est dicere album esse

assignat hoc in parte, cum dicit QUENDAM HOMINEM ALBUM esse ALBUM. Bene etiam cum subiecto coniunxit 'hominem album', ut ex coniuncta subiectione et coniunctam praedicationem repraesentaret, quam supra posuerat.

    NON AUTEM SEMPER, SED QUANDO IN ADIECTO QUIDEM ALIQUID
    OPPOSITORUM INEST QUAE CONSEQUITUR CONTRADICTIO, NON VERUM SED
    FALSUM EST (UT HOMINEM MORTUUM DICERE 'HOMINEM').

[68] Ostensis quae coniunctim praedicata per se praedicentur ostendit, quae non, dicens: NON SEMPER uerum esse quae coniunctim praedicantur praedicari per se, quod statim aperit: SED QUANDO etc., id est quando uox adiuncta alteri uoci in praedicato est aliquid de oppositis eius, secundum propriam inuentionem NON EST VERUM, SED FALSUM, scilicet ea quae praedicantur coniunctim praedicari per se. [69] QUAE CONSEQUITUR: Assignat, qualiter ipsa opposita uocis adiunctae cognoscimus, dicens: QUAE, scilicet opposita illius uocis, SEQUITUR CONTRADICTIO ipsius uocis, id est comitatur infinitum uocis, quod secundum negationem est uoci illi oppositum, ueluti 'non-homo', quod est infinitum 'hominis', sequitur, id est comitatur, ubique 'mortuum' et omnia 'hominis' opposita, quia cuicumque conuenit 'mortuum' conuenit et 'non-homo'. [70] Bene autem hoc modo determinat opposita, quia non omnia opposita sequitur contradictio sed ea quae in praedicatione sunt opposita. Nam et relatiua opposita sunt in respectu quidem, non in praedicatione, de qua hic agitur et quae coniunctim praedicata per se praedicari impedit. [71] UT FALSUM EST DICERE HOMINEM MORTUUM esse HOMINEM, cum tamen uerum sit dicere hominem mortuum esse hominem mortuum. Et est exemplum de oppositione in adiecto, quae impedit alterum praedicari.

    QUANDO VERO NON INEST, VERUM.

[72] Continuatio. Ubi est oppositio, non est uerum utrumque praedicari sed ubi NON EST, VERUM est.

    VEL ETIAM QUANDO INEST SEMPER FALSUM, QUANDO VERO NON INEST, NON
    SEMPER VERUM EST; UT 'HOMERUS EST ALIQUID' UT 'POETA'; ERGO ETIAM
    'EST'? NON; SECUNDUM ACCIDENS ENIM PRAEDICATUR 'ESSE' DE HOMERO;
    QUONIAM INEST EI POETA, SED NON SECUNDUM SE, PRAEDICATUR DE
    HOMERO QUONIAM EST.

[73] Duo dixit, quod scilicet, ubi est oppositio in adiecto, non praedicantur per se, et ubi non est, praedicantur, et utrumque dixit indefinite. Unde ne uel utrumque dictum uideretur intelligendum esse uniuersaliter uel neutrum, determinat primum intelligendum esse uniuersaliter, secundum indefinite, quia scilicet uerum est ubicumque oppositio est in adiecto non praedicari <utrumque> per se sed non est uerum ubicumque ipsa non est praedicari per se, quia quandoque et ex accidentali praedicatione id fallit.

[74] Continuatio. Dixi indefinite, quod ubi est oppositio falsum est praedicari per se. VEL ETIAM possumus dicere uniuersaliter, quod QUANDO INEST, oppositio scilicet, SEMPER FALSUM est utrumque praedicari. Et statim aliam partem ostendit non esse uniuersaliter accipiendam dicens: QUANDO VERO NON INEST, oppositio uidelicet, NON SEMPER VERUM EST, scilicet praedicari per se, UT hic: 'HOMERUS EST ALIQUID' UT 'POETA', hoc est:

    Homerus est poeta

ERGO Homerus est NON consequitur, <ut> non possit inferri uera:

    Homerus est.

Causam assignat dicens, est uerbum praedicari de hoc nomine 'Homerus' SECUNDUM ACCIDENS, id est ueram praedicationem de ipso facere non potest nisi per aliud; ideo aliud cohaerens ei supponit, quod est 'poeta'. Et hoc est: QUONIAM INEST POETA EI, id est quia 'poeta' hoc nomen subiungitur ipsi uerbo est. SED NON ideo 'est' PRAEDICATUR SECUNDUM SE, id est per se, DE hoc nomine 'HOMERUS', QUONIAM, scilicet Homerus, EST.

    QUARE IN QUANTISCUMQUE PRAEDICAMENTIS NEQUE CONTRARIETAS ALIQUA
    AUT ULLA OPPOSITIO INEST, SI DEFINITIONES PRO NOMINIBUS REDDANTUR
    ET SECUNDUM SE PRAEDICANTUR ET NON SECUNDUM ACCIDENS, IN HIS ET
    SIMPLICITER VERUM ERIT DICERE.

[75] Infert a contrariis sic: Quia ibi, tantum subaudis, ubi est oppositio in adiecto uel accidentalis praedicatio, praedicata coniunctim non praedicantur per se, ergo ubicumque neutrum horum est, praedicantur per se. Et hoc est: QUARE IN QUANTISCUMQUE PRAEDICATIS, hoc est in quacumque collectione praedicabilium uocum, non est CONTRARIETAS ALIQUA AUT <ULLA> ex toto OPPOSITIO nec est accidentalis praedicatio, quod est dicere: ET SECUNDUM SE PRAEDICANTUR ET NON SECUNDUM ACCIDENS, id est neutrum per alterum sed etiam per se praedicabile est. IN HIS, id est in talibus praedicatis, VERUM est DICERE ET SIMPLICITER, id est uere praedicantur non tantum coniunctim, sed etiam singillatim. Quod interponit: SI DEFINITIONES PRO NOMINIBUS REDDANTUR, parenthesis est et ostensio, qualiter oppositiones nominum possimus discernere, si uidelicet pro aperienda significatione nominum definitiones ipsorum inducamus.

    QUOD AUTEM NON EST, QUONIAM OPINABILE EST, NON EST VERUM DICERE
    ESSE ALIQUID; OPINATIO ENIM EIUS NON EST QUONIAM EST, SED QUONIAM
    NON EST.

[76] Si 'opinabile' nomen sit non exsistentium, tantum exemplum est aliud de oppositione in adiecto; quod si 'opinabile' large sumatur, ut sit nomen omnium quae excogitantur, tam exsistentium scilicet quam non exsistentium, accidentalis est praedicatio. [77] Et nota quod cum dicitur:

    Id quod non est est opinabile

duobus modis figuratiue potest accipi, ut uidelicet 'est' in nuncupatiuum resoluatur uerbum, ac si dicatur: Vocatur opinabile, id est, 'opinabile' est nomen ipsius, uel ita, ut intelligamus quod opinio de eo quod non est, haberi potest. [78] Quod magis litera uidetur uelle, cum supponit: OPINIO ENIM EIUS EST, NON QUONIAM EST, SED QUONIAM NON EST, causam uidelicet reddens, quare NON SIT VERUM id QUOD NON EST DICERE ESSE, cum sit uerum dicere OPINABILE, quia uidelicet opinio de eo habetur non ita quod sit sed ita quod non sit.

[79] Quare de quibusdam coniunctim praedicatis et non per se singillatim <quaeritur>, utrum sit in eis oppositio in adiecto uel accidentalis praedicatio, quod oportet esse secundum praemissam regulam, ueluti cum dicitur:

    Iste fit pulcher uel uidetur pulcher (uel: est uisus pulcher)

cum tamen non sit, uel:

    Domus est paries, tectum, fundamentum

uel:

    Solus homo est risibilis

cum non sit uerum quod solus sit.

Sed dicendum uidetur quod in hac oratione praedicatum 'fit pulcher' accidentalis est praedicatio, quia 'pulcher' gratia fieri praedicatur, similiter in 'uidetur pulcher' uel 'est uisus pulcher'. Ubi uero dicitur:

    Domus est paries, tectum, fundamentum

oppositio est in adiecto, licet talia sint, quod nullum per se praedicetur de domo. Ubi uero dicitur:

    Solus homo est risibils

hoc nomen 'homo' tantum subicitur, non hoc totum 'solus homo', et de homine utrumque per se praedicatur sed non cum ipsa determinatione. Quod autem 'homo' tantum subicitur et non etiam 'solus' cum eo, ex ipso sensu dinoscitur in quo 'solus' non ad subiectum refertur, ut dicatur:

    Homo solus permanens est risibilis.

Tunc enim singula possent praedicari. Sed magis 'solus' apponitur ad praedicationem 'risibilis' remouendam ab omnibus non-hominibus, ac si dicatur: Homo est risibilis ita quod nil aliud est risibile.

[80] Sunt autem qui uelint cum dicitur:

    Iste fit pulcher

quod 'fit' tantum praedicetur et 'pulcher' ipsum determinet, sicut et, cum dicitur:

    Iste uidet hominem

'uidet' tantum praedicari et 'hominem esse' determinationem -- in quo nec Boethius nec ratio consentit. Cum enim dicitur:

    Socrates cum Platone et discipulo de philosophiae ratione
    pertractat

oratio de oratione praedicatur, sicut Boethius in Topicis docet. Praeterea cum dicimus:

    Iste fit pulcher, ergo non est pulcher

inter opposita praedicata locus est assignandus, <quare> scilicet opposita sunt 'fieri pulcher' et 'pulcher', quippe 'fieri' simpliciter et 'pulcher' opposita non sunt.

LI 3.12E

    HIS VERO DETERMINATIS.

[1] Post simplices enuntiationes, quae scilicet fiunt de puro inesse, agit de modalibus; pro eo uidelicet quod in quibusdam modalibus maxima erat dubitatio de assignandis negationibus et inferentiis earum, quam uult auctor remouere. [2] Propositionum autem categoricarum aliae sunt de puro inesse et sine modo aliquid enuntiant, ut:

    Socrates disputat

aliae sunt quae non simpliciter sed cum modo aliquid enuntiant, ut:

    Socrates bene disputat (uel: necessario.)

[3] Modi autem, unde modales dicuntur propositiones, proprie aduerbia sunt quaecumque in quomodo? responderi possunt. Ut, si quaeratur:

    Quomodo legit?

licet responderi, quantum ad uim interrogationis pertinet:

    Bene

    Male

    Celeriter

haec itaque aduerbia, quae uerbi inhaerentiam modificando determinant, proprie modi sunt. Non autem, sicut omnes modi determinationes sunt, ita e conuerso quaelibet determinationes sunt modi; cum enim dico:

    Legi heri (uel: Lucanum) (uel: homo albus)

suppositae uoces determinationes sunt praecedentium sed non sunt modi, cum in:

    Quomodo?

non possint reddi, quae uidelicet interrogatio generalis est ad omnes dictiones quae proprie modi sunt, sicut 'Bene' 'Male' 'Celeriter' 'Necessario'. [4] Haec autem, 'possibiliter' uel 'falso', cum dicimus Socrate sedente:

    Socrates currit possibiliter (uel: falso)

modi in sensu non sunt; si enim modi in sensu essent, oporteret ut inhaerentiam uerbi quasi prius propositam et constitutam modificarent; si enim non proponetur prius inhaerentia, quomodo ipsa modificabitur? Ut si quis ostendat aliquem currere celeriter uel aliquo modo, profecto oportet ut eum currere proponat. Unde etiam Boethius in Topicis, cum est modus in sensu, uult ex aliquo modificato ipsum simpliciter inferri, ut, si anima mouetur irascibiliter uel aliquo alio modo, utique et simpliciter mouetur, quippe modus appositus -- qui uerbum determinat -- quasi partem in modo facit, ut sit irascibiliter moueri quasi pars moueri, quae uidelicet ipsum ponat sed ab ipso non ponatur; quod et caeteros modos habere conuenit si in sensu modificent inhaerentiam praemissam. At uero 'possibiliter' uel 'falso' id non habent; cum enim dicimus:

    Socrates currit possibiliter

id est: Potest currere, non in eo cursum ullo modo constituimus ut quomodo insit ostendamus sed id solum monstrare intendimus quod possit currere; sed et cum dicimus:

    Socrates currit falso

'falso' pro 'non' accipimus ac si diceremus: Non currit. Unde inhaerentiam cursus -- quoniam omnino destruimus -- nullo modo modificamus; unde nec procedit quod, si quis possibiliter uel falso currit, quod currat. At uero si sensum acciperem in ui modorum, ut scilicet inhaerentiam prius positam modificarent, ac si ita diceretur:

    Iste currit, et ita currit quod potest currere

uel:

    <Iste> currit, et ita currit quod falsum est eum currere

profecto, qualiscumque esset determinatio, sequeretur eum currere, quia, sicut in Topicis dicitur:

    Si quid aliquo modo conuenit, et simpliciter conuenit.

At uero, cum inhaerentiam cursus prius non constituamus ut ipsam modificemus, non procedit ut currat; unde nec 'possibiliter' nec 'falso' proprie modos quantum ad sensum appellamus.

[5] Nec fortasse 'uere' aduerbium proprie modus est in sensu, licet in Primo Hypotheticorum Boethius dicat in hac propositione:

    Socrates uere philosophus est

'uere' modum esse propositionis; non enim 'uere' inhaerentiam philosophi uel alicuius determinare uel modificare uidetur, cum quicquid inhaeret uere inhaereat et e conuerso. Nisi forte 'uere' per quandam expressionem et excellentiam accipiatur, ac si dicatur:

    Philosophus est uere

id est: Indubitanter uel multum in philosophia habundans; si autem apponatur 'uere' simpliciter pro rei ueritate, nulla est in sensu modificatio uel determinatio, quia idem est esse philosophum quod est in ueritate esse philosophum.

[6] Cum autem nec 'uere' nec 'possibiliter' quantum ad sensum modi sint, secundum tamen positionem constructionis Aristoteles modos ea appellat quia eundem locum in constructione possident, uerbo adiecta, quem obtinent proprii modi. Quia, sicut dicimus:

    Currit celeriter (uel: necessario)

ita etiam dicimus:

    Currit possibiliter (uel: uere)

nil tamen in sensu modificantes, ut ostendimus.

[7] Sicut autem Aristoteles aduerbia modos appellat quaedam secundum sensum, ut 'celeriter' 'necessario', quaedam secundum positionem constructionis, sicut 'possibiliter' uel 'uere', ita etiam nomina quae in sensum aduerbii resoluuntur modos appellat, 'necesse' scilicet, 'possibile' 'uerum' cum dicitur:

    Necesse est currere (uel: Possibile est) (uel: Verum est)

id est:

    Necessario currit (uel: Possibiliter) (uel: Vere).

Et ita habemus quosdam modos aduerbiales, quosdam casuales; et de utrisque quosdam proprie modos secundum sensum, quosdam quantum ad constructionem solam; nam 'necesse' uel 'necessario' proprie modi sunt, 'possibile' uel 'uerum' siue eorum aduerbia non ita.

[8] Cum autem multi tam aduerbiales quam casuales modi sint, hic Aristoteles circa duos tantum, 'possibile' scilicet et 'necesse' qui ad se aequipollentiam habent, maxime uersatur. Cum enim 'contingens' et 'impossibile' ponat, utrique modi ad sensum 'possibilis' reducuntur, quippe 'contingens' idem est quod 'possibile', quia 'contingens' hoc loco accipitur non quod actualiter contingit sed quod potest contingere; 'impossibile' uero 'possibilis' est abnegatiuum, tantundem ualens quantum 'possibile remotum', id est: Non possibile.

[9] Attende etiam quod cum et aduerbiales sint et casuales modi, hic tantum propositiones de casualibus modis, non de aduerbialibus prosequitur; tum quia de casualibus modis plures propositiones fiunt, tum quia natura propositionum ubi sunt casuales modi magis est incerta quam ubi sunt aduerbiales; quorum utrumque ostendamus.

[10] Cum aduerbialem modum ponimus dicentes:

    Socrates currit necessario

una tantum fit affirmatio et negatio sicut in simplicibus; sicut enim dicimus:

    Socrates currit (uel: non currit)

ita:

    <Socrates> currit necessario (uel: non currit necessario).

At uero ubi casualem ponimus modum de unoquoque modo sunt quatuor propositiones, duae, scilicet affirmatio et eius negatio, de 'esse', et rursus duae de 'non esse', ueluti istae:

    Necesse est Socratem currere

    Non necesse est Socratem currere

et rursus:

    Necesse est Socratem non currere

    Non necesse est Socratem non currere.

Et hae quidem de non esse non habent propositiones de aduerbialibus modis in quas congrue resoluantur; si enim pro:

    Necesse est Socratem non currere

dicam:

    Socrates necessario non currit

non est satis congrua constructio ad sensum affirmationis; quippe cum 'necessario' modus sit uerbi, post uerbum oportet ipsum poni ut ipsum determinet; unde et ipsum cum uerbo remoueri conuenit ut tantundem ualeat 'necessario non currit' quantum 'non currit necessario', et tantum negationi de 'esse' aequipolleat, non affirmationi de 'non esse'. Bene itaque elegit casuales modos quia et plures enuntiationes faciunt quam aduerbiales.

[11] Necnon etiam ideo bene casuales elegit, non aduerbiales, quia maxime dubitabatur de negationibus casualium modorum et eorum constructionibus, in quibus alii sunt termini secundum constructionem, alii secundum sensum. Quippe, cum dicitur:

    Necesse est Socratem currere

haec, quae proprie modalis est in sensu, idem in sensu praedicatum habet et subiectum quae habet illa de puro inesse a qua descendit:

    Socrates currit

quia 'Socrates' subicitur et 'currit' praedicatur et 'necesse' in sensu determinatio est praedicati, sicut in eius aequipollente de aduerbiali modo quae ait:

    Socrates currit necessario

aliud uero praedicatum et subiectum secundum constructionem habet quia infinitiuus modus, 'currere' scilicet, subicitur et 'Socrates' quasi determinatio subiecti ponitur, modus uero ipse, id est 'necesse', praedicatur. 'Est' enim uerbum 'Socratem' qui obliquus est regere non potest, ideoque 'currere' secundum constructionem subiectum loco nominatiui ponitur cui 'est' uerbum societur, ut sit in talibus, quae casuales habent modos, duplex praedicatum et duplex subiectum, unum quidem secundum constructionem, aliud secundum sensum; ex quo magis differunt a propositionibus de puro inesse. Quod et ipse Boethius in Primo Hypotheticorum aperit dicens:

    Socrates uere philosophus est; hic enim 'uere' modus est
    propositionis sed maximas syllogismorum faciunt differentias hae
    propositiones cum modo enuntiatae, quibus necessitatis aut
    possibilitatis nomen adiungitur

id est hoc nomen 'necessarium' uel 'possibile', non ipsa aduerbia 'necessario' uel 'possibiliter'; si enim dicam:

    Nullum corpus necesse est esse album,
    Sed omnis cygnus est corpus;
    Ergo nullum cygnum necesse est esse album

non est seruata figura secundum terminos constructionis, sicut fieret si aduerbialis poneretur modus hoc modo:

    Nullum corpus est necessario album,
    Sed omnis cygnus est corpus,
    Quia nullus cygnus est necessario albus.

[12] Modales itaque propositiones casualium modorum magis a propositionibus de puro inesse differre uidentur quam modales aduerbialium modorum, quarum numerum tam secundum terminos quam enuntiationes excedunt, cum in eis enuntiationes et termini duplicentur: enuntiationes quidem, quia affirmationes tam de esse quam de non esse fiunt, et similiter negationes; termini quoque duplicantur, quia alii secundum sensum alii secundum constructionem considerantur, ut, cum dicimus:

    Possibile est <Socratem> currere (uel: Necesse)

'currere' subiectum est et 'necesse' uel 'possibile' praedicantur secundum constructionem, 'Socrates' uero in sensu subicitur et 'currit necessario' uel 'potest currere' secundum sensum praedicantur. Subiectum uero uel praedicatum constructionis Aristoteles assignat cum dicit 'esse' et 'non esse' subici, modos uero praedicari, id est 'possibile' uel 'necessarium'.

[13] Si quis autem ad subiectum constructionis respiciat, secundum ipsum nec uniuersales nec particulares nec indefinitas nec singulares huiusmodi enuntiationes iudicabit, quippe subiectum constructionis nec uniuersaliter nec particulariter enuntiatur. Sed nec indefinitam facit propositionem quae particularem non habet aequipollentem, nec singularem facit cum ipsum subiectum uox singularis non sit. [14] Si quis autem ad subiectum sensus respiciat, poterit has quoque per uniuersales et particulares et indefinitas et singulares uariare hoc modo:

    Omnem hominem possibile est currere (uel: Quendam hominem)
    (uel: Hominem) (uel: Socratem).

Unde Boethius in Primo Hypotheticorum Syllogismorum, cum de huiusmodi modalibus ageret, eas quoque per uniuersales et particulares et indefinitas et singulares statim sicut simplices propositiones uariauit dicens:

    Sed quoniam omnis propositio aut uniuersalis est aut
    particularis... etc.

    Si haec eadem ratio ad contingentes et necessarias referatur,
    idem in necessariis et contingentibus inuenitur, ut si quis dicat
    omnem A terminum esse est necesse... etc.

et rursus:

    Longe (inquit) multiplex propositionum numerus existeret si
    inesse significantes et necessarias et contingentes affirmatiuas
    negatiuasque propositiones per uniuersales et particulares uel
    oppositas uel subalternas uariaremus.

[15] Ipse etiam Aristoteles in Analyticis syllogismos de modalibus huiusmodi et de simplicibus propositionibus conponit, quos incisos uocat propter diuersa genera propositionum, modalium scilicet et simplicium: per primam figuram, si sic dicatur:

    Omne animal possibile est moueri,
    Sed omnis homo est animal;
    Quare omnem hominem possibile est moueri

per secundam figuram ita:

    Nullum lapidem possibile est uiuere,
    Sed omnem hominem possibile est uiuere;
    Quare nullus homo est lapis

per tertiam sic:

    Omne animal possibile est uiuere,
    Sed omne animal est corpus;
    Quare quoddam corpus possibile est uiuere.

Cum itaque Aristoteles figuras in his quoque syllogismis seruet et ipse primam figuram diffiniat in qua medius terminus subicitur et praedicatur, secundam in qua tantum praedicatur, tertiam in qua tantum subicitur, oportet nos ad subiectum sensus respicere, non constructionis, alioquin nulla esset figura.

[16] Secundum quod etiam subiectum ipsae modales simplicium propositionum naturas in conuersionibus quoque custodiunt, tam in simplicibus conuersionibus quam per contrapositionem. Sicut enim:

    Omnis homo uiuit

per contrapositionem conuertitur hoc modo:

    Omne quod non uiuit est non homo

ita:

    Omnem hominem possibile est uiuere

hoc modo:

    Omne quod non est possibile uiuere est non homo.

Conuersa tamen modalis non est sicut erat recta; nam si dicatur:

    Quidam homo currit celeriter

modalis est quia praedicatum modificatur, si uero conuertatur:

    Quoddam currens celeriter est homo

non est modalis quia simplex est praedicatio. At uero si modus in subiecto ponetur sicut in praedicato, modalem quoque praedicationem haberet conuersa hoc modo:

    Qui cito currit celeriter mouetur
    Quod celeriter mouetur cito currit

    Quod necesse est esse, possibile est esse
    Quod possibile est esse, necesse est esse

nec minus:

    Omnem hominem possibile est currere

per accidens conuertitur sic:

    Quoddam quod possibile est currere est homo

uniuersalis quoque negatiua:

    Nullum corpus necesse est esse hominem

hanc habet propriam conuersam:

    Nihil quod necesse est esse hominem est corpus

uel istam per accidens:

    Non omne quod necesse est esse hominem est corpus

quippe tantundem ualet:

    Omnem hominem possibile est currere

quantum:

    Omnis homo potest currere

et:

    Nullum corpus necesse est esse hominem

quantum:

    Nullum corpus est necessario homo.

Unde istae quoque sicut illae conuerti possunt et, cum in praedicatis sint secundum sensum 'posse uiuere' uel 'esse hominem necessario', haec tota in subiectis secundum conuersionem poni conuenit. [17] Sunt autem qui male conuertentes dicant in huiusmodi modalibus conuersionem deficere tam per contrapositionem quam simplicem. Dicunt enim uerum esse quod:

    Possibile est omnem non-lapidem esse non-hominem

quod ostenditur per partes, quia scilicet et omnem [non-] hominem possibile est esse non-hominem et omnem hominem possibile est mori; et ita omnem non-lapidem possibile est esse non-hominem; nec tamen conuersio per contrapositionem uera est:

    Omnem hominem possibile est esse lapidem.

Sed profecto non recte conuertitur, immo ita dicendum fuit:

    Omne quod non possibile est esse non-hominem est lapis

quam et si quis dicat falsam esse, uerum dicit; sed haec fallacia conuersionis eadem de causa contingit in propositionibus simplicibus qua contingit in istis modalibus, quia scilicet termini admiscentur qui omnia continent. Ut si dicam destructa rosa:

    Omnis non-homo est non-rosa

'non-rosa' omnia continet nec potest ideo seruari conuersio; similiter, cum dicitur:

    Omnem non-lapidem possibile est esse non-hominem

ac si diceretur:

    Omnis non-lapis potest esse non-homo, posse esse non-homo

quod in sensu praedicatur, singulas res continet, ideoque perit conuersio. Ex quo apparet conuersionem in modalibus non minus teneri quam in simplicibus, si quis diligenter sensus earum diiudicet.

[18] Videntur autem duobus modis exponi posse, ueluti si dicam:

    Possibile est stantem sedere.

Ut enim docet Aristoteles in Sophisticis Elenchis, alius est sensus per diuisionem alius per compositionem: per compositionem uero est si stare et sedere simul in eodem subiecto coniungat, ac si dicamus:

    Possibile est stantem sedere manentem stantem

id est: sedere simul et stare, ac si dicamus:

    Possibile est ita contingere ut haec propositio dicit 'Stans
    sedet'

quod est omnino falsum quia iam duo opposita simul inesse eidem possent; et tunc quidem possibile quasi ad integrum sensum propositionis applicatur, ac si dicatur:

    Possibile est euenire ut haec propositio dicit 'Stans sedet'.

Si uero ita accipiatur quod is qui stat possit sedere quandoque, non coniungimus tunc opposita, et ad rem ipsam, non ad propositionem, possibile referimus dicentes rem quae stat posse quandoque sedere, non posse contingere ut dicit propositio 'Stans sedet'. [19] Similiter, si dicam:

    Quandam rem impossibile est currere

diuersos habet sensus de sensu et de re. Si enim de sensu exponatur, sic:

    Impossibile est quod quaedam res currat falsa est

si uero de re hoc modo:

    Quaedam res non potest currere uera est.

Sed et si dicam:

    Necesse est non sedere stantem

de sensu uerum est quia necesse est ut non sit ita quod stans sedet; si uero de re ita accipiam quod:

    Is qui stat ex necessitate caret sessione

falsum est. Et ita de re et de sensu expositae huiusmodi modales diuersos habent sensus.

[20] At uero, cum de sensu propositionis exponuntur, proprie modales non sunt, nec uniuersales uel particulares uel indefinitae uel singulares, nec ideo simplicium conuersiones retinent; tunc enim quasi totius propositionis sensus subiectum est et modus simpliciter praedicatur; nec est personalis enuntiatio ullo modo sed impersonalis, ideoque conuersione caret proprietas constructionis. Sicut, si dicatur:

    Euenit currere Socratem (uel: non currere Socratem)

impersonalitas huiusmodi conuersionem omnino non patitur etiam secundum sensum, quia nullo modo haec impersonalitas de sensu propositionis in enuntiationem personalem resolui potest, sicut potest impersonalitas enuntiationis de rebus acceptae, ueluti ista:

    Necesse est Socratem sedere

id est: Sedet necessario; uel:

    Curritur a Socrate

id est: Socrates currit; uel:

    Taedet Socratem uiuere

id est: Socrates fert taedium uitae. [21] Huiusmodi quippe omnes conuersionem habent in sensu quia, etsi impersonalia uerba habeant, personales sunt in sensu, et uerba ista impersonalia aliunde impersonalia non dicuntur nisi quia aeque omnibus personis sociantur ideoque nullius sunt propria, quod est ea impersonalia esse. Sicut ergo:

    Socrates currit

quae ex personali uerbo personalis est enuntiatio, secundum sensum conuertitur sic:

    Quoddam quod currit est Socrates

ita etiam:

    Curritur a Socrate

hoc modo:

    Quoddam a quo curritur est Socrates

licet conuersa non habeat impersonale praedicatum sicut habet recta. Nec mirum conuersionem seruari, cum 'curritur' loco personalis uerbi fungatur in sensu et ipsi Socrati cursum copulet, sicut et 'currit' faceret. [22] At uero cum ad personam uim enuntiationis non referimus sed quasi ad propositionis dictum, conuersionem constructio non patitur; ut cum dicimus:

    Necesse est chimaeram non esse qualitatem

uel:

    Necesse est chimaeram esse (uel: non esse)

uel:

    Oportet Socratem legere.

Sed si quis personaliter accipiat hoc, ac si diceretur:

    Socrates est oportunus ad legendum

poterit esse conuersio, talis scilicet:

    Quoddam oportunum ad legendum est Socrates

et similiter:

    Bonum est hos hic esse (uel: Utile) (uel: Honestum) (uel: Iustum)

si qui personaliter resoluunt sic:

    Boni sunt hi ad manendum hic (uel: Utiles) (uel: Honesti)
    (uel: Iusti)

possunt conuersiones seruare. Sed profecto has personales resolutiones constructio non requirit, quia nec ullus est sensus si dicatur

    Iusti sumus ad manendum hic

quia iusti, sicut nec albi, ad aliquid non dicuntur. [23] Praeterea, cum de aliquo quod non est dicimus quia oportet ipsum non esse, in affirmatione personalem ueram dicere non possumus, sicut nec cum dicimus quod:

    Necesse est chimaeram non esse qualitatem

siue 'esse uel non esse'. [24] Hae itaque impersonales quae nullam personalem resolutionem habent conuersione carent omnino quia, cum et praedicatum et subiectum omnino impersonaliter ponantur non rem aliquam personaliter continentia, huius insuper naturae est modus praedicatus ut numquam subici possit si impersonaliter ponatur. Nam fortasse, secundum hoc quod Priscianus resoluit:

    Bonum est legere

per

    Lectio est bona

potest seruari conuersio, quia tunc et 'legere' personaliter accipitur pro hoc nomine 'lectio' et 'bonum' nomen est omnium bonorum, ut sit conuersa:

    Quoddam bonum est legere

id est: Est lectio; sed non si impersonaliter ponantur hoc modo:

    Bonum est me legere (uel: non legere) (uel: legisse) (uel: non)

id est: Bonum est ut legam uel quod lego uel quod legi uel non.

[25] Notandum tamen quod si huiusmodi impersonales enuntiationes de sensu, non de rebus, ut dictum est, accipiuntur, secundum aequipollentiam conuersionis simplicium propositionum quae tamquam subiectae sunt potest aequipollentia quoque earum custodiri, ut uidelicet idem modus ad praedicationem utriusque propositionis applicetur. Quippe sicut possibile est omnem hominem esse album, id est euenire ut haec propositio dicit

    Omnis homo est albus

ita possibile est omne non album esse non hominem. Cum enim aequipollentes esse concedantur propositiones aliquae, quotiens possibile est esse uel necesse uel impossibile ut una dicit, ita etiam [non] dicit alia. Sed haec aequipollentia ad conuersionem non fit totius modalis propositionis sed secundum terminos subiectae orationis; idem enim praedicatum ad diuersa subiecta ponitur, modus scilicet qui ad pares per conuersionem enuntiationes applicatur.

[26] Non absurde autem quaeritur qualiter categoricae propositiones esse queant quae in sensu sint impersonales; omnis namque categorica inhaerentiam intendit quia et omnis praedicatiua quaestio teste Boethio de inhaerentia quaerit. At uero, cum inhaerentia ponitur, oportet quandam in animo rerum cohaerentiam fieri, ut componens sit intellectus qui est affirmationis. [27] Praeterea 'utile' 'bonum' et similia sumpta sunt, et ideo formam ut adiacentem determinant; sed, cum dicimus:

    Bonum est nos hic esse (uel: non esse)

circa quid formae illae intelligantur non apparet. [28] Nec non Aristoteles, cum ait "est enuntiare et quod est esse et quod est non esse" etc., omnes simplices enuntiationes includere uidetur, cum tamen impersonalibus nil esse aliud dicatur, unde nec sub diffinitionem affirmationis uel negationis, quam praemisit, uidentur cadere.

[29] Sed nunc singulis obiectis respondeamus. Quod dicitur:

    Omnis categorica propositio de inhaerentia <est>

uerum est fortasse; sed tunc inhaerentia non solum personalis enuntiationis est, uerum etiam impersonalis; tantundem enim est inhaerentiam proponere quantum categoricae propositionis sensum habere, etsi nil proponatur esse aliquid uel non esse, hoc est etiam si nulla sit essentialiter coniunctio aliquorum uel disiunctio, ueluti si dicamus:

    Possibile est id quod non est esse (uel: non esse)

hic enim nullorum essentialiter coniunctionem facimus ita ut uera possit esse propositio. [30] Quod si quis dicat 'possibile' sumptum esse a proprietate quando impersonalem facit enuntiationem, fallitur; immo 'possibile' et 'necessarium' et 'uerum' et 'falsum', quando impersonaliter cum infinitiuo construuntur, nullam uim nominationis habent; nec similiter 'bonum' uel 'utile' si, inquam, sensum impersonalem obtinent quem quandoque non habent. Unde Priscianus in Secundo Constructionum:

    Cum dico (inquit) 'Bonum est legere' nil est aliud significatio
    nisi 'Bona est lectio'; itaque apud Grecos etiam articulis
    adiungitur infinitum more nominum.

Ex quo aperte Priscianus ostendit 'legere' in uim nominis transire et sic personalem enuntiationem reddere, sicut si ponatur 'lectio', quod quidem necesse est fieri, cum infinitiuus modus siue actio ponitur loco nominis acceptum; si uero actio iungatur sic:

    Bonum est Socratem legere

ad impersonalem sensum maxime uergit, quia praedicatum, quod est 'bonum', subiecto, quod est 'legere Socratem', per 'est' uerbum personaliter non copulatur; cum scilicet subiecti termini res praedicati esse non proponatur, sicut neque cum dicitur:

    Verum est (uel: Falsum) (uel: Possibile) Socratem legere
    (uel: non legere).

[31] Itaque nec 'est' uerbum personaliter sumitur ut transitiue terminos coniungat sed impersonaliter quoque ponitur sicut et termini et figuratiuam praedicationem reddere uidetur, cum per se praedicari non ualeat sicut coniunctum praedicatur, ut, cum aliquam rem possibile sit legere uel impossibile, non dicatur ideo quoniam 'est ipsam legere'. [32] Sed nec etiam huiusmodi praedicatio impersonalis in sensu uniuersalem uocem proprie facit sed ea tantum quae personalis est in sensu et conuersionem saltem in sensu suscipit; quod et in quibusdam accidit, ubi uerba impersonalia praedicantur quorum praedicatio in enuntiationem personalem resoluitur, uelut istae:

    Paenitet Socratem

id est: Socrates est paenitens; uel:

    Curritur a Socrate

id est: Socrates currit.

At uero ubi impersonalia nomina praedicantur impersonaliter, nulla, ut dictum est, conuersio fit, nec ipsa, cum aliquid personaliter non contineant, uniuersalia proprie dici possunt nec uniuersaliter nec particulariter proferri possunt sed semper ad infinitiuum modum construuntur. Unde si quis dicat:

    Quoddam uerum est uerum

uel:

    Quoddam falsum est falsum

nullam facit constructionem nisi 'uerum' et 'falsum' personaliter sumat, tamquam uidelicet nominantia propositiones uel intellectus uel dicta earum. Unde nec procedit quasi a parte, ut quidam putant, quod, si uerum est lapidem currere, quoddam falsum est uerum, quippe 'uerum', quod impersonaliter prius dicebatur, personaliter cum falso construi non potest.

[33] Quod autem quaeritur de significatione nominum impersonaliter praedicatorum et maxime eorum quae sumpta sunt, non est praetermittendum; et prius de sumptis soluamus. [34] Sed quia personaliter non sumuntur, formas nullo modo praedicant, significant tamen eas. Cum enim dicitur:

    Bonum est (uel: Utile est) nos hic esse (uel: non esse)

quocumque modo resoluamus hanc praedicationem figuratiuam, significationes qualitatum seruabimus; siue enim dicamus:

    Bene (uel: Utiliter) hic sumus

uel:

    Bonum aliquod (uel: Utile) eueniet per hoc quod sumus hic
    (uel: non sumus)

bonitatis uel utilitatis significatio non euanescit. [35] At uero cum 'possibile' uel 'necessarium' sumpta non sint nec res aliquas nominando contineant nec formas determinent, quid significent quaerendum est; non enim, cum dicitur:

    Id quod non est possibile est esse

uel:

    Deum necesse est esse

uel:

    Chimaeram necessarium est non esse

quasi formas aliquas in rebus accipimus. Dicimus itaque 'necessarium' siue 'possibile' in huiusmodi enuntiationibus magis consignificare quam per se significationem habere; nil quippe in eis est intelligendum nisi subiectae orationi applicentur, et tunc modum concipiendi faciunt circa res subiectae orationis sicut facit uerbum interpositum uel coniunctio, si quae ad necessitatem copulat; ac, sicut in istis nulla imagine nititur intellectus sed quendam concipiendi modum anima capit per uerbum uel per coniunctionem circa res earum uocum quibus adiunguntur, ita per 'possibile' et 'necessarium'. Et est hoc loco 'necessarium' pro 'ineuitabili', 'possibile' quasi 'non repugnans naturae'.

[36] Solet etiam quaeri de natura subiectae orationis cum dicitur:

    Possibile est Socratem esse (uel: sedere)

a quo uidelicet accusatiuus ille regatur. Nullus quippe modus casum regit nisi quem regit indicatiuus a quo nascitur; 'sedeo' uero uel 'sum' accusatiuum non regit, quare nec 'sedere' uel 'esse'. Sed profecto sciendum est illam regulam esse de casibus transitiue iunctis, non intransitiue; ut, si dicamus:

    Do tibi librum

'do' transitiue subiunctis casibus coniungitur ideoque caeteri omnes modi iisdem copulantur; at uero 'esse' uel 'sedere' cum 'Socrate' intransitiue iunguntur ideoque nil ad regulam. Haec de impersonalitate enuntiationis dicta sufficiant.

[37] Cum autem multi sint modi tam aduerbiales quam casuales, hic tantum Aristoteles quatuor modorum propositiones diligenter exsequitur, contingentis scilicet, possibilis, impossibilis, necessarii, quae ad inuicem maxime sunt affines et per omnes modos aequipollentes, siue de sensu siue de rebus expositae.

[38] Et notandum quod si de sensu propositiones fiant, ut uidelicet modus applicetur ad totam propositionem, non habemus de uno subiecto per singulos modos nisi duas propositiones, affirmationem scilicet et negationem, ut, si dicamus:

    Possibile est Socratem currere

id est ita euenire ut haec propositio dicit; <et> 'Non est possibile...' idem; si uero apponam 'non currere', subiectum uario apponens aliam propositionem. Ubi autem de uno subiecto duae tantum sunt propositiones, et duo sunt ordines, cum uidelicet ad totam propositionem applicatur modus. Et sunt tales aequipollentiae regulae, quod si possibile est quod una diuidentium dicit, non est necesse quod altera proponit, et si non est possibile, est necesse, ut sic disponantur duo ordines:

    Possibile est Socratem currere

id est ita euenire ut dicit <haec propositio> 'Socrates currit' -- 'Non impossibile est' idem;

    Non est possibile Socratem currere

id est ita euenire ut dicit haec propositio 'Socrates currit' -- 'Impossibile est' idem;

    Non est necesse non currere Socratem

id est ita euenire ut dicit haec negatio 'Non currit Socrates';

    Necesse est Socratem non currere

id est ita euenire ut dicit haec propositio 'Socrates non currit'.

[39] Si uero de rebus exponantur modales ut idem subiectum habeant in sensu cum simplicibus, quatuor sunt enuntiationes de singulis modis subiecto per signa non uariato: duae scilicet de 'esse', affirmatio et negatio, et duae similiter de 'non esse', hoc modo:

    Possibile est Socratem currere

    Non est possibile Socratem currere

    Possibile est Socratem non currere

    Non est possibile Socratem non currere.

Et de singulis modis similiter quatuor secundum quod quatuor ordines modalium propositionum Aristoteles ponit hoc modo:

    Possibile est esse - Contingit esse - Non impossibile est esse -
    Non necesse est non esse

    Possibile est non esse - Contingit non esse - Non impossibile est
    non esse - Non necesse est esse

    Non possibile est esse - Non contingit esse - Impossibile est
    esse - Necesse est non esse

    Non possibile est non esse - Non contingit non esse - Inpossibile
    est non esse - Necesse est esse.

De quibus quidem ordinibus considerandum est qualiter propositiones cuiuslibet ordinis <ad> inuicem se habeant, et rursus qualiter unius ordinis propositiones ad propositiones alterius ordinis se habeant. [40] Omnes itaque propositiones cuiuslibet ordinis aequipollentes sunt inuicem ita quod quaecumque propositio infert unam earum infert omnes, et a quacumque infertur una inferuntur omnes. [41] Quarum aequipollentia tales habet regulas: propositiones de possibili et impossibili aequipollent ad eandem quantitatem et ad idem subiectum et diuersam qualitatem. Quantitatem uero in eo accipimus quod uel utraque est uniuersalis uel utraque particularis uel indefinita uel singularis, quae, uidelicet quantitas, semper seruanda est in aequipollentibus; subiectum uero est uel 'esse' uel 'non esse', quod tunc idem est quando in utraque 'esse' subicitur uel in utraque 'non esse', tunc uero diuersum quando in altera est 'esse', in altera 'non esse'; qualitatem uero secundum affirmationem et negationem iudicamus. 'Possibile' uero et 'necesse' aequipollent ad eandem quantitatem et diuersum subiectum et diuersam qualitatem; impossibile uero et necesse ad eandem quantitatem et diuersum subiectum et eandem qualitatem, quod in singulis ordinibus inuenies; contingens uero idem penitus est quod possibile. [42] Diuersi uero ordines ita ad inuicem se habent, quod propositiones primi ordinis diuidentes cum propositionibus tertii et propositiones secundi cum propositionibus quarti, propositiones uero tertii et quarti quasi contrariae sunt inuicem, quia simul falsae esse possunt sed numquam uerae; primi uero et secundi quasi subcontrariae, quia simul uerae esse possunt sed numquam falsae. Et rursus quam inferentiam habent contrariae propositiones ad suppositas sibi, id est subcontrarias, habent duo posteriores ordines ad duos priores, quippe unaquaeque propositio quarti ordinis infert unamquamque primi sed non conuertitur; et unaquaeque tertii unamquamque secundi sed non conuertitur. [43] Inferentiam autem ubique accipimus in naturali comitatione, quia scilicet ita adiunctae sunt propositiones ut non possit euenire ita ut una dicit quin etiam contingat ita ut alia proponit. Si enim secundum consequentiam inferentias pensaremus, fortassis falleretur, cum uidelicet una propositio alterius in se sententiam non contineat, ut:

    Necesse est esse

cum inferat:

    Possibile est esse

sensum eius non uidetur continere. Praeterea negatiuae saepe affirmatiuis aequipollent, ex negatiuis autem minime affirmatiuae sequi concedi solent, nisi forte altera in sensu alterius accipiatur, quod et quidam uolunt in aequipollentia modalium custodire ut mutuam inferentiam consequentiae ualeant custodire; et dicunt quod:

    Possibile est esse

et:

    Non necesse est non esse

in eodem penitus sensu accipiendae sunt, similiter earum diuidentes. Nos uero alios sensus existimamus esse tam ex ui modorum praedicatorum quam ex ui subiectorum, ideoque inferentiam naturalis comitationis, non consequentiae accipimus.

[44] Si quis autem modales per signa quantitatis uariet, duplicantur tam propositiones quam ordines, et de unoquoque modo octo fiunt propositiones: duae uniuersales, affirmatiua scilicet et negatiua, de 'esse' et duae de 'non esse', et rursus duae particulares, affirmatiua scilicet et negatiua, de 'esse' et duae de 'non esse', hoc modo:

    Omnem hominem possibile est currere
    Nullum possibile est currere

    Omnem hominem possibile est non currere
    Nullum possibile est non currere

    Quendam possibile est currere
    Quendam non est possibile currere

    Quendam possibile est non currere
    Quendam non est possibile non currere.

Similiter et de singulis modis octo fiunt propositiones uariatae per signa, de quibus octo disponamus ordines secundum suprapositas aequipollentiae regulas.

    Omnem hominem possibile est currere - Nullum impossibile est
    currere - Nullum necesse est non currere

    Omnem hominem possibile est non currere - Nullum impossibile est
    non currere - Nullum necesse est currere;

    Nullum hominem possibile est currere - Omnem impossibile est
    currere - Omnem necesse est non currere;

    Nullum possibile est non currere - Omnem impossibile est non
    currere - Omnem necesse est currere;

    Quendam hominem possibile est currere - Quendam non impossibile
    est currere - Quendam non necesse est non currere;

    Quendam hominem possibile est non currere - Quendam non
    impossibile est non currere - Quendam non necesse est currere ;

    Quendam hominem non possibile est currere - Quendam impossibile
    est currere - Quendam necesse est non currere;

    Quendam hominem non possibile est non currere - Quendam
    impossibile est non currere - Quendam necesse est currere.

[45] In his autem octo ordinibus ex signis appositis, sicut in simplicibus propositionibus, facile est dinoscere contrarias, subcontrarias, contradictorias. [46] Et nota quod quattuor primi ordines, qui sunt de propositionibus uniuersalibus, sic se habent ad inuicem sicut quatuor quos supra posuimus, et rursus quatuor posteriores inter se, qui sunt de particularibus propositionibus, quantum uidelicet ad inferentias suas.

[47] Nota quoque in huiusmodi modalibus, ubi signa ponuntur, multa sophismatum genera incidere nisi diligenter earum sensus determinentur, quando scilicet de rebus, quando de sensu subiectae propositionis accipiuntur, ut supra meminimus. At uero secundum hoc quod de rebus accipiuntur nusquam inferentia superius assignata fallit, neque loci a toto uel a parte uel a caeteris habitudinibus in his fallunt magis quam in simplicibus propositionibus, [48] cum tamen quidam soleant calumniari locos simplicium in istis, sicut et conuersiones. Aiunt enim quod impossibile est omnem rem esse hominem, nec tamen impossibile est omnem hominem esse hominem, et ita fallit locus a toto; rursus, cum impossibile sit albedinem esse hominem, non tamen impossibile est quandam rem esse hominem, immo possibile est cum quaedam res sit homo, et ita etiam locum a parte fallere dicunt. [49] Nec non etiam uniuersales affirmatiuas nolunt in talibus habere contradictorias nisi eas solas quae signum uniuersalitatis retinent extinctum; ut ista:

    Omnem rem possibile est esse hominem

istam habet:

    Non omnem rem possibile est esse hominem

non istam:

    Quandam rem non est possibile esse hominem.

Haec enim secundum eos falsa est sicut et illa, quia haec est eorum expositio de sensu, non de rebus, quod:

    Non est possibile quod quaedam res sit homo.

[50] At uero si diligenter sensum de rebus attenderent, sicut oportet, possent de istis quoque sicut de simplicibus iudicare et inferentias et contradictorias in qualibet materia; nam:

    Quandam rem non est possibile esse hominem

de rebus accepta particularis est uera, in hoc scilicet sensu quod quaedam res non potest esse homo, et secundum hoc contradictoria uniuersali est. [52] Sed nec inferentiae fallunt, si de rebus exponantur; cum enim dicitur:

    Impossibile est omnem rem esse hominem

si de rebus exponatur, falsum est in hoc sensu: Unamquamque rem impossibile est esse hominem, id est: Uniuscuiusque rei natura repugnat homini; quippe 'impossibile' in hoc sensu abnegatiuum est 'possibilis' et talis est ac si dicatur:

    Nullius rei natura patitur ut homo sit

et tunc bene procedit quia omnem hominem impossibile est esse hominem (a toto); si uero 'impossibile' ad totam propositionem subiectam referam, ac si dicam impossibile esse ita euenire ut haec propositio dicit:

    Omnis res est homo

nil procedit secundum uim totius uel aliam. Similiter, si dicam:

    Unamquamque rem falsum est esse hominem

et de rebus accipiam, procedit quod omnem hominenn falsum est esse hominem (a toto); talis est enim quod unaquaeque res caret homine, id est nulla est homo; si uero 'falsum' ad totam propositionem subiectam referam, nil procedit. Sed cum dicitur:

    Quandam rem impossibile est esse hominem

uera est propositio de re accepta, quia scilicet cuiusdam rei natura repugnat homini, et tunc particularis est; et recte infertur ex ista propositione:

    Albedinem impossibile est esse hominem

secundum uim partis. Si uero 'impossibile' ad totam propositionem particularem reducam, ac si dicam impossibile esse euenire ut dicit haec propositio:

    Quaedam res est homo

non procedit; quippe haec quasi uniuersalis est, sicut et si diceretur falsum esse quod quaedam res sit homo.

[53] Diligenter itaque sensus talium propositionum distingui conuenit, quando uidelicet de rebus uel de sensu accipiantur, et si recte de rebus exponantur, nusquam inferentia suprapositorum ordinum uacillat. Sic autem de rebus in singulis modis exponantur omnes:

    Omnem rem possibile est esse hominem

id est: Unaquaeque res potest esse homo uel potest non esse, id est: Unicuique permittit natura sua esse hominem uel non esse, uel:

    Nulla potest esse (uel: potest non esse)

uel:

    Quaedam potest esse (uel: potest non esse)

uel:

    Quaedam non potest esse (uel: non potest non esse).

'Impossibile' uero abnegatiuum est 'possibilis' et tantundem ualet 'omnem rem impossibile est esse' quantum:

    Nulla potest esse

et:

    Quandam impossibile est esse

quantum:

    Quaedam non potest esse.

Cum autem dicitur:

    Omnem rem necesse est esse hominem (uel: necesse est non esse)

talis est: Unaquaeque res est homo necessario, id est ita quod non potest non esse homo, uel: Unaquaeque res caret homine necessario. Similiter in particularibus expone 'necessarium'.

[54] Notandum est quoque quod cum propositiones de sensu dicimus accipi, non ita tamen quod de sensu propositionis habeamus intellectum sed de rebus tantum, sicut et in illa quae de rebus est. Et in utraque 'est' et modus praedicatus impersonaliter coniunguntur infinitiuo modo qui subicitur, ut cum dicitur:

    Possibile est stantem sedere

sed est aliqua secundum compositionem et diuisionem, ut determinauimus, differentia, ut uidelicet dicamus stantem posse sedere ita ut simul stet et simpliciter posse sedere.

[55] Solet quaeri qualiter expositae de rebus ad expositas de sensu secundum inferentiam sese habeant. Et uidetur semper affirmatio 'possibilis' de sensu inferre affirmatiuam de rebus; sed non conuertitur. Non enim possunt esse uerae de sensu istae:

    Omnem stantem possibile est sedere (uel: non sedere)

quin sint eaedem uerae de rebus. Talis est: Stans potest sedere manens stans; unde oportet simpliciter concedi posse sedere sed non conuertitur. Similiter, si dicatur:

    Possibile est stantem non sedere

per coniunctionem, ita scilicet quod 'non sedere' et 'stare' coniungam sub hoc sensu: Possibile est ipsum non sedere ita quod stet, uerum est et simpliciter quia possibile est eum non sedere; sed non conuertitur. [56] E contrario autem negationes 'possibilis' de rebus inferunt negationes de sensu. Per 'possibile' autem de 'impossibili' constat, quippe 'impossibile' tantum est abnegatiuum 'possibilis'.

[57] Sed opponitur quod si possibile est omnem substantiam esse spiritum, id est possibile est ut haec propositio dicit:

    Omnis substantia est spiritus

quippe posset contingere ut soli spiritus essent et tunc uera esset haec propositio:

    Omnis substantia est spiritus

nec tamen ideo uerum est de rebus quod unaquaeque substantia possit esse spiritus. Sicut et, cum nullum filium habeam, propositio uera uidetur de sensu quae ait:

    Possibile est filium meum uiuere

id est: Possibile est ita euenire ut haec propositio dicit 'Filius meus uiuit', quia adhuc fortasse ita continget; nec tamen uera est de rebus quae ait:

    Filius meus potest uiuere

quippe per subiectum quod est 'filius meus' positionem existentiae filii mei facio et quasi ipsi existenti 'posse uiuere' copulo. Unde nec, cum dico:

    Filius meus non uiuit

faciens negationem separatiuam, pro uera eam recipimus quia in subiecta oratione, 'filii' scilicet, positio facta est et ab eo quasi existente 'uiuere' separo; ideoque, cum non existat, falsa etiam est negatio. Ex quo multo magis falsa uidetur affirmatio quae dicit filium meum posse uiuere, cum de re ipsa accipitur. Ideoque nec affirmationes 'possibilis' de sensu uidentur inferre affirmationes de rebus, sicut nec e conuerso. [58] Ac fortasse nil obest si nulla sit inferentia. Si bene tamen attendamus qualiter de sensu eas esse dicamus, uidentur semper illae de sensu inferre illas de rebus. Quod enim diximus, eas modo accipi de sensu modo de rebus, idem est quod Aristoteles per coniunctionem et diuisionem accipit; ut cum dicimus:

    Possibile est stantem sedere (uel: non sedere)

si de sensu accipimus, talis est ut dicamus:

    Stans potest sedere manens stans (uel: Potest non sedere manens
    stans)

ex quibus, si concedatur, potest inferri simpliciter quod et potest sedere et potest non sedere. Quare, si quis de sensu ita accipiat:

    Possibile est omnem substantiam esse spiritum

uel:

    Filium meum uiuere

falsae sunt, et ex eis necessario illae de rebus sequuntur quae etiam falsae sunt. Cum enim de sensu per coniunctionem accipiuntur, talis est:

    Omnis substantia potest esse spiritus manens substantia

et:

    Filius meus potest uiuere manens filius meus

unde et possibile simpliciter sequitur.

[59] Videntur autem huiusmodi expositiones de sensu idem esse cum modalibus determinationes temporales habentibus, quia:

    Possibile est stantem sedere manentem stantem

tantundem ualere uidetur quantum illa cum determinatione intrasumpta:

    Possibile est stantem sedere dum stat.

Sed si diligenter inspiciamus, non est idem sensus; non est enim idem:

    Possibile est hominem currere loquentem

id est ita quod simul currat et loquatur, et:

    Possibile est hominem currere dum loquitur

illa enim uera est etiam si nec currat homo nec loquatur, haec uera non est nisi homo loquatur; et <uera est>:

    Hunc hominem qui non currit possibile est currere currentem

id est ita currere quod currat, nec tamen:

    Hunc hominem possibile est currere dum currit

cum uidelicet non currat, sicut determinatio ponit.

[60] Attende autem quod licet haec propositio possit esse uera:

    Omnis substantia est spiritus

nequaquam tamen id quod modo dicit potest contingere; quippe secundum hoc quod 'substantia' diuersis temporibus diuersas res continet, diuersa ponit propositio; nec tamen ideo multiplex est, quia nullo tempore diceret. Nec ex ui uocis diuersitas dictorum appareret sed magis ex discretione nostra, qui sciremus modo plures res modo pauciores in nomine 'substantiae' contineri, unde intellectus semper idem permanent non quantum ad proprietatem ueri uel falsi sed quantum ad identitatem conceptionis ex ui enuntiationis. Quod autem uniuersalis propositio diuersa proponat diuersis temporibus, secundum diuersum numerum rerum quae in subiecto diuersis temporibus continentur, facit uis maxime signi appositi subiecto, quod scilicet modo alias res modo alias colligit. [61] Praeterea, si de sensu accipiatur:

    Possibile est omnem substantiam esse spiritum

talis est, ut diximus, ac si per coniunctionem dicatur quod omnis substantia potest esse spiritus manens substantia -- quod omnino falsum est, sicut et illa de rebus (simplex quae infertur).

[62] Quotiens ergo uera est affirmatio de 'possibili' de sensu accepta, ut expositum est, hoc est per coniunctionem sumpta, uera est de rebus, simpliciter scilicet intellecta; sed non conuertitur, ut ostendimus.

[63] Si quis autem opponat quod:

    Diem crastinam possibile est esse

uel:

    Filium meum cum nondum sim pater

hae propositiones, de sensu uerae sunt sed non de rebus, fallitur; si enim de sensu accipiatur:

    Dies crastina potest esse

talis est per coniunctionem quod possit esse manens dies crastina, quod falsum est; tamen uerum est quod diem crastinam possibile est esse; nam, licet non sit dies crastina, sub hoc tamen nomine iam manet et si de ea non praedicetur. Ideoque iam uere dici potest et:

    Dies crastina erit

et:

    Possibile est ipsam esse.

At uero non ita:

    Filius meus erit

uel:

    Filium meum possibile est esse

uera est, quippe nondum cadit res sub oratione subiecta; ideoque neque de rebus haec modalis uera est neque de sensu.

[64] Cum autem affirmatiuae de 'possibili' de sensu inferant affirmatiuas de rebus sed non conuertitur, et negatiuae de rebus negatiuas de sensu sed non conuertitur, in 'necesse' uidentur aequales illae de rebus cum illis de sensu et sese mutuo comitantes. Veluti ista:

    Necesse est Deum esse immortalem

non uidetur posse esse uera de sensu, per coniunctionem scilicet accepta, nisi et sit de re uera simpliciter et e conuerso. Talis est de sensu: Necesse est Deum esse immortalem ita quod Deus maneat, et ita necesse est simpliciter et e conuerso. [65] Et nota quod, ut supra meminimus, alius est sensus propositionis acceptae de sensu, alius modalis cum determinatione intrasumpta de qua posterius agemus; ueluti harum:

    Necesse est Socratem esse hominem ita quod maneat homo

et:

    Necesse est Socratem esse hominem dum est homo

illa enim prior falsa est et haec uera. [66] Sed et, cum falsa sit:

    Necesse est Socratem non esse album ita quod maneat Socrates

falsa est:

    Necesse est Socratem non esse album de re simpliciter

et e conuerso. Sed opponitur quod si falsa est:

    Necesse est Socratem non esse album

falsa est particularis:

    Impossibile est Socratem esse album

sed haec uera est. Sed uidentur nobis huiusmodi aequipollentiae modalium propositionum tantum aequipollentiam custodire re subiecti termini permanente, uelut tantum dum Socrates permanet, sicut et illae quarum aequipollentiam superius ascripsit praedicato per finitum et infinitum uariato. Quamdiu itaque Socrate permanente uera est:

    Non possibile est Socratem esse album (uel: Impossibile est)

uera est etiam quae ait:

    Necesse est Socratem non esse album

et e conuerso. Cum enim uelimus in ui affirmatiuae categoricae accipere:

    Necesse est Socratem non esse album

oportet ad hoc ut uerum sit rem manere sub subiecto uocabulo, ut supra meminimus. Si uero in sensu aliarum accipiamus, ut quidam uolunt, erit negatiua in sensu:

    Necesse est Socratem non esse album sicut illae.

Et ita semper uera est cum illis; sunt enim quidam qui omnes propositiones eiusdem ordinis in eodem sensu accipi uolunt ut mutuas ad inuicem consequentias habeant, alioquin ex negatiua in sensu sequeretur saepe affirmatiua, quippe in eodem ordine negatiuae affirmatiuis adiunguntur. Nos uero in diuerso sensu eas quoque concedimus aequipollere ita ut rebus permanentibus nulla possit esse uera uel falsa sine aliis.

[67] Nunc autem eas consideremus modales quibus determinationes apponuntur tam intrasumptae quam extrasumptae, hoc modo:

    Possibile est Socratem currere dum currit (uel: dum uiuit).

[68] Intrasumpta autem est determinatio quando uerbum in modali subiectum repetitur in determinatione in eadem ui enuntiationis qua fuit positum, hoc modo:

    Possibile est Socratem currere dum currit (uel: non currere dum
    non currit).

Et uidentur semper in determinatione huiusmodi, id est intrasumpta, relatiua pronomina intelligi ac si diceretur:

    Possibile est quendam hominem currere dum ipse currit

alioquin non bene identitas rei in transumptione seruaretur. Si enim diceremus:

    Possibile est quendam hominem currere dum quidam homo currit

et non diceremus 'dum ipse currit', non intrasumpta determinatio uideretur cum ad idem non referretur; nam propter alium et alium 'quidam' posset accipi. Si enim possibile est Socratem currere dum Plato currit, utique possibile est quendam currere dum quidam currit sed non ideo dum ipse currit. Alium utique sensum facit 'quidam', alium pronomen relatiuum, quippe cum uera sit:

    Possibile est quendam hominem currere dum quidam non currit

falsa est, si dicatur 'dum ipse non currit'. Et cum uera sit:

    Necesse est quendam currere dum ipse currit

falsa uidetur:

    Necesse est quendam currere dum quidam currit

cum nec Socrates currit nec Plato nec aliquis aliorum. [69] Extrasumpta uero est determinatio quotiens subiectum uerbum in ea ui enuntiationis qua accipiebatur non repetitur, sicut:

    Possibile est Socratem currere dum non currit (uel: dum uiuit).

[70] Nunc autem diligenter perquiramus proprietates et sensus istarum modalium cum huiusmodi determinationibus tam extra quam intrasumptis. De his autem communis est opinio quod, quotiens uera est modalis cum determinatione, si non remoueatur ipsa quoque determinatio, oportet ueram esse propositionem in determinatione positam; ut, si uera est:

    Possibile est legere dum legit (uel: dum sedet) (uel: dum non
    sedet)

tunc legit uel sedet uel non sedet. Cum enim determinatio tempus ponat in quo aliquid contingere dicitur, non potest ipsa uere copulari nisi contingeret quod in ea contingere dicitur; quomodo enim uerum esset:

    Possibile est me legere dum lego (uel: ubi lego)

nisi tempus uel locus contingant in quibus legam? [71] At uero si remoueo determinationem, intercipit non esse necesse ideo ueram esse propositionem quae in determinatione est; ut si dicam:

    Possibile est me non legere dum lego

et illud non id totum remoueat 'legere dum lego', non oportet ideo quod legam. Si uero determinatio relinquatur, et solum 'legere' sit remotum, tunc inferri posse propositionem determinationis uolunt. Quotiens itaque determinationem modalis negatio non intercipit, uolunt propositionem ex modali inferri, siue sit determinatio intrasumpta siue extra-, alioquin nullum pondus determinatio haberet. [72] Boethius autem in Secundo Hypotheticorum modales cum determinationibus intrasumptis aequipollere perhibet simplicibus propositionibus de puro inesse, ut:

    Possibile est (uel: Necesse est) Socratem legere dum legit

eadem est semper in ueritate uel falsitate cum ista:

    Socrates legit.

Sed non ita eas aequipollere uult quae sunt cum determinationibus extrasumptis; quod plane ostendit, cum illas cum determinationibus intrasumptis propter aequipollentiam quam habent ad simplices cum illa appositione, non uult ad numerum consequentiarum inquirendum, sicut apponit illas quae habent determinationes extrasumptas; unde has aequipollentes esse non uult sicut illas. Cum enim uera sit tam:

    Socrates sedet

quam:

    Socrates legit

falsa est omnino:

    Necesse est legere dum sedet.

[73] Sic autem determinatae modales ad simplices modales sese habent quod affirmatiua 'possibilis' cum determinatione quacumque infert simplicem de 'possibili'; ut, si possibile est Socratem legere dum legit uel dum sedet, possibile est tam legere quam sedere; sed non conuertitur. At uero non ita est in 'necessario'; si enim necesse sit me legere dum lego, non ideo necesse est me legere sed potius e conuerso; unde Aristoteles in nono superius, cum diceret "omne quod est, quando est, necesse est esse; uel, quando non est, necesse est non esse", negauit tamen ex necessitate esse simpliciter.

[74] Nunc autem diligenter sensus harum modalium cum determinationibus perquiramus, ut de ipsis cuncta supraposita et si qua restant ualeamus cognoscere. Videntur autem omnes duobus modis exponi posse. [75] Ut, cum dicitur:

    Possibile est stantem sedere dum stat

unus sensus est temporalis hypotheticae constantis ex simplici categorica et modali, ac si diceretur: Existente tempore quo stans stat uerum est quod possibile est eum sedere, et est uera temporalis hypothetica ex ueris propositionibus coniuncta. E contrario, cum dicitur:

    Necesse est hunc hominem stare dum stat

et temporalis est hypothetica, falsa est cum habeat falsum consequens, quod scilicet est:

    Necesse est hunc stare.

Et in his quidem expositionibus illud dum, quod est temporale aduerbium, in ui temporis tantum acceptum copulat. [76] Alius uero est sensus cum dicitur

    Possibile est stantem sedere dum stat

ut illud 'dum' non solum ad existentiam temporis quo stat ponatur sed magis ad coniunctionem accidentium circa idem subiectum, ac si diceretur stantem posse sessionem habere cum statione quam habet. Si autem sic exponeremus: Stantem posse simul habere stationem et sessionem, minus diceremus quam constructio exigat, et non possemus determinationem inferre quae ponitur; quippe cum uerum sit:

    Hunc album sedentem posse esse nigrum et stare

non potest inferri quod uel stet uel niger sit. At si ita dicatur:

    Possibile est ipsum nigredinem habere coniunctam stationi quam
    habet

potest inferri quod stat; et hic est sensus quem habet haec modalis:

    Possibile est hunc esse nigrum dum stat.

Cum itaque modales determinatas recte accipimus, <...... > talis est ac si diceretur: Possibile est contingere ut haec propositio dicit 'Stat et non stat', ut uidelicet illud dum magis uim coniunctionis habeat quam temporis.

[77] Quaeritur autem utrum uera sit haec propositio:

    Possibile est hunc stare et sedere nunc

quod nos concedimus si ueras modales per 'et' copulet hoc modo:

    Possibile est hunc stare nunc et possibile est hunc sedere nunc.

Si uero possibile semel accipiat atque illud et stare et sedere quasi subiectum copulet, falsa est; talis est enim:

    Possibile est nunc iungi in eo stationem et sessionem.

Sicut autem, cum dicitur:

    Quidam est rationalis et irrationalis

si illud 'et' duas propositiones particulares copulat, uera est; si uero praedicata tantum, falsa est, e contrario, cum dicitur:

    Omne rationale et mortale est homo

si illud 'et' duas uniuersales coniungat, falsa est, si uero subiecta tantum, uera est.

[78] Quaeritur, cum possibile sit Socratem qui stat sedere uel iacere omni tempore uitae suae, utrum possibile sit eum sedere dum sedet et non sedet. Quod si uerum est, utique possibile est eum sedere dum sedet <et ita sedet>, et rursus possibile est ipsum sedere dum non sedet et ita non sedet; uel si etiam dum sedet et non sedet pro una determinatione ponamus, oportet ut sedeat et non sedeat sicut in determinatione astruitur. [79] Ad quod respondendum est quod si 'sedet' et 'non sedet' praesentis tantum sint designatiua cum de Socrate stante agimus, non procedit, cum uidelicet tempus in quo praesentialiter sedeat numquam contingat. Si uero 'sedere' indifferenter utamur pro omni tempore et 'non sedere' pro praesenti et de eo loquamur qui aliquando sedet et modo non sedet, satis concedendum uidetur a toto, quo uidelicet, cum sit possibile eum sedere omni tempore uitae suae, possibile sit sedere dum sedet et rursus possibile sit sedere dum non sedet. Quod si inferatur:

    Ergo sedet et non sedet

non est inconueniens, cum 'sedere' indifferenter acceptum sit omnis temporis, ac si diceretur: Sedet nunc uel sedit olim uel sedebit et non sedet praesentis tantum sit temporis.

[80] Illud etiam notandum quod cum dicitur:

    Si possibile est eum sedere omni tempore uitae suae, possibile
    est eum sedere dum non sedet

aliter probabilis non est nisi illud 'dum' in ui temporis acceptum coniungat, ac si diceretur: Possibile est ipsum sedere eo tempore existente in quo non sedet sicut existente crastino tempore uel alio in quo non sedet praesentialiter, cum tempus nondum sit; et tunc illud 'dum' ad existentiam temporis tantum applicatur. Si uero non solum uim temporis habeat, uerum etiam coniunctionis, <talis est> ac si diceretur: Possibile est sedere <et non sedere> dum non sedet, id est: Permanente iam tempore in quo non sedet, possibile est ita contingere ut dicitur in hac propositione 'Socrates sedet et non sedet'; si enim uim determinationis modalis recte attendamus, ut propositio quae in ea est inferri possit, oportet nos facere in ipsa determinatione quandam positionem temporis quo non sedet.

[81] Si quidem praesens uerbum ponitur in determinatione, praesens positio temporis fiat; si praeteritum uel futurum, praeterita uel futura, hoc modo:

    Necesse est sedisse dum sedit (uel: non sedisse dum non sedit)
    (uel: sessurum esse dum sedebit) (uel: non sessurum esse dum non
    sedebit).

[82] Et nota quod licet positionem temporis in praeterito quoque et in futuro facimus sicut in praesenti, propositionem tamen quae in determinatione est, hic sicut ibi inferri nolumus. Quippe, cum necesse sit Socratem non sedisse quando non sedit atque ex hoc oportet fuisse tempus in quo non sedit, non tamen concedimus hanc ideo propositionem ueram:

    Socrates non sedit.

[83] Nam et in temporalibus hypotheticis cum simul praeteriti negationes adhibentibus non est necesse ex ueritate totius ueritatem partium inferri. Cum enim uerum sit:

    Quando hic sedit non stetit

uel:

    Quando non sedit non stetit

non possunt inferri partes (similiter de futuro) --, sicut necesse esset si de praesenti esset, [84] licet et in praesenti uideatur illatio negationis fallere. Si enim dicam de hoc sedente:

    Iste sedebit dum non sedet

uerum uidetur in hoc sensu: Sedebit in eo tempore in quo praesentialiter nondum sedet, utpote cras, sicut et illud uerum est:

    Sedebit ubi non sedet

non tamen ideo uera est negatiua quae ait 'non sedet'. [85] At si diligenter inspiciamus, non eandem uim habet haec constructio 'sedebit eo tempore quo non sedet' quam habet haec prolatio 'sedebit dum non sedet'. Cum enim dicitur 'dum non sedet sedebit', in 'dum non sedet' praesens positio fit temporis in quo non sedet, ac si poneretur iam contingere illud tempus in quo non sedet, quod contingere non potest nisi simul uera sit haec propositio

    Non sedet.

[86] Cum uero dicitur 'sedebit dum non sedebit' talis est ac si diceretur: Sedebit dum contingit tempus in quo non sedebit; sed non ideo uera haec est propositio:

    Non sedebit

quae omni tempore sedere remouet; cum enim multa sint futura, non est uerum quod, si non sedebit in eo futuro, non sedebit. At uero, cum unum sit praesens, oportet ut, quicquid non sedet in praesenti, non sedeat. Cum scilicet 'sedet' nonnisi ad praesens unum se habeat, quotiens in significatione praesentis tantum profertur, quotiens itaque determinatio praesentis supponitur uerae modali et non remouetur determinatio, oportet propositionem quae ad determinationem pertinet ueram esse. ("Quae ad determinationem pertinet" dico, non "quae in determinatione est", quia relatiua pronomina quae in determinatione sunt ponenda propositionem reddere non uidentur; sed, si mutetur pronomen et pro eo ponatur nomen, propositio erit quae non est.) Si uero determinatio futuri uel praeteriti temporis ponatur, non est necesse, ut scilicet uera sit propositio quae ad determinationem pertinet sicut ostensum est ex natura etiam temporalium hypotheticarum.

[87] Nunc ad illud unde processimus reuertamur, qualiter uidelicet recipiamus quod, si possibile est Socratem sedere omni tempore quo uiuit, possibile est sedere dum non sedet. Sed profecto hi qui omnes argumentationes in consequentias ueras transferunt, poterunt fortasse eam recipere, ut dictum est, si sola positio temporis fiat, non coniunctio propositionum; ueluti, si dicatur de hoc stante:

    Si hunc stantem possibile est sedere omni tempore uitae suae,
    possibile est sedere dum stat

non ut utrumque, scilicet et sedere et stare, iungamus sed ut concedamus posse eum sedere existente spatio temporis in quo stat. [80] Quod si procedatur hoc modo:

    Si possibile est eum sedere dum permanet tempus in quo stat, ergo
    stat

et ita per medium inferatur quod, si possibile est hunc sedere omni tempore uitae suae, ergo stat, concedunt fortassis hanc quoque consequentiam gratia termini et per dissimile medii termini resistunt, cum prior consequentia sit ex actu, secunda ex natura. Nos autem huiusmodi consequentias actuales nullo modo recipimus etsi argumentationes de his factas non reprobemus. [88] Nota quod quemadmodum 'quando' uel 'quotiens' tam temporales hypotheticas quam modales reddunt, ita etiam 'ante' et 'post', ueluti cum dicitur:

    Possibile est sedere ante quam sedeat (uel: uidere postquam
    caecus est)

quae et temporales uerae sunt et modales falsae.

[89] Nunc autem determinationes necessarii consideremus. Cum dicitur:

    Necesse est hunc stare dum stat

constat modalem ueram esse, non temporalem. Sed, si iuxta expositionem possibilis hanc determinatam de necessario exposuerimus, non minus falsa erit quam temporalis, ut scilicet ita dicamus: Necesse est ita euenire ut dicit haec propositio 'Hic stat dum stat'. Si enim necesse est, incommutabiliter uerum est; sed, cum iste non steterit, ex toto falsum est dicere:

    Hic stat dum stat.

Restat itaque tertius sensus qui uerus est, quando ipse modus, scilicet 'necesse', determinatur ac si ita diceretur: Iste stat necessario dum stat -- hoc est: Stat ita quod non potest non stare retinendo stationem quam habet; et in hac quidem expositione determinatio quae est dum stat est modi praedicati qui est necesse. [90] Cum uero dicitur:

    Possibile est stare dum stat

non est determinatio modi praedicati qui est possibile sed potius subiecti quod est stare, quippe determinatio ei cohaerere debet quod in sensu propositionis proximum sibi inuenit. [91] At uero cum dicitur:

    Possibile est stare

et:

    Necesse est stare

talis est:

    Potest stare

et:

    Stat necessario

unde secundum sensum ibi 'possibile' quasi praedicatum praecedit 'stare', hic 'stare' quasi subiectum praecedit 'necessario' tamquam proprium modum suum. Cum itaque ibi 'stare' hic 'necessario' supponantur in sensu, determinatio quae supponitur ipsis adhaeret quae proxima inuenit. Si uero 'possibilis' modus in sensu possemus facere et supponere ad ipsum quoque, determinatio referretur quia tunc etiam 'stare' praedicaretur. Sed haec uerba non desiderant.

[92] Quaerendum est unde contingat quod, sicut ex:

    Possibile est stare dum stat

infertur:

    Possibile est stare

non ita ex:

    Necesse est stare dum stat

quando necesse determinatur, inferri potest:

    Necesse est stare

quod inde euenit quod 'necesse' est improprii sensus. Quandam etiam negationem 'possibilis' in se gerit, quod uidelicet non queat contingere oppositum praemisse enuntiationis; ueluti cum dicitur:

    Necesse est hunc stare

talis est ac si diceretur: Hic stat ita quod non potest non stare. Cum ergo 'dum stat' tamquam determinatio subiungatur ad 'necesse', eam quoque uis negationis intercipit, ut ideo non sit simplex negatio sed determinata, ac si diceretur: Non potest non stare dum stat; ex qua quidem determinata negatione simplex inferri non potest quae ait:

    Non potest non stare.

At uero 'possibile' nullam in sensu negationem continet, licet resoluatur his uerbis "quod naturae non repugnat", quod idem est ac si diceretur: Natura permittit et consentit. [93] Sed nec illud annuimus quod si necesse est stare hunc dum stat, necesse est stare in aliquo tempore, si scilicet antecedens modalis sit, non temporalis. Si enim temporalis est, bene sequitur, ac si diceretur: Si, dum stat, uerum est quod necesse est eum stare, tunc in aliquo tempore uerum est, et falsum est consequens sicut antecedens. Cum autem praecedens propositio accipitur modalis, uerum est antecedens et falsum consequens. Talis est enim sensus antecedentis ac si diceretur: Stat dum stat, ita scilicet quod impossibile est eum non stare ita quod stans maneat uel ita etiam quod impossibile est eum non stare dum contingat ut haec propositio dicit:

    Tempus est in quo stat

hoc enim quod propositio dicit euenire non potest nisi ipse stet. Haec autem propositio:

    Necesse est eum stare modo uel aliquando

falsa est, cum hic aduerbia 'modo' et 'aliquando' simpliciter temporis permanentiam denotent. Cum autem dicitur:

    Necesse est stare dum stat

et in determinatione temporis simul et stationis demonstratio fiat, maxime ad ueritatem modalis significatio stationis operatur, non temporis; unde, cum illud in consequenti subtrahitur quod maxime ad ueritatem modalis determinatae operabatur et uox quae simplicem existentiam temporis denotat retinetur, falsum est consequens. [94] Eadem ratione et ex ista modali:

    Necesse est uiuere dum est homo

non procedit:

    Necesse est uiuere dum est corpus.

Hic quippe 'dum' uim habet in ueritate modalis, non temporis existentia; in alia uero neque corporis natura neque temporis existentia ad ueritatem propositionis prodest. Unde nullo modo modalis modalem infert, sed temporalis temporalem iuxta hanc regulam: Quicquid simul est cum antecedenti, simul est cum consequenti, uel: Cum quocumque simul est antecedens, et consequens. [95] Nota etiam quod cum dicitur 'necessarium' uel 'impossibile', aliud simplex aliud determinatum uocis in modos diuersos est, ac si diceretur 'necessarium' uel 'impossibile' has uoces praedicatas aliquando simpliciter aliquando cum determinatione enuntiatas ueram propositionem reddere.

[96] Nunc et naturam et uim modalium de non esse determinatarum consideremus. Hae quidem pluribus modis exponi possunt quam illae de esse, ueluti cum dicitur:

    Possibile est non esse hominem dum est homo (uel: non sedere dum
    sedet).

Nam cum temporales hypotheticae, sicut et illae intelliguntur; et cum modales, dupliciter; ut scilicet illud non praepositum uerbo modo determinationem quoque intercipiat et simul remoueat, modo non sed omnino eam relinquat. [97] Intercipit eam cum sic exponitur:

    Possibile est hunc lapidem non esse hominem dum est homo

ac si diceretur: Possibile est hoc totum contingere ut non sit hic lapis homo dum est homo; et tunc uidetur 'possibile' applicari ad totum sensum temporalis negatiuae, ac si diceretur quod permittit natura, ita quod omnino uerum est. Si uero sic dicatur ut permittat natura hunc lapidem non esse hominem, ita quod etiam hominem retineat, hoc est: Non est homo quando est homo, falsum est omnino, et non est determinatio in negatione inclusa; et tunc talis est ac si ipsum 'possibile' applicaretur huic temporali affirmationi constanti ex affirmatiua et negatiua 'dum hic lapis est homo non est homo', ac si diceretur posse contingere ut propositio haec temporalis <dicit>: 'Hic lapis, dum est homo, non est homo'. [98] Idem de 'necessario' tenendum est circa 'non esse'; de 'impossibili' autem, quoniam tantum est abnegatiuum 'possibilis', ex 'possibili' satis apparet.

[99] Solet autem quaeri utrum aequipollentiae uel inferentiae modalium superius assignatae seruari possint in modalibus determinatis sicut in simplicibus; quod quidam omnino reprobant. Cum enim, inquiunt, uera sit:

    Non est possibile Socratem esse lapidem dum est lapis

quippe falsa est diuidens cuius determinatio quae non remouetur falsa continet, uera est quam secundum aequipollentiam assignamus, quae ait:

    Impossibile est Socratem esse lapidem dum est lapis

et:

    Necessarium est non esse lapidem dum est lapis

et ita uera esset propositio posita in determinatione:

    Socrates est lapis.

Sed si uerissime secundum distinctos modos expositiones modalium determinatarum accipiamus, facile in his quoque aequipollentiam uel inferentiam custodire poterimus. [100] Consideremus ergo utrum ista negatiua:

    Non est possibile <Socratem> esse lapidem dum est lapis

sit affirmatiua temporalis uel negatiua temporalis hypothetica uel negatiua categorica modalis; his enim tribus modis accipi potest. [101] Quod si est affirmatiua temporalis, ac si diceretur: Dum est lapis non possibile est esse lapidem, retento eodem consequenti, seruatur aequipollentia secundum consequens quod est simplex modalis hoc modo: Dum est lapis impossibile est esse lapidem et necesse est non esse lapidem. [102] Si uero negatio fiat temporalis hypotheticae hoc modo:

    Non, dum est lapis, possibile est esse lapidem

secundum consequens quoque, nisi est simplex modalis, seruetur inferentia hoc modo:

    Non, dum est lapis, non necesse est non esse lapidem.

[103] Si uero sit negatio modalis determinatae, poterit etiam cum determinatione aequipollentia custodiri: Et cum dicitur:

    Non est possibile esse lapidem dum est lapis

id est non potest contingere id totum 'dum est lapis, est lapis', similiter hoc totum impossibile dicimus, ut scilicet negatio quae intelligitur in impossibili totum similiter auferat; et cum dicitur:

    Necesse est non esse lapidem dum est lapis

illud non praepositum ad 'esse' simul determinationem excludit, ac si diceretur: Id totum 'Necesse est ut non sit lapis dum est lapis'. Atque ideo quoniam determinationem quoque negatio intercipit non potest per se inferri propositio posita in determinatione. Atque ita aequipollentiam et inferentiam modalium custodiamus in his quoque, quae huiusmodi determinationes temporales habent uel extra -- uel intrasumptas.

[104] At forte non omnes determinationes huiusmodi inferentiis consentiunt, ueluti 'solum' uel 'tantum'. Alioquin secundum inferentiam huiusmodi multa falsa probaremus, uelut istam:

    Possibile est solum Socratem esse hominem dum est homo

ita scilicet quod nil aliud potest esse homo dum Socrates est homo; quae hoc modo probatur: quia non impossibile est solum Socratem esse hominem dum est homo, quia non necesse est ipsum solum non esse hominem dum ipse est homo. Haec quoque propositio:

    Non necesse est solum Socratem esse animal

quae uera est secundum inferentiam modalium assignatam, falsa conuincetur, quia falsa est:

    Possibile est solum Socratem non esse animal.

[105] Nec est fortassis incongruum si quaedam determinationes inferentiam non custodiunt; et praecipue istae, 'solum' scilicet uel 'tantum'; quod ex simplicibus propositionibus apparet quibus appositae inferentiam non seruant, ut:

    Si iste tantum est Socrates, iste tantum est homo

uel:

    Si non hoc solum est homo, hoc solum est non-homo.

[106] Fortasse autem quodammodo et seruari poterunt suprapositae inferentiae modalium cum his quoque determinationibus, si uidelicet in huiusmodi aduerbiis 'solum' uel 'tantum' appositis eandem remotionem secundum sensum semper retinuerimus quibuscumque uocibus adiungatur, et magis seipsum quam uerba attenderimus; ueluti, cum proponitur ad probandum quod:

    Possibile est solum Socratem esse hominem dum est homo

et illud 'solum' ad hoc ponitur demonstrandum quod nil aliud possit esse homo dum Socrates est homo, in eodem ubique retineatur sensu; ut, cum dicitur:

    Non impossibile est solum Socratem esse hominem dum est homo

ita accipiatur solum quod nil aliud possit esse homo dum est homo, ut retineatur illud 'solum' in eadem ui et in eodem sensu quem prius habebat, et magis ad sensum praemisse propositionis aspiciamus quam ad uerba aliarum propositionum. Et ita aequipollentia ubique seruabitur, quippe propositiones ipse quibus apponitur 'solum' inuicem aequipollent et ubique illud 'solum' in eadem ui et in eodem sensu ponitur, licet et in caeteris propositionibus, sicut in prima propositione, non uideatur proprie applicari propter commutationem appositarum uocum ad eundem sensum quem prius habebat.

Haec de modalibus dicta sufficiant; nunc litteram prosequamur.

LI 3.12

    HIS VERO DETERMINATIS PERSPICIENDUM EST QUEMADMODUM SESE HABENT
    NEGATIONES ET AFFIRMATIONES AD SE INVICEM, HAE SCILICET QUAE SUNT
    DE POSSIBILE ESSE ET NON POSSIBILE ESSE ET CONTINGERE ET NON
    CONTINGERE ET DE IMPOSSIBLI ET NECESSARIO; HABENT ENIM HAE
    ALIQUAS DUBITATIONES.  NAM SI EORUM QUAE COMPLECTUNTUR ILLAE SIBI
    INVICEM OPPOSITAE SUNT CONTRADICTIONES, QUAECUMQUE SECUNDUM ESSE
    VEL NON ESSE DISPONUNTUR, UT EIUS QUAE EST ESSE [NON] HOMINEM
    NEGATIO EST EA QUAE EST NON ESSE HOMINEM, NON AUTEM EA QUAE EST
    ESSE NON-HOMINEM, ET EIUS QUAE EST ESSE [NON-HOMINEM ET EIUS
    QUAE EST ESSE] ALBUM HOMINEM NEGATIO EST EA QUAE EST NON ESSE
    ALBUM HOMINEM, SED NON EA QUAE EST ESSE NON-ALBUM HOMINEM --

[1] Determinata sunt et diligenter tractata ea quae praedicta sunt, et maxime in propositionibus de puro inesse assignata. Et HIS praedictis et DETERMINATIS PERSPICIENDUM EST et determinandum QUEMADMODUM etc. Et quod sit perspiciendum, causam supponit: HABENT ENIM, id est quidam dubitant de illis, scilicet propositionibus, quae scilicet apponantur aliis tamquam negationes. [2] Quod ostendit in partibus, hoc scilicet quod, ut quibusdam uidebatur, secundum praemissam regulam quae ait: EORUM QUAE COMPLECTUNTUR etc. huius affirmationis:

    Possibile est esse

oportet negatio esse:

    Possibile est non esse.

Quod longe post subditur ubi dicitur quod "si hoc modo in omnibus" etc.; unde non potest esse uera simul negatio et ea cuius est negatio. Sed rursus uera uidetur, quod statim subiungit dicens: "Videtur autem idem" etc.; et statim propositionem supponit quod haec quoque uera sit:

    Possibile est non esse.

[3] Sed prius primam partem probat unde partim dubitatio descendit, quod scilicet possibile <est> non esse sit negatio ad:

    Possibile est esse.

Ad cuius probationem praemittit regulam unde hoc uidebatur, dicens: SI EORUM QUAE COMPLECTUNTUR etc., id est de numero uocum complexarum, ILLAE SUNT CONTRADICTIONES OPPOSITAE, scilicet INVICEM, id est diuidentes affirmationes et negationes, QUAECUMQUE DISPONUNTUR SECUNDUM 'ESSE' ET 'NON ESSE', factae scilicet de eisdem terminis.

[4] Et nota quod praemissa regula et uera potest intelligi et falsa. Si enim negatio referatur ad est uerbum quod praedicatum propositionis subiecto copulat, semper negationem reddit tam in modalibus quam in simplicibus; ueluti, cum dicitur:

    Possibile est esse

si apponatur 'non' ad 'est' quod copulat non ad 'esse' quod subicitur, negationem faciet hoc modo:

    Non est possibile esse

bene autem dicitur negatio, id est negatiuum aduerbium non, apponi secundum sensum uerbo copulanti, quia eam coniunctionem quae per uerbi copulationem fit destruit non solum quando est interposita sed etiam quando toti affirmationi praeposita intelligitur. Falsa autem eadem regula intelligitur, si per ESSE accipiamus uerbum quocumque loco propositionis positum, siue scilicet copulet siue subiciatur.

[5] Et hoc modo quo falsa est Aristoteles regulam accipit ut in inconueniens ducere possit, quia et hoc modo quo falsa est a quibusdam recipiebatur. Quod etiam ita tractat quasi eam approbet, ponendo quasi per inductiones in quibus nullo modo regula fallat, sicut in propositionibus de puro inesse tam simplicibus ut:

    Hoc lignum est homo

quam conpositis ut:

    Hoc lignum est albus homo (uel: non est).

[6] Et prius exemplum ponit de simplici, dicens: UT EIUS QUAE EST, id est huius propositionis:

    Est homo

EST NEGATIO:

    Non est homo

NON EA propositio QUAE EST:

    Est non-homo

intellige subiectum uel 'lignum', quod postea apponit, uel quodlibet aliud. [7] Deinde exemplificat de composita dicens: ET EIUS QUAE EST:

    Est homo albus.

Hoc exemplum de composito praedicato ideo maxime apponit quod aperte monstrare poterat hic eam non esse diuidentem, quod negat esse diuidentem, cum utraque sit aperte falsa, ueluti cum dicitur:

    Hoc lignum est albus homo

et:

    Hoc lignum est non-albus homo

utraeque falsae sunt, quippe per illud non excluditur tantum album et homo relinquitur.

    SI ENIM DE OMNIBUS AUT DICTIO EST AUT NEGATIO VERA, CUM LIGNUM
    FALSUM SIT DICERE DE EODEM ESSE ALBUM HOMINEM, ERIT VERUM DICERE
    DE EODEM ESSE NON-ALBUM HOMINEM;

[8] Vere istae duae:

    Hoc lignum est albus homo

et:

    <Hoc lignum> est non-albus homo

non affirmatio et negatio diuidentes aut sunt aut non sunt hoc (ex causa). Et, quasi ponat quis quod sint, ducit in inconueniens sic: Si sunt diuidentes, tunc, si ista affirmatio non sit uera, illa erit uera; hoc consequens habetis ibi aequipollenter, cum LIGNUM FALSUM SIT etc., id est cum non sit uera haec affirmatio, erit illa quasi eius negatio uera; quod aperte falsum est. Et ne quis quaerat unde hoc, quod, si sunt diuidentes istae, cum non sit uera ista affirmatio, illa est uera, assignat generaliter praemittens quod DE OMNIBUS diuidentibus AUT DICTIO, id est affirmatio, VERA EST AUT NEGATIO.

    QUOD SI HOC MODO ET IN QUANTISCUMQUE 'ESSE' NON ADDITUR, IDEM
    FACIET QUOD PRO 'ESSE' DICITUR, UT EIUS QUAE EST 'AMBULAT HOMO'
    NEGATIO EST NON EA QUAE EST 'AMBULAT NON-HOMO', SED EA QUAE EST
    'NON AMBULAT HOMO';

[9] Postquam ostendit in propositionibus habentibus 'est' uerbum, tam in simplicibus quam in compositis, negatiuum aduerbium esse apponendum uerbo ad negationem faciendam, ostendit idem esse faciendum ubi sunt alia uerba, ut scilicet nullum genus propositionis de puro inesse praetermittat, ut facilius idem in modalibus recipiatur, dicens: ET, id est similiter, IN QUISBUSCUMQUE propositionibus hoc uerbum substantiuum est NON APPONITUR materialiter, IDEM FACIT aliud uerbum QUOD ponitur loco 'est' substantiui uerbi, ad copulationem scilicet faciendam; hoc uidelicet IDEM, quod hoc quoque uerbum praeposito negatiuo aduerbio negationem reddet.

    NIHIL ENIM DIFFERT DICERE HOMINEM AMBULARE VEL HOMINEM AMBULANTEM
    ESSE. QUARE SI HOC MODO IN OMNIBUS, ET EIUS QUAE EST POSSIBILE
    ESSE NEGATIO EST POSSIBILE NON ESSE, NON EA QUAE EST
    NON-POSSIBILE ESSE.

[10] Bene dixi 'ambulat' obtinere uim 'est' uerbi in copulando, quia NIL DIFFERT DICERE etc. (a causa).

[11] QUARE HOC MODO IN OMNIBUS, scilicet negationibus, est faciendum: quasi ab enuntiatione partium, quia scilicet et in simplicibus et in compositis, ut supra ostendit, et in his in quibus est uerbum ponitur et caetera uerba. Deinde accipe illud SI dicens: Et SI HOC MODO EST IN OMNIBUS, ut scilicet semper aduerbium negatiuum uerbo appositum negationem facit, et in istis modalibus (a toto); et hoc est: ET EIUS QUAE EST etc.

[12] Nota quod illud primum, scilicet "nam si eorum" etc., et illud ultimum QUARE SI HOC MODO IN OMNIBUS idem sunt sed propter nimiam interpositionem repetitum est.

    VIDETUR AUTEM IDEM POSSIBILE ET ESSE ET NON ESSE; OMNE ENIM QUOD
    EST POSSIBILE DIVIDI VEL AMBULARE ET NON AMBULARE ET NON DIVIDI
    POSSIBILE EST; RATIO AUTEM EST QUONIAM OMNE QUOD SIC POSSIBILE
    EST NON SEMPER IN ACTU EST,

[13] Postquam ex praemissa regula secundum hoc quod falsa erat recepta ostendit:

    Possibile est non esse

negationem esse ad:

    Possibile est esse

destruit hoc, ostendens scilicet utrasque simul ueras esse, dicens: SED eandem rem VIDETUR POSSIBILE ESSE in aliquo ET NON ESSE in eodem, et circa diuisionem et ambulationem (a partibus); et hoc est: OMNE ENIM etc. [14] Et quare etiam non ambulare possit uel non diuidi, huiusmodi rationem addit, QUONIAM scilicet OMNE QUOD SIC EST POSSIBILE, id est quod est ambulabile uel diuisibile, NON SEMPER EST IN ACTU; et hoc est: RATIO AUTEM EST haec de eo quod dixi, QUONIAM OMNE etc.

    QUARE INERIT ETIAM NEGATIO;

[15] Quandoquidem "non semper est in actu" ut diuidatur uel ambulet, dum possibile est non diuidi et non ambulare; et hoc est: INERIT ETIAM uera ea quae NEGATIO accipitur (locus ab effectu).

    POTEST IGITUR ET NON AMBULARE QUOD EST AMBULABILE ET NON VIDERI
    QUOD EST VISIBILE.

[16] Quandoquidem ea quae negatio ponitur uera est, IGITUR POTEST ipsum AMBULABILE NON AMBULARE (ab effectu). Ambulabile est quod potest ambulare, VISIBILE quod VIDERI.

    AT VERO IMPOSSIBILE EST DE EODEM OPPOSITAS VERAS ESSE DICTIONES;

[17] Quae supra diceret aduersarius: Si et negatio opposita, id est diuidens, uera sit cum affirmatione, ad hoc Aristoteles: sed IMPOSSIBILE EST etc. DICTIONES hic uocat quaslibet propositiones, qui superius dictionem solam affirmationem uocabat dicens: "Si enim de omnibus" etc.

    NON EST IGITUR ISTA NEGATIO;

[18] Quandoquidem impossibile est affirmationem et negationem simul esse ueras, IGITUR ISTA NON EST NEGATIO illius, cum uidelicet sit simul uera cum ea (ab oppositis).

    CONTINGIT ENIM UNUM EX HIS AUT IDEM IPSUM DICERE ET NEGARE SIMUL
    DE EODEM, AUT NON SECUNDUM ESSE VEL NON ESSE QUAE OPPONUNTUR
    FIERI NEGATIONES VEL AFFIRMATIONES. SI ERGO ILLUD IMPOSSIBILIUS
    EST, HOC ERIT MAGIS ELIGENDUM.

[19] Bene dixi quod ista non est negatio illius, quia NON QUAECUMQUE DISPONUNTUR SECUNDUM 'ESSE' ET 'NON ESSE', quoquo loco posita, sunt affirmatio et negatio (a causa, et hoc extra). Quod autem non omnes propositiones QUAE DISPONUNTUR SECUNDUM 'ESSE' ET 'NON ESSE' sint affirmationes et negationes, inuicem probat tali syllogismo: Aut contingit simul esse ueras affirmationem et negatioem, aut NON QUAECUMQUE DISPONUNTUR SECUNDUM 'ESSE' ET 'NON ESSE' sunt affirmatio et negatio inter se; sed non contingit affirmationem et negationem simul esse ueras; ergo NON QUAECUMQUE DISPONUNTUR SECUNDUM 'ESSE' ET 'NON ESSE' etc. Propositionem huius syllogismi praemittit ibi dicens: CONTINGIT ENIM; assumptionem et conclusionem simul ibi coniungit: SI VERO ILLUD IMPOSSIBILIUS EST etc., ac si diceret ita: Sed ILLUD EST IMPOSSIBILIUS, id est non est possibile, quod scilicet affirmatio et negatio sint simul uerae, ergo HOC EST ELIGENDUM, quod scilicet NON QUAECUMQUE DISPONUNTUR SECUNDUM 'ESSE' ET 'NON ESSE' sunt affirmatio et negatio. [20] Sic lege: CONTINGIT, id est euenit, alterum EX HIS duobus: nos IDEM IPSUM praedicatum DICERE, id est affirmationem et negationem, de eodem subiecto, id est contingit duas oppositas simul esse ueras; AUT hoc aliud contingit NON FIERI AFFIRMATIONES ET NEGATIONES inter se omnes eas propositiones QUAE SECUNDUM 'ESSE' ET 'NON ESSE DISPONUNTUR. Assume primum membrum disiuncte destruendo sic: Sed non contingit duas esse ueras, quod est ibi: ILLUD EST IMPOSSIBILIUS, id est impossibile; conclude statim sic per repetitionem affirmationis: et SI, id est cum, ILLUD SIT IMPOSSIBILE, HOC aliud ERIT POTIUS ELIGENDUM, quod uidelicet NON QUAECUMQUE DISPONUNTUR etc. [21] Si quis autem uelit comparatiue accipere IMPOSSIBILIUS, ad opinionem aduersarii respiciendum est, cui fortasse utrumque impossibile uidebatur; sed iam profecto forma syllogismi uacillabit.

    EST ERGO NEGATIO EIUS QUAE EST 'POSSIBILE ESSE' EA QUAE EST 'NON
    POSSIBILE' ESSE. EADEM QUOQUE RATIO EST ET IN EO QUOD EST
    'CONTINGIT ESSE'; ET ENIM NEGATIO EST 'NON CONTINGIT ESSE'. ET IN
    ALIIS QUIDEM SIMILI MODO UT DE NECESSARIO ET IN IMPOSSIBILI.

[22] Postquam ostendit ex inductione inconuenientis quod:

    Possibile est non esse

non est negatio:

    Possibile est esse

docet quae sit eius recta negatio, scilicet quae modum remouet. Et sic infert ab immediatis: Quandoquidem 'Possibile est non esse' non est negatio 'Possibile est esse', ergo EA QUAE EST non possibile est esse EST NEGATIO EIUS, cum altera harum eius negatio debeat esse. [23] Rursus EADEM RATIO affirmationum et negationum EST IN propositionibus de contingenti, quia in hoc QUOQUE illa est negatio quae modum remouet; ET IN ALIIS, de 'IMPOSSIBILI' scilicet ET 'NECESSARIO', SIMILI MODO est.

    FIUNT ENIM IN ILLIS QUEMADMODUM ESSE ET NON ESSE APPOSITIONES,
    SUBIECTAE VERO RES HOC QUIDEM ALBUM ILLUD VERO HOMO, EODEM QUOQUE
    MODO HOC LOCO 'ESSE' QUIDEM ET 'NON ESSE' SUBIECTUM FIT,
    'CONTINGERE' VERO ET 'POSSE' APPOSITIONES DETERMINANTES,
    QUEMADMODUM IN ILLIS 'ESSE' ET 'NON ESSE', VERITATEM,

[24] Reddit causam quare in facienda negatione negatiuum aduerbium sit apponendum ad modum, quia scilicet QUEMADMODUM IN ILLIS, id est in propositionibus de puro inesse, FIUNT APPOSITIONES, id est adiuncta subiectis ad complendam enuntiationem, 'ESSE' ET 'NON ESSE', SUBIECTAE VERO RES, id est subiecta neutraliter ponuntur, HOC QUIDEM 'ALBUM' ILLUD VERO 'HOMO', id est in quadam propositione 'album' hoc nomen est subiectum, in alia 'homo', EODEM MODO HOC LOCO, id est in modalibus propositionibus, 'ESSE' ET 'NON ESSE', istae uoces, secundum constructionem subiecta sunt, 'CONTINGERE' VERO, id est 'contingens', ET possibile et alii modi sunt APPOSITIONES, id est praedicata subiectis apposita.

[25] APPOSITIONES dico DETERMINANTES VERITATEM propositionum istarum in quibus ponuntur. Sicut circa praedicatum maxime propositionis sensus consistit, ita et discretio ueritatis ex inhaerentia ipsius pendet; maxime quia, si uerae coniungitur, ueram affirmationem reddit, si uero non, falsam. Praeterea praedicatum quod apponitur subiecto naturaliter extremo loco profertur; in fine uero orationis, quia sensus eius perficitur, ueritatis quoque discretio perpenditur. [26] Vel ita: DETERMINANTES VERITATEM, id est rectitudinem affirmationis et negationis; praedicata enim affirmata et negata ostendunt ac determinant quae sit recta, affirmatio uel negatio.

[27] Nota quod cum ait negatiuum aduerbium esse naturaliter apponendum praedicato ad faciendam negationem, ubique tamen in sensu totam propositionem perimit, sicut supra quoque meminimus. Sed quia praedicatum copulatur et tota affirmationis copulatio negatione destruitur, negatiuum aduerbium praedicato additum totius affirmationis coniunctionem perimere potest, siue apponatur uerbo secundo loco praedicato, siue ei quod primo loco praedicatur.

    EIUS VERO QUAE EST 'POSSIBILE EST NON ESSE' NEGATIO EST 'NON
    POSSIBILE EST NON ESSE.'

[28] Postquam ostendit ex natura diuidentium quod:

    Possibile non esse

non sit negatio ad:

    Possibile est esse

quia scilicet simul est uera, assignat ei negationem suam, ut ex hoc magis appareat eam affirmationem esse quam negationem, hanc scilicet:

    Non possibile non esse.

[29] Continuatio: Huius affirmationis 'Possibile est esse' est negatio, ut dictum est, 'Non possibile est esse'; SED EIUS QUAE EST etc.

    NON ENIM CONTRADICTIONES SIBI INVICEM SUNT HUIUSMODI 'POSSIBILE
    EST ESSE' ET 'POSSIBILE EST NON ESSE'; QUARE ET SEQUI SESE
    INVICEM VIDEBUNTUR; IDEM ENIM POSSIBILE EST ESSE ET NON ESSE. SED
    POSSIBILE ESSE ET NON POSSIBILE ESSE NUMQUAM SIMUL SUNT;

[30] Bene huic propositioni:

    Possibile est non esse

quasi affirmationi negationem propriam assigno, quia ipsa non est diuidens negatio ad 'possibile est esse', ut quibusdam uidebatur (a causa); et hoc est: QUARE ET SEQUI. Vere non sunt diuidentes, quia sunt simul uerae (ab oppositis); et hoc est: QUARE, id est propter hoc ostendendum, dico quod ipse VIDEBUNTUR SEQUI INVICEM, id est comitari in ueritate. Quod statim probat a causa dicens: IDEM ENIM, id est eandem rem, POSSIBILE est ESSE ET possibile est NON ESSE. [31] Aliter: QUARE ET SEQUI potest illatio esse ex praemisso, non propositio praemissi, hoc modo: quia non sunt diuidentes, uidebuntur simul uerae (a causa); sed 'possibile' ueritatem, quam concessit non diuidentibus, remouet a diuidentibus, ut per hoc e contrario appareat esse diuidentes.

    OPPONUNTUR ENIM. AT VERO 'POSSIBILE NON ESSE' ET 'NON POSSIBILE
    NON ESSE' NUMQUAM SIMUL SUNT.

[32] Vere NON SUNT SIMUL uerae, quia sunt oppositae (ab oppositis). Nec solum 'Possibile est esse' et 'Non possibile est esse' non SUNT SIMUL, scilicet uerae.

    SIMILITER AUTEM ET EIUS QUAE EST 'NECESSARIUM ESSE' NEGATIO EST
    NON EA QUAE EST 'NECESSARIUM NON ESSE', SED 'NON NECESSARIUM
    ESSE'; EIUS VERO QUAE EST 'NECESSARIUM NON ESSE' EA QUAE EST 'NON
    NECESSARIUM NON ESSE'. ET EIUS QUAE EST 'IMPOSSIBILE ESSE' NON
    'IMPOSSIBILE NON ESSE', SED 'NON> IMPOSSIBILE ESSE'; EIUS VERO
    QUAE EST 'IMPOSSIBILE NON ESSE' EA QUAE EST 'NON IMPOSSIBILE NON
    ESSE'.

[33] Sicut negationes assignauit in propositionibus de possibili, ita facit in caeteris modis.

    ET UNIVERSALITER , QUEMADMODUM DICTUM EST, 'ESSE' QUIDEM ET 'NON
    ESSE' OPORTET PONERE QUEMADMODUM> SUBIECTA, NEGATIONEM VERO ET
    AFFIRMATIONEM HAEC FACIENTEM AD UNUM IDEM TANTUMMODO AD MODUM
    APPONERE. ET HAS PUTARE OPORTET ESSE OPPOSITAS DICTIONES ET
    NEGATIONES, 'POSSIBILE' ET 'NON POSSIBILE', 'CONTINGENS' -- 'NON
    CONTINGENS', 'IMPOSSIBILE' -- 'NON IMPOSSIBILE', 'NECESSARIUM' --
    'NON NECESSARIUM', 'VERUM' -- 'NON VERUM'.

[34] Uniuersalem regulam tradit de faciendis negationibus per singulos modos, ut uidelicet 'non' negatiuum aduerbium non apponatur subiectis quae sunt 'esse' et 'non esse', et in istis intellige infinitos modos omnium uerborum sed apponatur modis praedicatis, inter quos aggregat uerum hoc nomen, cum dicitur:

    Verum est Socratem currere.

[35] Sic lege: ET UNIVERSALITER, id est ubique, in huiusmodi modalibus 'ESSE' ET 'NON ESSE' OPORTET PONERE QUASI SUBIECTA, SICUT SUPRA DICTUM EST, SUPRA, id est reuera; NEGATIONEM VERO ET AFFIRMATIONEM FACIENTEM HAEC, id est reddentem enuntiationem, OPORTET APPONI AD MODUM qui praedicatur. [34] AFFIRMATIONEM hoc loco uocat est uerbum interpositum ad copulandum modum, NEGATIONEM uero aduerbium negatiuum. Bene ait QUASI SUBIECTA, quia secundum sensum idem subicit in modalibus quod in simplicibus. DICTIONES, id est affirmationes.

LI 3.13

    CONSEQUENTIAE VERO SECUNDUM ORDINEM FIUNT ITA PONENTIBUS: ILLI
    ENIM QUAE EST 'POSSIBILE ESSE' ILLA QUAE EST 'CONTINGIT ESSE', ET
    HOC ILLI CONVERTITUR, ET 'NON IMPOSSIBILE ESSE' ET 'NON
    NECESSARIUM ESSE'; ILLI VERO QUAE EST 'POSSIBILE NON ESSE' ET
    'CONTINGENS NON ESSE' EA QUAE EST 'NON NECESSE NON ESSE' ET 'NON
    IMPOSSIBILE NON ESSE'; ILLI VERO QUAE EST 'NON POSSIBILE ESSE' ET
    'NON CONTINGENS [NON] ESSE' ILLA QUAE EST 'IMPOSSIBILE ESSE' ET
    'NECESSARIUM NON ESSE'; ILLI VERO QUAE EST 'NON POSSIBILE NON
    ESSE' ET 'NON CONTINGENS NON ESSE' ILLA QUAE EST 'IMPOSSIBILE NON
    ESSE' ET 'NECESSE EST ESSE'. CONSIDERETUR HOC EX SUBSCRIPTIONE
    QUEMADMODUM DIXIMUS:

    POSSIBILE ESSE.
    CONTINGIT ESSE.
    NON IMPOSSIBILE EST ESSE.
    NON NECESSE EST ESSE.

    POSSIBILE EST NON ESSE.
    CONTINGIT NON ESSE.
    NON IMPOSSIBILE EST NON ESSE.
    NON NECESSE EST NON ESSE.

    NON POSSIBILE EST ESSE.
    NON CONTINGIT ESSE.
    IMPOSSIBILE EST ESSE.
    NECESSE EST NON ESSE.

    NON POSSIBILE EST NON ESSE.
    NON CONTINGIT NON ESSE.
    IMPOSSIBILE EST NON ESSE.
    NECESSE EST ESSE.

[1] Errorem corrigit, quem uidelicet habebant in assignandis aequipollentiis propositionum modalium secundum mutuam comitationem, docens scilicet earum quae ad se inuicem mutuo consequuntur, id est mutuo se comitantur, et quae non. Atque ideo secundum illos qui errabant quatuor ordines disponit, ut postea duos primos ordines emendet in quibus peccabant, male scilicet disponendo propositiones de 'necessario' quae ultime ponuntur, quippe illa quae in primo ponitur, in secundo erat ponenda et e conuerso, quod ipse etiam docebit transferens illam de primo in secundum et e conuerso. Sed prius ex uitiosa dispositione in inconueniens perducit.

[2] Continuatio: Non solum negationes assignant uitiose in modalibus, sed etiam ordines male disponunt ad ostendendam earum aequipollentiam; et hoc est: CONSEQUENTIAE FIUNT, id est mutuae comitationes assignantur, in eisdem partitionibus a quibusdam ITA disPONENTIBUS ipsas consequentias ut in sequentibus ostendetur [3] Vel ita: ab eisdem hominibus PONENTIBUS, id est construentibus, ITA affirmationem et negationem, ut supra dictum est. Et uere CONSEQUENTIAE, quia istae (a partibus); et hoc est: ILLI ENIM 'possibile est esse' ILLA consequitur secundum eos, id est comitatur; ET HOC, id est e conuerso, illa comitatur istam.

    ERGO 'IMPOSSIBILE' ET 'NON IMPOSSIBILE' ILLUD QUOD EST
    'CONTINGENS' ET [NON] 'POSSIBILE' ET 'NON CONTINGENS' ET 'NON
    POSSIBILE' SEQUUNTUR QUIDEM CONTRADICTORIE, SED CONVERSIM.

[4] Proposita mala ordinatione aequipollentiae harum modalium in duobus primis ordinibus uult eam corrigere. Atque iam praemittit illud unde uitium id contingit, quod scilicet propositiones de 'necessario' aliter disponuntur post propositiones de 'possibili' uel 'contingenti' quam illae de 'impossibili': quia illae de 'impossibili' supponuntur illis contradictorie, illae de 'necessario' contrarie; quod si istae supponerentur contradictoriae sicut illae, bene disponerentur, sicut ipse ostendet. [5] Contradictorie autem sequi, id est supponi, est quando aliqua propositio sequitur ad contradictionem inferentis, ut negatio 'impossibilis' sequitur affirmationem 'possibilis', cuius, scilicet negationis sequentis, affirmatio sequitur negationem praecedentis affirmationis. [6] Contrarie autem sequi est quando propositio sequitur propositionem cuius sequentis contraria sequitur contradictionem praecedentis; ut, secundum malam dispositionem, 'non necesse esse' sequitur ad 'possibile est esse', cuius, scilicet sequentis, contraria est necesse est non esse, quae contraria in eadem dispositione in tertio ordine sequitur ad contradictionem 'possibilis'; similiter in secundo ordine sequitur ad contradictionem. [7] Contradictoriae autem dicuntur huiusmodi propositiones, quia contrarias, id est oppositas, uoces habent, 'esse' scilicet et 'non esse'. [8] Illatio ab exemplis ita sit: Quandoquidem in praemissa dispositione propositiones de impossibili ita sequuntur ad alias quod diuidentes sequuntur ad diuidentes, ergo sequuntur contradictorie (a descriptione 'contradictorie sequi'); et hoc est: 'IMPOSSIBILE' ET 'NON IMPOSSIBILE', id est affirmationes et negationes de impossibili, ILLUD QUOD EST 'CONTINGENS' ET 'POSSIBILE' ET 'NON CONTINGENS' ET 'NON POSSIBILE', id est affirmationes et negationes de 'possibili' et 'contingenti', SEQUUNTUR CONTRADICTORIE. [9] Et ne intelligeretur quod affirmatio sequeretur affirmationem, addit: SED CONVERSIM, id est ita quod in illa inferentia sit quaedam conuersio, id est quaedam alternatio, scilicet quod propsitio non sequitur sui generis propositionem sed affirmatio negationem et e conuerso. Vel CONVERSIM, ut ostendat quod, conuersa uice, illata inferat inferentem.

    ILLUD ENIM QUOD EST 'POSSIBILE ESSE' NEGATIO 'IMPOSSIBILIS',
    NEGATIONEM VERO AFFIRMATIO

[10] Vere sequuntur contradictorie, quia ita quod affirmatio sequitur negationem et negatio affirmationem. [11] Non autem et illae de 'contingenti' ad illas de 'possibili' contradictorie sequuntur sed affirmatio ad affirmationem et negatio ad negationem.

    ILLUD ENIM QUOD EST 'NON POSSIBILE ESSE' ILLUD QUOD EST
    'IMPOSSIBILE ESSE'; AFFIRMATIO ENIM EST 'IMPOSSIBILE ESSE', 'NON
    [IM]POSSIBILE' VERO NEGATIO.

[12] Vere affirmatio sequitur negationem, quia haec istam (a partibus); et unde hoc quod, si haec istam, ideo affirmatio negationem, assignat, quia scilicet ista est affirmatio etc.; et hoc est: AFFIRMATIO ENIM etc.

    'NECESSARIUM' VERO QUEMADMODUM SIT, CONSIDERANDUM EST.
    MANIFESTUM EST ENIM QUONIAM NON EODEM MODO, SED CONTRARIAE
    SEQUUNTUR, CONTRADICTORIAE AUTEM EXTRA.

[13] Postquam determinauit quomodo propositiones de 'impossibili' sequuntur ad alias, scilicet contradictorie, dicit CONSIDERANDUM ESSE qualiter ipsae illae de 'necessario' sequuntur. Et dicit eas non eodem modo sequi secundum suprapositam dispositionem, id est contradictorie, SED potius CONTRARIE, ut determinatum est superius. [14] EXTRA AUTEM malam dispositionem, in bona scilicet dispositione, CONTRADICTORIAe sequuntur sicut et aliae; et hoc est: CONTRADICTORIAE AUTEM EXTRA.

    NON ENIM EST NEGATIO EIUS QUOD EST 'NECESSE EST NON ESSE' 'NON
    NECESSE EST ESSE'; CONTINGIT ENIM VERAS ESSE IN EODEM UTRASQUE;

[15] Probat a causa quod sequuntur contradictorie, quia scilicet illae de necessario quae sequuntur ad diuidentes de impossibili non sunt inuicem affirmatio et negatio. Quod probat ab oppositis statim, QUIA scilicet CONTINGIT EASDEM simul ESSE VERAS; et hoc est: CONTINGIT ENIM IN EODEM, id est de eadem re uel in eodem tempore.

    QUOD ENIM EST NECESSARIUM NON ESSE, NON EST NECESSARIUM ESSE.

[16] Vere simul sunt uerae propositiones, quia idem quod 'NECESSE est NON ESSE' NON EST 'NECESSE ESSE' (a causa).

    CAUSA ENIM EST CUR NON CONSEQUITUR SIMILITER CAETERIS, QUONIAM
    CONTRARIAE 'IMPOSSIBILE' 'NECESSARIO' REDDITUR IDEM VALENS;

[17] Dixit superius quod illae de 'necessario' non sequuntur ad illas de 'impossibili', id est contradictorie; unde reddit causam, hanc scilicet QUOD 'IMPOSSIBILE' REDDITUR IDEM VALENS quod necessarium CONTRARIE, id est affirmationes de 'impossibili' et 'necessario' aequipollent uariatae secundum 'esse' et 'non esse', quae sunt contrariae uoces et opposite; et similiter negationes. [18] Hanc causam ita adapta, quod, cum in rei ueritate propositiones de 'impossibili' et de 'necessario' sint, aequipolleant recte iuxta hanc regulam: In tertio et quarto ordine, qui bene disponuntur, cum 'impossibile est esse' et 'impossibile est non esse' disponuntur 'necesse est non esse' et 'necesse est esse' tamquam [ad] consequentes ad 'non possibile est esse' et 'non possibile est non esse'. Sed iterum constat secundum malam dispositionem duorum praecedentium ordinum, quod 'possibile est esse' et 'possibile est non esse' sequuntur 'non necesse est esse' et 'non necesse est non esse', quae scilicet sequentes sunt contrariae ad duas alias sequentes, ut determinatum est supra, atque ex his duabus ut contrarie sequuntur propositiones de 'necessario'. [19] Aristoteles tamen non ponit nisi unam partem cause, regulam scilicet aequipollentiae quae ad bonam dispositionem pertinet quam solam ipse approbat, ne forte, si et aliam partem poneret, eam quoque recipere uideretur, quam statim Aristoteles destructurus erat.

    NAM SI IMPOSSIBILE EST ESSE, NECESSE EST HOC NON ESSE; SI VERO
    IMPOSSIBILE EST NON ESSE, HOC NECESSARIUM EST ESSE;

[20] Vere contrariae in ueritate sequuntur se, quia secundum 'esse' et 'non esse' dispositae (a descriptione). Et hoc ostendit in exemplis per propositionem tertii ordinis et quarti qui bene disponuntur, cum dicit: SI IMPOSSIBILE EST ESSE etc. Possumus etiam hoc categorice accipere, ac si ita diceret: Quicquid impossibile est esse, necesse est non esse et e conuerso; nam ipse statim categorice argumentabitur.

    AT CERTE IMPOSSIBILE EST SIC PONI 'NECESSARII' CONTRADICTIONES?

[21] Malam dispositionem duorum praemissorum ordinum corrigere uolens dicit propositiones de 'necessario' male superius esse ordinatas.

[22] Continuatio: dispositae sunt propositiones de 'necessario' aliter quam aliae, id est contrariae, non contradictorie AT CERTE CONTRADICTIONES, id est affirmationes et negationes.

    NAM QUOD EST NECESSARIUM ESSE, POSSIBILE EST ESSE;

[23] Vere impossibile est sic eas recte disponi, quia impossibile inde sequitur quod id quod necesse est esse non necesse est esse (ab oppositis, uel a parte 'impossibilis'). [24] Sic autem Aristoteles disponit: Quod necesse est esse, possibile est esse; sed omne quod possibile est esse, non impossibile est esse. Et omne quod non impossibile est esse non necesse est esse secundum malam dispositionem primi ordinis; ex quibus infertur per medium quod omne quod necesse est esse non necesse est esse. Propositio praemittitur ibi: QUOD NECESSE EST ESSE POSSIBILE EST ESSE; cuius interposita probatione addit postea primam assumptionem ibi: "At uero illud quod est"; deinde aliam addit statim: "Hoc uero", id est 'non impossibile esse' sequitur et comitatur secundum alios 'non necesse est esse'. Conclusionem quoque per extremorum coniunctionem adiecit ibi: "Quare contingit", id est euenit, quod id quod necesse est esse non est necesse esse.

    NAM, SI NON, NEGATIO CONSEQUITUR; NECESSE EST ENIM AUT DICERE
    AUT NEGARE; QUARE SI NON POSSIBILE EST, IMPOSSIBILE EST ESSE
    QUOD NECESSE EST ESSE, QUOD EST INCONVENIENS. AT VERO ILLUD QUOD
    EST 'POSSIBILE ESSE' 'NON IMPOSSIBILE ESSE' SEQUITUR, HOC VERO
    ILLUD QUOD EST 'NON NECESSARIUM ESSE'; QUARE CONTINGIT QUOD EST
    NECESSARIUM ESSE NON NECESSARIUM ESSE, QUOD EST INCONVENIENS.

[25] Quoniam Aristoteles primam propositionem ex parte sua apposuit, quae scilicet ait "quod necesse est esse, possibile est esse", in caeteris quoque secutus dispositionem malam primi ordinis quam illi faciebant contra quos disputat, ideo illam quam ex se ponit approbat per inductionem inconuenientis hoc modo: Vere quod necesse est esse, possibile est esse: aut quod necesse est esse aut non quod necesse est esse, possibile est esse. Loco autem huius disiunctae probationem eius ponit, coniunctam scilicet ipsius, cum ait: NAM SI NON est uera haec propositio:

    Quod necesse est esse, possibile est esse

uera est eius NEGATIO. Quod et rursus per regulam diuidentium generaliter (quasi a toto) ostendit dicens: NECESSE EST ENIM, id est determinatum est, semper AUT DICTIONEM, id est affirmationem, esse ueram AUT NEGATIONEM. [26] Nunc autem de proposita disiuncta et probata assume sic: Sed falsum est quod id quod necesse est esse non est possibile esse; ergo uera est diuidens hanc conclusionem (extra). [24a] Loco autem assumptionis eius probationem ponit ducendo ad inconueniens: Si quis eam contradicat, hoc est si negationem recipiat, quae ait:

    Quod necesse est esse non est possibile esse

et, quasi eam recipiat aduersarius, sic arguit enim: SI QUOD NECESSE EST ESSE NON EST POSSIBILE ESSE, tunc QUOD NECESSE EST ESSE IMPOSSIBILE EST ESSE; QUARE QUOD NECESSE EST ESSE, IMPOSSIBILE EST ESSE, et hanc totam consequentiam praemittit ibi: QUARE SI. Sed falsum est consequens, et hoc habemus ibi: QUOD EST INCONVENIENS: falsum est antecedens (hoc extra).

[27] Nota Aristotelem in priori sillogismo ideo categorice, non hypothetice argumentari, quia fortasse consequentias inter huiusmodi propositiones non recipit, uel ideo fortasse quia magis abhorretur falsitas categoricae illatae quae ait QUOD NECESSE EST ESSE NON EST NECESSE ESSE quam hypotheticae, si inferretur hoc modo:

    Si necesse est esse, non est necesse esse.

[28] Non irrationaliter est quaerendum in dispositione categorica syllogismi praemissi, ubi per medium extrema coniunguntur, quis sit medius terminus, ueluti cum dicitur:

    Quod necesse est esse, possibile est esse

et 'Omne QUOD POSSIBILE EST ESSE, NON IMPOSSIBILE EST ESSE' uel 'NON NECESSE EST ESSE'. At uero, si modales facimus enuntiationes, modos ubique oportet praedicari et 'esse' et 'non esse' subici. Sed cum ubique modi praedicentur nec umquam subiciantur nec signa quantitatis recipere queant, medius terminus non custoditur. Nam, etsi dicatur:

    Socratem possibile est currere,
    Sed omne quod possibile est currere possibile est moueri

nullo modo medius terminus custoditur, cum propositiones modales disponimus. Si uero simplices facimus hoc modo:

    Socrates est id quod possibile est currere,
    Et omne id quod possibile est currere possibile est moueri

tunc recte medius terminus custoditur. At fortasse ita in primo quoque syllogismo intellexit; aut etiam nil impedit si figura ex medio termino non custodiatur sed sit penitus irregularis syllogismus.

    AT VERO NEQUE 'NECESSARIUM ESSE' SEQUITUR 'POSSIBILE ESSE' NEQUE
    'NECESSARIUM NON ESSE'; ILLI ENIM UTRAQUE CONTINGIT ACCIDERE,
    HORUM AUTEM UTRUMLIBET VERUM FUERIT NON ERUNT ILLA VERA;

[29] Postquam remouit quod ad 'possibile esse' [non] sequitur 'non necesse est esse', remouet quod aliae duae ad idem sequuntur, istae scilicet: 'necesse est non esse' et 'necesse est esse', ut quartam ei post attribuat. Et quod neque illa sequatur ad 'possibile est esse' probat ab oppositis dicens: ILLI ENIM, id est possibili, UTRAQUE, id est 'esse' et 'non esse' ACCIDERE CONTINGIT, id est euenit quandoque ut idem et possibile sit esse et non esse; ideoque non potest sequi ad 'POSSIBILE est ESSE' 'NECESSE est ESSE' uel 'NECESSE est NON ESSE'. Et hoc est quod subdit: HORUM AUTEM, id est 'necesse est esse' uel 'necesse est non esse' UTRUMLIBET, id est quodcumque, FUERIT VERUM, NON ERUNT ILLA VERA, id est non erit uerum quod 'possibile' se habeat simul ad 'esse' et 'non esse'.

    SIMUL ENIM POSSIBILE ESSE ET NON ESSE; SIN VERO NECESSE EST ESSE
    VEL NON ESSE, NON ERIT POSSIBILE UTRUMQUE. RELINQUITUR ERGO 'NON
    NECESSARIUM NON ESSE' EI QUOD 'POSSIBILE EST ESSE'.

[30] Probat quod 'possibili' huic modo ueraciter coniungantur 'esse' et 'non esse', quia simul eandem rem POSSIBILE est ESSE ET NON ESSE (a causa).

[31] SI VERO 'NECESSE EST ESSE' VEL 'NON ESSE' NON ERIT POSSIBILE UTRUMQUE, id est non habebit se ad 'esse' et 'non esse'; atque ita conuincitur quod neque 'necesse est esse' neque 'necesse est non esse' neque 'non necesse est esse' sequitur ad 'possibile est esse'. Et, cum nulla harum sequatur, ERGO 'NON NECESSE est NON ESSE' RELINQUITUR aequipollens ad 'POSSIBILE EST ESSE', cum uidelicet constans sit quod aliqua de 'necessario' sequi debeat (ab immediatis).

    HOC ENIM VERUM EST ET DE 'NECESSE NON ESSE'. HAEC ENIM FIT
    CONTRADICTIO EIUS QUAE SEQUITUR 'NON POSSIBILE ESSE';

[32] Vere 'non necesse est non esse' sequitur per aequipollentiam ad 'possibile esse', quia CONTRADICTIO EIUS ad contradictionem illius, secundum dispositionem tertii ordinis quae bona est, similiter sequitur (a pari); si quae enim propositiones ad inuicem aequipollent, earum quoque diuidentes necessarium est aequipollere inuicem. [33] Sic lege: HOC, scilicet quod 'non necesse est non esse' aequipollet ad 'possibile est esse', VERUM EST, id est uerum esse potest probari, DE 'NECESSE NON ESSE', id est per hanc propositionem quae est 'necesse est non esse'. Et quare per eam possit probari, statim assignat: quia scilicet ista 'necesse est non esse' est contradictio illius, scilicet ad 'non necesse est non esse', et ista quae est contradictio sequitur ad 'non possibile est esse'. Et hoc est: QUAE, id est 'NECESSE NON ESSE', SEQUITUR 'NON POSSIBILE est ESSE'.

    ILLUD ENIM SEQUITUR HOC QUOD EST 'IMPOSSIBILE ESSE' ET 'NECESSE
    NON ESSE', CUIUS NEGATIO EST 'NON NECESSE EST NON ESSE'. SEQUITUR
    IGITUR ET HAEC CONTRADICTIO SECUNDUM PRAEDICTUM MODUM, ET NIHIL
    IMPOSSIBILE CONTINGIT SIC POSITIS.

[34] Vere 'necesse est non esse' sequitur ad 'non possibile est esse', quia 'impossibile est esse' sequitur ad eandem (a pari); et hoc est: ILLUD ENIM, id est 'non possibile est esse', SEQUITUR haec propositio 'IMPOSSIBILE est ESSE', ET, ideo subaudis, 'NECESSE EST NON ESSE' SEQUITUR ad eandem, CUIUS, scilicet 'necesse est non esse', NEGATIO EST 'NON NECESSE EST NON ESSE'. Et ita debet sequi ad contradictionem praecedentis contradictio sequentis, quippe aequipollentes diuidentium necesse est aequipollere. [35] Nota quod sicuti illam de secundo ordine transfert in primum ordinem, ita intelligit illam de primo transferendam in secundum; et ita propositiones quoque de 'necessario' sequuntur ad alias SECUNDUM PRAEDICTUM MODUM in aliis, id est contradictorie. Et hoc est: SEQUUNTUR IGITUR (a pari), quia 'sequi praedicto modo' et 'contradictorie' paria sunt; ET NIL inconuenientis CONTINGIT SIC disPOSITIS propositionibus necessarii.

    DUBITABIT AUTEM ALIQUIS SI ILLUD QUOD EST 'NECESSARIUM ESSE'
    'POSSIBILE' SEQUITUR. NAM SI NON SEQUITUR, CONTRADICTIO SEQUITUR,
    'NON POSSIBILE ESSE'; ET SI QUIS NON HANC DICAT ESSE
    CONTRADICTIONEM, NECESSE EST DICERE 'POSSIBILE NON ESSE';

[36] In supra dicta argumentatione, cum ex mala dispositione primi ordinis ad inconueniens duxit, et talem propositionem ex parte sua praemisit:

    Quod necesse est esse, possibile est esse

et eam probauit; postea dixit quod 'possibile' se habet ad 'esse' et 'non esse', cum subdidit: ILLI ENIM UTRAQUE CONTINGIT ACCIDERE. Unde, cum idem quod necesse est esse possibile <sit> esse et quod possibile est esse se habeat etiam ad 'non esse', uidetur quod idem quod necesse est esse se habeat etiam ad 'non esse', id est possit etiam non esse, quod aperte falsum est. Atque ex his cogitur aliquis dubitare utrum propositionem quam Aristoteles praemisit recipiat uel non. Et hoc est: DUBITABIT etc.

[37] Continuatio: ostendit superius quod 'possibile' sequatur, id est comitetur, 'necessarium'; sed DUBITABIT etc., an id quod necesse est esse sit possibile esse.

[38] Et quare dubitet cause duae supponuntur: nam cum (id est ex una parte) uidet quod oportet ut sequatur quia negatio 'possibilis' sequi 'non potest', tum (ex alia parte) inspicit quod 'possibile' se habet ad 'esse' et 'non esse'. Et has duas causas supponit Aristoteles. [39] Et primum probat quod sequitur sic: uere 'possibile esse' sequitur 'necesse est esse', id est comitatur, ita scilicet quod id quod necesse est esse possibile est esse. Aut 'possibile' sequitur aut contradictio 'possibilis', id est negatio; sed contradictio non sequitur, <ergo> 'possibile' sequitur. Cum autem deberet ponere disiunctas, ponit coniunctam, ac si diceret: uere uera est disiuncta, quia uera est coniuncta (a pari); et hoc est: NAM SI NON SEQUITUR, subaudis possibile est esse ad necesse est esse, CONTRADICTIO possibilis SEQUITUR, quae est scilicet 'NON POSSIBILE' est 'ESSE'. Sed quia quorumdam opinio erat quod 'possibile est non esse', quae uidebatur negatio, esset potius contradictio dicenda. Ponit etiam illam ut utrumque remouendo omnibus satis faciat, dicens: ET SI QUIS NON DICAT HANC propositionem 'non possibile est esse' ESSE CONTRADICTIONEM ad 'possibile est esse', NECESSE EST, id est constans est et determinatum, UT DICAT POSSIBILE NON ESSE, id est quicumque hanc non recipiet negationem recipiet illam.

    SED UTRAEQUE DE 'NECESSE ESSE' FALSAE SUNT.

[40] Haec est assumptio, ubi diligenter ostendit quod, quaecumque contradictio recipiatur, non potest contradictio sequi; et hoc est: SED UTRAEQUE FALSAE SUNT DE 'NECESSE ESSE'. Neutra uere comitatur hanc affirmationem 'necesse est esse', hoc est de ea re quam necesse est esse, neque uerum est 'non possibile est esse' neque 'possibile est non esse'. Conclusio est extra, haec scilicet: Quare 'possibile est esse' sequitur ad 'necesse est esse', cum scilicet eius contradictio non sequatur.

    AT VERO RURSUS VIDETUR IDEM ESSE POSSIBILE INCIDI ET NON INCIDI,
    ET ESSE ET NON ESSE,

[41] Aliam uero causam dubitationis ponit, quare iterum nec 'possibile esse' uideatur sequi, quia scilicet 'possibile' habet se ad 'esse' et 'non esse', et ita 'necesse' uidetur se habere ad 'esse' et 'non esse': quod aperte falsum est. Et hoc totum ponit: ET ita ESSE ET NON ESSE, quia scilicet INCIDI ET NON INCIDI; quippe 'esse' et 'non esse' pro quibuslibet accipiuntur quae ad affirmationem et negationem se habent.

    QUARE ERIT NECESSE ESSE CONTINGERE NON ESSE; HOC AUTEM FALSUM
    EST.

[42] Quia scilicet 'possibile esse' se habet ad 'esse' et 'non esse', ergo 'necesse'. Si intelligamus 'omne possibile', quod falsum est, a toto est illatio; si uero est probatio indefinitae, sicut est uerum:

    Non procedit ex uero falsum

non est curandum, quia haec non est ratio Aristotelis sed aliorum, cuius perturbationis causam ostendit. Cum autem deberet ponere quod 'necesse' se habeat ad utrumque, tam ad 'esse' quam ad 'non esse', ponit tantum de 'non esse', quia hoc sufficit ad perturbationem, quod solum inconueniens esse apparet.

    MANIFESTUM EST AUTEM QUONIAM NON OMNE POSSIBILE VEL ESSE VEL
    AMBULARE ET OPPOSITA VALET, SED EST IN QUIBUS NON SIT VERUM;

[43] Ostensis duabus causis perturbationis dissoluit eam concedens illam partem: ad 'necesse' sequitur 'possibile'; sed non ideo 'necesse' se habet ad 'utrumque', quia non omne 'possibile' se habet ad utrumque.

[44] Continuatio: per hoc quod 'possibile' se habet ad utrumque uidetur 'necesse' se habere ad utrumque; sed irrationaliter uidetur, quia ex rerum natura MANIFESTUM EST QUOD NON OMNE 'POSSIBILE' VALET AD OPPOSITA, id est se habet non tantum ad 'esse' sed etiam ad oppositum eius, id est ad 'non esse'.

[45] Quod autem praemisit VEL ESSE VEL AMBULARE exempla sunt de 'possibili' simpliciter, non de 'possibili' quod non ualeat ad opposita; ut enim supra meminit, "omne quod est possibile diuidi uel ambulare, et non ambulare et non diuidi potest." SED EST, id est: Contingit esse quasdam res IN QUIBUS NON SIT VERUM utrumque, id est quod se habeat ad esse et non esse.

    ET PRIMUM QUIDEM IN HIS QUAE NON SECUNDUM RATIONEM POSSUNT, UT
    IGNIS CALEFACTIBILIS EST ET HABET VIM IRRATIONABILEM.

[46] Innuit nobis talem diuisionem: possibilia alia sunt rationalia, alia irrationalia. Rationale possibile est illud cuius actus secundum aliquam rationem et industriam ipsius potentis fit, ut in medico potentia curandi. Irrationale uero possibile est quod secundum rationem et industriam ipsius potentis non perducitur ad actum, ut in igne potentia calefaciendi. Quod autem non omne 'possibile' ualeat ad opposita, id est 'esse' et 'non esse', ostendit primum irrationalibus possibilibus, quod sic dicit: ET PRIMUM. Ostendit quod non est uerum omne 'possibile' ualere ad opposita in quibusdam illorum QUAE NON possibilia sunt SECUNDUM RATIONEM, id est in irrationalibus; UT IGNIS CALEFACTIBILIS EST: Potest calere et ita quod non potest oppositum, id est non calere. ET bonum exemplum dedi de igne ut de irrationali possibili, quia ignis HABET VIM, id est potestatem, IRRATIONALEM; supple extra: Qui, scilicet ignis, non ualeat ad opposita.

[47] Calefactibilem dicit, quia potest calere in se et non calere facere aliud; hoc enim exemplum ponit de illo possibili quod non habet se ad 'non esse'. Si uero diceremus ignem non posse non calefacere, falsum esset; sic enim etiam ignis substantiam retinere potest ut nil calefaciat sed ignis esse non potest nisi caleat, id est calorem habeat, cum sit ei calor substantialis, calefactio uero accidentalis.

[48] Nota insuper quod cum in igne exemplum ponat de possibili quod non possit opposita, quia, "quemadmodum" statim est dicturus, "ignem non est possibile calefacere et non, uel quaecumque semper agunt", ut celum, teste Boethio, quod semper uoluitur non est possibile non uolui, uidetur plane Aristoteles mentiri, quippe et ignem ipsum etiam non esse possibile est, ita etiam substantiales formas non retinere, quod non habeat calorem; si enim non est possibile ignem non calere, necesse est ignem calere, et ita ab eterno calet, ut nec principium habuerit nec finem habere possit; quod omnino falsum est. Cum itaque dicit Aristoteles ignem necessario calere uel non posse non calere, in igne subiecto uim attendit quasi sit modalis cum determinatione hac: 'dum est ignis'. Cum autem ait "quaecumque talia semper agunt", nota quod per illud "talia" illa tantum intellexit quae in proprietatibus suis ita sunt substantialiter sicut est ignis in calore; unde oportet concedi et motum substantialiter inesse celo, iuxta Boethium.

    ERGO SECUNDUM RATIONEM POTESTATES IPSAE EAEDEM PLURIMORUM ETIAM
    CONTRARIORUM SUNT; IRRATIONABILES VERO NON OMNES, SED,
    QUEMADMODUM DICTUM EST, IGNEM NON EST POSSIBILE NON CALEFACERE
    VEL QUAECUMQUE ALIA SEMPER AGUNT;

[49] Ostendit quoddam possibile irrationale non ualere ad opposita; modo uero monstrat, quod omnia possibilia quae secundum rationem possibilia sunt ualeant ad opposita. Et sic infert a causa: Quandoquidem dictum est primum de illis possibilibus quae non secundum rationem possunt, de quibus erat dicendum, ergo dicamus de illis quae secundum rationem possunt, de quibus erat dicendum similiter, quod notatur per illud "primum" quod praemissum fuit. [50] Sic lege: POTESTATES SECUNDUM RATIONEM, id est res quae possunt aliquid secundum rationem suam, IPSE EAEDEM, permanentes in tota substantia sua, SUNT PLURIMORUM CONTRARIORUM, id est habent se ad plura opposita, ut Socrates ad 'ambulare et 'non <ambulare' uel> ad 'sedere' et 'non sedere', quia utrumque potest, in tota hominis substantia remanens. Sed non ita ignis, manens ignis, potest calere et non. [51] IRRATIONALES, id est quae possunt non secundum rationem, NON OMNES ualent <ad> opposita, SED QUEMADMODUM ibi DICTUM EST satis, ubi ignem, quem potentem calere dixit, attulit ad exemplum eius 'possibilis' quod non potest opposita, id est cum possit calere, non potest non calere. Per AGUNT non actionem intelligit, quia nec calor actio est sed ad quemlibet perpetuum statum significandum ponitur.

    ALIA VERO POSSUNT ET SECUNDUM IRRATIONALES POTESTATES SIMUL
    QUAEDAM OPPOSITA;

[52] Ignis et caetera "talia" irrationalia possibilia, quae scilicet "semper agunt", non ualent ad opposita; sed sunt ALIA quae per IRRATIONALES POTESTATES POSSUNT QUAEDAM OPPOSITA, ut ferrum, teste Boethio in Primo Commento, potest calere et non calere.

    SED HOC QUIDEM IDCIRCO DICTUM EST QUONIAM NON OMNIS POTESTAS
    OPPOSITORUM EST NEC QUAECUMQUE SECUNDUM EANDEM SPECIEM DICUNTUR.

[53] Postquam ostendit quod irrationalia possibilia quae sunt in sempiterno actu non possunt esse et non esse sed omnia rationalia possunt et quaedam etiam irrationalia utrumque, docet quare hoc totum induxit: scilicet ut ostenderet quod non omne 'possibile' habet se ad 'esse' et 'non esse', ut quibusdam uidebatur, ac per hoc putabant etiam 'necessarium' se habere ad utrumque.

[54] Continuatio: Non sine causa hoc induxi, SED HOC totum IDCIRCO DICTUM EST, ut ostenderetur QUOD NON OMNIS POTESTAS EST OPPOSITORUM, id est non omne cui aliqua potestas conuenit ualet ad opposita, id est ad 'esse' et 'non esse'; et non solum dico de toto, quod non omne 'possibile' ualet ad 'esse' et 'non esse' sed etiam dico de quadam parte; et hoc est: NEC QUAECUMQUE SUB EADEM SPECIE DICUNTUR potestates, id est sub irrationali potestate, simul ualent <ad> opposita, ut ignis non potest calere et non calere, ut dictum est.

    QUAEDAM VERO POTESTATES AEQUIVOCAE SUNT; 'POSSIBILE' ENIM NON
    SIMPLICITER DICITUR, SED HOC QUIDEM QUONIAM VERUM EST UT IN ACTU,
    UT 'POSSIBILE EST AMBULARE' QUONIAM AMBULAT, ET OMNINO POSSIBILE
    EST ESSE QUONIAM IAM EST ALIQUID ACTU QUOD DICITUR 'POSSIBILE',
    ILLUD VERO QUOD FORSITAN AGIT, UT 'POSSIBILE EST AMBULARE'
    QUONIAM AMBULABIT.

[55] Ostenso quod non omne 'possibile' potest esse et non esse, ingreditur quandam diuisionem 'possibilis', insufficientem tamen ut ipse eligat quod 'possibile' ad 'necessarium' sequi debeat dicens: Possibile aliud QUIDEM EST VERUM, possibile scilicet quod est IN ACTU, aliud QUOD FORSITAN AGET. Ut autem melius uideamus quid utrumque sit, altius sic ordinamus 'possibile': aliud quod est in actu, aliud quod non est in actu. Iterum illud quod est in actu aliud <quod> est in sempiterno actu, aliud quod non est, quae utraque uocat 'uera possibilia' quamdiu sunt in illo actu; rursus 'possibile' quod non est in actu aliud quod est determinate futurum in actu, ut:

    Hominem possibile est mori

aliud quod est indeterminatum futurum, id est quod se habet ad utrumlibet, ut:

    Possibile est me ambulare.

Et illud solum quod habet se ad utrumlibet est illud possibile quod uocat Aristoteles possibile QUOD FORSITAN AGET. Et de isto dicet quod non sequitur ad 'necessarium', reddendo inde causam.

[56] Volunt tamen quidam diuisionem factam in <hoc> libro, scilicet 'possibile' aliud uerum quod in actu est, aliud QUOD FORSITAN AGET, esse sufficientem, dicentes illud 'possibile' quod non est in actu et tamen futurum est in actu determinate, contineri sub 'uero possibili'. Quod non uidetur littera uelle, dicens hoc quod uerum est possibile quod iam est actu.

[57] Quod ait QUAEDAM esse possibilia AEQUIVOCE tale est ac si diceret 'diuersis modis' quos supponit, uel ita, scilicet "quod fuit in actu uel non", ut sit uocis in modos diuisio potius quam aequiuocationis. Possumus etiam AEQUIVOCE dicere secundum multiplicem significationem, quia quandoque 'possibile' quantum ad actum accipitur, quandoque simpliciter quantum ad naturam. Vel dicit 'possibile' hoc nomen aequiuoce dici sicut album, non quod diuersos sensus habeat sed quia rationem substantiae non habeat.

[58] Continuatio: Non solum <non> omnis potestas oppositorum, id est non omne 'possibile', habet se ad utrumque sed quaedam sunt possibilia aequiuoce, id est diuersis modis, quos statim supponit.

[59] 'POSSIBILE' ENIM, id est non conuenit uno tantum modo hoc nomen 'possibile' sed diuersis, uel ita: id est non uniuoce, immo aequiuoce. SED HOC QUIDEM, id est quaedam res DICITUR uere posse aliquid, QUONIAM iam est IN ACTU, UT 'POSSIBILE EST AMBULARE aliquem' ita <QUONIAM> AMBULAT. OMNINO, id est uniuersaliter, POSSIBILE EST ALIQUID ESSE QUONIAM IAM EST ACTU ipsum QUOD POSSIBILE esse DICITUR. ILLUD VERO, id est alia res, est ita possibile QUOD FORSITAN AGET, id est quod nondum est determinatum ex essentia actus eam agere, UT 'POSSIBILE EST AMBULARE' aliquam nondum ambulantem, QUONIAM quandoque AMBULABIT.

    ET HAEC QUIDEM IN MOBILIBUS SOLIS EST POTESTAS, ILLA VERO ET IN
    IMMOBILIBUS;

[60] Ostendit diuersos modos 'possibilis' ut discerneretur quod 'possibile' sequeretur ad 'necessarium', cum aduersario, ut dictum est superius, uideretur nullo modo posse sequi ad 'necessarium'. Nunc autem per 'uerum possibile', quod fuit unus modus 'possibilis', ostendit 'possibile' sequi ad 'necessarium'. Forsitaneum uero 'possibile' omnino a secutione 'necessarii' remouendum esse docet, cum ait illud euenire IN SOLIS MOBILIBUS rebus, cum scilicet constet necessarium immobile esse.

[61] Sic lege: HAEC POTESTAS, scilicet forsitanea, EST IN SOLIS MOBILIBUS, id est circa solas res quae moueri possunt circa 'esse' et 'non esse', possibilis est indeterminate euenire, id est sic possunt euenire ut incertum sit euenire; ideoque ad 'necessarium' sequi non potest; ILLA VERO, id est uera et actualis potestas, contingit ETiam rebus IMMOBILIBUS, non tantum scilicet mobilibus; ideoque sequi poterit ad 'necessarium', ut scilicet quicquid necesse est sit actu possibile, id est ita possibile sit eo quod iam sit.

    IN UTRISQUE VERO VERUM EST DICERE NON IMPOSSIBILE ESSE AMBULARE
    ET QUOD AMBULAT IAM ET AGIT, ET AMBULABILE.

[62] Vocauit 'possibile' tam uerum possibile quam forsitaneum, id est dixit res posse esse et quae iam sunt determinatae et quae possunt esse ita quod nondum eas esse sit determinatum. Modo utrumque probat esse possibile, quia utrumque non impossibile est esse (a pari); et hoc est: IN UTRISQUE, id est de utrisque rebus, VERUM EST DICERE 'NON IMPOSSIBILE', quia is IAM AMBULAT ET iam AGIT, ET quia est AMBULABILIS, id est ita potens ambulare quod nondum ambulat.

    HOC IGITUR 'POSSIBILE' NON EST VERUM DE 'NECESSARIO' SIMPLICITER
    DICERE, ALTERUM AUTEM VERUM EST.

[63] Quandoquidem HOC 'POSSIBILE', "quod scilicet forsitan aget", "est in solis mobilibus", ERGO NON sequitur ad 'necessarium' uel 'necesse' SIMPLICITER (ab oppositis). Ideo dicit quia ad 'necessarium determinatum' potest applicari 'possibile' mobilium, quippe ea quae ex necessitate sunt, dum sunt, moueri contingit circa illud esse. ALTERUM AUTEM, id est 'uerum possibile', VERUM EST sequi ad 'necessarium'.

    QUARE, QUONIAM PARTEM UNIVERSALE SEQUITUR, ILLUD QUOD EX
    NECESSITATE EST CONSEQUITUR 'POSSE ESSE', SED NON OMNINO.

[64] 'Verum possibile' sequitur ad 'necesse', quare 'possibile' simpliciter, id est hoc nomen 'possibile' quod est quasi generale ad 'uerum possibile' (a parte); et hoc est: QUARE ILLUD QUOD EX NECESSITATE EST SEQUITUR POSSE ESSE. Et 'uerum' <Aristoteles> assignat a causa, quia omne UNIVERSALE SEQUITUR omnem PARTEM suam, 'possibile' autem simpliciter acceptum, hoc nomen, quasi uniuersale, id est continentius, dicitur ad 'uerum possibile'; quia, sicut praedicatio generis semper comitatur praedicationem speciei sed non conuertitur, ita praedicatio 'possibilis' praedicationem 'ueri' sed non conuertitur; quippe quicquid uerum est possibile est esse sed non conuertitur. SED NON OMNINO, id est non omnis pars, sequitur 'necessarium', sicut 'possibile forsitaneum', ut supra dictum est.

[65] Nota cum ait possibile, hanc uocem, totum esse ad 'uerum possibile', non ualere illam sententiam quod 'possibile' ad 'uerum' et 'forsitaneum possibile' multipliciter dicatur; quia 'canis' aequiuocum sicut uniuersale uere non dicitur de 'cane' aequiuoce. Nos autem non contradicimus quin 'possibile' quandoque accipiatur determinate pro 'uero' sed hoc 'possibile' quod supra posuit in modalibus uno tantum modo secundum naturam accipitur. Ideoque uno modo retentum quo utrumque continet 'possibile' totum ad utrumque ponitur, sicut et 'Christianus' commune nomen totum est ad 'Christianus' proprium nomen.

[66] Nota etiam quod ex uerbis Aristotelis, cum ait "potestates", uidetur ipse in hoc nomine 'possibile', quod etiam nomen rerum facere uidetur, potestatem siue possibilitatem, quandam formam, intelligere, cum ipsum in modalibus propositionibus ponit; quod supra negauimus. Nos tamen, cum dicit 'potestatem' uel 'necessitatem', nullas intelligimus formas sed iuxta sensum modalium omnia exponimus.

    ET EST QUIDEM FORTASSE PRINCIPIUM QUOD NECESSARIUM EST ET QUOD
    NON NECESSARIUM EST OMNIUM VEL 'ESSE' VEL 'NON ESSE', ET ALIA
    QUEMADMODUM HORUM CONSEQUENTIA CONSIDERARE OPORTET.

[67] Disposuit superius ita ordines modalium quod propositiones de 'necessario' ultimas collocauit. Nunc autem ostendit eas naturaliter debere praeponi caeteris propositionibus, quia scilicet res de quibus uerae sunt propositiones 'necessarii', priores sunt tam natura quam dignitate caeteris rebus; quippe res, quae necessariae sunt, sempiterne sunt et principia aliarum rerum, ut Deus et mens ex ipso nata, quae eterna sunt.

[68] Continuatio: Disposui propositiones de 'necessario' ultimas sed FORTASSE QUOD NECESSARIUM EST ET QUOD NECESSARIUM NON EST, id est affirmationes et negationes de 'necessario', sunt ponendae PRINCIPIUM OMNIUM 'ESSE' VEL 'NON ESSE', id est omnium aliarum propositionum eorumdem ordinum secundum 'esse' et 'non esse' dispositorum; id est debent praeponi aliis propositionibus. ET ALIA, id est alias propositiones, quasi CONSEQUENTIA HARUM propositionum OPORTET CONSIDERARE. FORTASSE temporaliter.

    MANIFESTUM EST AUTEM EX HIS QUAE DICTA SUNT QUONIAM QUOD EX
    NECESSITATE EST SECUNDUM ACTUM EST, QUARE, SI PRIORA SUNT
    SEMPITERNA, ET QUAE ACTU SUNT POTESTATE PRIORA SUNT.

[69] Non sine causa uidentur praeponi hae propositiones de 'necessario' caeteris sed propter hanc causam, quod MANIFESTUM EST EX supra dictis ueris. Dictum est 'uerum possibile' sequi ad 'necessarium', QUIA omne QUOD EX NECESSITATE EST ACTU EST, ET QUAE ACTU SUNT, PRIORA SUNT, id est digniora, aliis quae sunt scilicet in sola POTESTATE; quod est ibi: ET QUAE ACTU SUNT PRIORA SUNT, SI SEMPITERNA SUNT PRIORA, sola scilicet POTESTATE; QUARE QUAE ACTU SUNT <etc.> (a parte). Quam consequentiam totam ponit: QUARE etc. [70] Vel ita: SI SEMPITERNA SUNT PRIORA aliis quae, subaudis, actu sunt, QUARE omnia QUAE ACTU SUNT <etc.> (a simili).

[71] Nota quod, cum ait ea quae sunt magis digna <esse> his quae non sunt, electiue non comparatiue accipe, ut scilicet illa aliquod dignitatis habeant, ista nihil.

    ET HAEC QUIDEM SINE POTESTATE ACTU SUNT, UT PRIMAE SUBSTANTIAE,
    ALIA VERO SUNT ACTU CUM POSSIBILITATE,

[72] Quia dixerat necessaria priora esse potestate, quia semper sunt in actu, putaret aliquis nullum 'possibile' posse esse in actu. Ideo dicit quaedam possibilia esse in actu, quaedam non, et eorum quae sunt in actu subdiuisionem praemittit; quia scilicet alia SUNT in ACTU SINE POTESTATE, subaudis praecedenti, scilicet quae numquam prius potuerunt esse quam fuerunt, ALIA CUM POTESTATE praecedenti. [73] HAEC, id est quaedam possibilia, PRIMAS SUBSTANTIAS uocat diuinas, ut Deum et noym, siue etiam ylem quae secundum philosophos coeterna Deo fuit.

    QUAE NATURA PRIORA SUNT, TEMPORE VERO POSTERIORA,

[74] Natura ad possibilitatem pertinet, tempus ad actum; et hic est sensus: quae prioritate naturae praecedunt actum temporis; quia natura prius ea esse permisit quam temporaliter actu euenirent.

    ALIA VERO NUMQUAM SUNT ACTU SED POTESTATE SOLA.

[75] Postquam comprehendit actuale possibile duobus modis, supponit inactuale.

LI 3.14

    UTRUM AUTEM CONTRARIA EST AFFIRMATIO NEGATIONI ET ORATIO ORATIONI
    QUAE DICIT QUONIAM 'OMNIS HOMO IUSTUS EST' EI QUAE EST 'NULLUS
    HOMO IUSTUS EST' AN EI QUAE EST 'OMNIS HOMO INIUSTUS EST',
    'CALLIAS IUSTUS EST', 'CALLIAS IUSTUS NON EST', 'CALLIAS INIUSTUS
    EST', QUAE HARUM CONTRARIA EST? NAM SI EA QUAE SUNT IN VOCE
    SEQUUNTUR> EA QUAE SUNT IN ANIMA, ILLIC AUTEM CONTRARIA EST
    OPINIO CONTRARII, UT 'OMNIS HOMO IUSTUS EST' EI QUAE EST 'OMNIS
    HOMO INIUSTUS EST', ETIAM IN HIS QUAE SUNT IN VOCE
    AFFIRMATIONIBUS NECESSE EST SIMILITER SESE HABERE. QUOD SI NEQUE
    ILLIC CONTRARII OPINATIO CONTRARIA EST, NEC AFFIRMATIO
    AFFIRMATIONI ERIT CONTRARIA, SED EA QUAE DICTA EST NEGATIO. QUARE
    CONSIDERANDUM EST CUI OPINATIO VERA FALSAE OPINIONI CONTRARIA
    EST, UTRUM NEGATIONI AN CERTE EI QUAE CONTRARIUM ESSE
    OPINATUR. DICO AUTEM HOC MODO: EST QUAEDAM OPINATIO VERA QUONIAM
    BONUM EST, ALIA VERO QUONIAM NON BONUM EST FALSA, ALIA VERO FALSA
    QUONIAM MALUM EST; QUAE HARUM CONTRARIA EST VERAE?

[1] Ostensis supra positis naturis propositionum ad ultimum contrarietatem propositionum generaliter assignat, scilicet rectam earum oppositionem quam habent ex opposito modo enuntiationis, siue ipse sint contrariae propositiones siue diuidentes. Hoc autem facit quia quorumdam erat sententia propositiones contrarias dici ex contrarietate terminorum, ut:

    Omnis homo est iustus

et:

    Omnis homo est iniustus

uel:

    Callias est iustus

et:

    Callias est iniustus

quia contraria habent praedicata. Ipse autem magis concedit contrarias propositiones dici debere ex contrario modo proponendi, quia haec scilicet negando tollit quod ipsa affirmando constituit et ex proprio sensu resistit.

[2] Nota tamen quod ipse in tractatu oppositorum, cum differentiam affirmationis et negationis, id est a contrariis et priuatione et habitu, ostendit, contraria complexa appellauit propositiones de contrariis praedicatis et similiter priuationem et habitum complexa, prius aliorum sententiam quam hic destruit uisus est secutus; unde sic ait "quae secundum complexionem contraria dicuntur", "magis" confirmans 'dici' quam 'esse'. Aut fortasse nihil impedit sed ipse quoque contrarias propositiones ex qualitate terminorum ibi improprie appellauerat, qui hic uult determinare in quo proprie dicendae sunt contrariae.

[3] Nouum est hoc capitulum <et> per se non ad superiora continuatur, in exordio cuius ponit ipse quaestionem de contrarietate propositionum, ut eam dissoluat. Proponit autem sic: UTRUM AFFIRMATIO EST CONTRARIA NEGATIONI AUT potius, ut quibusdam uidetur, ORATIO ORATIONI, id est affirmatio affirmationi -- ponit enim generale uocabulum pro speciali, ORATIO scilicet pro 'affirmatio'. Et statim exempla subdit dicens: Ut ea affirmatio QUAE DICIT 'OMNIS HOMO IUSTUS EST' EST contraria EI negationi QUAE EST 'NULLUS HOMO IUSTUS EST', AN potius:

    Omnis homo iustus est

contraria est EI affirmationi QUAE EST 'OMNIS HOMO INIUSTUS EST'? Item huic affirmationi de singulari subiecto 'CALLIAS IUSTUS EST' QUAE HARUM duarum EST CONTRARIA, 'CALLIAS IUSTUS NON EST' uel 'CALLIAS INIUSTUS EST'?

[4] Et quoniam propositiones contrariae dicendae sunt e contrario modo proponendi sicut opiniones, id est intellectus, ex contrario modo concipiendi, transfert se ad opiniones, id est ad intellectus, ipsarum propositionum, ut scilicet considerato quae opinio cui opinioni sit contraria secundum contrarietatem opinionum significatarum de contrarietate propositionum significantium eas iudicemus, quia scilicet propositiones sequuntur suos intellectus in contrarietate.

[5] Sic continua et dispone litteram: Considerandum est quae propositio sit cui contraria; QUARE CONSIDERANDUM EST quae OPINATIO VERA CUI FALSAE CONTRARIA, UTRUM NEGATIONI sit contraria, AN CERTE EI opinioni QUAE OPINATUR CONTRARIUM, id est quae habetur ex propositione continente contrarium praedicatum (locus a causa).

[6] Nota quod, licet dicatur uera falsae esse contraria, quandoque tamen falsae sunt utraeque, ut:

    Omnis homo iustus est

et:

    Nullus homo iustus est

numquam autem uerae.

[7] Quare autem propter propositiones sit considerandum de opinionibus, assignat dicens: NAM EA QUAE SUNT IN VOCE, id est propositiones quae sunt uoces, SEQUUNTUR, id est imitantur in proprietate contrarietatis, EA QUAE SUNT IN ANIMA, id est intellectus suos, et SI EA QUAE SUNT IN VOCE SEQUUNTUR EA QUAE SUNT IN ANIMA et ILLIC, id est in his quae sunt in anima, EST CONTRARIA OPINIO CONTRARII, id est quae opinatur contrarium, UT 'OMNIS HOMO' etc., id est opinio huius propositionis opinioni illius, NECESSE EST, id est constans est, SIMILITER SE HABERE IN HIS AFFIRMATIONIBUS QUAE SUNT IN VOCE; quia sicut opiniones ita affirmationes de contrariis erunt contrariae. AFFIRMATIONES QUAE SUNT IN VOCE dicit ideo fortasse quia, sicut 'oratio' apud Grecos ad 'intellectum' aequiuocatur, ita etiam 'affirmatio'. QUOD, scilicet sed, SI ILLIC, id est in opinionibus, NON CONTRARIA EST OPINIO CONTRARII NEC AFFIRMATIO AFFIRMATIONI etc., SED potius NEGATIO supraposita. Nota quod hic large 'opinionis' nomen accipit pro quolibet intellectu, cum proprie 'opinio' casus tantum intellectus nominet).

[8] Et postquam considerandum dixit esse in opinionibus, qualiter considerandum sit docet dicens: DICO AUTEM HOC MODO considerandum esse: EST QUAEDAM etc.

[9] Nota quod hic totus tractatus de opinionibus erit usque uersus finem, ubi consideratis opinionibus ad propositiones redit dicens: "Quare, si in opinione sic se habet, sunt autem quae sunt in uoce" etc.

[10] QUAE HARUM duarum falsarum, uel:

    Bonum non est bonum

uel:

    Bonum est malum

EST CONTRARIA illi VERAE:

    Bonum est bonum?

    ET SI EST UNA, SECUNDUM QUOD CONTRARIA EST?

[11] Sicut propositiones de contrariis terminis facte modo de mediatis contrariis modo de inmediatis contrariis fiunt, ita opiniones propositionum constantium ex contrariis modo talium propositionum sunt modo talium. Quando autem sunt de contrariis inmediatis, una est aequipollens opinio affirmationis de contrario cum opinione negationis de altero contrario, ut:

    Hoc animal est sanum

et:

    Hoc animal non est aegrum

cum uero non sunt de inmediatis contrariis sed de mediatis, ut:

    Hoc corpus est album

et:

    Hoc corpus est nigrum

sunt plures, id est non aequipollentes.

[12] Continuatio: Dixi considerandum de opinione affirmationis et negationis, quae sit contraria opinioni affirmationis; ET SI, id est etiam si, UNA sit aequipollens opinio affirmationis cum opinione negationis, uidelicet sunt inmediata contraria, ut dictum est, tunc quoque considerandum est SECUNDUM QUAM illarum prior opinio affirmationis EST CONTRARIA.

    NAM ARBITRARI CONTRARIAS OPINIONES DEFINIRI IN EO QUOD
    CONTRARIORUM SUNT, FALSUM EST;

[13] Bene dicit esse considerandum de contrarietate opinionum; nam illud non ualet, quod quidam putant, contrarias opiniones in eo diffiniri quod de contrariis sunt (a causa); et hoc est: NAM FALSUM EST ARBITRARI OPINIONES IN EO DIFFINIRI CONTRARIAS QUOD SUNT de contrariis.

    BONI ENIM QUONIAM BONUM EST ET MALI QUONIAM MALUM EST EADEM
    OPINATIO EST FORTASSE ET VERA [ET MALA],

[14] Vere non bene diffiniuntur contrariae opiniones in eo quod de contrariis sunt, quia haec opinio BONI QUONIAM Bonum EST BONUM ET MALI QUONIAM Malum EST MALUM quae de contrariis sunt sunt simul uerae (ab oppositis); si enim sunt simul uerae, non sunt contrariae, et ita non omnes de contrariis sunt contrariae. Et ideo non bene diffiniuntur contrariae opiniones in eo quod de contrariis sunt, cum et non contrariis id conueniat. Quod ait quod haec OPINIO EST EADEM cum illa, talis est ac si diceret: Vera est sicut illa. Quod statim determinat cum subdit ET VERA, ac si diceret: Id est non ita simul quod simul uera est uel eadem dici potest sed secundum similitudinem affirmatiuitatis, quod utraque scilicet est affirmatiua.

    SIVE PLURES SINT SIVE UNA SIT;

[15] Hoc ad illud respicit quod superius posuit "quae harum contraria est uere? Et si est una" etc.

[16] Continuatio: Considerandum est an negatiua opinio sit contraria affirmatiuae an affirmatiua opinio de contrario, SIVE negatiua opinio et affirmatiua de contrario SINT PLURES, id est non aequipollentes, ueluti quando sunt de non inmediatis contrariis, ut supra dictum est, SIVE SINT UNA, id est aequipollentes, ueluti quando sunt de inmediatis.

    SUNT AUTEM ISTA CONTRARIA; SED NON IN EO, QUOD CONTRARIORUM SUNT,
    CONTRARIAE, SED MAGIS IN EO QUOD CONTRARIE DICUNTUR.

[17] Posuit exempla per:

    Bonum est bonum

et:

    Malum est malum

de opinionibus non contrariis, inter se scilicet. SED ne quis ideo putet eas nec etiam ad alias opiniones esse contrarias, dicit eas esse contrarias NON IDEO QUOD SUNT DE CONTRARIIS, SED potius QUOD CONTRARIE opinantur quantum ad suas negatiuas, has scilicet:

    Non est bonum bonum

et:

    Non est malum malum.

'Contrarie opinari' accipit secundum oppositum concipiendi modum in coniungendo et diuidendo.

    SI ERGO BONI QUONIAM BONUM EST OPINATIO EST, EST AUTEM QUONIAM
    NON BONUM, EST VERO QUONIAM ALIUD ALIQUID QUOD NON EST NEQUE
    POTEST ESSE (ALIARUM QUIDEM NULLA PONENDA EST, NEQUE QUAECUMQUE
    ESSE QUOD NON EST OPINATUR NEQUE QUAECUMQUE NON ESSE QUOD EST --

[18] Quandoquidem in eo contrariae sunt tantummodo dicendae opiniones quod circa eadem contrariae opinantur, ergo huic opinioni:

    Bonum est bonum

nulla aliarum a:

    Bonum non est bonum

est contraria (ab oppositis); et hoc est: SI EST OPINIO, id est cum sit opinio, BONI QUONIAM Bonum EST BONUM', aut, id est et, alia QUONIAM Bonum NON est BONUM', et non tantum istae opiniones de bono sunt sed etiam QUOD bonum est ALIUD QUOD NON EST NEC ESSE POTEST, ut:

    Bonum est malum (uel: inutile) (uel: inhonestum)

NULLA ALIARUM EST PONENDA contraria ad 'Bonum est bonum', ALIARUM, inquam, ab illa opinione 'Bonum non est bonum'; sed ipsa sola ab aliis, quod ipse statim determinabit dicens: "sed in quibus est fallacia". Et ita NEQUE omnes illae sunt ponendae ut contrariae illi QUAE OPINANTUR ESSE QUOD NON EST, ut:

    Bonum est malum (uel: inutile) (uel: inhonestum)

NEQUE omnes QUAE OPINANTUR ipsum NON ESSE QUOD ipsum EST, ut:

    Bonum non est utile (uel: expetibile) (uel: non est honestum).

    INFINITAE ENIM UTRAEQUE SUNT, ET QUAE OPINANTUR ESSE QUOD NON EST
    ET QUAE NON ESSE QUOD EST -- SED IN QUIBUS EST PRIMA FALLACIA;
    HAEC AUTEM EST EX HIS EX QUIBUS SUNT ET GENERATIONES; EX
    OPPOSITIS VERO GENERATIONES SUNT,

[19] Reddit causam quare uel non omnes QUAE OPINANTUR bonum ESSE QUOD NON EST uel non omnes QUAE opinantur NON ESSE QUOD EST, sint opponendae ut contrariae ad 'Bonum est bonum': Quia UTRAEQUE opiniones, tam illae quam istae, SUNT INFINITAE, id est innumerabiles, nulla autem propositio innumerabiles habet contrarias [uel] (ab oppositis fit probatio).

[20] SED IN QUIBUS, id est: SED illae tantum opiiniones sunt opponendae aliis tamquam contrariae earum IN QUIBUS EST FALLACIA PRIMA, scilicet, ut ait Boethius, hoc "principium fallacie"; quod statim determinat cum supponit: HAEC AUTEM, scilicet fallacia, EX HIS EST EX QUIBUS fiunt GENERATIONES. quae etiam ex quibus fiant rursus adiungit dicens: EX OPPOSITIS fiunt GENERATIONES quia, dum generatur, res de non esse ad esse perducitur. [21] Generationem hoc loco non solum motum in substantia appellat, uerum etiam quocumque res in se diuersa fit ab eo quod prius erat. Generatio uero inde fit unde incipit, id est ex non esse; unde Boethius hunc locum exponens ait:

    Omnis generatio ex permutatione eius quod fuit surgit; nisi id
    quod fuit prius esse deserit, non potest esse generatio, quia
    fieri aliter non potest ut sit malum, nisi prius non sit bonum.

    Omnis enim generatio ex detrimento surgit, ut quod fit dulce non
    fit ex albo sed ex non dulci, et quod fit album non fit ex duro
    sed ex non albo.

[22] His uerbis aperte docet Boethius PRIMAM FALLACIAM, id est priorem naturaliter falsitatem, inesse negatiuis, quas apponit affirmatiuis ut contrarias; quia, etsi negatiuam boni et affirmatiuam de contrario, id est de malo, contingat de eodem ueras esse, ut scilicet aliquid quod prius bonum erat, relicta proprietate boni, factum sit malum, prius naturaliter uera erat negatio quam affirmatio, quia quod non est bonum causa est quod sit malum, quia per illius remotionem ad istud pertingitur. Et potest haec negatiua sine affirmatiua contingere, affirmatio uero nequaquam sine negatione; unde negatio naturaliter, non secundum conuersionem consequentie, prior est. [23] Iuxta quod bene Aristoteles suprapositae affirmatiuae contrariam dicit eam opinionem falsam quam in generatione rei prius naturaliter oportet contingere iam negatiuam, scilicet quod ex non esse generatio surgit ut perducatur ad esse. Et hoc est:

    Sed illae sole talibus affirmatiuis sunt opponendae ut contrarie,
    in quibus est ista falsitas, id est quae sic actualiter falsae
    sunt ut naturaliter, si uentum sit ad ueritatem, caeteras in
    ueritate praecedant: hae sunt negatiuae a quibus, ut determinatum
    est, generationes incipiant.

[24] Potest et aliter exponi, ut scilicet PRIMA FALLACIA sit maior falsitas secundum quam omnes opiniones falsas secundum se magis falsas dicturus est statim, sicut e contrario ueras secundum se magis ueras. 'Secundum se' autem opinio dicitur quae idem sibi ipsi copulat uel idem a se ipso remouet, ut 'Bonum <est bonum' uel 'Bonum> non est bonum'; secundum accidens uero est quae alicui aliud copulat uel aliud ab ipso remouet, ut:

    Bonum est utile

uel:

    Bonum non est malum

unde Boethius:

    Si quis de bono opinatur quoniam bonum est, hic secundum ipsam
    rem ueram opinionem habet; si uero arbitretur quoniam bonum est
    utile <...> ipsa ueritas de bono per accidens fit boni; accidit
    enim ut utile quoque sit.

[25] Ipse quoque Aristoteles in hac opinione:

    Bonum non est malum

dicit in sequentibus accidere bono non esse malum, ut sit omnis opinio secundum accidens quae consistit in coniunctione uel remotione diuersorum; secundum se autem fit quae sit in coniunctione uel remotione eiusdem ad se ipsum. Omnis autem opinio quae secundum se est uera magis uera dicitur ab Aristotele, et omnis quae secundum se est falsa magis falsa dicitur. [26] Unde et huiusmodi propositiones secundum se ueras ex aperta ueritate ridiculas appellamus, sicut et syllogismos perridiculos Boethius uocat qui eandem propositionem et in argumento praemittunt et in conclusione supponunt hoc modo:

    Si homo es, homo igitur es.

Sicut autem repetitio eiusdem propositionis ridiculosum syllogismum facit, ita et repetitio eiusdem termini ridiculosam propositionem, ut cum dicitur 'Bonum est bonum' quae secundum se uera magis uera dicitur quia idem sibi expresse copulat. Et e contrario 'Bonum non est bonum' secundum se falsa magis falsa dicitur, quod est ei primam fallaciam inesse, hoc est maiorem falsitatem habere quam caetere habeant, quae aliud uel coniungunt uel disiungunt.

    QUARE ETIAM FALLACIA;

[27] Quandoquidem "fallacia, prima" scilicet, "ex eis" fit "ex quibus generationes", generationes <autem> fiunt "ex oppositis", QUARE ETIAM FALLACIA fit ex oppositis. Et hoc est quasi forma quaedam syllogismi; et est a causa locus, quod scilicet, quia fallacia fit ex oppositis eisdem ex quibus generationes, et generationes fiunt ex oppositis, ideo et fallacia fit ex oppositis, id est propositio maxime falsa illud propositum proponit ex quo generatio surgit, id est hoc non esse illud.

    SI ERGO QUOD BONUM EST ET BONUM EST ET MALUM NON EST, ET HOC
    QUIDEM SECUNDUM SE, ILLUD VERO SECUNDUM ACCIDENS (ACCIDIT ENIM EI
    MALUM NON ESSE),

[28] Rursus id probat quod 'Bonum non <est> bonum' est contraria ad 'Bonum est bonum' sed alio argumento, per similitudinem scilicet contrariarum formarum, ostendens quae opiniones sint dicendae contrariae; ac si ita dicat: Contrarie formae sunt "quae plurimum differunt circa idem", id est quas maxime impossibile est inesse eidem subiecto, ut sunt albedo et nigredo, quippe inde contrariae dicuntur quae maxime sibi aduersantur; et hanc propositionem supponit inferius ibi: "contraria enim est eorum" etc. Sed 'Bonum est bonum' et 'Bonum non est bonum' hae duae opiniones maxime inuicem differunt; quod in eo ostendit quod haec magis est uera et illa magis falsa, ut est haec habundans in uero sicut illa habundat in falso; quare hae inuicem contrariae debent esse. Et hanc supponit conclusionem ibi: "Quod si contraria est altera" etc. [29] Vis autem huius argumentationis est a simili, ut scilicet, sicut formae "quae plurimum differunt" ideo contrariae dicendae sunt, ita etiam opiniones istae quarum altera est magis uera altera magis falsa. Quod enim haec magis uera et illa magis falsa propositiones, praemittit huiusmodi syllogismos:

    'Bonum est bonum' haec opinio est secundum se et uera,
    Sed omnis quae est secundum se et uera est magis uera;
    Quare ista est magis uera.

Similiter:

    'Bonum non est bonum' est secundum se et falsa,
    Sed omnis secundum se et falsa est magis falsa;
    Quare ista est magis falsa.

Quid uero sit opinionem uel propositionem esse secundum se supra docuimus, quando scilicet idem sibi ipsi copulatur uel a se ipso remouetur. [30] Primi uero syllogismi propositionem, quod scilicet:

    'Bonum est bonum' sit secundum se et uera

praemittit; quod uera sit primum ponit, cum ait QUOD BONUM <EST> EST BONUM, et statim quod sit secundum se annectit dicens: ET haec QUIDEM opinio 'Bonum est bonum' SECUNDUM SE est. Assumptio eiusdem syllogismi, prioris scilicet, quod:

    Omnis uera secundum se sit magis uera

(scilicet his quae sunt secundum accidens, mox subditur ibi: "Magis autem in unoquoque". Conclusio extra. [31] Secundi uero syllogismi propositio, quod scilicet:

    'Bonum non est bonum' est secundum se et falsa

ibi est: "Ergo ea quae est" etc. Assumptio quoque, id est quod omnis secundum se falsa sit magis falsa, praemissa est ibi: "etiam falsa". Conclusio uero ibi est: "Quare magis erit" etc.

Nunc litteram prosequere.

[32] QUOD BONUM EST etc., id est fiunt uerae tales opiniones de bono, quod scilicet 'Bonum EST BONUM' ET 'Bonum NON EST MALUM'. ET HOC, id est haec opinio 'Bonum est bonum', sit secundum se, quod per contrarium ostendit dicens: ILLUD VERO, id est illa alia opinio 'Bonum non est malum', sit PER ACCIDENS, id est non secundum se. Quod scilicet non sit de eodem addit, et quod dicat secundum accidens supponit causam dicens: ACCIDIT ENIM EI, id est bono, NON ESSE MALUM, hoc est: accidentaliter et extraneae remouetur malum ab eo, utpote diuersum ab ipso.

    MAGIS AUTEM IN UNOQUOQUE EST> VERA QUAE SECUNDUM SESE EST,

[33] Postquam ex superioribus ostendit quod 'Bonum est bonum' secundum se sit uera, assumit dicens: Sed omnis secundum se uera est magis uera, et hoc est: IN UNOQUOQUE, id est unaquaque re, opinio habita MAGIS EST VERA, subaudis quod satis habetur ex eo quod praemisit "uera".

    ETIAM FALSA

[34] Non solum ea quae est secundum se uera est magis uera sed ETIAM FALSA, id est similiter contingit in opinione falsa, quod scilicet omnis secundum se falsa est magis falsa; quod est assumptio secundi syllogismi.

    SIQUIDEM ET VERA.

[35] Vere falsa secundum se est magis falsa, quia uera secundum se est magis uera (a simili per contrarium uel propter diuersas causas), quia uidelicet, sicut uera secundum se est magis uera quia est uera secundum se, ita falsa secundum se est magis falsa, quia est falsa secundum se; et hoc est: SI QUIDEM VERA, id est quod uera est secundum se est magis uera.

    ERGO EA QUAE EST 'QUONIAM NON EST BONUM QUOD BONUM EST' SECUNDUM
    SE CONSISTENS FALSA EST,

[36] Ostendit 'Bonum est bonum' ueram esse secundum se; inde infert: ERGO 'BONUM NON EST BONUM' et eius propria negatio FALSA SECUNDUM SE (a pari comitanti); et hoc est propositio secundi syllogismi, quamuis secundum seriem litterae sit posita illatiue.

    ILLA VERO QUAE EST 'QUONIAM MALUM EST' EIUS QUOD> EST SECUNDUM
    ACCIDENS,

[37] Ad duo probanda quae supra dicta sunt potest hoc se habere: uel ad hoc scilicet probandum quod 'Bonum non est malum' sit per accidens, quae est eius negatio (et tum erit propositio a pari comitanti); uel ad hoc probandum quod nouissime posuit, quod scilicet 'Bonum non est bonum' sit secundum se, quae scilicet sit de eodem ad idem, quia scilicet illa est secundum accidens quae fit inter diuersa (a simili per contrarium uel propter diuersas causas).

[38] Continuatio: Haec est secundum se <quoniam> 'Bonum non est bonum', SED ILLA SECUNDUM ACCIDENS QUONIAM 'Bonum est malum'.

    QUARE MAGIS ERIT FALSA DE BONO EA QUAE EST NEGATIONIS OPINIO
    QUAM EA QUAE EST CONTRARIA.

[39] Haec est conclusio secundi syllogismi, quae uenit ex praemissis ita: Quandoquidem 'Bonum non est bonum' est falsa secundum se, est magis falsa quam omnes illae quae sunt falsae secundum accidens; QUARE 'Bonum non est bonum' EST MAGIS FALSA QUAM EA opinio QUAE EST de contrario, id est 'Bonum est malum', quae scilicet est secundum accidens, sicut modo praemisit in proximo; ideo etiam ut ex eo inferret hanc, quae secundum se est, magis esse ueram illa quae est secundum accidens).

    FALSUS AUTEM MAGIS CIRCA SINGULA QUI> HABET CONTRARIAM OPINIONEM;
    CONTRARIUM ENIM EST HORUM QUAE PLURIMUM CIRCA IDEM DIFFERUNT.

[40] Postquam ostendit 'Bonum non est bonum' magis esse falsam caeteris opinionibus falsis de bono et 'Bonum est bonum' magis esse ueram, ostendit per hoc eas debere dici contrarias, quia inter singula falsa magis est falsa opinio contraria, subaudis: magis uerae opinioni, est MAGIS FALSUS in opinione CIRCA SINGULA falsa, id est HABET MAGIS falsam OPINIONEM caeteris omnibus falsis opinionibus. Quod autem magis falsa debeat esse opinio contraria magis uerae, quae scilicet maxime ab inuicem differunt, ostendit per similitudinem contrariarum formarum, dicens quod <quae> maxime DIFFERUNT CIRCA IDEM, id est ex maxima differentia quam habent minus sese patiuntur inesse eidem subiecto sicut albedo et nigredo, quae sunt contrariae formae (locus a simili, de contrariis formis ad contrarias opiniones).

    QUOD SI HARUM CONTRARIA EST ALTERA, MAGIS VERO CONTRADICTIONIS
    CONTRARIA, MANIFESTUM EST QUONIAM HAEC ERIT CONTRARIA.

[41] Posset ex supradictis conuenienter concludere quod 'Bonum non est bonum' est contraria ad 'Bonum est bonum', quia uidelicet istae "plurimum differunt", cum haec sit magis uera, illa magis falsa, et "contraria" sunt "quae plurimum differunt". Sed antequam concludat aggregat aliud in argumento, dicens: et cum HARUM duarum opinionum 'Bonum non est bonum' et 'Bonum est malum', ALTERA SIT CONTRARIA ad 'Bonum est bonum', illa opinio quae est propositionis contradicentis propositionis illius MANIFESTUM EST ex his omnibus praemissis QUOD HAEC, scilicet quae est contradictionis, EST CONTRARIA, non ea quae est de contrario, id est 'Bonum est malum'. CONTRADICTIONEM uocat omnem propositionem oppositam ex modo proponendi, siue sit contraria siue contradictio.

[42] Nota quod illud "si" et illud "ergo" quae in principio huius magni uersus ponuntur suspensiua sunt usque ad hunc locum: MANIFESTUM EST etc., ac si ita diceretur: "si" id "quod bonum est", id est cum fiant tales opiniones de bono, "et hoc quidem secundum se" etc., ERGO MANIFESTUM EST ex praemissis QUONIAM HAEC ERIT opponenda ut CONTRARIA (a causa).

    ILLA VERO QUAE EST 'QUONIAM MALUM EST QUOD EST BONUM' IMPLICITA
    EST; ET ENIM QUONIAM NON BONUM EST NECESSE EST IDEM IPSUM
    OPINARI.

[43] Postquam ostendit quod <ad> 'Bonum est bonum' sese habet ut contraria 'Bonum non est bonum', non ista 'Bonum est malum', licet utraque ei repugnet, docet etiam qualiter istae duae 'Bonum est malum' et 'Bonum non est bonum' sese habeant ad inuicem, dicens 'Bonum est malum' ESSE IMPLICITAM quantum ad 'Bonum non est bonum', hoc est implicans eam in se, et quodammodo continens; quia quicumque opinatur 'Bonum est malum' etiam quod 'Bonum non est bonum' opinatur; sed non conuertitur.

[44] Nota tamen non ita esse accipiendum, quod qui hanc habet opinionem habeat illam, [id est] quia diuersitas earum eas haberi simul non permittit sed ita potius est intelligendum quod qui attendit bonum esse malum attendit bonum eo modo quo se habere non potest nisi non sit bonum; sed non conuertitur. Et hoc est quod ait: ET ENIM eum qui opinatur hoc, scilicet bonum esse malum, NECESSE EST OPINARI QUONIAM IDEM IPSUM NON EST BONUM; et est assignatio cause quare haec opinio implicet illam.

    AMPLIUS , SI IN ALIIS SIMILITER OPORTET SE HABERE, ET HIC VIDETUR
    BENE ESSE DICTUM;

[45] Rursus idem, scilicet quod 'Bonum non est bonum' et est contraria ad 'Bonum est bonum', alio probat argumento, sic dicens quod, quia IN ALIIS opinionibus OPORTET SE SIMILITER HABERE, quod uidelicet ulla sit opinio contraria quae est contradictionis, ET HIC VIDETUR, quod scilicet 'Bonum non est bonum' sit contraria ad 'Bonum est bonum' (a simili); et hoc est: SI IN ALIIS, id est quia in aliis, etc.

    AUT ENIM UBIQUE EA QUAE EST CONTRADICTIONIS AUT NUSQUAM; QUIBUS
    VERO NON EST CONTRARIUM, DE HIS EST QUIDEM FALSA EA QUAE EST
    VERAE OPPOSITA, UT QUI HOMINEM NON PUTAT HOMINEM FALSUS EST.

[46] Commendatio argumenti a causa per assignationem similitudinis, quod uidelicet in omnibus opinionibus aequaliter contingit negationes esse contrarias affirmationibus. Quod ita probat: AUT UBIQUE contingit AUT NUSQUAM, id est altera istarum propositionum est uera [id est]: uel ista quae dicit 'ubique contingit' uel quae hoc proponit 'nusquam contingit'; et hanc disiunctam: AUT ENIM etc. Sed non est uera haec quae dicit nusquam contingit, quod statim ostendit, dum his opinionibus quae de nullo contrario fiunt assignat negatiuas opiniones contrarias, ueluti huic:

    Homo est homo

    Homo non est homo.

Et hoc loco assumptionis ponit dicens QUIBUS NON EST CONTRARIUM. Cum autem deberet concludere quare aequaliter est in omnibus, ponit aequipollens ibi: "si ergo", hoc est "sicut est in istis opinionibus quae non fiunt de aliquo contrario, ita est in caeteris".

[47] Sic lege: AUT UBIQUE est contraria alteri opinioni EA opinio QUAE EST CONTRADICTIONIS, AUT NUSQUAM; sed falsum est quod nusquam. Et hoc ostendit sic: QUIBUS VERO, id est de his opinionibus in QUIBUS NON EST aliud CONTRARIUM nisi quae non habentur de re contraria alicui rei, ueluti de homine qui, cum sit substantia, nulli contrarium est, DE HIS inquam opinionibus EA QUAE FALSA EST VERAE OPPOSITA>, UT QUI HOMINEM PUTET NON esse HOMINEM FALSUS EST in opinione contraria quam habet; et per hoc ostendit eam opinionem esse contrariam, quae tamen de re contraria habetur. Atque ideo non ualet ea sententia quae in eo tantum contrarias opiniones iudicabat quod de rebus contrariis habentur, ut 'Bonum est bonum' et 'Bonum est malum'.

[48] SI ERGO HAE CONTRARIAE SUNT, ET ALIAE CONTRADICTIONES.> Haec est conclusio post assumptionem disiuncte ac si diceretur: Ergo ita est in omnibus, quod scilicet ea est contraria quae est contradictio; et hoc est: sicut HAE SUNT CONTRARIAE, ita omnes ALIAE CONTRADICTIONES (affirmationes et negationes opposite).

    AMPLIUS SIMILITER SE HABET BONI QUONIAM BONUM EST ET NON BONI
    QUONIAM NON BONUM EST, ET SUPER HAS BONI QUONIAM NON BONUM EST ET
    NON BONI QUONIAM BONUM EST.

[49] Idem quod confirmauit superius omnibus argumentationibus rursus confirmat per quandam proportionem opinionum. Proportio uero est similitudo habitudinum, secundum quas scilicet habitudines res aliquae ad se inuicem conferuntur; ut si propositae sint res quatuor et duae illarum priores inter se conueniant et similiter aliae duae inter se, probabile est ut, quemadmodum se habet secunda ad quartam, ita prima ad tertiam, sicut patet in opinionibus oppositis:

    Bonum est bonum
    Non bonum non est bonum

    Bonum non est bonum
    Non bonum est bonum

duae quippe priores in ueritate conueniunt, duae posteriores in falsitate. Unde, cum ostendit secundam quartae esse contrariam, probabile erit et primam esse tertie contrariam. Atque ideo primum diligenter inquirit quam contrariam de illis quatuor habeat secunda, ut, cum ei reliquerit quartam, prime assignet tertiam secundum proportionis ordinem.

[50] Sic lege: SIMILITER SE habent hae duae opiniones, id est in ueritate sunt similes; ET SUPER HAS, id est praeter has, illae aliae duae sunt similes inuicem, in falsitate scilicet opinionum.

    ILLI ERGO QUAE EST NON BONI QUONIAM NON BONUM VERAE OPINIONI QUAE
    EST CONTRARIA?

[51] Quandoquidem assignatae sunt similitudines binarum et binarum inter se, ergo perquiramus quae sit contraria secundae, ut scilicet inde appareat secundum rationem proportionis quae sit contraria prime (a causa); et hoc est: ILLI VERAE OPINIONI QUAE EST de non bono, quod scilicet ipsum NON est BONUM, QUAE EST CONTRARIA?

    NON ENIM EA QUAE DICIT QUONIAM MALUM EST;

[52] Reddit causam quare idem quaerendum sit, quia scilicet non quaelibet illarum quatuor opinionum est ei contraria sed una tantum quam assignat ei remotis caeteris duabus.

[53] Sic lege: Huic opinioni 'Non bonum non est bonum' NON est EA contraria QUAE DICIT QUOD 'Non bonum EST MALUM'. Nota quod cum ad propositionem pertineat "dicere", non ad opinionem, tale est, cum dicitur "opinio dicit", ac si saepe transferantur.

    SIMUL ENIM ALIQUANDO ERIT VERA, NUMQUAM AUTEM VERA VERAE
    CONTRARIA EST;

[54] Probat quod haec opinio non est illi contraria tali syllogismo: Haec opinio indefinita simul est uera cum illa; sed nulla uera est contraria uerae; quare haec non est contraria illi. Propositio huius syllogismi praemittitur ibi: SIMUL ENIM haec opinio ERIT VERA cum illa ALIQUANDO, quando eodem tempore habetur de aliquo homine quo illa ab alio; assumptio uero ibi subditur: NUMQUAM AUTEM; conclusio extra.

    EST ENIM QUIDDAM NON BONUM MALUM,

[55] Probat a causa propositionem syllogismi, quod scilicet haec opinio 'Non bonum est malum' est simul uera cum illa 'Non bonum non est bonum', quia scilicet ita est in re quod QUODDAM NON BONUM etc.

    QUARE CONTINGIT SIMUL ESSE VERAS.

[56] Quandoquidem ista est uera sicut et illa, QUARE CONTINGIT (a causa). Similiter malum.

    AT VERO NEC ILLA QUAE EST 'NON MALUM'; SIMUL ENIM ET HAEC ERUNT.

[57] Postquam remouit quod ista 'Non bonum est malum' non est contraria ad 'Non bonum non est bonum', ostendit quod NEC ISTA est ei contraria QUAE dicit 'Non bonum non est malum', ut scilicet remotis duabus tertiam assignet contrariam, SIMUL ENIM etiam uerae ERUNT (ab oppositis).

    RELINQUITUR ERGO EI QUAE EST NON BONI QUONIAM NON BONUM EST
    CONTRARIA EA QUAE EST NON BONI QUONIAM BONUM EST.

[58] Hic infert ab inmediatis sic: Quandoquidem 'Non bonum est malum' non est contraria ad 'Non bonum non est bonum', nec ista 'Non bonum non est malum', ERGO RELINQUITUR EI> QUAE EST 'Non bonum QUONIAM EST BONUM'.

    QUARE ET EA QUAE EST BONI QUONIAM NON BONUM EI QUAE EST BONI
    QUONIAM BONUM.

[59] Concludit a portione: Quandoquidem similiter se habent 'Bonum est bonum' [quoniam est bonum] et 'Non bonum non est bonum', quae utraque est uera, et 'Bonum non est bonum' et 'Non bonum est bonum' quae utraque est falsa, et 'Non bonum non est bonum' contraria ad 'Non bonum est bonum', ergo ET EI QUAE EST 'Bonum est bonum' est contraria EA QUAE EST 'Bonum non est bonum'.

    MANIFESTUM EST ERGO QUONIAM NIHIL INTEREST NEC SI UNIVERSALITER
    PONAMUS AFFIRMATIONEM; HUIC ENIM UNIVERSALIS NEGATIO ERIT
    CONTRARIA, UT OPINIONI QUAE OPINATUR QUONIAM OMNE QUOD EST BONUM
    BONUM EST, EA QUAE EST QUONIAM NIHIL EORUM QUAE BONA SUNT BONUM>
    EST. NAM EIUS QUAE EST BONI QUONIAM BONUM, SI UNIVERSALITER SIT
    BONUM, EADEM EST QUAE OPINATUR QUICQUID BONUM EST QUONIAM BONUM
    EST. SIMILITER AUTEM ET IN NON BONO.

[60] Postquam assignauit in indefinitis, contrarias assignat et in uniuersalibus.

[61] Continuatio: Quandoquidem supra positae opiniones sunt contrariae quia sunt contradictionis, ergo similiter uniuersales (a simili, propter eandem causam); et hoc est: MANIFESTUM <est> ex praemissis QUONIAM NIHIL distat ad contrarietatem opinionum NEC SI, id est etiam si, UNIVERSALITER PONAMUS AFFIRMATIONEM, hoc est si affirmatiuam uniuersalem opinionem habemus, id est similiter est ea contraria suae negatiuae sicut istae sunt suis. Et uere habet contrariam uniuersalis affirmatiua, quia uniuersalem negatiuam (a parte); et hoc est: HUIC, id est uniuersali affirmatiuae, ERIT CONTRARIA UNIVERSALIS NEGATIO, ut OPINIONI QUAE OPINATUR QUONIAM 'OMNE QUOD EST BONUM EST BONUM' EA EST contraria uniuersalis negatio QUAE EST QUONIAM 'NIHIL EORUM QUAE BONA SUNT BONUM EST', hoc est 'Nullum bonum est bonum'. Et uere 'Nullum bonum est bonum' est contraria ad 'Omne bonum est bonum', quod contraria ad 'Quoddam bonum est bonum' (ab eodem uel a descriptione). Et unde hoc quod, quia est contraria isti, sit illi, assignat a causa ostendens scilicet hanc eandem esse cum illa, dicens: NAM SI UNIVERSALITER SIT acceptum BONUM, inquam EIUS opinionis indefinitae QUAE EST BONI QUONIAM BONUM est, hoc est si pro indefinita accipiatur haec uniuersalis 'Omne bonum est bonum', haec uniuersalis EST EADEM cum ista QUAE OPINATUR 'QUICQUID BONUM EST BONUM EST'.

[62] SIMILITER, hoc est sicut in opinionibus est de bono, ita ET IN opinionibus de NON BONO.

    QUARE SI IN OPINIONE SIC SE HABET, SUNT AUTEM HAEC QUAE SUNT IN
    VOCE AFFIRMATIONES ET NEGATIONES NOTAE EORUM QUAE SUNT IN ANIMA,
    MANIFESTUM EST QUONIAM ETIAM AFFIRMATIONI CONTRARIA QUIDEM
    NEGATIO EST CIRCA IDEM UNIVERSALIS, UT EI QUAE EST QUONIAM OMNE
    BONUM BONUM EST VEL QUONIAM OMNIS HOMO BONUS EST EA QUAE EST VEL
    QUONIAM NULLUM VEL NULLUS.

[63] Cum superius inuestigare cepisset contrarietatem propositionum gratia [propositionum], transtulit se ad opiniones, ut secundum contrarietatem significatorum diiudicaret contrarietatem significantium. Unde nunc inspecta contrarietate opinionum redit ad propositiones ostendens ita esse in propositionibus sicut est in opinionibus, ut scilicet negatiua sit affirmatiuae contraria. Et infert a causa sic: SI, id est quia, IN OPINIONIBUS ita est, quod scilicet negatiua est contraria affirmatiuae, QUARE EST MANIFESTUM etc. Assignationem uero cause interserit cum ait: SUNT AUTEM QUAE SUNT IN VOCE, ac si diceret: Ideo propositiones bene dico sequi opiniones in contrarietate, quia scilicet ipse propositiones significant opiniones; et hoc est: AFFIRMATIONES ET NEGATIONES QUAE SUNT IN VOCE, id est quae sunt uoces, SUNT NOTAE, id est designatiuae, EORUM QUAE SUNT IN ANIMA, id est opinionum.

[64] Ideo determinat IN VOCE quia apud Grecos 'affirmatio' et 'negatio', sicut 'oratio', nomina quoque sunt intellectuum uel scripturarum. CIRCA IDEM determinat quae negatio cui affirmationi sit contraria, illa scilicet quae de eadem materia terminorum fit; et quia idem possunt habere subcontrariae, addit UNIVERSALIS, ut scilicet, sicut affirmatiua est uniuersalis, ita etiam negatio.

    CONTRADICTORIAE AUTEM UT NON OMNIS AUT NON OMNE.

[65] Postquam exemplificauit de his quae tantum sunt contrariae, exemplificat et de his quae etiam sunt contradictiones.

[66] Continuatio: Istae praemisse sunt proprie contrarie et tantum contrariae, non contradictoriae sed illae aliae sunt contradictoriae. AUT pro 'et'.

    MANIFESTUM AUTEM QUONIAM ET VERAM VERAE NON CONTINGIT ESSE
    CONTRARIAM NEC OPINIONEM NEC CONTRADICTIONEM; CONTRARIA ENIM SUNT
    QUAE CIRCA OPPOSITA SUNT, CIRCA EADEM AUTEM CONTINGIT VERUM
    DICERE EUNDEM; SIMILITER AUTEM EIDEM NON CONTINGIT INESSE
    CONTRARIA.

[67] Illud etiam quod opinionibus contrariis dederat, quod numquam uerae sunt simul, retorquet ad propositiones; et statim propositionem supponit de contrariis propositionibus, quod scilicet uerae propositiones non sunt contrariae inuicem. Hoc autem per naturam contrariarum rerum ostendit sic: Ad similitudinem quarum, scilicet rerum, propositiones dicuntur contrariae; quia, sicut contrariae formae maxime sibi aduersantur circa idem subiectum, ita contrarie propositiones circa ueritatem.

[68] Sic dispone propositionem: Contrariae res non possunt conuenire in eodem praedicato, quod habemus in ultimo uersu: SIMILITER AUTEM; sed propositiones ueras contingit simul conuenire in ueritate; ideoque non sunt contrariae (a causa). Quod autem contingat simul eas in ueritate conuenire, monstrat in effectu sic dicens: CIRCA IDEM, id est circa propositiones easdem, id est similes in ueritate, CONTINGIT EUNDEM hominem, id est homines similes in uere dicendo, DICERE VERUM, id est eodem tempore diuersas propositiones ueras proferunt uere, quod esse non posset nisi in ueritate conuenirent. CONTRARIA ENIM: Probat ab oppositis quod in ultimo uersu posuit, quod scilicet contrariae res eidem subiecto non possunt inesse, quia scilicet omnes contrariae expellunt se circa idem subiectum.

[69] EXPLICIUNT GLOSSAE SUPER PERIHERMENEIAS

LI 4 [NON SUPERSUNT]

LI 5 [NON SUPERSUNT]

LI 6 [NON SUPERSUNT]