Institutiones (Krueger, Studemund)/Commentarius II
negotia a tutoribus curatoribusque consumantur aut demi-[1]
nuantur, curat praetor, ut et tutores (et) curatores eo nomine[2]
satisdent. §200[§ 1] sed hoc non est perpetuum: nam et tutores testa-[3]
mento dati satisdare non coguntur, quia fides eorum et dili-
gentia ab ipso testatore probata est; et curatores, ad quos
non e lege curatio pertinet, sed (qui) uel a consule uel a[4]
praetore uel a praeside prouinciae dantur, plerumque non
coguntur satisdare, scilicet quia satis honesti electi sunt.[5]
§1[§ 2] ||Superiore commentario de iure personarum | exposui-[6] pag.55
mus; modo uideamus de rebus: quae uel in nostro patrimonio
sunt uel extra nostrum patrimonium habentur.[7]
§2[§ 3] Summa itaque rerum diuisio in duos articulos diducitur:[8]
nam aliae sunt diuini iuris, aliae humani. §3[§ 4] Diuini iuris sunt
ueluti res sacrae et religiosae. §4 sacrae sunt quae diis su-
peris consecratae sunt; religiosae quae diis Manibus re-
lictae sunt. §5 Sed sacrum quidem hoc solum existimatur quod
ex auctoritate populi Romani consecratum est, ueluti lege de
ea re lata aut senatusconsulto facto. §6 religiosum uero nostra
uoluntate facimus mortuum inferentes in locum nostrum, si
modo eius mortui funus ad nos pertineat. §7 sed in prouinciali
solo placet plerisque solum religiosum non fieri, quia in eo
solo dominium populi Romani est uel Caesaris, nos autem pos-
sessionem tantum uel usumfructum habere uidemur: utique
tamen etiamsi non sit religiosum, pro religioso habetur.§7a item[9]
quod [in prouinciis] non ex auctoritate populi Romani conse-[10]
cratum est, proprie sacrum non est, tamen pro sacro habetur.[11]
§8[§ 5] Sanctae quoque res, uelut muri et portae, quodammodo diuini[12]
iuris sunt. §9[§ 6] Quod autem diuini iuris est, id nullius in bonis est:[13]
id uero quod humani || iuris est, plerumque alicuius in bonis[14] pag.56
est; potest autem et nullius in bonis esse: nam res hereditariae,
antequam aliquis heres existat, nullius in bonis sunt.§9b ――――[15]
(8 fere uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――|* e domino.
§10[§ 7] Hae autem quae humani iuris sunt, aut publicae sunt aut pri-[16]
uatae. §11[§ 8] quae publicae sunt, nullius uidentur in bonis esse:[17]
ipsius enim uniuersitatis esse creduntur. priuatae sunt quae[18]
singulorum hominum sunt.[19]
§12[§ 9] Quaedam praeterea res corporales sunt, quaedam in(cor-[20]
porales). §13[§ 10] Corporales hae (sunt) quae tangi possunt, uelut[21]
fundus homo uestis aurum argentum et denique aliae res
innumerabiles. §14[§ 11] Incorporales sunt quae tangi non possunt,[22]
qualia sunt ea quae iure consistunt, sicut hereditas, usus-[23]
fructus, obligationes quoquo modo contractae. nec ad rem
per(tinet, quod in hereditate res corporales con)tinentur; (nam)[24]
et fructus qui ex fundo percipiuntur, corporales sunt, et quod[25]
ex aliqua obligatione nobis debetur, id || plerumque corporale[26] pag.57
est, ueluti fundus homo pecunia: nam ipsum ius successio-[27]
nis et ipsum ius utendi fruendi et ipsum ius obligationis in-
corporale est. eodem numero sunt iura praediorum urba|no-[28]
rum et rusticorum. ―――――――――――――――――――|[29]
―――――――― altius tollendi ――――――――――――――
―――― luminibus uicini aed ―――― non extollen|di, ne lu-
minibus uicini officiatur. | item fluminum et stilicidiorum[30]
――― ius, ut ――|―――――――――――――― in aream
――――――|――――――――――――――――――――――
―――――――|―――――――――――――――――――――
――――――――|―――――――――――――――――― ius a-
quae ducendae ――――|――――――――――――――――
§14a ――――――――――|―――――――――――― aut
mancipii sunt aut nec mancipii. | mancipii sunt ―――――
――――――――――――――――――| item aedes in Italico
solo ――――――――――――――|――――――――――――
――――――――――――――――|――――――――――――
―――――――――――――――――― serui|tutes praediorum
urbanorum nec mancipii sunt. §15 | item stipendiaria praedia et
tributaria nec mancipii | sunt. sed quod diximus ―――――[31]
――――――――| manicipii esse ――――――――――――
――――|―――――――――――――――――――――――― ||
statim ut nata sunt mancipii esse putant; Nerua uero et Pro-[32] pag.58
culus et ceteri diuersae scholae auctores non aliter ea mancipii
esse putant, quam si domita sunt; et si propter nimiam feri-[33]
tatem domari non possunt, tunc uideri mancipii esse incipere,
cum ad eam aetatem peruenerint, qua domari solent. §16 Item[34]
ferae bestiae nec mancipii sunt uelut ursi, leones, item ea
animalia quae fere bestiarum numero sunt, ueluti elephanti
et cameli; et ideo ad rem non pertinet, quod haec animalia
etiam collo dorsoue domari solent: nam (ne) nomen quidem[35]
eorum animalium illo tempore (notum) fuit, quo constitueba-
tur quasdam res mancipii esse quasdam nec mancipii. §17 Item[36]
fere omnia quae incorporalia sunt, nec mancipii sunt, exceptis
seruitutibus praediorum rusticorum; nam eas mancipii esse
constat, quamuis sint ex numero rerum incorporalium.
§18 Magna autem differentia est inter mancipii res et nec man-[37]
cipii: §19 nam res nec mancipii ipsa traditione pleno iure alterius
fiunt, si modo corporales sunt et ob id recipiunt traditionem.
§20 itaque si tibi uestem uel aurum uel argentum tradidero siue[38]
ex uenditionis causa siue ex donationis siue quauis alia ex
causa, statim tua fit ea res, si modo ego eius dominus sim.
§21 In eadem || causa sunt prouincialia praedia, quorum alia sti-[39] pag.59
pendiaria alia tributaria uocamus: stipendiaria sunt ea quae
in his prouinciis sunt, quae propriae populi Romani esse in-
telleguntur; tributaria sunt ea quae in his prouinciis sunt,
quae propriae Caesaris esse creduntur.
§22 Mancipii uero res sunt quae per mancipationem ad alium[40]
transferuntur; unde etiam mancipii res sunt dictae. quod
autem ualet (mancipatio, idem ualet et in iure cessio. §23[§ 12] Et)[41]
mancipatio quidem quemadmodum fiat, superiore com-
mentario tradidimus. §24[§ 13] In iure cessio autem hoc modo fit:[42]
apud magistratum populi Romani, ueluti praetorem, is cui[43]
res in iure ceditur, rem tenens ita dicit hvnc ego ho-
[44]
minem ex ivre qviritivm mevm esse aio; deinde postquam hic
uindicauerit, praetor interrogat eum qui cedit, an contra[45]
uindicet; quo negante aut tacente tunc ei qui uindicauerit,[46]
eam rem addicit; idque legis actio uocatur. hoc fieri potest
etiam in prouinciis apud praesides earum. §25 Plerumque tamen
et fere semper mancipationibus utimur: quod enim ipsi per
nos praesentibus amicis agere possumus, hoc non est necesse[47]
cum maiore difficultate apud praetorem aut apud praesidem
prouinciae agere. §26 Quodsi neque mancipata neque in iure
cessa sit res mancipii || (6 uersus in C legi nequeunt) ――――|[48] pag.60
* plena possessio concessa ――――――――――――――|
ex formula, quamquam ――――――――――――――――|[49]
――――――――――――――――――――――――――|
――――――――――――――――――――――――――|
fructus na ――――――――――――――――――――――|
§27 Item adhuc in ――――――――――――――――――|
(4 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――――|
non fuissent ――――――――――――――――――――――|
(7 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――――|
s ―――――――――――――――――――――――――――| pag.61
――――――――――――――――――――――――――――|
est quo nomine ――――――――――――――――――――|
――――――――――――――――――――――――――――|
ere uel ―――――――――――――――――――――――――|
praedium ――――――――――――――――――――――――|
dem ulla libera ciuitas ――――――――――――――― admo-|
nendi sumus ――――――――――――――――――――――|
esse, prouincialis soli nexum non e ――――――――――――|
significationem solum Italicum mancipii est, pro|uinciale nec
mancipii est. aliter enim ueteri lingua a|――――――――――
―――――――――― mancipa ―|
§28 (Res) incorporales traditionem non recipere manifestum[50]
est. §29 Sed iura praediorum urbanorum in iure cedi (tantum)[51]
possunt; rusticorum uero etiam mancipari possunt.
§30 Vsusfructus in iure cessionem tantum recipit: nam do-
minus proprietatis alii usumfructum in iure cedere potest, ut[52]
ille usumfructum habeat et ipse nudam proprietatem retineat.[53]
ipse usufructuarius in iure cedendo domino proprietatis usum-
fructum efficit, ut a se discedat et conuertatur in proprieta-
tem; alii uero in iure cedendo nihilo minus ius suum retinet:[54]
creditur enim ea cessione nihil agi. §31 Sed haec scilicet in Ita-
licis praediis ita sunt, quia et ipsa praedia mancipationem ||
et in iure cessionem recipiunt. alioquin in prouincialibus pag.62
praediis siue quis usumfructum siue ius eundi, agendi aquam-[55]
ue ducendi uel altius tollendi aedes aut non tollendi, ne lumi-
nibus uicini officiatur, ceteraque similia iura constituere
uelit, pactionibus et stipulationibus id efficere potest; quia[56]
ne ipsa quidem praedia mancipationem aut (in) iure cessionem
recipiunt. §32 Sed cum ususfructus et hominum et ceterorum[57]
animalium constitui possit, intellegere debemus horum usum-[58]
fructum etiam in prouinciis per in iure cessionem constitui
posse. §33 Quod autem diximus usumfructum in iure cessionem
tantum recipere, non est temere dictum, quamuis etiam per[59]
mancipationem constitui possit eo, quod in mancipanda pro-
prietate detrahi potest; non enim ipse ususfructus mancipa-
tur, sed cum in mancipanda proprietate deducatur, eo fit ut[60]
apud alium ususfructus, apud alium proprietas sit.
§34 Hereditas quoque in iure cessionem tantum recipit: §35 nam si is ad quem ab intestato legitimo iure pertinet hereditas,
in iure eam alii ante aditionem cedat, id est antequam heres
extiterit, proinde fit heres is cui in iure cesserit, ac si ipse
per legem ad hereditatem uocatus esset: post obligationem[61]
uero si cesserit, nihilo minus ipse || heres permanet et ob id[62] pag.63
creditoribus tenebitur, debita uero pereunt eoque modo
debitores hereditarii lucrum faciunt; corpora uero eius he-
reditatis proinde transeunt ad eum cui cessa est hereditas, ac
si ei singula in iure cessa fuissent. §36[§ 14] Testamento autem scriptus[63]
heres ante aditam quidem hereditatem in iure cedendo eam
alii nihil agit, postea uero quam adierit si cedat, ea accidunt[64]
quae proxime diximus de eo ad quem ab intestato legitimo
iure pertinet hereditas, si post obligationem (in) iure cedat.[65]
§37[§ 15] Idem et de necessariis heredibus diuersae scholae auctores
existimant, quod nihil uidetur interesse, utrum (aliquis) ad-[66]
eundo hereditatem fiat heres, an inuitus existat: quod quale[67]
sit, suo loco apparebit: sed nostri praeceptores putant nihil[68]
agere necessarium heredem, cum in iure cedat hereditatem.
§38 Obligationes quoquo modo contractae nihil eorum reci-
piunt: nam quod mihi ab aliquo debetur, id si uelim tibi
deberi, nullo eorum modo, quibus res corporales ad alium
transferuntur, id efficere possum; sed opus est, ut iubente[69]
me tu ab eo stipuleris: quae res efficit, ut a me liberetur et
incipiat tibi teneri. §39 quae dicitur nouatio obligationis. sine
hac uero nouatione non poteris tuo nomine agere, sed debes[70]
ex persona mea quasi cognitor || aut procurator meus ex-[71] pag.64
periri.
§40 Sequitur ut admoneamus apud peregrinos quidem unum
esse dominium: nam aut dominus quisque est, aut dominus
non intellegitur. Quo iure etiam populus Romanus olim
utebatur: aut enim ex iure Quiritium unusquisque dominus[72]
erat, aut non intellegebatur dominus. sed postea diuisionem
accepit dominium, ut alius possit esse ex iure Quiritium do-
minus, alius in bonis habere: §41 nam si tibi rem mancipii ne-[73]
que mancipauero neque in iure cessero, sed tantum tradidero,
in bonis quidem tuis ea res efficitur, ex iure Quiritium uero
mea permanebit, donec tu eam possidendo usucapias: semel[74]
enim inpleta usucapione proinde pleno iure incipit, id est et
in bonis et ex iure Quiritium tua res esse, ac si ea mancipata
uel in iure cessa (esset. §42 Vsucapio autem) mobilium quidem[75]
rerum anno conpletur, fundi uero et aedium biennio; et ita
lege XII tabularum cautum est.
§43 Ceterum etiam earum rerum usucapio nobis conpetit,[76]
quae non a domino nobis traditae fuerint, siue mancipii sint
eae res siue nec mancipii, si modo eas bona fide acceperimus,[77]
cum crederemus eum qui traderet, dominum esse. §44 quod
ideo receptum uidetur, ne rerum dominia diutius in incerto
essent, cum sufficeret domino ad inquirendam rem suam
anni aut || biennii spatium, quod tempus ad usucapionem pos-[78] pag.65
sessori tributum est.
§45[§ 16] Sed aliquando etiamsi maxime quis bona fide alienam
rem possideat, non tamen illi usucapio procedit, uelut si quis[79]
rem furtiuam aut ui possessam possideat; nam furtiuam lex[80]
XII tabularum usucapi prohibet, ui possessam lex Iulia et
Plautia. §46 Item prouincialia praedia usucapionem non reci-[81]
piunt. §47 (Item olim) mulieris quae in agnatorum tutela erat,[82]
res mancipii usucapi non poterant, praeterquam si ab ipsa
tutore (auctore) traditae essent: idque ita lege XII tabularum[83]
cautum erat. §48 Item liberos homines et res sacras et religiosas[84]
usucapi non posse manifestum est. §49[§ 17] Quod ergo uulgo dicitur
furtiuarum rerum et ui possessarum usucapionem per legem[85]
XII tabularum prohibitam esse, non eo pertinet, ut ne ipse[86]
fur quiue per uim possidet, usucapere possit (nam huic alia[87]
ratione usucapio non conpetit, quia scilicet mala fide possi-[88]
det); sed nec ullus alius, quamquam ab eo bona fide emerit,[89]
usucapiendi ius habeat. §50[§ 18] unde in rebus mobilibus non facile
procedit, ut bonae fidei possessori usucapio conpetat, quia qui[90]
alienam rem uendidit et tradidit, furtum committit; idemque[91]
accidit etiam si ex alia causa tradatur. sed tamen hoc ali-[92]
quando aliter se habet; nam si heres rem defuncto commo-
datam aut locatam uel apud eum depositam, existimans eam[93]
esse here||ditariam uendiderit aut donauerit, furtum non pag.66
committit; item si is ad quem ancillae ususfructus pertinet,
partum etiam suum esse credens uendiderit aut donauerit,[94]
furtum non committit; furtum enim sine adfectu furandi non[95]
committitur. aliis quoque modis accidere potest, ut quis
sine uitio furti rem alienam ad aliquem transferat et efficiat,
ut a possessore usucapiatur. §51[§ 19] Fundi quoque alieni potest ali-
quis sine ui possessionem nancisci, quae uel ex neglegentia[96]
domini uacet, uel quia dominus sine successore decesserit
uel longo tempore afuerit: quam si ad alium bona fide acci-[97]
pientem transtulerit, poterit usucapere possessor; et quam-
uis ipse qui uacantem possessionem nactus est, intellegat
alienum esse fundum, tamen nihil hoc bonae fidei possessori
ad usucapionem nocet, (cum) inprobata sit eorum sententia,[98]
qui putauerint furtiuum fundum fieri posse.[99]
§52 Rursus ex contrario accidit, ut qui sciat alienam rem
se possidere, usucapiat, ueluti si rem hereditariam, cuius
possessionem heres nondum nactus est, aliquis possederit;[100]
nam ei concessum (est usu)capere, si modo ea res est quae[101]
recipit usucapionem; quae species possessionis et usucapio-
nis pro herede uocatur. §53 Et in tantum haec usucapio con-[102]
cessa est, || ut et res quae solo continentur, anno usucapian- pag.67
tur. §54 quare autem hoc casu etiam soli rerum annua consti-[103]
tuta sit usucapio, illa ratio est, quod olim rerum hereditaria-
rum possessione uelut ipsae hereditates usucapi credebantur,[104]
scilicet anno: lex enim XII tabularum soli quidem res biennio
usucapi iussit, ceteras uero anno; ergo hereditas in ceteris
rebus uidebatur esse, quia soli non est, quia neque corpo-
ralis est: (et) quamuis postea creditum sit ipsas hereditates[105]
usucapi non posse, tamen in omnibus rebus hereditariis,
etiam quae solo tenentur, annua usucapio remansit. §55 Quare[106]
autem omnino tam inproba possessio et usucapio concessa
sit, illa ratio est, quod uoluerunt ueteres maturius heredita-
tes adiri, ut essent qui sacra facerent, quorum illis tempori-
bus summa obseruatio fuit, et ut creditores haberent, a quo[107]
suum consequerentur. §56 Haec autem species possessionis et
usucapionis etiam lucratiua uocatur: nam sciens quisque rem
alienam lucri facit. §57 sed hoc tempore iam non est lucratiua:[108]
nam ex auctoritate Hadriani senatusconsultum factum est, ut[109]
tales usucapiones reuocarentur; et ideo potest heres ab eo[110]
qui rem usucepit, hereditatem petendo proinde eam rem[111]
consequi, atque si usucapta non esset. || §58
necessario tamen[112] pag.68
herede extante nihil ipso iure pro herede usucapi potest.
§59 Adhuc etiam ex aliis causis sciens quisque rem alienam usu-
capit: nam qui rem alicui fiduciae causa mancipio dederit
uel in iure cesserit, si eandem ipse possederit, potest usu-
capere, anno scilicet, (etiam) soli si sit. quae species usu-[113]
capionis dicitur usureceptio, quia id quod aliquando habui-
mus, recipimus per usucapionem. §60 Sed fiducia contrahitur[114]
aut cum creditore pignoris iure, aut cum amico, quo tutius[115]
nostrae res apud eum sint; et siquidem cum amico contracta[116]
sit fiducia, sane omni modo conpetit ususreceptio; si uero cum[117]
creditore, soluta quidem pecunia omni modo conpetit, non-
dum uero soluta ita demum conpetit, si neque conduxerit[118]
eam rem a creditore debitor, neque precario rogauerit, ut
eam rem possidere liceret; quo casu lucratiua ususcapio con-[119]
petit. §61 Item si rem obligatam sibi populus uendiderit eam-
que dominus possederit, concessa est ususreceptio: sed hoc[120]
casu praedium biennio usurecipitur: et hoc est quod uulgo
dicitur ex praediatura possessionem usurecipi: nam qui mer-
catur a populo, praediator appellatur.[121]
§65 Ergo ex his quae diximus apparet quaedam naturali pag.69
iure alienari, qualia sunt ea quae traditione alienantur; quae-
dam ciuili, nam mancipationis et in iure cessionis et usu-
capionis ius proprium est ciuium Romanorum.
§66 Nec tamen ea tantum quae traditione nostra fiunt, | na-
turali nobis ratione adquiruntur, sed etiam ―| occupando[122]
ideo ――――― erimus, quia antea nulli|us essent, qualia sunt[123]
omnia quae terra mari caelo capiuntur. §67[§ 20] itaque si feram[124]
bestiam aut uolucrem aut pis|cem ―――――――captum[125]
―――――|――――――― eo usque nostrum esse
intellegitur, || donec nostra custodia coerceatur; cum uero[126] pag.70
custodiam nostram euaserit et in naturalem libertatem se re-[127]
ceperit, rursus occupantis fit, quia nostrum esse desinit:[128]
naturalem autem libertatem recipere uidetur, cum aut oculos
nostros euaserit, aut licet in conspectu sit nostro, difficilis[129]
tamen eius persecutio sit. §68[§ 21] In his autem animalibus quae ex[130]
consuetudine abire et redire solent, ueluti columbis et api-
bus, item ceruis qui in siluas ire et redire solent, talem ha-
bemus regulam traditam, ut si reuertendi animum habere
desierint, etiam nostra esse desinant et fiant occupantium:[131]
reuertendi autem animum uidentur desinere habere, cum
reuertendi consuetudinem deseruerint. §69 Ea quoque quae ex[132]
hostibus capiuntur, naturali ratione nostra fiunt. §70[§ 22] Sed et id
quod per adluuionem nobis adicitur, eodem iure nostrum fit:
per adluuionem autem id uidetur adici quod ita paulatim[133]
flumen agro nostro adicit, ut aestimare non possimus, quan-[134]
tum quoquo momento temporis adiciatur: hoc est quod uulgo
dicitur per adluuionem id adici uideri quod ita paulatim
adicitur, ut oculos nostros fallat. §71 Itaque si flumen partem
aliquam ex tuo praedio resciderit et ad meum praedium per-[135]
tulerit, haec pars tua ma||net. §72 At si in medio flumine insula pag.71
nata sit, haec eorum omnium communis est qui ab utraque[136]
parte fluminis prope ripam praedia possident; si uero non[137]
sit in medio flumine, ad eos pertinet qui ab ea parte quae
proxima est, iuxta ripam praedia habent. §73 Praeterea id quod in
solo nostro ab aliquo aedificatum est, quamuis ille suo nomine[138]
aedificauerit, iure naturali nostrum fit, quia superficies solo ce-[139]
dit. §74 Multoque magis id accidit et in planta quam quis in solo
nostro posuerit, si modo radicibus terram conplexa fuerit.
§75 Idem contingit et in frumento quod in solo nostro ab aliquo[140]
satum fuerit. §76 Sed si ab eo petamus fundum uel aedificium,[141]
et inpensas in aedificium uel in seminaria uel in sementem
factas ei soluere nolimus, poterit nos per exceptionem doli
mali repellere, utique si bonae fidei possessor fuerit. §77 Eadem
ratione probatum est, quod in chartulis siue membranis meis
aliquis scripserit, licet aureis litteris, meum esse, quia litte-
rae chartulis siue membranis cedunt: itaque si ego eos libros[142]
easue membranas petam nec inpensam scripturae soluam,[143]
per exceptionem doli mali summoueri potero. §78[§ 23] sed si in ta-[144]
bula mea aliquis pinxerit ueluti imaginem, contra probatur: || [145]
magis enim dicitur tabulam picturae cedere; cuius diuersi- pag.72
tatis uix idonea ratio redditur: certe secundum hanc regulam
si me possidente petas imaginem tuam esse, nec soluas pre-
tium tabulae, poteris per exceptionem doli mali summoueri;
at si tu possideas, consequens est ut utilis mihi actio aduer-[146]
sum te dari debeat; quo casu nisi soluam inpensam picturae,[147]
poteris me per exceptionem doli mali repellere, utique si
bonae fidei possessor fueris. illud palam est, quod siue tu[148]
subripuisti tabulam siue alius, conpetit mihi furti actio.[149]
§79[§ 24]
In aliis quoque speciebus naturalis ratio requiritur:
proinde si ex uuis (aut oliuis aut spicis) meis uinum aut oleum[150]
aut frumentum feceris, quaeritur utrum meum sit id uinum
aut oleum aut frumentum, an tuum. item si ex auro aut[151]
argento meo uas aliquod feceris, uel ex tabulis meis nauem[152]
aut armarium aut subsellium fabricaueris; item si ex lana
mea uestimentum feceris, uel si ex uino et melle meo mulsum
feceris, siue ex medicamentis meis emplastrum uel collyrium
feceris, (quaeritur utrum tuum sit id quod ex meo effeceris,) an[153]
meum. quidam materiam et substantiam spectandam esse[154]
putant, id est ut cuius materia sit, illius et res quae facta sit
uideatur esse, idque maxime placuit Sabino et Cassio; alii
uero eius rem esse putant qui fecerit, idque maxime diuer-
sae scholae auctoribus uisum est: || sed eum quoque cuius pag.73
materia et substantia fuerit, furti aduersus eum qui subri-[155]
puerit, habere actionem; nec minus aduersus eundem con-
dictionem ei conpetere, quia extinctae res, licet uindicari non[156]
possint, condici tamen furibus et quibusdam aliis possessori-[157]
bus possunt.
§62[§ 25] Accidit aliquando, ut qui dominus sit, alienandae rei[158] pag.68
potestatem non habeat, et qui dominus non sit, ||
alienare[159] pag.69
possit: §63[§ 26] nam dotale praedium maritus inuita muliere per
legem Iuliam prohibetur alienare, quamuis ipsius sit uel[160]
mancipatum ei dotis causa uel in iure cessum uel usucaptum.
quod quidem ius utrum ad Italica tantum praedia an etiam
ad prouincialia pertineat, dubitatur. §64[§ 27] Ex diuerso agnatus
furiosi curator rem furio|si alienare potest ex lege XII tabu-
larum; item procurator ―|――――――――― est; item[161]
creditor pignus ex | pactione, quamuis eius ea res non sit.
sed hoc forsitan ideo uideatur fieri, quod uoluntate debitoris[162]
intellegitur pignus alienari, qui olim pactus est, ut liceret[163]
creditori pignus uendere, si pecunia non soluatur.
[r. v. de pvpillis an aliqvid a se alienare possvnt.][164] pag.73
§80[§ 28] Nunc admonendi sumus neque feminam neque pupillum
sine tutoris auctoritate rem mancipii alienare posse; nec
mancipii uero feminam quidem posse, pupillum non posse.
§81[§ 29] ideoque si quando mulier mutuam pecuniam alicui sine tutoris
auctoritate dederit, quia facit eam accipientis, cum scilicet
pecunia res nec mancipii sit, contrahit obligationem. §82[§ 30] at si[165]
pupillus idem fecerit, quia (pecuniam) non facit accipientis[166]
sine tutoris auctoritate, nullam contrahit obligationem: unde
pupillus uindicare quidem nummos suos potest, sicubi ex-[167]
tent, id | est eos petere suos ex iure Quiritium esse; ―――[168]
――――|―――――― repetere potest s ――――――|
tere. unde de pupillo quidem quaeritur an num ―|― quos
mutuos dedit, ab eo qui accepit, ――――|――――[169]
actione eos persequi possit, quoniam ―|―――――
―――― potest. §83[§ 31] At ex contrario | omnes res tam man-[170]
cipii quam nec mancipii mulieribus || et pupillis sine tutoris[171] pag.74
auctoritate solui possunt, quoniam meliorem condicionem
suam facere eis etiam sine tutoris auctoritate concessum
est. §84 itaque si debitor pecuniam pupillo soluat, facit quidem
pecuniam pupilli, sed ipse non liberatur, quia nullam obli-
gationem pupillus sine tutoris auctoritate dissoluere potest,
quia nullius rei alienatio ei sine tutoris auctoritate concessa
est; sed tamen si ex ea pecunia locupletior factus sit et
adhuc petat, per exceptionem doli mali summoueri potest.
§85 mulieri uero etiam sine tutoris auctoritate recte solui potest:
nam qui soluit, liberatur obligatione, quia res nec mancipii,[172]
ut proxime diximus, a se dimittere mulieres etiam sine tutoris
auctoritate possunt: quamquam hoc ita est si accipiat pecu-
niam; at si non accipiat, sed habere se dicat et per accepti-[173]
lationem uelit debitorem sine tutoris auctoritate liberare, non
potest.
§86[§ 32] Adquiritur autem nobis non solum per nosmet ipsos, sed[174]
etiam per eos quos in potestate manu mancipioue habemus;
item per eos seruos in quibus usumfructum habemus; item[175]
per homines liberos et seruos alienos quos bona fide posside-
mus: de quibus singulis diligenter dispiciamus. §87[§ 33] Igitur (quod)[176]
liberi nostri quos in potestate habemus, item quod serui
nostri mancipio accipiunt uel ex traditione nanciscuntur, siue[177]
quid stipulentur, uel ex aliqualibet causa adquirunt, id nobis[178]
adquiritur: ipse enim || qui in potestate nostra est, nihil suum[179] pag.75
habere potest; et ideo si heres institutus sit, nisi nostro iussu[180]
hereditatem adire non potest; et si iubentibus nobis adierit,[181]
hereditas nobis adquiritur proinde atque si nos ipsi heredes[182]
instituti essemus; et conuenienter scilicet legatum per eos[183]
nobis adquiritur: §88 dum tamen sciamus, si alterius in bonis sit[184]
seruus, alterius ex iure Quiritium, ex omnibus causis ei soli
per eum adquiri, cuius in bonis est. §89[§ 34] Non solum autem pro-[185]
prietas per eos quos in potestate habemus adquiritur nobis,
sed etiam possessio; cuius enim rei possessionem adepti fue-[186]
rint, id nos possidere uidemur; unde etiam per eos usucapio
procedit. §90 Per eas uero personas quas in manu mancipioue
habemus, proprietas quidem adquiritur nobis ex omnibus
causis sicut per eos qui in potestate nostra sunt; an autem
possessio adquiratur, quaeri solet, quia ipsas non posside-[187]
mus. §91[§ 35] De his autem seruis in quibus tantum usumfructum
habemus, ita placuit, ut quidquid ex re nostra uel ex operis[188]
suis adquirant, id nobis adquiratur; quod uero extra eas[189]
causas, id ad dominum proprietatis pertineat: itaque si iste[190]
seruus heres institutus sit legatumue quod ei datum fuerit,[191]
non mihi sed domino proprietatis adquiritur. §92[§ 36] Idem placet
de eo qui a nobis bona fide possidetur, ||
siue liber sit siue[192] pag.76
alienus seruus: quod enim placuit de usufructuario, idem
probatur etiam de bonae fidei possessore: itaque quod extra[193]
duas istas causas adquiritur, id uel ad ipsum pertinet, si[194]
liber est, uel ad dominum, si seruus est. §93[§ 37] Sed bonae fidei[195]
possessor cum usuceperit seruum, quia eo modo dominus fit,
ex omni causa per eum sibi adquirere potest. usufructuarius[196]
uero usucapere non potest; primum quia non possidet, sed[197]
habet ius utendi [et] fruendi; deinde quia scit alienum ser-[198]
uum esse. §94[§ 38] De illo quaeritur, an per eum seruum in quo
usumfructum habemus, possidere aliquam rem et usucapere[199]
possimus, quia ipsum non possidemus. per eum uero quem[200]
bona fide possidemus, sine dubio et possidere et usucapere
possumus. loquimur autem in utriusque persona secundum[201]
definitionem quam proxime exposuimus, id est si quid ex re
nostra uel ex operis suis adquirant [id nobis adquiritur]. §95[§ 39] Ex[202]
his apparet per liberos homines quos neque iuri nostro sub-[203]
iectos habemus neque bona fide possidemus, item per alienos
seruos, in quibus neque usumfructum habemus neque iustam[204]
possessionem, nulla ex causa nobis adquiri posse. et hoc est
quod uulgo dicitur per extraneam personam nobis adquiri[205]
non posse. tantum de possessione quaeritur, an per procura-[206]
torem nobis adquiratur. §96 In summa sciendum est his qui in ||
potestate manu mancipioue sunt, nihil in iure cedi posse; pag.77
cum enim istarum personarum nihil suum esse possit, con-[207]
ueniens est scilicet, ut nihil suum esse in iure uindicare[208]
possint.
§97[§ 40] Hactenus tantisper admonuisse sufficit quemadmodum sin-[209]
gulae res nobis adquirantur: nam legatorum ius, quo et ipso[210]
singulas res adquirimus, opportunius alio loco referemus:[211]
uideamus itaque nunc quibus modis per uniuersitatem res
nobis adquirantur. §98[§ 41] Si cui heredes facti sumus, siue cuius[212]
bonorum possessionem petierimus, siue cuius bona emerimus,[213]
siue quem adoptauerimus, siue quam in manum ut uxorem[214]
receperimus, eius res ad nos transeunt. §99[§ 42] Ac prius de here-[215]
ditatibus dispiciamus, quarum duplex condicio est: nam uel[216]
ex testamento uel ab intestato ad nos pertinent. §100[§ 43] Et prius[217]
est ut de his dispiciamus quae nobis ex testamento obueniunt.
§101 Testamentorum autem genera initio duo fuerunt: nam
aut calatis comitiis testamentum faciebant, quae comitia bis
in anno testamentis faciendis destinata erant, aut in pro-
cinctu, id est cum belli causa arma sumebant: procinctus est
enim expeditus et armatus exercitus; alterum itaque in pace
et in otio faciebant, alterum in proelium exituri. §102 Accessit
deinde tertium || genus testamenti, quod per aes et libram pag.78
agitur: qui neque calatis comitiis neque in procinctu testa-[218]
mentum fecerat, is si subita morte urguebatur, amico fami-
liam suam, id est patrimonium suum, mancipio dabat, eum-
que rogabat, quid cuique post mortem suam dari uellet. quod[219]
testamentum dicitur per aes et libram, scilicet quia per man-
cipationem peragitur. §103 Sed illa quidem duo genera testa-
mentorum in desuetudinem abierunt; hoc uero solum quod[220]
per aes et libram fit, in usu retentum est. sane nunc aliter[221]
ordinatur quam olim solebat; namque olim familiae emptor,[222]
id est qui a testatore familiam accipiebat mancipio, heredis
locum optinebat, et ob id ei mandabat testator, quid cuique
post mortem suam dari uellet; nunc uero alius heres testa-
mento instituitur, a quo etiam legata relinquuntur, alius dicis[223]
gratia propter ueteris iuris imitationem familiae emptor ad-
hibetur. §104 Eaque res ita agitur: qui facit (testamentum), ad-[224]
hibitis, sicut in ceteris mancipationibus, V testibus ciuibus
Romanis puberibus et libripende, postquam tabulas testamenti[225]
scripserit, mancipat alicui dicis gratia familiam suam; in qua
re his uerbis familiae emptor utitur familia pecvniaqve tva[226]
endo mandatelam cvstodelamqve meam, qvo tv ivre testamentvm ||
facere possis secvndvm legem pvblicam, hoc aere, et ut quidam pag.79
adiciunt aeneaqve libra, esto mihi empta; deinde aere percutit
libram, idque aes dat testatori uelut pretii loco; deinde testator
tabulas testamenti tenens ita dicit haec ita vt in his tabvlis ce-[227]
risqve scripta svnt, ita do ita lego ita testor itaqve vos qvirites[228]
testimonivm mihi perhibetote; et hoc dicitur nuncupatio: nun-[229]
cupare est enim palam nominare, et sane quae testator specia-
liter in tabulis testamenti scripserit, ea uidetur generali sermo-
ne nominare atque confirmare. §105[§ 44] In testibus autem non debet is[230]
esse qui in potestate est aut familiae emptoris aut ipsius testa-[231]
toris, quia propter ueteris iuris imitationem totum hoc nego-
tium quod agitur testamenti ordinandi gratia, creditur inter[232]
familiae emptorem agi et testatorem: quippe olim, ut proxime
diximus, is qui familiam testatoris mancipio accipiebat, here-
dis loco erat; itaque reprobatum est in ea re domesticum
testimonium. §106[§ 45] unde et si is qui in potestate patris est, fami-
liae emptor adhibitus sit, pater eius testis esse non potest;
ac ne is quidem qui in eadem potestate est, uelut frater eius.[233]
sed (et) si filius familias ex castrensi peculio post missionem[234]
faciat testamentum, nec pater eius recte testis || adhibetur nec pag.80
is qui in potestate patris est. §107 De libripende eadem quae et[235]
de testibus dicta esse intellegemus: nam et is testium nu-
mero est. §108 Is uero qui in potestate heredis aut legatarii est,[236]
cuiusue heres ipse aut legatarius in potestate est, quique in[237]
eiusdem potestate est, adeo testis et libripens adhiberi potest,[238]
ut ipse quoque heres aut legatarius iure adhibeantur. sed[239]
tamen quod ad heredem pertinet quique in eius potestate
est cuiusue is in potestate erit, minime hoc iure uti debemus.[240]
[de testamentis militvm.][241]
§109[§ 46] Sed haec diligens obseruatio in ordinandis testamentis
militibus propter nimiam inperitiam constitutionibus princi-[242]
pum remissa est: nam quamuis neque legitimum numerum[243]
testium adhibuerint neque uendiderint familiam neque nun-[244]
cupauerint testamentum, recte nihilo minus testantur. §110 Prae-
terea permissum est iis et peregrinos et Latinos instituere
heredes uel iis legare; cum alioquin peregrini quidem ratione
ciuili prohibeantur capere hereditatem legataque, Latini uero
per legem Iuniam. §111 Caelibes quoque qui lege Iulia heredita-[245]
tem legataque capere uetantur, item orbi, id est qui liberos
non habent, quos lex || ―――――――――――― (48 uersus in C[246]
perierunt)――――――――――――――――――――――――|
―――――――――――― prohibentur hi ―――――――|―― pag.81
(6 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――――|
――――――――――――――――― eius more faciant ―|―
―――――――――――――――――――――――――― XXX
ann ―――――――――――――――――――――――|―――
(11 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――――|
§112 ――― ex auctoritate diui Hadriani senatusconsultum factum[247]
est, quo permissum est |―――― feminis etiam sine coempti-[248]
one te|stamentum facere, si modo non minores essent || an-[249] pag.82
norum XII, scilicet ut quae tutela liberatae non essent, tutore[250]
auctore testari deberent. §113 Videntur ergo melioris condicionis[251]
esse feminae quam masculi: nam masculus minor anno-[252]
rum XIIII testamentum facere non potest, etiamsi tutore auctore
testamentum facere uelit; femina uero post XII annum testa-[253]
menti faciendi ius nanciscitur.[254]
§114[§ 47] Igitur si quaeramus an ualeat testamentum, inprimis
aduertere debemus an is qui id fecerit, habuerit testamenti[255]
factionem; deinde, si habuerit, requiremus an secundum iu-[256]
ris ciuilis regulam testatus sit, exceptis militibus, quibus[257]
propter nimiam inperitiam, ut diximus, quomodo uelint uel
quomodo possint, permittitur testamentum facere.[258]
§115[§ 48]
Non tamen, ut iure ciuili ualeat testamentum, sufficit
ea obseruatio quam supra exposuimus de familiae uenditione[259]
et de testibus et de nuncupationibus: §116[§ 49] (sed) ante omnia re-[260]
quirendum est, an institutio heredis sollemni more facta sit;[261]
nam aliter facta institutione nihil proficit familiam testatoris
ita uenire testesque ita adhibere et ita nuncupare testa-[262]
mentum, ut supra diximus. §117 sollemnis autem institutio haec
est titivs heres esto; sed et illa iam conprobata uidetur titivm[263]
heredem esse || ivbeo; at illa non est conprobata titivm here- pag.83
dem esse volo; sed et illae a plerisque inprobatae sunt titivm[264]
heredem institvo, item heredem facio.[265]
§118 Obseruandum praeterea est, ut si mulier quae in tutela
est faciat testamentum, tutore auctore facere debeat: alioquin[266]
inutiliter iure ciuili testabitur. §119 Praetor tamen si septem signis
testium signatum sit testamentum, scriptis heredibus secun-
dum tabulas testamenti bonorum (possessionem) pollicetur; (et)[267]
si nemo sit, ad quem ab intestato iure legitimo pertineat here-
ditas, uelut frater eodem patre natus aut patruus aut fratris
filius, ita poterunt scripti heredes retinere hereditatem: nam
idem iuris est et si alia ex causa testamentum non ualeat, ue-[268]
lut quod familia non uenierit aut nuncupationis uerba testator
locutus non sit. §120 Sed uideamus an etiamsi frater aut patruus ex-[269]
tent, potiores scriptis heredibus habeantur: rescripto enim im-[270]
peratoris Antonini significatur eos qui secundum tabulas testa-
menti non iure factas bonorum possessionem petierint, posse
aduersus eos qui ab intestato uindicant hereditatem, defen-[271]
dere se per exceptionem doli mali. §121 quod sane quidem ad
masculorum testamenta pertinere certum est; item ad femi-
narum quae ideo non utiliter testatae sunt, quia uerbi gratia
familiam non uendiderint aut nuncupationis uerba locutae
non sint: || an autem et ad ea testamenta feminarum quae pag.84
sine tutoris auctoritate fecerint, haec constitutio pertineat,
uidebimus. §122 Loquimur autem de his scilicet feminis quae
non in legitima parentum aut patronorum tutela sunt, sed [de[272]
his] quae alterius generis tutores habent, qui etiam inuiti[273]
coguntur auctores fieri: alioquin parentem et patronum sine[274]
auctoritate eius facto testamento non summoueri palam est.
§123[§ 50] Item qui filium in potestate habet, curare debet ut eum[275]
uel heredem instituat uel nominatim exheredet; alioquin si[276]
eum silentio praeterierit, inutiliter testabitur: adeo quidem,
ut nostri praeceptores existiment, etiamsi uiuo patre filius[277]
defunctus sit, neminem heredem ex eo testamento existere[278]
posse, quia scilicet statim ab initio non constiterit institutio;[279]
sed diuersae scholae auctores, siquidem filius mortis patris[280]
tempore uiuat, sane inpedimento eum esse scriptis heredibus
et illum ab intestato heredem fieri confitentur; si uero ante
mortem patris interceptus sit, posse ex testamento heredi-[281]
tatem adiri putant, nullo iam filio inpedimento; quia scilicet[282]
existimant (non) statim ab initio inutiliter fieri testamentum
filio praeterito. §124 Ceteras uero liberorum personas si praeteri-
erit testator, ualet testamentum: (sed) praeteritae istae perso-[283]
nae scriptis heredibus in || partem adcrescunt, si sui heredes pag.85
sint, in uirilem; si extranei, in dimidiam: id est si quis tres
uerbi gratia filios heredes instituerit et filiam praeterierit, filia[284]
adcrescendo pro quarta parte fit heres, et ea ratione idem[285]
consequitur, quod ab intestato patre mortuo habitura esset;[286]
at si extraneos ille heredes instituerit et filiam praeterierit,
filia adcrescendo ex dimidia parte fit heres. quae de filia[287]
diximus, eadem et de nepote deque omnibus liberorum per-
sonis seu masculini seu feminini sexus dicta intellegemus.[288]
§125 Quid ergo est ? licet eae secundum ea quae diximus, scriptis[289]
heredibus dimidiam partem modo detrahant, tamen praetor[290]
eis contra tabulas bonorum possessionem promittit, qua ra-[291]
tione extranei heredes a tota hereditate repelluntur et efficiun-
tur sine re heredes. §126 et hoc iure utebamur, quasi nihil inter
feminas et masculos interesset: sed nuper imperator Antoni-
nus significauit rescripto suo non plus nancisci feminas per[292]
bonorum possessionem, quam quod iure adcrescendi conse-[293]
querentur. quod in emancipatarum quoque persona obser-
uandum est, ut hae quoque, quod adcrescendi iure habiturae[294]
essent, si in potestate fuissent, id ipsum etiam per bonorum
possessionem habeant. §127[§ 51] Sed siquidem filius a patre exhere-
detur, nominatim exheredari debet; alioquin non uidetur[295]
exheredari. nominatim autem exheredari uidetur, siue ita ex-[296]
here||detur titivs filivs mevs exheres esto, siue ita filivs mevs |[297] pag.86
exheres esto, non adiecto proprio nomine. §128 Ceterae uero libe-
rorum personae uel feminini sexus uel masculini sa|tis inter
ceteros exheredantur, id est his uerbis: cete|ri omnes exhe-[298]
redes svnto, quae uerba ―――― post in|stitutionem heredum[299]
adici solent. §129 sed hoc ita ―――――――| nam praetor omnes[300]
uirilis sexus liberos tam filios quam ceteros, | id est nepotes[301]
quoque et pronepotes ――――――――――――|―――――――[302]
――――――――――――――――――――――――|――――――――
―――――――――――――――――――――――| §130[§ 52] Postumi quoque liberi uel heredes institui debent uel exhe-[303]
redari. §131[§ 53] et in eo par omnium condicio est, quod (et) in filio po-[304]
stumo et in quolibet ex ceteris liberis siue feminini sexus siue
masculini praeterito ualet quidem testamentum, sed postea agna-
tione postumi siue postumae rumpitur, et ea ratione totum infir-
matur. Ideoque si mulier, ex qua postumus aut postuma spera- [305]
batur, abortum fecerit, nihil inpedimento est scriptis heredibus
ad hereditatem adeundam. §132[§ 54] Sed feminini quidem sexus personae
uel nominatim uel inter ceteros exheredari solent, dum tamen si
inter ceteros exheredentur, aliquid eis legetur, ne uideantur per
obliuio|nem praeteritae esse: masculini uero sexus perso|nas[306]
placuit non aliter recte exheredari, nisi nominatim || exhere- pag. 87
dentur, hoc scilicet modo qvicvmqve mihi filivs genitvs
fverit, ex|heres esto. §132a ――――――――――――――[307]
―――| potest u ――――――――――――――――――――――
――――| (4 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――
――――――――――――――――――――――――――――|
agat ――――――――――――――――――――――――――|
n ―――――――――――――――――――――――――――|―
―――――. §133[§ 55] Postumorum autem loco sunt et hi qui in | sui[308]
heredis locum succedendo quasi agnascendo fiunt parenti|bus sui [309]
heredes: ut ecce si filium et ex eo nepotem ne|ptemue in po-
testate habeam, quia filius gradu praecedit, is | solus iura sui
heredis habet, quamuis nepos quo|que et neptis ex eo in eadem[310]
potestate sint; sed si filius meus me uiuo moriatur, | aut qua-[311]
libet ratione exeat de potestate mea, incipit nepos neptisue in
eius locum succe|dere, et eo modo iura suorum heredum quasi[312]
agnatio|ne nanciscuntur. §134[§ 56] Ne ergo eo modo rumpatur mihi te|sta-[313]
mentum, sicut ipsum filium uel heredem instituere uel | exhere-[314]
dare debeo, ne non iure faciam testamentum, ita et ne|potem
neptemue ex eo necesse est mihi uel heredem instituere uel[315]
exheredare, ne forte, me uiuo filio mortuo, succedendo in locum
eius nepos neptisue || quasi agnatione rumpat testamentum:[316] pg.88
idque lege Iunia Vellaea prouisum est, in qua simul exhere-[317]
dationis modus notatur, ut uirilis sexus (postumi) nominatim,
feminini uel nominatim uel inter ceteros exheredentur, dum
tamen iis qui inter ceteros exheredantur, aliquid legetur.
§135[§ 57] Emancipatos liberos iure ciuili neque heredes instituere neque[318]
exheredare necesse est, quia non sunt sui heredes: sed prae-
tor omnes tam feminini quam masculini sexus si heredes non
instituantur, exheredari iubet, uirilis sexus nominatim, femi-[319]
nini uel nominatim uel inter ceteros: quodsi neque heredes[320]
instituti fuerint neque ita, ut supra diximus, exheredati,[321]
praetor promittit eis contra tabulas bonorum possessionem. §135a In[322]
potestate patris non sunt, qui cum eo ciuitate Romana donati
sunt nec in accipienda ciuitate Romana pater petiit ut eos in[323]
potestate haberet, aut, si petiit, non inpetrauit; nam qui in[324]
potestatem patris ab imperatore rediguntur, nihil diffe|runt[325]
a―――――. §136[§ 58] Adoptiui filii quamdiu manent in ado|ptione,[326]
naturalium loco sunt; emancipati uero (a) patre adoptiuo[327]
neque iure ciuili neque quod ad edictum praetoris pertinet,[328]
inter liberos numerantur. §137[§ 59] qua ratione accidit, ut ex diuerso
quod ad naturalem parentem pertinet, quamdiu quidem sint[329]
in adoptiua familia, extraneorum numero habeantur; si uero[330]
emancipati fuerint ab adoptiuo patre, tunc incipiant || in ea causa pg.89
esse, qua futuri essent, si ab ipso naturali patre (emancipati)[331]
fuissent.
§138[§ 60] Si quis post factum testamentum adoptauerit sibi filium[332]
aut per populum eum qui sui iuris est, aut per praetorem eum
qui in potestate parentis fuerit, omni modo testamentum eius
rumpitur quasi agnatione sui heredis. §139 Idem iuris est, si cui
post factum testamentum uxor in manum conueniat, uel quae in[333]
manu fuit nubat: nam eo modo filiae loco esse incipit et quasi
sua. §140 nec prodest, siue haec siue ille qui adoptatus est, in eo testa-[334]
mento sit institutus institutaue: nam de exheredatione eius
superuacuum uidetur quaerere, cum testamenti faciendi tem-
pore suorum heredum numero non fuerit. §141 Filius quoque qui ex[335]
prima secundaue mancipatione manumittitur, quia reuertitur
in potestatem patriam, rumpit ante factum testamentum; nec[336]
prodest, (si) in eo testamento heres institutus uel exheredatus[337]
fuerit. §142 Simile ius olim fuit in eius persona cuius nomine ex
senatusconsulto erroris causa probatur, quia forte ex pere-[338]
grina uel Latina quae per errorem quasi ciuis Romana uxor
ducta esset, natus esset: nam siue heres institutus esset a
parente siue exheredatus, siue uiuo patre causa probata siue[339]
post mortem eius, omni modo quasi agna||tione rumpebat pg.90
testamentum. §143 nunc uero ex nouo senatusconsulto quod auc-[340]
tore diuo Hadriano factum est, siquidem uiuo patre causa
probatur, aeque ut olim omni modo rumpit testamentum; si
uero post mortem patris, praeteritus quidem rumpit testa-
mentum, si uero heres in eo scriptus est uel exheredatus,[341]
non rumpit testamentum, ne scilicet diligenter facta testa-
menta rescinderentur eo tempore quo renouari non possent.[342]
§144[§ 61] Posteriore quoque testamento quod iure factum est, superius[343]
rumpitur; nec interest, an extiterit aliquis ex eo heres, an[344]
non extiterit: hoc enim solum spectatur, an existere potuerit.
ideoque si quis ex posteriore testamento quod iure factum
est, aut noluerit heres esse, aut uiuo testatore, aut post mor-
tem eius, antequam hereditatem adiret, decesserit, aut per
cretionem exclusus fuerit, aut condicione sub qua heres in-[345]
stitutus est defectus sit, aut propter caelibatum ex lege Iulia
summotus fuerit ab hereditate: quibus casibus pater familias[346]
intestatus moritur: nam et prius testamentum non ualet,
ruptum a posteriore, et posterius aeque nullas uires habet,
cum ex eo nemo heres extiterit. §145[§ 62] Alio quoque modo testa-
menta iure facta infirmantur, ueluti (cum) is qui fecerit testa-[347]
mentum, capite deminutus sit: quod quibus modis accidat,[348]
primo commentario relatum est. §146[§ 63] hoc autem casu in||rita fieri pg.91
testamenta dicemus, cum alioquin et quae rumpuntur, inrita[349]
fiant, (et quae statim ab initio non iure fiunt, inrita sint; sed[350]
et ea quae iure facta sunt et postea propter capitis deminutionem[351]
inrita fiunt,) possunt nihilo minus rupta dici: sed quia sane[352]
commodius erat singulas causas singulis appellationibus di-
stingui, ideo quaedam non iure fieri dicuntur, quaedam iure[353]
facta rumpi uel inrita fieri.
§147[§ 64] Non tamen per omnia inutilia sunt ea testamenta quae
uel ab initio non iure facta sunt uel iure facta postea inrita
facta aut rupta sunt: nam si septem testium signis signata[354]
sint testamenta, potest scriptus heres secundum tabulas bo-[355]
norum possessionem petere, si modo defunctus testator et[356]
ciuis Romanus et suae potestatis mortis tempore fuerit : nam
si ideo inritum factum sit testamentum, quod puta ciuitatem[357]
uel etiam libertatem testator amisit, aut is in adoptionem se[358]
dedit (et) mortis tempore in adoptiui patris potestate fuit, non[359]
potest scriptus heres secundum tabulas bonorum possessio-
nem petere. §148 (Qui igitur) secundum tabulas testamenti quae[360]
aut statim ab initio non iure factae sint, aut iure factae post-
ea ruptae uel inritae erunt, bonorum possessionem accipi-[361]
unt, si modo possunt hereditatem optinere, habebunt bono-[362]
rum possessionem cum re; si uero ab iis auocari hereditas
potest, habebunt bonorum possessionem sine re. §149 nam si
quis heres iure ciuili institutus sit uel ex primo uel ex poste-
riore testamento, uel ab intestato iure legitimo heres sit, is
potest ab iis hereditatem auocare; si uero nemo || sit alius pg. 92
iure ciuili heres, ipsi retinere hereditatem possunt, nec ul|lum[363]
ius aduersus eos habent ――――― legi|timo iure defi-
ciuntur ――――――――――――| quoque notauimus,
etiam legitim ―――――――| potiores scripti habentur,[364]
uelut si ideo non iure | factum sit testamentum, quod familia non
uenierit, aut nun|cupationis uerba testator locutus non sit:
――|――――― petant hereditatem ―――――――――――[365]
――| ex constitutione ―――――――――――――――――
§150 ―| ueri ―――――― Iulia ――――――――――――
―| possessores ―――――――――――――――――――
e|a lege bona caduca fiunt et ad populum deferri | iubentur,
si defuncto nemo ――――――――.
§151 |Potest ut iure facta testamenta contraria uoluntate |
in-[366]
firmentur: apparet (autem) non posse ex eo solo infirma|ri[367]
testamentum, quod postea testator id noluerit ualere, usque |
adeo, ut si linum eius inciderit, nihilo minus | iure ciuili ua-[368]
leat. quin etiam si deleuerit quoque aut obleuerit | tabulas
testamenti, nihilo minus (non) desinent ualere | quae fuerant[369]
scripta, licet eorum probatio difficilis | sit. §151a quid ergo est?
si quis ab intestato bonorum possessionem petierit et is | qui
ex eo testamento heres est, petat hereditatem, ――――――|[370]
――――――――――――――――――――――――――――――|
――――――――――――――――――――――――――――――|
perueniat hereditas: et hoc ita rescripto imperatoris Antonini[371] pg.93
significatur.
§152[§ 65] Heredes autem aut necessarii dicuntur aut sui et neces-
sarii aut extranei. §153[§ 66] necessarius heres est seruus cum liber-[372]
tate heres institutus, ideo sic appellatus, quia siue uelit siue[373]
nolit omni modo post mortem testatoris protinus liber et heres[374]
est. §154[§ 67] unde qui facultates suas suspectas habet, solet seruum[375]
suum primo aut secundo uel etiam ulteriore gradu liberum
et heredem instituere, ut si creditoribus satis non fiat, potius
huius heredis quam ipsius testatoris bona ueneant, id est ut[376]
ignominia quae accidit ex uenditione bonorum, hunc potius[377]
heredem quam ipsum testatorem contingat; quamquam apud
Fufidium Sabino placeat eximendum eum esse ignominia,
quia non suo uitio sed necessitate iuris bonorum uenditionem
pateretur; sed alio iure utimur. §155[§ 68] pro hoc tamen incommodo
illud ei commodum praestatur, ut ea quae post mortem pa-[378]
troni sibi adquisierit, siue ante bonorum uenditionem siue
postea, ipsi reseruentur; et quamuis pro portione bona uenie-[379]
rint, iterum ex hereditaria causa bona eius non uenient, nisi
si quid ei ex hereditaria causa fuerit adquisitum, ||
uelut si[380] pg.94
♱ Latinus adquisierit, locupletior factus sit; cum ceterorum
hominum, quorum bona uenierint pro portione, si quid post-
ea adquirant, etiam saepius eorum bona uenire solent. §156[§ 69] Sui[381]
autem et necessarii heredes sunt uelut filius filiaue, nepos[382]
neptisue ex filio, (et) deinceps ceteri qui modo in potestate mo-[383]
rientis fuerunt: sed uti nepos neptisue suus heres sit, non[384]
sufficit eum in potestate aui mortis tempore fuisse, sed opus[385]
est ut pater quoque eius uiuo patre suo desierit suus heres[386]
esse aut morte interceptus aut qualibet ratione liberatus[387]
potestate; tum enim nepos neptisue in locum sui patris suc-[388]
cedunt. §157[§ 70] Sed sui quidem heredes ideo appellantur, quia do-[389]
mestici heredes sunt et uiuo quoque parente quodammodo[390]
domini existimantur; unde etiam si quis intestatus mortuus[391]
sit, prima causa est in successione liberorum: necessarii uero
ideo dicuntur, quia omni modo, (siue) uelint siue (nolint,[392]
tam) ab intestato quam ex testamento heredes fiunt. §158[§ 71] sed his[393]
praetor permittit abstinere se ab hereditate, ut potius pa-[394]
rentis bona ueneant. §159 idem iuris est et (in) uxoris per-
sona quae in manu est, quia filiae loco est, et in nuru quae
in manu filii est, quia neptis loco est. §160 quin etiam simi-
liter abstinendi potest||atem facit praetor etiam ei qui in[395] pag.95
causa mancipii est, (si) cum libertate heres institutus sit,[396]
quamuis necessarius, non etiam suus heres sit, tamquam ser-[397]
uus. §161[§ 72] Ceteri qui testatoris iuri subiecti non sunt, extranei here-
des appellantur: itaque liberi quoque nostri qui in potestate
nostra non sunt, heredes a nobis instituti [sicut] extranei ui-[398]
dentur; qua de causa et qui a matre heredes instituuntur,[399]
eodem numero sunt, quia feminae liberos in potestate non[400]
habent. serui quoque, qui cum libertate heredes instituti[401]
sunt et postea a domino manumissi, eodem numero habentur.
§162[§ 73] Extraneis autem heredibus deliberandi potestas data est de[402]
adeunda hereditate uel non adeunda. §163[§ 74] sed siue is cui absti-
nendi potestas est, inmiscuerit se bonis hereditariis, siue is[403]
cui de adeunda (hereditate) deliberare licet, adierit, postea[404]
relinquendae hereditatis facultatem non habet, nisi si minor[405]
sit annorum XXV: nam huius aetatis hominibus, sicut in cete-[406]
ris omnibus causis deceptis, ita etiam si temere damnosam[407]
hereditatem susceperint, praetor succurrit. scio quidem
diuum Hadrianum etiam maiori XXV annorum ueniam dedisse,[408]
cum post aditam hereditatem grande aes alienum quod aditae
hereditatis tempore latebat, apparuisset.[409] ||
§164 Extraneis heredibus solet cretio dari, id est finis de- pg.96
liberandi, ut intra certum tempus uel adeant hereditatem,
uel si non adeant, temporis fine summoueantur: ideo au-[410]
tem cretio appellata est, quia cernere est quasi decernere et
constituere. §165 Cum ergo ita scriptum sit heres titivs esto,
adicere debemus cernitoqve in centvm diebvs proximis qvibvs
scies poterisqve. qvodni ita creveris, exheres esto. §166 Et qui ita
heres institutus est, si uelit heres esse, debebit intra diem
cretionis cernere, id est haec uerba dicere qvod me p. mevivs[411]
testamento svo heredem institvit, eam hereditatem adeo cer-
noqve; quodsi ita non creuerit, finito tempore cretionis ex-
cluditur; nec quicquam proficit, si pro herede gerat, id est
si rebus hereditariis tamquam heres utatur. §167[§ 75] At is qui sine
cretione heres institutus sit, aut qui ab intestato legitimo iure[412]
ad hereditatem uocatur, potest aut cernendo aut pro herede[413]
gerendo uel etiam nuda uoluntate suscipiendae hereditatis
heres fieri: eique liberum est quocumque tempore uoluerit,
adire hereditatem; (sed) solet praetor postulantibus heredita-[414]
riis creditoribus tempus constituere, intra quod si uelit[415]
adeat hereditatem, si minus, ut liceat creditoribus bona de-[416]
functi uendere. §168 Sicut autem (qui) cum cretione || heres in-[417] pg.97
stitutus est, nisi creuerit hereditatem, non fit heres, ita
non aliter excluditur, quam si non creuerit intra id tempus
quo cretio finita est; itaque licet ante diem cretionis consti-[418]
tuerit hereditatem non adire, tamen paenitentia actus supe-
rante die cretionis cernendo heres esse potest. §169[§ 76] At is qui sine
cretione heres institutus est, quiue ab intestato per legem[419]
uocatur, sicut uoluntate nuda heres fit, ita et contraria de-[420]
stinatione statim ab hereditate repellitur. §170 Omnis autem
cretio certo tempore constringitur. in quam rem tolerabile
tempus uisum est centum dierum: potest tamen nihilo minus
iure ciuili aut longius aut breuius tempus dari; longius ta-
men interdum praetor coartat. §171[§ 77] Et quamuis omnis cretio cer-[421]
tis diebus constringatur, tamen alia cretio uulgaris uoca-
tur, alia certorum dierum: uulgaris illa, quam supra
exposuimus, id est in qua adiciuntur haec uerba qvibvs[422]
sciet poteritqve; certorum dierum, in qua detractis his uer-[423]
bis cetera scribuntur. §172 Quarum cretionum magna differentia
est: nam uulgari cretione data nulli dies conputantur, nisi
quibus scierit quisque se heredem esse institutum et possit
cernere; certorum uero dierum cretione data etiam nescienti[424]
se heredem institutum esse numerantur dies con||tinui; item pg.98
ei quoque qui aliqua ex causa cernere prohibetur, et eo am-
plius ei qui sub condicione heres institutus est, tempus nu-[425]
meratur; unde melius et aptius est uulgari cretione uti.[426]
§173 continua haec cretio uocatur, quia continui dies numeran-[427]
tur; sed quia [tamen] dura est haec cretio, altera in usu[428]
habetur; unde etiam uulgaris dicta est.
§174 [de svbstitvtionibvs.] Interdum duos pluresue gradus[429]
heredum facimus, hoc modo l. titivs heres esto cernitoqve
in diebvs (centvm) proximis qvibvs scies poterisqve. qvodni
ita creveris, exheres esto. tvm mevivs heres esto cernitoqve
in diebvs centvm et reliqua; et deinceps in quantum uelimus
substituere possumus. §175 Et licet nobis uel unum in unius lo-[430]
cum substituere pluresue, et contra in plurium locum uel
unum uel plures substituere. §176 Primo itaque gradu scriptus
heres hereditatem cernendo fit heres et substitutus excludi-
tur; non cernendo summouetur, etiamsi pro herede gerat,
et in locum eius substitutus succedit; et deinceps si plu-
res gradus sint, in singulis simili ratione idem contingit.
§177 Sed si cretio sine exheredatione sit data, id est in haec[431]
uerba si non creveris, tvm p. mevivs heres esto, illud diuer-[432]
sum inuenitur, quod si prior omissa cretione pro herede[433]
gerat, substitutum in partem admittit et fiunt ambo aequis
partibus || heredes; quodsi neque cernat neque pro herede pg.99
gerat, tum sane in uniuersum summouetur, et substitutus[434]
in totam hereditatem succedit. §178 Sed Sabino quidem placuit,
quamdiu cernere et eo modo heres fieri possit prior, etiamsi
pro herede gesserit, non tamen admitti substitutum; cum
uero cretio finita sit, tum pro herede gerente admitti substi-[435]
tutum: aliis uero placuit, etiam superante cretione posse[436]
eum pro herede gerendo in partem substitutum admittere et
amplius ad cretionem reuerti non posse.
§179[§ 78] Liberis nostris inpuberibus quos in potestate habemus,
non solum ita, ut supra diximus, substituere possumus, id[437]
est ut si heredes non extiterint, alius nobis heres sit; sed[438]
eo amplius ut etiamsi heredes nobis extiterint et adhuc in-[439]
puberes mortui fuerint, sit iis aliquis heres, uelut hoc modo
titivs filivs mevs mihi heres esto. si filivs mevs mihi (heres[440]
non erit sive heres) erit et privs moriatvr qvam in svam[441]
tvtelam venerit, tvnc seivs heres esto. §180[§ 79] quo casu siquidem[442]
non extiterit heres filius, substitutus patri fit heres; si uero[443]
heres extiterit filius et ante pubertatem decesserit, ipsi filio[444]
fit heres substitutus. quam ob rem duo quodammodo sunt
testamenta, || aliud patris, aliud filii, tamquam si ipse filius[445] pg.100
sibi heredem instituisset; aut certe unum est testamentum
duarum hereditatum. §181[§ 80] Ceterum ne post obitum parentis peri-
culo insidiarum subiectus uideatur pupillus, in usu est uul-[446]
garem quidem substitutionem palam facere, id est eo loco quo
pupillum heredem instituimus: (nam) uulgaris substitutio ita[447]
uocat ad hereditatem substitutum, si omnino pupillus heres
non extiterit; quod accidit, cum uiuo parente moritur, quo
casu nullum substituti maleficium suspicari possumus, cum
scilicet uiuo testatore omnia quae in testamento scripta sint,[448]
ignorentur: illam autem substitutionem, per quam etiamsi[449]
heres extiterit pupillus et intra pubertatem decesserit, sub-
stitutum uocamus, separatim in inferioribus tabulis scribi-[450]
mus, easque tabulas proprio lino propriaque cera consigna-
mus, et in prioribus tabulis cauemus, ne inferiores tabulae
uiuo filio et adhuc inpubere aperiantur. sed longe tutius est[451]
utrumque genus substitutionis [separatim] in inferioribus ta-[452]
bulis consignari, quod si ita [consignatae uel] separatae fuerint[453]
substitutiones, ut diximus, ex priore potest intellegi in altera[454]
[alter] quoque idem esse substitutus. || §182[§ 81] Non solum autem here-[455] pg.101
dibus institutis inpuberibus liberis ita substituere possumus,[456]
ut si ante pubertatem mortui fuerint, sit is heres quem nos[457]
uoluerimus, sed etiam exheredatis: itaque eo casu si quid[458]
pupillo ex hereditatibus legatisue aut donationibus propin-
quorum adquisitum fuerit, id omne ad substitutum pertinet.[459]
§183[§ 82] Quaecumque diximus de substitutione inpuberum liberorum,[460]
uel heredum institutorum uel exheredatorum, eadem etiam
de postumis intellegemus. §184[§ 83] Extraneo uero heredi instituto[461]
ita substituere non possumus, ut si heres extiterit et intra[462]
aliquod tempus decesserit, alius ei heres sit; sed hoc solum[463]
nobis permissum est, ut eum per fideicommissum obligemus,[464]
ut hereditatem nostram totam uel (pro) parte restituat; quod[465]
ius quale sit, suo loco trademus.
§185 Sicut autem liberi homines, ita et serui, tam nostri[466]
quam alieni, heredes scribi possunt. §186 Sed noster seruus
simul et liber et heres esse iuberi debet, id est hoc modo
stichvs servvs mevs liber heresqve esto, uel heres liberqve
esto: §187 nam si sine libertate heres institutus sit, etiamsi postea[467]
manumissus fuerit a domino, heres esse non potest, quia
institutio in persona eius non constitit; ideoque licet aliena-[468]
tus sit, non potest iussu domini noui cernere hereditatem.
§188[§ 84] cum libertate uero heres || institutus siquidem in eadem causa[469] pg.102
durauerit, fit ex testamento liber et inde necessarius heres:[470]
si uero ab ipso testatore manumissus fuerit, suo arbitrio[471]
hereditatem adire potest; quodsi alienatus sit, iussu noui[472]
domini adire hereditatem debet, qua ratione per eum domi-[473]
nus fit heres: nam ipse neque heres neque liber esse potest.[474]
§189[§ 85] Alienus quoque seruus heres institutus si in eadem causa
durauerit, iussu domini hereditatem adire debet; si uero[475]
alienatus ab eo fuerit aut uiuo testatore aut post mortem
eius, antequam cernat, debet iussu noui domini cernere:
si uero manumissus est, suo arbitrio adire hereditatem po-[476]
test. §190 Si autem seruus alienus heres institutus est uulgari
cretione data, ita intellegitur dies cretionis cedere, si ipse[477]
seruus scierit se heredem institutum esse, nec ullum inpe-[478]
dimentum sit, quominus certiorem dominum faceret, ut illius
iussu cernere possit.
§191[§ 86] Post haec uideamus de legatis. quae pars iuris extra
propositam quidem materiam uidetur: nam loquimur de his
iuris figuris, quibus per uniuersitatem res nobis adquirun-[479]
tur: sed cum omni modo de testamentis deque heredibus[480]
qui testamento instituuntur, locuti sumus, non sine causa[481]
sequenti loco || poterit haec iuris materia tractari.[482] pg.103
[de legatis.]
§192 Legatorum itaque genera sunt quattuor: aut enim per
uindicationem legamus aut per damnationem aut sinendi
modo aut per praeceptionem.
§193 Per uindicationem hoc modo legamus titio uerbi gratia
hominem stichvm do lego; sed (et) si alterutrum uerbum[483]
positum sit, ueluti do aut lego, aeque per uindicatio-[484]
nem legatum est; item, ut magis uisum est, si ita le-[485]
gatum fuerit svmito, uel ita sibi habeto, uel ita capito, ae-
que per uindicationem legatum est. §194 Ideo autem per uin-
dicationem legatum appellatur, quia post aditam heredita-[486]
tem statim ex iure Quiritium res legatarii fit; et si eam rem
legatarius uel ab herede uel ab alio quocumque qui eam pos-
sidet, petat, uindicare debet, id est intendere suam rem
ex iure Quiritium esse. §195 In eo solo dissentiunt prudentes,
quod Sabinus quidem et Cassius ceterique nostri praecepto-
res quod ita legatum sit, statim post aditam hereditatem pu-
tant fieri legatarii, etiamsi ignoret sibi legatum | esse [dimis-[487]
sum], sed posteaquam scierit et ―――― lega|tum, pro-[488]
inde esse atque si legatum non esset; Nerua uero et Pro-
culus ceterique illius scholae auctores non aliter putant[489]
rem legatarii fieri, quam si uoluerit eam ad se pertinere:
sed hodie ex diui Pii Antonini || constitutione hoc magis pg.104
iure uti uidemur quod Proculo placuit; nam cum legatus[490]
fuisset Latinus per uindicationem coloniae, Deliberent, in-[491]
quit, decuriones, an ad se uelint pertinere, proinde ac
si uni legatus esset. §196 Eae autem solae res per uindicatio-[492]
nem legantur recte, quae ex iure Quiritium ipsius testatoris
sunt; sed eas quidem res quae pondere numero mensura
constant, placuit sufficere, si mortis tempore sint ex iure
Quiritium testatoris, ueluti uinum oleum frumentum pecu-
niam numeratam; ceteras res uero placuit utroque tem-[493]
pore testatoris ex iure Quiritium esse debere, id est et quo
faceret testamentum et quo moreretur, alioquin inutile est[494]
legatum. §197[§ 87] Sed sane hoc ita est iure ciuili: postea uero auctore
Nerone Caesare senatusconsultum factum est, quo cautum[495]
est, ut si eam rem quisque legauerit quae eius numquam
fuerit, proinde utile sit legatum, atque si optimo iure re-[496]
lictum esset: optimum autem ius est per damnationem legati;[497]
quo genere etiam aliena res legari potest, sicut inferius ap-
parebit. §198 Sed si quis rem suam legauerit, deinde post testa-
mentum factum eam alienauerit, plerique putant non so-
lum iure ciuili inutile esse legatum, sed nec ex senatus-[498]
consulto confirmari. quod ideo dictum || est, quia et si pg.105
per damnationem aliquis rem suam legauerit eamque post-
ea alienauerit, plerique putant, licet ipso iure debeatur
legatum, tamen legatarium petentem posse per exceptio-
nem doli mali repelli, quasi contra uoluntatem defuncti
petat. §199 Illud constat, si duobus pluribusue per uindicationem
eadem res legata sit, siue coniunctim siue disiunctim, et om-
nes ueniant ad legatum, partes ad singulos pertinere et defi-
cientis portionem collegatario adcrescere. coniunctim autem
ita legatur titio et seio hominem stichvm do lego; disiunctim ita
l. titio hominem stichvm do lego. seio evndem hominem do lego.[499]
§200 Illud quaeritur, quod sub condicione per uindicationem lega-
tum est, pendente condicione cuius esset: nostri praecepto-[500]
res heredis esse putant exemplo statuliberi, id est eius serui
qui testamento sub aliqua condicione liber esse iussus est,
quem constat interea heredis seruum esse; sed diuersae[501]
scholae auctores putant nullius interim eam rem esse; quod[502]
multo magis dicunt de eo quod [sine condicione] pure lega-[503]
tum est, antequam legatarius admittat legatum.
§201 Per damnationem hoc modo legamus heres mevs stichvm[504]
servvm mevm dare damnas esto; sed et si dato ||
scriptum fue-[505] pg.106
rit, per damnationem legatum est. §202 Eoque genere legati
etiam aliena res legari potest, ita ut heres redimere (rem) et[506]
praestare aut aestimationem eius dare debeat. §203[§ 88] Ea quoque
res quae in rerum natura non est, si modo futura est, per
damnationem legari potest, uelut frvctvs qvi in illo fvndo[507]
nati ervnt, aut qvod ex illa ancilla natvm erit. §204[§ 89] Quod
autem ita legatum est, post aditam hereditatem, etiamsi
pure legatum est, non, ut per uindicationem legatum,
continuo legatario adquiritur, sed nihilo minus heredis
est; et ideo legatarius in personam agere debet, id est in-
tendere heredem sibi dare oportere, et tum heres, si (res)[508]
mancipii sit, mancipio dare aut in iure cedere possessionem-
que tradere debet; si nec mancipii sit, sufficit si tradiderit:
nam si mancipii rem tantum tradiderit nec mancipauerit,
usucapione pleno iure fit legatarii: conpletur autem usucapio,[509]
sicut alio quoque loco diximus, mobilium quidem rerum
anno, earum uero quae solo tenentur, biennio. §205 Est et illa[510]
differentia huius (et) per uindicationem legati, quod si eadem
res duobus pluribusue per damnationem legata sit, siquidem[511]
coniunctim, plane singulis partes debentur, sicut in illo (quod[512]
per) uindicationem legatum est, si uero disiunctim, singulis[513]
solidum debetur; ita fit, || ut scilicet heres alteri rem, alteri[514] pg.107
aestimationem eius praestare debeat; et in coniunctis defi-[515]
cientis portio non ad collegatarium pertinet, sed in hereditate
remanet.[516]
§206 Quod autem diximus deficientis portionem in per damna-[517]
tionem quidem legato in hereditate retineri, in per uindica-[518]
tionem uero collegatario adcrescere, admonendi sumus ante
legem Papiam hoc iure ciuili ita fuisse; post legem uero Pa-[519]
piam deficientis portio caduca fit et ad eos pertinet qui in eo
testamento liberos habent. §207 et quamuis prima causa sit in
caducis uindicandis heredum liberos habentium, deinde si
heredes liberos non habeant, legatariorum liberos haben-
tium, tamen ipsa lege Papia significatur, ut collegatarius[520]
coniunctus, si liberos habeat, potior sit heredibus, etiamsi
liberos habebunt. §208 sed plerisque placuit, quantum ad hoc
ius quod lege Papia coniunctis constituitur, nihil interesse,
utrum per uindicationem an per damnationem legatum sit.
§209 Sinendi modo ita legamus heres mevs damnas esto sinere[521]
l. titivm hominem stichvm svmere sibiqve habere. §210 Quod
genus legati plus quidem habet (quam) per uindicationem [522]
legatum, minus autem quam per damnationem: nam eo[523]
modo non solum suam rem || testator utiliter legare potest, pg.108
sed etiam heredis sui, cum alioquin per uindicationem nisi
suam rem legare non potest, per damnationem autem cuius-
libet extranei rem legare potest. §211 Sed siquidem mortis testa-
toris tempore res uel ipsius testatoris sit uel heredis, plane
utile legatum est, etiamsi testamenti faciendi tempore neu-
trius fuerit. §212 quodsi post mortem testatoris ea res heredis
esse coeperit, quaeritur an utile sit legatum: et plerique
putant inutile esse: quid ergo est ? licet aliquis eam rem le-
gauerit quae neque eius umquam fuerit neque postea here-
dis eius umquam esse coeperit, ex senatusconsulto Neroniano [524]
proinde uidetur, ac si per damnationem relicta esset. §213 sicut [525]
autem per damnationem legata res non statim post aditam
hereditatem legatarii efficitur, sed manet heredis eo usque,
donec is [heres] tradendo uel mancipando uel in iure cedendo [526]
legatarii eam fecerit, ita et in sinendi modo legato iuris est; [527]
et ideo huius quoque legati nomine in personam actio est
qvidqvid heredem ex testamento dare facere oportet. §214 sunt [528]
tamen qui putant ex hoc legato non uideri obligatum here-[529]
dem, ut mancipet aut in iure cedat || aut tradat, sed sufficere, pg.109
ut legatarium rem sumere patiatur; quia nihil ultra ei testa-
tor imperauit, quam ut sinat, id est patiatur, legatarium rem [530]
sibi habere. §215 Maior illa dissensio in hoc legato interuenit, si
eandem rem duobus pluribusue disiunctim legasti: quidam [531]
putant utrisque solidam deberi, [sicut per uindicationem:] [532]
nonnulli occupantis esse meliorem condicionem aestimant,
quia cum eo genere legati damnetur heres patientiam prae-
stare, ut legatarius rem habeat, sequitur, ut si priori patien-
tiam praestiterit et is rem sumpserit, securus sit aduersus[533]
eum qui postea legatum petierit, quia neque habet rem, ut[534]
patiatur eam ab eo sumi, neque dolo malo fecit quominus
eam rem haberet.
§216 Per praeceptionem hoc modo legamus l. titivs hominem[535]
stichvm praecipito. §217 Sed nostri quidem praeceptores nulli
alii eo modo legari posse putant, nisi ei qui aliqua ex
parte heres scriptus esset: praecipere enim esse praecipuum[536]
sumere; quod tantum in eius persona procedit qui ali-[537]
qua ex parte heres institutus est, quod is extra portionem
hereditatis praecipuum legatum habiturus sit. §218
ideoque si
extraneo legatum fuerit, inutile est legatum, adeo ut Sabi-
nus || existimauerit ne quidem ex (senatus)consulto Neroniano[538] pg. 110
posse conualescere: nam eo, inquit, senatusconsulto ea tan-
tum confirmantur quae uerborum uitio iure ciuili non ualent,
non quae propter ipsam personam legatarii non deberentur.
sed Iuliano et Sexto placuit etiam hoc casu ex senatuscon-[539]
sulto confirmari legatum; nam ex uerbis etiam hoc casu acci-
dere, ut iure ciuili inutile sit legatum, inde manifestum esse,[540]
quod eidem aliis uerbis recte legatur, ueluti per uindicatio-[541]
nem, per damnationem, sinendi modo; tunc autem uitio[542]
personae legatum non ualere, cum ei legatum sit, cui nullo
modo legari possit, uelut peregrino, cum quo testamenti
factio non sit; quo plane casu senatusconsulto locus non est.[543]
§219 Item nostri praeceptores quod ita legatum est nulla (alia)[544]
ratione putant posse consequi eum cui ita fuerit legatum,[545]
quam iudicio familiae erciscundae, quod inter heredes de[546]
hereditate erciscunda, id est diuidunda, accipi solet: officio
enim iudicis id contineri, ut ei quod per praeceptionem lega-
tum est, adiudicetur. §220 unde intellegimus nihil aliud secun-
dum nostrorum praeceptorum opinionem per praeceptionem
legari posse nisi quod testatoris sit: nulla enim alia res quam
hereditaria deducitur in hoc iudicium. itaque si non suam
rem eo modo testator legauerit, || iure quidem ciuili inutile pg.111
erit legatum; sed ex senatusconsulto confirmabitur. aliquo[547]
tamen casu etiam alienam rem (per) praeceptionem legari
posse fatentur: ueluti si quis eam rem legauerit quam credi-
tori fiduciae causa mancipio dederit; nam officio iudicis cohe-
redes cogi posse existimant soluta pecunia luere eam rem, ut[548]
possit praecipere is cui ita legatum sit. §221 sed diuersae scholae[549]
auctores putant etiam extraneo per praeceptionem legari posse
proinde ac si ita scribatur titivs hominem stichvm capito, su-
peruacuo adiecta prae syllaba; ideoque per uindicationem[550]
eam rem legatam uideri: quae sententia dicitur diui Hadriani
constitutione confirmata esse. §222 Secundum hanc igitur opinio-[551]
nem si ea res ex iure Quiritium defuncti fuerit, potest a lega-[552]
tario uindicari, siue is unus ex heredibus sit siue extraneus;
quodsi in bonis tantum testatoris fuerit, extraneo quidem ex
senatusconsulto utile erit legatum, heredi uero familiae ercis-
cundae iudicis officio praestabitur; quodsi nullo iure fuerit
testatoris, tam heredi quam extraneo ex senatusconsulto utile
erit. §223 Siue tamen heredibus secundum nostrorum opinio-
nem, siue etiam extraneis secundum illorum opinionem,
duobus pluribusue eadem res coniunctim aut disiunctim legata
fuerit, singuli || partes habere debent. pg.112
§224 [ad legem falcidiam.] Sed olim quidem licebat totum[553]
patrimonium legatis atque libertatibus erogare nec quic-
quam heredi relinquere praeterquam inane nomen heredis;
idque lex XII tabularum permittere uidebatur, qua cauetur,
ut quod quisque de re sua testatus esset, id ratum haberetur,
his uerbis vti legassit svae rei, ita ivs esto: quare qui[554]
scripti heredes erant, ab hereditate se abstinebant, et id-[555]
circo plerique intestati moriebantur. §225 Itaque lata est lex Fu-
ria, qua, exceptis personis quibusdam, ceteris plus mille[556]
assibus legatorum nomine mortisue causa capere permissum
non est. sed et haec lex non perfecit quod uoluit: qui enim
uerbi gratia quinque milium aeris patrimonium habebat,
poterat quinque hominibus singulis millenos asses legando
totum patrimonium erogare. §226 Ideo postea lata est lex Voco-
nia, qua cautum est, ne cui plus legatorum nomine mortisue
causa capere liceret quam heredes caperent: ex qua lege plane [557]
quidem aliquid utique heredes habere uidebantur; sed tamen
fere uitium simile nascebatur: nam in multas legatariorum [558]
personas distributo patrimonio poterat (testator) adeo he- [559]
redi minimum relinquere, ut non expediret heredi huius [560]
lucri gra||tia totius hereditatis onera sustinere. §227[§ 90] Lata est ita-[561] pg.113
que lex Falcidia, qua cautum est, ne plus ei legare liceat
quam dodrantem: itaque necesse est, ut heres quartam par-[562]
tem hereditatis habeat: et hoc nunc iure utimur. §228[§ 91] In liber-[563]
tatibus quoque dandis nimiam licentiam conpescuit lex Fufia
Caninia, sicut in primo commentario rettulimus.
§229[§ 92] [de invtiliter relictis legatis.] Ante heredis institu-
tionem inutiliter legatur, scilicet quia testamenta uim ex in-[564]
stitutione heredis accipiunt, et ob id uelut caput et funda-[565]
mentum intellegitur totius testamenti heredis institutio. §230[§ 93] Pari
ratione nec libertas ante heredis institutionem dari potest.
§231 Nostri praeceptores nec tutorem eo loco dari posse existi-[566]
mant; sed Labeo et Proculus tutorem posse dari, quod nihil[567]
ex hereditate erogatur tutoris datione. §232[§ 94] Post mortem quoque
heredis inutiliter legatur, id est hoc modo cvm heres mevs
mortvvs erit, do lego, aut dato. ita autem recte legatur
cvm heres (mevs) morietvr, quia non post mortem heredis [568]
relinquitur, sed ultimo uitae eius tempore. rursum ita non
potest legari pridie qvam heres mevs morietvr: quod non pre-
tiosa ratione receptum uidetur. || §233 Eadem et de libertatibus pg.114
dicta intellegemus. §234 Tutor uero an post mortem heredis
dari possit quaerentibus eadem forsitan poterit esse quae-[569]
stio, quae de (eo) agitatur qui ante heredum institutionem [570]
datur.
§235[§ 95] [de poenae cavsa relictis legatis.] Poenae quoque no-
mine inutiliter legatur: poenae autem nomine legari uidetur
quod coercendi heredis causa relinquitur, quo magis heres[571]
aliquid faciat aut non faciat, ueluti quod ita legatur si heres
mevs filiam svam titio in matrimonivm conlocaverit x (milia)
seio dato, uel ita si filiam titio in matrimonivm non conloca-
veris, x milia titio dato; sed et si heredem, (si) uerbi gratia[572]
intra biennium monumentum sibi non fecerit, x (milia) Titio
dare iusserit, poenae nomine legatum est, et deni|que ex ipsa[573]
definitione multas similes species ――|―――――― possumus.[574]
§236 Nec libertas quidem poenae | nomine dari potest, quamuis
de ea re fuerit quaesitum. §237 De tutore uero nihil possumus
quaerere, quia non potest datione tutoris heres conpelli quic-[575]
quam facere aut non facere; ideoque (――――――――[576]
――――――――) datur, poenae nomine tutor datus fuerit,
magis sub condicione quam poenae nomine datus uidebitur.
§238[§ 96] Incertae personae legatum inutiliter relinquitur: incerta
autem uidetur persona quam per incertam opinionem || animo[577] pg.115
suo testator subicit, uelut cum ita legatum sit qvi primvs ad[578]
fvnvs mevm venerit, ei heres mevs x (milia) dato; idem iuris[579]
est si generaliter omnibus legauerit qvicvmqve ad fvnvs mevm
venerit; in eadem causa est quod ita relinquitur qvicvmqve
filio meo in matrimonivm filiam svam conlocaverit, ei heres
mevs x milia dato; illud quoque [in eadem causa est] quod ita[580]
relinquitur qvi post testamentvm (scriptvm primi) consvles de- [581]
signati ervnt, aeque incertis personis legari uidetur; et de-[582]
nique aliae multae huiusmodi species sunt. Sub certa uero[583]
demonstratione incertae personae recte legatur, ueluti ex
cognatis meis qvi nvnc svnt qvi primvs ad fvnvs mevm venerit,
ei x milia heres mevs dato. §239[§ 97] Libertas quoque non uidetur in-[584]
certae personae dari posse, quia lex Fufia Caninia iubet no-[585]
minatim seruos liberari. §240[§ 98] Tutor quoque certus dari debet.
§241[§ 99] Postumo quoque alieno inutiliter legatur. (est) autem alienus[586]
postumus qui natus inter suos heredes testatori futurus non[587]
est: ideoque ex emancipato quoque filio conceptus nepos ex-[588]
traneus postumus est: item qui in utero est eius quae iure[589]
ciuili non intellegitur uxor, extraneus postumus patris intel-
le||gitur. §242 Ac ne heres quidem potest institui postumus alie- pg.116
nus: est enim incerta persona. §243[§ 100] Cetera uero quae supra dixi-
mus, ad legata proprie pertinent, quamquam non inmerito
quibusdam placeat poenae nomine heredem institui non
posse: nihil enim interest, utrum legatum dare iubeatur
heres, si fecerit aliquid aut non fecerit, an coheres ei ad-
iciatur, quia tam coheredis adiectione quam legati datione
conpellitur, ut aliquid contra propositum suum faciat aut
non faciat.
§244 An ei qui in potestate sit eius quem heredem institui-
mus, recte legemus quaeritur: Seruius recte legari putat,[590]
sed euanescere legatum, si quo tempore dies legatorum cedere
solet, adhuc in potestate sit; ideoque siue pure legatum sit[591]
et uiuo testatore in potestate heredis esse desierit, siue sub
condicione et ante condicionem id acciderit, deberi legatum:
Sabinus et Cassius sub condicione recte legari, pure non
recte, putant; licet enim uiuo testatore possit desinere in
potestate heredis esse, ideo tamen inutile legatum intellegi
oportere, quia quod nullas uires habiturum foret, si statim
post testamentum factum decessisset testator, hoc ideo ualere,[592]
quia uitam longius traxerit, absurdum esset; sed ||
diuersae[593] pg.117
scholae auctores nec sub condicione recte legari, quia quos[594]
in potestate habemus, eis non magis sub condicione quam
pure debere possumus. §245 Ex diuerso constat ab eo qui in po-
testate (tua) est, herede instituto recte tibi legari; sed si tu[595]
per eum heres extiteris, euanescere legatum, quia ipse tibi
legatum debere non possis; si uero filius emancipatus aut
seruus manumissus erit uel in alium translatus, et ipse heres
extiterit aut alium fecerit, deberi legatum.
§246[§ 101] Nunc transeamus ad fideicommissa.[596]
§247[§ 102] Et prius de hereditatibus uideamus. §248[§ 103] Inprimis igitur[597]
sciendum est opus esse, ut aliquis heres recto iure institua-[598]
tur eiusque fidei committatur, ut eam hereditatem alii resti-[599]
tuat; alioquin inutile est testamentum, in quo nemo recto[600]
iure heres instituitur. §249[§ 104] Verba autem [utilia] fideicommissorum[601]
haec [recte] maxime in usu esse uidentur peto, rogo, volo,[602]
fidei committo, quae proinde firma singula sunt, atque si[603]
omnia in unum congesta sint. §250[§ 105] Cum igitur scripserimus (L.)[604]
titivs heres esto, possumus adicere rogo te l. titi petoqve[605]
a te, vt cvm primvm possis hereditatem meam adire, c. seio red-[606]
das restitvas. possumus autem et de parte restituenda ro-[607]
gare; et liberum est uel sub condicione uel pure relinquere ||[608]
fideicommissa, uel ex die certa. §251[§ 106] Restituta autem hereditate[609] pg.118
is qui restituit nihilo minus heres permanet; is uero qui[610]
recipit hereditatem, aliquando heredis loco est, aliquando
legatarii. §252 Olim autem nec heredis loco erat nec legatarii,[611]
sed potius emptoris: tunc enim in usu erat ei cui restitueba-[612]
tur hereditas, nummo uno eam hereditatem dicis causa ue-
nire; et quae stipulationes (inter uenditorem hereditatis et[613]
emptorem interponi solent, eaedem interponebantur) inter here-
dem et eum cui restituebatur hereditas, id est hoc modo:
heres quidem stipulabatur ab eo cui restituebatur hereditas,
ut quidquid hereditario nomine condemnatus soluisset, siue[614]
quid alias bona fide dedisset, eo nomine indemnis esset, et[615]
omnino si quis cum eo hereditario nomine ageret, ut recte
defenderetur; ille uero qui recipiebat hereditatem, inuicem
stipulabatur, ut si quid ex hereditate ad heredem peruenis-
set, id sibi restitueretur, ut etiam pateretur eum heredita-[616]
rias actiones procuratorio aut cognitorio nomine exequi. §253[§ 107] sed[617]
posterioribus temporibus Trebellio Maximo et Annaeo Seneca
consulibus senatusconsultum factum est, quo cautum est, ut
si cui hereditas ex fideicommissi causa restituta sit, actiones[618]
quae iure ciuili heredi et in heredem conpeterent, (ei) et in[619]
eum darentur cui ex fideicommisso restituta esset hereditas;[620]
per quod senatusconsultum desierunt illae cautiones in usu[621]
haberi: || praetor enim utiles actiones ei et in eum qui rece- pg.119
pit hereditatem, quasi heredi et in heredem dare coepit,
eaeque in edicto proponuntur. §254[§ 108] Sed rursus quia heredes[622]
scripti cum aut totam hereditatem aut paene totam plerum-
que restituere rogabantur, adire hereditatem ob nullum aut[623]
minimum lucrum recusabant, atque ob id extinguebantur
fideicommissa, postea Pegaso et Pusione (consulibus) senatus[624]
censuit, ut ei qui rogatus esset hereditatem restituere, pro-[625]
inde liceret quartam partem retinere, atque e lege Falcidia[626]
in legatis retinere conceditur; (ex singulis quoque rebus[627]
quae per fideicommissum relincuntur, eadem retentio per-
missa est;) per quod senatusconsultum ipse (heres) onera[628]
hereditaria sustinet; ille autem qui ex fideicommisso reliquam [629]
partem hereditatis recipit, legatarii partiarii loco est, id
est eius legatarii cui pars bonorum legatur; quae species
legati partitio uocatur, quia cum herede legatarius partitur
hereditatem: unde effectum est, ut quae solent stipulatio-
nes inter heredem et partiarium legatarium interponi, eaedem[630]
interponantur inter eum qui ex fideicommissi causa recipit[631]
hereditatem, et heredem, id est ut et lucrum et damnum[632]
hereditarium pro rata parte inter eos commune sit. §255[§ 109] Ergo
siquidem non plus quam dodrantem || hereditatis scriptus[633] pg.120
heres rogatus sit restituere, tum ex Trebelliano senatuscon-[634]
sulto restituitur hereditas, et in utrumque actiones heredita-[635]
riae pro rata parte dantur, in heredem quidem iure ciuili,[636]
in eum uero qui recipit hereditatem, ex senatusconsulto Tre-
belliano; quamquam heres etiam pro ea parte quam resti-
tuit, heres permanet, eique et in eum solidae actiones con-[637]
petunt; sed non ulterius oneratur nec ulterius illi dantur[638]
actiones, quam apud eum commodum hereditatis remanet.
§256[§ 110] at si quis plus quam dodrantem uel etiam totam hereditatem[639]
restituere rogatus sit, locus est Pegasiano senatusconsulto.[640]
§257[§ 111] Sed is qui semel adierit hereditatem, si modo sua uoluntate[641]
adierit, siue retinuerit quartam partem siue noluerit reti-
nere, ipse uniuersa onera hereditaria sustinet: sed quarta[642]
quidem retenta quasi partis et pro parte stipulationes inter-
poni debent tamquam inter partiarium legatarium et here-[643]
dem; si uero totam hereditatem restituerit, ad exemplum[644]
emptae et uenditae hereditatis stipulationes interponendae
sunt. §258[§ 112] Sed si recuset scriptus heres adire hereditatem ob id
quod dicat eam sibi suspectam esse quasi damnosam, caue-
tur Pegasiano senatusconsulto, ut desiderante eo cui re-[645]
stituere rogatus est, iussu || praetoris adeat et restituat,[646] pg.121
proindeque ei et in eum qui receperit (hereditatem), actiones[647]
dentur, ac iuris est ex senatusconsulto Trebelliano: quo casu[648]
nullis stipulationibus opus est, quia simul et huic qui restituit
securitas datur, et actiones hereditariae ei et in eum transferun-
tur, qui receperit hereditatem. §259[§ 113] Nihil autem interest, utrum ali-[649]
quis ex asse heres institutus aut totam hereditatem aut pro[650]
parte restituere rogetur, an ex parte heres institutus aut[651]
totam eam partem aut partis partem restituere rogetur: nam[652]
et hoc casu de quarta parte eius partis ratio ex Pegasiano[653]
senatusconsulto haberi solet.
§260[§ 114] Potest autem quisque etiam res singulas per fideicom-[654]
missum relinquere, uelut fundum hominem uestem ar-[655]
gentum pecuniam, et uel ipsum heredem rogare, ut alicui[656]
restituat, uel legatarium, quamuis a legatario legari non
possit. §261[§ 115] Item potest non solum propria testatoris res per[657]
fideicommissum relinqui, sed etiam heredis aut legatarii[658]
aut cuiuslibet alterius: itaque et legatarius non solum de ea
re rogari potest, ut eam alicui restituat quae ei legata sit,[659]
sed etiam de alia, siue ipsius legatarii siue aliena sit: [sed][660]
hoc solum obseruandum est, ne plus quisquam rogetur aliis[661]
restituere, quam ipse ex testamento ceperit; nam ||
quod pg.122
amplius est, inutiliter relinquitur. §262[§ 116] Cum autem aliena res
per fideicommissum relinquitur, necesse est ei qui rogatus
est, aut ipsam redimere et praestare, aut aestimationem[662]
eius soluere, sicut iuris est si per damnationem aliena res[663]
legata sit: sunt tamen qui putant, si rem per fideicommis-
sum relictam dominus non uendat, extingui fideicommissum;
sed aliam esse causam per damnationem legati.
§263[§ 117] Libertas quoque seruo per fideicommissum dari potest,
ut uel heres rogetur manumittere, uel legatarius. §264[§ 118] nec inter-[664]
est, utrum de suo proprio seruo testator roget, an de eo qui
ipsius heredis aut legatarii uel etiam extranei sit. §265[§ 119] Itaque et[665]
alienus seruus redimi et manumitti debet: quodsi dominus[666]
eum non uendat, sane extinguitur fideicommissaria libertas,
quia hoc casu pretii conputatio nulla interuenit. §266[§ 120] Qui autem
ex fideicommisso manumittitur, non testatoris fit libertus,[667]
etiamsi testatoris seruus fuerit, sed eius qui manumittit; §267[§ 121] at[668]
qui directo testamento liber esse iubetur, uelut hoc modo[669]
stichvs servvs (mevs) liber esto, uel hoc stichvm servvm mevm[670]
libervm esse ivbeo, is ipsius testatoris fit libertus. nec alius[671]
ullus directo ex testamento libertatem habere potest, quam
qui utroque tempore testatoris ex iure Quiritium fuerit, et quo
faceret testamentum et quo moreretur. ||[672] pg.123
§268 Multum autem differunt ea quae per fideicommissum
relincun|tur ab his quae directo iure legantur. §269 nam ecce per[673]
fideicommissum etiam ―|― heredis relinqui potest: cum alio-[674]
quin legatum ――|――――― inutile sit. §270 Item intestatus[675]
moriturus potest ab eo ad quem bona eius pertinent, fidei-
commissum alicui relinquere, cum alioquin ab eo legari non
possit. §270a Item legatum codicillis relictum non aliter ualet,[676]
quam si a testatore confirmati fuerint, id est nisi in testa-
mento cauerit testator, ut quidquid in codicillis scripserit,[677]
id ratum sit; fideicommissum uero etiam non confirmatis co-
dicillis relinqui potest. §271 Item a legatario legari non potest;
sed fideicommissum relinqui potest. quin etiam ab eo quo-[678]
que, cui per fideicommissum relinquimus, rursus alii per
fideicommissum relinquere possumus. §272 Item seruo alieno
directo libertas dari non potest; sed per fideicommissum
potest. §273 Item codicillis nemo heres institui potest neque ex-[679]
heredari, quamuis testamento confirmati sint; at is qui testa-[680]
mento heres institutus est, potest codicillis rogari, ut eam
hereditatem alii totam uel ex parte restituat, quamuis testa-
mento codicilli confirmati non sint. || §274 Item mulier quae ab eo pg.124
qui centum milia aeris census est, per legem Voconiam heres[681]
institui non potest, tamen fideicommisso relictam sibi here-[682]
ditatem capere potest. §275 Latini quoque qui hereditates lega-[683]
taque directo iure lege Iunia capere prohibentur, ex fideicom-
misso capere possunt. §276 Item cum senatusconsulto prohibitum[684]
sit proprium seruum minorem annis XXX liberum et heredem
instituere, plerisque placet posse nos iubere liberum esse,[685]
cum annorum XXX erit, et rogare ut tunc illi restituatur here-
ditas. §277 Item quamuis non (possimus) post mortem eius qui[686]
nobis heres extiterit, alium in locum eius heredem instituere,
tamen possumus eum rogare, ut cum morietur, alii eam he-
reditatem totam uel ex parte restituat; et quia post mortem
quoque heredis fideicommissum dari potest, idem efficere[687]
possumus et si ita scripserimus cvm titivs heres mevs mortvvs
erit, volo hereditatem meam ad p. mevivm pertinere : utroque
autem modo, tam hoc quam illo, Titius heredem suum obli-[688]
gatum relinquit de fideicommisso restituendo. §278 Praeterea le-[689]
gata (per) formulam petimus: fideicommissa uero Romae qui-[690]
dem apud consulem uel apud eum praetorem qui praecipue
de fideicommissis ius dicit, persequimur, in prouinciis uero[691]
apud praesidem prouinciae. §279 Item de fideicommissis semper
in urbe ius dicitur; de legatis uero, cum res aguntur. §280 Item[692] pg.125.
fideicommissorum usurae et fructus debentur, si modo moram
solutionis fecerit qui fideicommissum debebit; legatorum uero
usurae non debentur: idque rescripto diui Hadriani signi-
ficatur: scio tamen Iuliano placuisse, in eo legato quod si-[693]
nendi modo relinquitur, idem iuris esse quod in fideicom-
missis; quam sententiam et his temporibus magis optinere
uideo. §281 Item legata Graece scripta non ualent; fideicommissa[694]
uero ualent. §282 Item si legatum per damnationem relictum he-
res infitietur, in duplum cum eo agitur; fideicommissi uero[695]
nomine semper in simplum persecutio est. §283 Item (quod) quis-[696]
que ex fideicommisso plus debito per errorem soluerit, repe-
tere potest; at id quod ex causa falsa per damnationem le-
gati plus debito solutum sit, repeti non potest. idem scili-
cet iuris est de eo [legato] quod non debitum uel ex hac uel[697]
ex illa causa per errorem solutum fuerit.
§284 Erant etiam aliae differentiae, quae nunc non sunt: ut
ecce peregrini poterant fideicommissa capere: §285 et fere haec[698]
fuit origo fideicommissorum: sed postea id prohibitum est;[699]
et nunc ex oratione diui Hadriani senatusconsultum factum[700]
est, ut ea fideicommissa fisco uindicarentur. §286 Caelibes || quo-[701] pg. 126
que qui per legem Iuliam hereditates legataque capere[702]
prohibentur, olim fideicommissa uidebantur capere posse.[703]
§286a Item orbi qui per legem Papiam [ob id quod liberos non[704]
habebant], dimidias partes hereditatum legatorumque per-[705]
dunt, olim solida fideicommissa uidebantur capere posse.
sed postea senatusconsulto Pegasiano proinde fideicommissa[706]
quoque ac legata hereditatesque capere posse prohibiti[707]
sunt; eaque translata sunt ad eos qui (in eo) testamento[708]
liberos habent, aut si nullus liberos habebit, ad populum,[709]
sicut iuris est in legatis et in hereditatibus, quae eadem[710]
aut simili ex cau(sa caduca fiunt. §287 I)tem olim incertae per-[711]
sonae uel postumo alieno per fideicommissum relinqui poterat,
quamuis neque heres institui neque legari ei posset; sed[712]
senatusconsulto quod auctore diuo Hadriano factum est, idem[713]
in fideicommissis quod in legatis hereditatibusque constitu-
tum est. §288 Item poenae nomine iam non dubitatur nec per
fideicommissum quidem relinqui posse.
§289 Sed quamuis in multis iuris partibus longe latior causa[714]
sit fideicommissorum quam eorum quae directo relincuntur,
in quibusdam tantumdem ualeant, tamen tutor non aliter[715]
testamento dari potest quam directo, ueluti hoc modo liberis
meis titius tvtor esto, uel ita liberis meis titivm tvtorem do;[716]
per fideicommissum uero dari non potest. ||[717]
§1[§ 122] Intestatorum hereditates (ex) xii tabularum primum[718]
ad suos heredes pertinent. §2[§ 123] Sui autem heredes existimantur li-[719]
beri qui in potestate morientis fuerunt, ueluti filius filiaue, ne-[720]
pos neptisue (ex filio), pronepos proneptisue ex nepote filio nato[721]
prognatus prognataue: nec interest, (utrum) naturales (sint)[722]
liberi an adoptiui: ita demum tamen nepos neptisue et pronepos[723]
proneptisue suorum heredum numero sunt, si praecedens per-
sona desierit (in potestate parentis esse, siue morte id acciderit,)[724]
siue alia ratione, ueluti emancipatione; nam si per id tempus[725]
quo quisque moritur, filius in potestate eius sit, nepos ex eo[726]
- ↑ §200. usque ad 5 est = Inst. 1, 24 pr.
- ↑ §1. = Inst. 2, 1 pr.
- ↑ §2. = Dig. 1, 8, 1 pr.
- ↑ §3. = Dig. 1, 8, 1 pr.
- ↑ §8. = Dig. 1, 8, 1 pr.; Inst. 2, 1, 10
- ↑ §9. usque ad 7 sunt = Dig. 1, 8, 1 pr.
- ↑ §10. = Dig. 1, 8, 1, pr.
- ↑ §11. = Dig. 1, 8, 1 pr.
- ↑ §12. = Dig. 1, 8, 1, 1; Inst. 2, 2 pr.
- ↑ §13. = Dig. 1, 8, 1, 1; Inst. 2, 2, 1
- ↑ §14. usque ad 42, 4 rusticorum = Dig. 1, 8, 1, 1; Inst. 2, 2, 2 et 3.
- ↑ §23. superiore commentario] 1 § 119
- ↑ §24. usque ad pag. 44, 5 uocatur = Boeth. in Top. 5, 28 (pag. 322).
- ↑ §36. proxime] § 35
- ↑ §37. suo loco] §§ 152 seq.
- ↑ §45. usque ad 21 possideat fere = Inst . 2, 6, 1
- ↑ §49. fere = Inst. 2,6, 3.
- ↑ §50. fere = Inst. 2, 6, 3 et 4 et 5 et 6 || inde ab 13 furtum non usque ad 14 committitur = Dig. 41, 3, 37 pr.
- ↑ §51. usque ad 19 afuerit = Dig. 41, 3, 37, 1.
- ↑ §67. ad § 67 inde ab 19 eo conf. Gai res cottid. (Dig. 41, 1, 3, 2 et 5 pr. = Inst. 2, 1, 12).
- ↑ §68. inde ab 6 si fere = Inst. 2, 1, 15
- ↑ §70. ad § 70 usque ad 14 adiciatur conf. Gai res cottid. (Dig. 41, 1, 7, 1 = Inst. 2, 1, 20).
- ↑ §78. inde ab 11 si fere = Inst. 2, 1, 34.
- ↑ §79. inde ab 2 extinctae = Inst. 2, 1, 26
- ↑ §62. fere = Inst. 2, 8 pr.
- ↑ §63. usque ad 8 sit = Inst. 2, 8 pr.
- ↑ §64. inde a 14 creditor = Inst. 2, 8, 1.
- ↑ §80. init. fere = Inst. 2, 8, 2
- ↑ §81. init. fere = Inst. 2, 8, 2.
- ↑ §82. init. fere = Inst. 2, 8, 2.
- ↑ §83. proxime] § 80
- ↑ §86. fere = Dig. 41, 1, 10 pr. , Inst. 2, 9 pr.
- ↑ §87. igitur et inde ab 2 quod fere = Dig. 41, 1, 10, 1; usque ad 2 habemus conf. Inst 2, 9, 1, sequentia fere = Inst. 2, 9, 3
- ↑ §89. usque ad 15 per = Dig. 41, 1, 10, 2; usque ad 15 usucapio = Inst. 2, 9, 3
- ↑ §91. = Dig. 41, 1, 10, 3; Inst. 2, 9, 4.
- ↑ §92. = Dig. 41, 1, 10, 4; fere = Inst. 2, 9, 4
- ↑ §93. = Dig. 41, 1, 10, 5; Inst. 2, 9, 4
- ↑ §94. inde ab 15 loquimur fere = Inst. 2, 9, 4
- ↑ §95. usque ad 23 posse = Inst. 2, 9, 5.
- ↑ §97. fere = Inst. 2, 9, 6 || alio loco] §§ 191 seqq.
- ↑ §98. fere = Inst. 2, 9, 6
- ↑ §99. = Inst. 2, 9, 6
- ↑ §100. = Inst. 2, 9, 6.
- ↑ §105. usque ad 25 potestate et inde a pag. 59, 2 reprobatum fere = Inst. 2, 10, 9 || proxime] § 103.
- ↑ §106. inde ab 6 sed = Inst. 2, 10, 9
- ↑ §109. inde ab 17 diligens usque ad 20 adhibuerint neque et inde ab 21 recte = Inst. 2,11 pr.
- ↑ §114. inde ab 17 si usque ad 20 sit = Dig. 28, 1, 4 || diximus] § 109.
- ↑ §115. usque ad 2 exposuimus fere = Inst. 2, 13 pr. || supra] §§ 104 seqq.
- ↑ §116. supra] §§ 104 seqq.
- ↑ §123. inde ab 10 qui usque ad 15 institutio fere = Inst. 2, 13 pr.
- ↑ §127. inde ab 18 nominatim = Inst. 2, 13, 1
- ↑ §130. = Inst. 2, 13, 1
- ↑ §131. = Inst. 2, 13, 1
- ↑ §132. = Inst. 2, 13, 1
- ↑ §133. = Dig. 28, 3, 13; Inst. 2, 13, 2.
- ↑ §134. usque ad 9 prouisum est = Dig. 28, 3, 13; § 134 usque ad 10 modus fere = Inst. 2, 13, 2
- ↑ §135. = Inst. 2, 13, 3
- ↑ §136. inde ab 25 emancipati = Inst. 2, 13, 4.
- ↑ §137. = Inst . 2, 13, 4
- ↑ §138. fere = Inst. 2, 17, 1.
- ↑ §144. fere = Inst. 2, 17, 2
- ↑ §145. usque ad 16 primo = Inst 2, 17, 4 || primo commentario] 1, 159 — 162
- ↑ §146. = Inst. 2, 17, 5.
- ↑ §147. fere = Inst. 2, 17, 6
- ↑ §152. = Inst. 2, 19 pr.
- ↑ §153. fere = Inst. 2, 19, 1
- ↑ §154. usque ad 21 bona fere = Inst. 2, 19, 1.
- ↑ §155. usque ad 7 quamuis fere = Inst. 2, 19, 1
- ↑ §156. = Inst. 2, 19, 2
- ↑ §157. = Inst. 2, 19, 2
- ↑ §158. usque ad pag. 71, 2 bona = Inst. 2, 19, 2
- ↑ §161. usque ad 13 habent = Inst. 2, 19, 3; ad reliqua conf. Inst. 2, 19, 3
- ↑ §162. = Inst. 2, 19, 5
- ↑ §163. = Inst. 2, 19, 5.
- ↑ §167. usque ad 16 fieri fere = Inst. 2, 19, 7
- ↑ §169. inde ab 27 sicut fere = Inst. 2, 19, 7.
- ↑ §171. supra] § 165.
- ↑ §179. fere = Inst. 2, 16 pr. || supra] §§ 174. 177
- ↑ §180. = Inst. 2, 16 pr. et fere = Inst. 2, 16, 2
- ↑ §181. inde ab 21 uulgarem usque ad 22 facere et inde ab 28 illam usque ad 75, 5 aperiantur fere = Inst. 2, 16, 3.
- ↑ §182. fere = Inst. 2, 16, 4
- ↑ §183. = Inst. 2, 16, 4
- ↑ §184. fere = Inst. 2, 16, 9 || suo loco] §§ 248 seqq.
- ↑ §188. inde ab 3 heres = Inst. 2, 14, 1
- ↑ §189. fere = Inst. 2, 14, 1
- ↑ §191. = Inst. 2, 20 pr.
- ↑ §197. inferius] § 202
- ↑ §203. fere = Inst. 2, 20, 7.
- ↑ §204. alio — loco] § 42.
- ↑ §227. conf. Inst. 2, 22 pr.
- ↑ §228. in primo commentario] 1 §§ 42 seq.
- ↑ §229. = Inst. 2, 20, 34
- ↑ §230. = Inst. 2, 20, 34
- ↑ §232. usque ad 25 morietur conf. Inst. 2, 20, 35.
- ↑ §235. usque ad 4 non faciat fere = Inst. 2, 20, 36
- ↑ §238. inde ab 17 incerta usque ad 19 subicit et inde ab 22 qvicvmqve usque ad pag. 85, 2 svnt fere = Inst. 2, 20, 25.
- ↑ §239. fere = Inst. 2, 20, 25
- ↑ §240. = Inst. 2, 20, 25
- ↑ §241. usque ad 9 postumus est = Inst. 2, 20, 26
- ↑ §243. supra] §§ 229. 232. 235.
- ↑ §246. = Inst. 2, 23 pr.
- ↑ §247. = Inst. 2, 23 pr.
- ↑ §248. = Inst. 2, 23, 2
- ↑ §249. fere = Inst. 2, 24, 3
- ↑ §250. = Inst. 2, 23, 2
- ↑ §251. fere = Inst. 2, 23, 3.
- ↑ §253. usque ad 17 coepit fere = Inst. 2, 23, 4.
- ↑ §254. fere = Inst. 2, 23, 5
- ↑ §255. usque ad 14 Trebelliano = Inst. 2, 23, 6
- ↑ §256. = Inst. 2, 23, 6
- ↑ §257. = Inst. 2, 23, 6
- ↑ §258. = Inst. 2, 23, 6
- ↑ §259. usque ad 9 casu = Inst. 2, 23, 8
- ↑ §260. = Inst. 2, 24 pr.
- ↑ §261. fere = Inst. 2, 24, 1
- ↑ §262. usque ad 25 soluere = Inst. 2, 24, 1
- ↑ §263. = Inst. 2, 24, 2
- ↑ §264. = Inst. 2, 24, 2
- ↑ §265. usque ad 8 uendat et inde ab 8 extinguitur usque ad 9 quia = Inst. 2, 24, 2
- ↑ §266. = Inst. 2, 24, 2
- ↑ §267. usque ad 12 iubetur et inde ab 14 ipsius = Inst. 2, 24, 2.
- ↑ §1. §§ 1-17 = Mosaicarum et Romanarum legum Collatio 16, 2 || §1 = Inst. 3, 1, 1
- ↑ §2. = Inst. 3, 1, 2 et 2b.
- ↑ negotia C Inst. , expectes patrimonia || curatoribusque C , curatoribusue Inst.
- ↑ et curatores Inst., cur C uel potius Cn || nomine Inst., naomine C
- ↑ nam et C , nam Inst. || tutores testamento Inst., tutorest C, conf. Ca pag. 304 inf.
- ↑ non e] nonne C || curato C
- ↑ conf. Ca
- ↑ suppletum ex Inst., in quibus libro pro commentario extat
- ↑ sunt C, om. Inst. || aut hauentur Cn aut hauent C
- ↑ itaque Cn, om. Dig. || diducitur C, deducitur Dig.
- ↑ religiosum] religiosus C.
- ↑ in prouinciis ut glossema expulit Mommsen
- ↑ sacrum ex sacarum correctum C
- ↑ quoque Dig. Inst., quoqueque Cn, conf. Ca pag. 297 || uelut Cn, ueluti Dig. Inst.
- ↑ iuris Dig. Inst., iuri ? C || iuris est Dig., iurie est ? Cn
- ↑ iuris — 7 sunt suppletum ex Dig.
- ↑ post sunt quid scriptum fuerit, certo dici nequit; egisse Gaium de rebus nondum occupatis et de rebus derelictis ueri non est dissimile.
- ↑ autem C, autem res Dig. || publicae Dig., (pu)blici C
- ↑ 10 — 12 lacunae suppletae sunt ex Dig. || null.....dentur in bonis esse C, nullius in bonis esse creduntur Dig.
- ↑ priuatae C, priuatae autem Dig.
- ↑ singuloru............ C, singulorum sunt Dig.
- ↑ usque ad 42, 1 supplementa praebuerunt Dig. et Inst. || incorporales Dig. Inst., in C
- ↑ sunt Dig. Inst., om. C, conf. Ca pag. 301 uers. 23 || tangi C Dig., sui natura tangi Inst. || uelut Cn, ueluti Dig. Inst.
- ↑ in(u)merauiles C || sunt Cn ? Dig., autem sunt Inst.
- ↑ iure C, in iure Dig. Inst. cum Epitoma Gaiana
- ↑ ( ) suppletum ex Dig. et Inst. || nam Dig. Inst., om. C, conf. Ca pag. 279 uers. 32
- ↑ corporales Dig. Inst.; fortasse res corporales in C erat, quod ferri potest || quod C, id quod Dig. Inst.
- ↑ deb...... plerumque C, debetur plerumque Dig.Inst.
- ↑ successionis C Dig., hereditatis Inst.
- ↑ sunt C Inst., sunt et Dig.
- ↑ post rusticorum Dig. et Inst. haec addunt: quae etiam seruitutes uocantur, de quibus uide infra. Lacunam post rusticorum ita fere supplere possis (conf. Epit. 2, 1, 3): Praediorum urbanorum iura sunt uelut ius altius tollendi aedes et officiendi luminibus uicini aedium aut non extollendi, ne luminibus uicini officiatur. Fortasse tamen nonnulla in C perperam iterata erant et locus ita corrigendus: .... uelut ius altius tollendi aedes aut non tollendi (conf. 2, 31), ne luminibus uicini officiatur; falso igitur scripserit librarius: uelut ius altius tollendi aedes aut non tollen|di ne (?, conf. Ca) luminibus uicini aedes aut non extollendi ne luminibus uicini officiatur
- ↑ 7 — 19 lacunae sic fere ad sensum expleri possunt (conf. Epit. 2, 1, 3): item fluminum et stilicidiorum ius, id est (in C idem ius pro ius id est scriptum fuisse uidetur) ut uicinus flumen uel stilicidium in aream uel in aedes suas recipiat; item cloacae immittendae et luminum immittendorum. Praediorum rusticorum iura sunt uelut uia, iter, actus, item pecoris ad aquam adpulsus, item ius aquae ducendae. haec iura (conf. Dig. 1, 8, 1, 1 et Inst. 2, 2, 3) tam rusticorum quam urbanorum praediorum seruitutes uocantur. (§ 14a) Est etiam alia rerum diuisio: nam aut mancipii sunt aut nec mancipii. mancipii sunt uelut fundus in Italico solo, item aedes in Italico solo, item serui et ea animalia quae collo dorsoue domari solent, uelut boues equi muli asini; item seruitutes praediorum rusticorum. nam seruitutes praediorum urbanorum nec mancipii sunt.
- ↑ 20 — 22 lacunas ad sensum ita fere suppleas: sed quod diximus ea animalia quae domari solent, mancipii esse, quomodo intellegendum sit, quaeritur (conf. tamen Ca), quia non statim ut nata sunt, domantur. et nostrae quidem scholae auctores statim ut nata sunt etc.
- ↑ putantur Cn
- ↑ nimiam] minimiam C
- ↑ qua] quia C, conf. Ca pag. 289 inf.
- ↑ 9. 10 ex incertissima coniectura suppletum; Mommsen coniecit haec: nam (eo numero) nullum quidem eorum animalium illo tempore fuit,
- ↑ nec mancipii] non (conf. Ca pag. 280 inf.) mancipis C
- ↑ rexs C (expuncta x littera)
- ↑ aurium C || siue] tiue ? C
- ↑ in] min ? C || prouinciali Cn
- ↑ sunt quae Cn; fortasse haec uocabula delenda sunt, uel transponenda quae sunt
- ↑ ( ) addidit Goeschen
- ↑ cessio autem hoc modo fit C, autem cessio fit hoc modo Boeth.
- ↑ ueluti praetorem] ū pr• ū a pr• praesidem prouinciae Cn (ex glossemate), uel apud praetorem uel apud praesidem prouinciae Boeth. (in cuius codice Gaiano glossema illud iam extabat). Codicis Veronensis ductus probabiliter ita explicat Mommsen, ut supra ū ū pr• (i. e. ueluti praetorem) uerba Gaiana in archetypo hoc glossema additum fuisse suspicetur: pr• ā praesidem prouinciae (i. e. praetorem aut praesidem prouinciae), id autem glossema hoc modo in Gaianorum uerborum contextum irrepsisse: ū [pr•] ū [a] pr• [praesidem prouinciae] is cui etc.
- ↑ dicit C, uindicat Boeth.
- ↑ suppletum ex Boethio
- ↑ negante Boeth., negantte C
- ↑ est] je Cn (sed ita ut j littera, cum lineola inducta sit, uideatur fere inter praepositionis notam sollemnem efficere, conf. Ca pag. 271 uers. 30)
- ↑ (post mancipii) secuta esse sed tantum tradita probabiliter coniecit Huschke. Deinde Gaius egisse uidetur de iure eius, cui res mancipii tradita tantum sit ; tum de iure commercii similiter atque Vlpianus 19, 4. 5
- ↑ ex formula quamquam uix Gaianum est; expectes ex (ea) formula, quamquam aut ex formula, quam .... || In sequentibus ars nesciendi exercenda est. Ceterum conf. Ca usque ad 45, 9.
- ↑ (Res) incorporales Boecking, Incorporales (res) Goeschen, conf. Ca pag. 298 uers. 18
- ↑ tantum om. C, conf. Ca pag. 308 uers. 16
- ↑ potest] conf. Ca pag. 285 uers. 21
- ↑ retineat] conf. Ca
- ↑ sum retinetur C, conf. Ca pag. 306
- ↑ quis] qus C, conf. Ca pag. 297 inf.
- ↑ sipulationibus Cn
- ↑ recipiuntur Cn || sed Goeschen, et C || hominum ex hominem correctum C1
- ↑ horum] honorum C
- ↑ quamuis ] quod iis Cn, conf. Ca pag. 291
- ↑ 34 —— 35 ut apud] ut aputut C.
- ↑ heretem C, conf. Ca pag. 271 || obligationem C, aditionem Goeschen, conf. infra ad uers. 13
- ↑ cesseerit Cn, conf. Ca pag. 266 || ob id a creditoribus Cn
- ↑ cessa] conf. Ca
- ↑ agi C
- ↑ obligationem C, aditionem Goeschen, conf. supra ad uers. 4
- ↑ aliquis ex 3, 87 inseruit Lachmann
- ↑ hereditatem] hereditatemstatem Cn, conf. Ca pag. 270 || existant C
- ↑ appareuitur Cn
- ↑ possumus Cn, conf. Ca pag. 278
- ↑ poterit C
- ↑ procuratior Cn
- ↑ iure Quiritium] conf. Ca pag. 273.
- ↑ nam] non Cn, conf. Ca pag. 280
- ↑ usucapia C
- ↑ ( ) suppleuit Lachmann
- ↑ ceterarum C
- ↑ eae] ae C || eas Goeschen, ea C
- ↑ possessori] conf. Ca pag. 284 inf.
- ↑ illi Inst., ill• C, conf. Ca pag. 275 || uelut Cn, ueluti Inst. || quis Inst., qui C
- ↑ possideat Inst., possideatur Cn
- ↑ usucapio non recipiunt Cn, conf. Ca pag. 281
- ↑ Item olim Goeschen, res C (ortum fortasse ex rubrica uocabulo per compendium in archetypo scripto : conf. Ca pag. 298 uers. 18 et pag. 299 uers. 11) || erant C
- ↑ tradita C || idque Goeschen, id C (duriore admissa parenthesi) || legem C
- ↑ cautum erat] mf? C, conf. Ca pag. 259 uers. 25; manifestatur mauult Mommsen
- ↑ rerum et ui possessarum C, et ui possessarum rerum Inst. || lege XII tabularum Cn, legem Inst.
- ↑ seq. supplementa praebuerunt Inst.
- ↑ quiue Inst., aut quique Cn aut quiue C || huic C, his Inst. || alia Inst., ali C
- ↑ possidet Cn, possident Inst.
- ↑ nec C, ne Inst. || quamquam Cn, quamuis Inst. || eo C, eis Inst.
- ↑ supplementum praebuerunt Inst. || quia Cn, nam Inst.
- ↑ furtum C, furtum eius Inst.
- ↑ hoc C, id Inst.
- ↑ eum depositam Inst., eundem positam C || eam esse hereditariam Cn, hereditariam esse Inst.
- ↑ etiam Goeschen, et C (conf. Ca pag. 267), om. Inst.
- ↑ furtum Dig. Inst., urtum C
- ↑ sine Dig., ine C || ui ex um correctum C || possessionem namcisci C, nancisci possessionem Dig.
- ↑ quam Goeschen, nam Cn
- ↑ nocetur C, conf. Ca pag. 306 || inpropata C
- ↑ furtiuum] furti C (t littera corrigendo mutata), conf. Ca
- ↑ posiderit C
- ↑ est usucapere] cape Cn (conf. Ca pag. 265 uers. 39 et pag. 311 uers. 2 seqq.).
- ↑ uacatur C
- ↑ hoc casu etiam Goeschen, etiam hoc casu C
- ↑ possessiones ut (conf. Ca pag. 311 inf.) ipsae C
- ↑ et Heffter, om. C
- ↑ tenentur Lachmann, teneantur C
- ↑ oblseruatio C (sed inducta l littera) || et ut Goeschen, ut et C
- ↑ iam Schopen, etiam C
- ↑ hauctoritate ex hauctoritatem correctum C || hadriani C, (diui) Hadriani Huschke
- ↑ usucapionem C, conf. Ca pag. 311
- ↑ proinde] ṗ· | inde C, conf. Ca pag. 286
- ↑ esset Buchholtz, esset et Cn, conf. Ca pag. 266
- ↑ scilicet etiam Lachmann, scilicet? C, conf. Ca pag. 259 uers. 29 et pag. 267 uers. 10
- ↑ sed] sed cum Cn
- ↑ quo Huschke, quod Cn, conf. Ca pag. 293 inf.
- ↑ sint et] essent C
- ↑ ususreceptio C, quae forma, ne aut hic aut pag. 50, 6 obscuraretur, supra seruata est; ceterum conf. Ca pag. 325.
- ↑ soluta ex soluita correctum C1
- ↑ ususcapio C, conf. Ca pag. 311 et pag. 325; forma tradita, ne obscuraretur, supra seruata est
- ↑ possiderit C || ususreceptio (sic) C
- ↑ post appellatur in C secuntur §§ 62 — 64, quas Heimbach ante § 80 transposuit
- ↑ 15 — 16 etiam quae occupando ideo nostra fecerimus Boecking et Huschke, etiam quae occupando ideo adquisierimus Goeschen; neutrum ad codicis C reliquias apte quadrat, cuius ductus ad etiamsi occupando ideo res adquisierimus propius accedere uidentur, quod tamen Gaianum non est
- ↑ quia] qui C, conf. Ca pag. 293
- ↑ mari] marique C || fera? C
- ↑ 18 — 19 ad sensum recte, ad ductus uix recte (conf. Ca) supplebatur: piscem ceperimus, quidquid ita captum fuerit, statim no|strum fit, et eo usque etc.; Inst. haec habent: Ferae igitur bestiae et uolucres et pisces, id est omnia animalia, quae in terra mari caelo nascuntur, simulatque ab aliquo capta fuerint, iure gentium statim illius esse incipiunt: quod enim ante nullius est, id naturali ratione occupanti conceditur ...... quidquid autem eorum ceperis, eo usque tuum esse intellegitur, donec tua custodia coercetur; conf. etiam Dig. 41, 1, 1. 3
- ↑ coerceatur Cn, coercetur Gai res cottid. et Inst.
- ↑ libertatem se Dig. Inst., se libertatem C || receperit Dig. Inst., perceperit C
- ↑ nostrum Dig., nostra C.
- ↑ in Dig. Inst., an C
- ↑ eius Dig. Inst., inrei C
- ↑ occupantium Inst., occupatium C
- ↑ deseruerint Inst., desieruerint C
- ↑ id Dig. Inst., ita C
- ↑ adicit] dicit C
- ↑ resciderit] conf. Ca pag. 298 inf.
- ↑ commune C (conf. codicis C scripturam supra Gai. 1 § 106)
- ↑ possidentur Cn
- ↑ quamuis] qui C, conf. Ca pag. 297
- ↑ ceditur C, conf. Ca pag. 306
- ↑ frumento] promento Cn
- ↑ fundum Huschke, fructum C.
- ↑ ceduntur Cn || librus C
- ↑ easque C
- ↑ sed] sedi C
- ↑ inmaginem C
- ↑ aduersum C, aduersus Inst. (probabilius, conf. Ca pag. 314 uers. 29)
- ↑ dari debet C, detur Inst. || nisi C, si non Inst.
- ↑ bona fide Inst., bona fide uel bonae fidei Cn || illut C, illud enim Inst.
- ↑ ad subripuisti ducere uidentur Inst., subripuisse C
- ↑ proin ? Cn || ( ) additum ex Dig. 41, 1, 7
- ↑ tum C
- ↑ argumento C
- ↑ ( ) addidit Lachmann
- ↑ spectandam ex spectandum correctum C1
- ↑ fuit C, conf. Ca pag. 269 uers. 8.
- ↑ quia] qui C, conf. Ca pag. 293 || extinctae Inst., extincta C
- ↑ possint Inst., possit C || furibus et Cn, a furibus et a Inst.
- ↑ conf. quae supra ad § 61 in fine (pag. 50, 9 huius editionis) de paragraphorum ordine in C adnotata sunt
- ↑ et C, et contra Inst.
- ↑ alienare ex alienares correctum C
- ↑ ad sensum (conf. Inst. 2, 1, 43 et Dig. 41, 1, 9, 4, non ad ductus, ad quos ne reliquorum quidem editorum supplementa quadrant, ita fere suppleri posse opinatur Krueger: item procurator rem absentis, cuius negotiorum libera administratio ei permissa est; conf. tamen Ca
- ↑ uideatur C, uidetur Inst.
- ↑ alienari C, alienare Inst. (libri meliores) || olim C, ab initio contractus Inst.
- ↑ hanc rubricam (conf. Ca pag. 299 uers. 10) quintam quo iure fecerit librarius (C1), dici nequit, quia reliquae perierunt.
- ↑ pecunia Huschke, ea pecunia? C
- ↑ seq. supplementa (ex Inst. deriuata) incerta sunt, conf. Ca.
- ↑ uindicare qu(id)em C, quidem uindicare Krueger, conf. quae paulo infra ad 3 — 8 adnotata sunt
- ↑ eos petere? C, pro quo intendere uerbum sententiam simplicius exprimeret || 3 — 8 ita fere ad sensum suppleri posse Kruegero uidentur: mulier uero minime hoc modo repetere potest, sed ita: dari sibi opor|tere. unde de pupillo quidem quaeritur, an, si nummi (in C fuerit nummi|si pro si nummi), quos mutuos dedit, ab eo qui accepit, bona fide consumpti fuerint, | ex mutuo actione eos persequi possit, quoniam obligationem etiam sine tutoris auctoritate adquirere sibi potest. (conf. tamen Ca)
- ↑ accipit C
- ↑ at Inst., et C || omnes res tam mancipii quam ad Goescheni coniecturam et ad Inst. 2, 8, 2, non ad C suppletum est
- ↑ pupilli C || sine tutoris auctoritate] s p t a C, conf. Ca pag. 303 inf.
- ↑ obligattione Cn, conf. Ca pag. 305
- ↑ sed] et C
- ↑ adquiritur autem C, adquiritur Inst., adquiruntur Dig.
- ↑ per Dig. Inst., pro ? Cn || eos C Inst., om. Dig.
- ↑ diligenter C, diligentius Dig. Inst. || quod om. C (conf. Ca pag. 294 uers. 1)
- ↑ nostri Dig., i C, conf. Ca pag. 312 inf.
- ↑ aliqualibet C, qualibet alia Dig. Inst. || adquirunt C Dig. Inst., adquirant Goeschen
- ↑ ipse Dig. Inst., ipsen ? C (conf. Ca pag. 281 uers. 20) || nostra C, alterius Dig. Inst.
- ↑ et ideo C, ideoque Dig., sed Inst. || heres Dig. Inst., hoc Cn, conf. Ca pag. 270
- ↑ iubentibus Dig. Inst., ibonitibus C
- ↑ hereditas Dig. Inst., hereditate Cn, conf. Ca pag. 270 || proinde C, perinde Dig. Inst. || adque C, atque Dig., ac Inst.
- ↑ conuenienter C Inst., his conuenienter Dig. || per eos nobis C (Inst.), nobis per eundem Dig.
- ↑ sciam C, conf. Ca pag. 278
- ↑ per] pro C || adquiritur Cn || boni C
- ↑ cuius C, cuiuscumque Dig. Inst.
- ↑ ipsa C
- ↑ operis C Dig., operibus Inst.
- ↑ adquirant Dig. Inst., adquirunt C || adquiratur C Dig., adiciatur Inst. || quod Cn Inst., si quid Dig.
- ↑ causas C, causas persecuti sint Dig. (sint suppleuit m. secunda in Dig.), causas persecuti sunt Inst. || pertineat Cn Inst., pertinet Dig. || iste C, is Dig. Inst.
- ↑ legatumue quod ei datum Cn, legatumue quid aut ei donatum Dig., legatumue quid ei aut donatum Inst., quod et ipse Gaius fortasse scripserat.
- ↑ de C Dig., et de Inst. || qui a C Inst., qui Dig. || liber C Dig., is liber Inst.
- ↑ probatur etiam Cn Dig., placet et Inst. || bonae fidei Dig., bona fide Inst., aut hoc aut illud Cn || itaque quod Dig. Inst., ita quoque ? Cn, conf. Ca pag. 294 inf.
- ↑ istas C Inst., om. Dig.
- ↑ dominum Cn Inst., dominum eius Dig. || est Dig. Inst., sit C || sed Dig. Inst., sed si C, conf. Ca pag. 301
- ↑ omni causa Cn, omnibus causis Dig. Inst. || usufructuarius Cn Dig., fructuarius Inst.
- ↑ usucapere Cn Inst., usucapere seruum Dig.
- ↑ et C, om. Dig. Inst. rectius || quia C Inst., quoniam Dig. || alienum seruum C, seruum alienum Dig. Inst.
- ↑ aliqui? C, conf. Ca pag. 291 inf.
- ↑ possumus Cn
- ↑ persona Inst., personis uel personas C
- ↑ operis C, operibus Inst. || adquirant C, adepti fuerint Inst. || [ ] C ex glossemate, om. Inst.
- ↑ his] iis C, his itaque Inst. || nostros C
- ↑ post habemus in Cn uerba item per alienos seruos in quibus neque usumfructum per errorem repetita sunt, conf. Ca
- ↑ uulgo C, om. Inst. || nobis adquiri non C, nihil adquiri Inst.
- ↑ ad procuratorem supplementum ducunt Inst. 2, 9, 5, conf. tamen Ca.
- ↑ starum Cn || conuenies C
- ↑ esse] esse posse Cn
- ↑ Hactenus suppletum ex Inst. || sufficit C, sufficiat Inst.
- ↑ nobis adquirantur Cn, adquiruntur Inst. || ipso C, ipso iure Institutionum codices
- ↑ alio C, inferiori Inst.
- ↑ adquiratur C, adquiruntur Inst. || cui C, cui ergo Inst. || sumus C, ad simus ducunt Inst.
- ↑ bonorum possessionem] conf. Ca
- ↑ adoptauerimus C, ad adrogauerimus ducunt Inst. || quam] quem C
- ↑ res C, res omnes Inst. || prius Inst., primus C || hereditatibus Inst., hereditabibus Cn
- ↑ nam Inst., non ? Cn, conf. Ca pag. 280
- ↑ pertinent Inst., pertinet Cn
- ↑ qui C, qui (enim) Huschke (conf. Ca pag. 281 uers. 20)
- ↑ dare uelletur C (conf. Ca pag. 306).
- ↑ solum quod] quam (uel quod ?, conf. Ca pag. 294 uers. 31) solum quod Cn, sed quam uocabulo expuncto
- ↑ alter C
- ↑ namque] nam quod Cn, conf. Ca pag. 290 inf.
- ↑ legato reli|quantur C
- ↑ testamentum add. Huschke, om. C, conf. Ca pag. 304 inf.
- ↑ pueribus Cn
- ↑ 14 familia — 15 qvo tv ivre] ita dubitanter restitutum est duce ex parte Lachmanno, familiam pecuniamque tuam endo mandatela tuam (repetitum ex eis quae proxime praecedunt?) custotelaque mea quo tu iure Cn, familiam pecvniamqve tva endo mandatela tvtela cvstodelaqve mea (ex ivre qviritivm esse aio, eaqve,) qvo tv ivre Huschke
- ↑ testamanti Cn, conf. Ca pag. 307 inf. et pag. 276 inf. et pag. 277 uers. 11
- ↑ testor] testator C
- ↑ perhibitote Cn
- ↑ is C, om. Inst.
- ↑ potestate est (Inst.), potestatem esse? Cn, conf. Ca pag. 266
- ↑ ornandi C.
- ↑ qui in] quin C
- ↑ sed et Mommsen, sed C Inst., conf. Ca pag. 301 uers. 3 || ex C, de Inst.
- ↑ patris C, eiusdem patris Inst. || est Inst., sit C
- ↑ legatarii] inlegatari C
- ↑ potestatem Cn, conf. Ca pag. 304 et pag. 287 inf.
- ↑ adeo] abeo C
- ↑ aut] ut C
- ↑ is] iis C
- ↑ milium C
- ↑ constitutionibus Inst., mentistutionibus? Cn || principum C, principalibus Inst.
- ↑ quamuis Cn, quamuis hi Inst.
- ↑ uendiderit C || nunccupauerint C
- ↑ hereditate C
- ↑ post lex unum folium in C periit, in quo finis eorum perscriptus erat, quae Gaius de testamentis militum exposuit. proxima autem post quos lex ita ad § 286 suppleuit Huschke: Papia plus quam dimidias partes hereditatis legatorumque capere uetat, ex militis testamento solidum capiunt. Deinde egit Gaius de iis, quibus testamentum facere non licet, similiter atque Inst. 2,12; Vlp. 20, 10 seqq. et Epit. 2, 2, § 1 seqq., ubi haec leguntur: Id quoque statutum est, quod non omnibus liceat facere testamentum: sicut sunt hi qui sui iuris non sunt sed alieno iuri subiecti sunt, hoc est filii tam ex nobis nati quam adoptiui. (§ 2) Item testamenta facere non possunt impuberes, id est minores quattuordecim annorum, aut puellae duodecim. (§ 3) Item et hi qui furiosi, id est mente insani fuerint, non possunt facere testamenta. sed hi qui insani sunt, per interualla, quibus sani sunt, possunt facere testamenta.
- ↑ ante ex auctoritate praecesserit e. g. sed postea
- ↑ ante feminis expectes ad sententiam absoluendam e. g. sui iuris (conf. 1 § 115); conf. tamen Ca
- ↑ 10 — 11 annorum XII] anni XII• tab• Cn, conf. Ca pag. 256 inf.
- ↑ tutore auctore] ita C, conf. Ca pag. 307
- ↑ debent C
- ↑ minori anni C, conf. Ca pag. 256 inf.
- ↑ post] potest C, conf. Ca pag. 285 || annorum Cn, conf. Ca pag. 256 inf.
- ↑ faciuntdi C || ius] isius C, conf. Ca pag. 320 uers. 30 || nancicitur Cn
- ↑ aduertere C, animaduertere Dig. || id fecerit C, fecerit testamentum Dig.
- ↑ 19 — 20 iuris ciuilis regulam C, regulas iuris ciuilis Dig.
- ↑ quibus] qui C
- ↑ testamentum] conf. Ca pag. 307 inf.
- ↑ ea C, haec Inst. || obseruattio Cn, conf. Ca pag. 305
- ↑ nunccupationibus Cn || sed om. C, conf. Ca pag. 300 uers. 17
- ↑ est an] eam ? Cn, conf. Ca pag. 266
- ↑ et ita duce Huschkio (Boecking), aut Cn || nupare C, conf. Ca pag. 282 uers. 8
- ↑ titus C || illam C
- ↑ inprobataest C (conf. Ca pag. 301), unde etiam sic scribere possis: sed et illa a plerisque inprobata est etc.
- ↑ institutio C
- ↑ tutore auctore Hollweg, tutores habet C (in archetypo fuerit tut• auct• uel per errorem tut• auet•, conf. Ca pag. 257 uers. 28 et pag. 307 uers. 9 et pag. 309 uers. 9)
- ↑ bonorum possessionem] bus? C, conf. Ca pag. 258
- ↑ causa] senatusconsulto Cn, conf. Ca pag. 259
- ↑ 22 — 23 expectes: sed uideamus an (non) etiam si frater aut patruus extent, potiores scripti heredes habeantur (similiter Huschke)
- ↑ resscribto Cn conf. Ca pag. 298
- ↑ uindicant ex uindicat factum C.
- ↑ non] n C, conf. Ca pag. 281 inf. || non ante 5 de his collocat Huschke || parentium C || sunt] s C, conf. Ca pag. 301 || 6 — 7 de his ut glossema expulit Mommsen
- ↑ tutorem C, conf. Ca pag. 298 inf.
- ↑ patronorum C
- ↑ debet Inst., debetur Cn || eum uel Cn, eum Inst.
- ↑ nominatim exheredet Cn, exheredem nominatim faciat Inst.
- ↑ etiamsi C, etsi Inst. || filius Inst., filious C, conf. Ca pag. 268 uers. 29
- ↑ defunctus C, mortuus Inst.
- ↑ quia scilicet Inst., quod scilicet quia Cn || statim C, om. Inst. || institutio C, testamentum Inst.
- ↑ fili C, conf. Ca pag. 268 uers. 29
- ↑ 19 — 20 heredem Cn, conf. Ca pag. 270
- ↑ iam C, in uel iam a mauult Lachmann; nullo iam filio inpediente Mommsen || 20 quia — 22 praeterito ex glossemate ad uersum 15 (quia — institutio) adscripto nata esse suspicatur Mommsen
- ↑ sed additum duce Goescheno (conf. Ca pag. 300 uers. 17)
- ↑ uerbis Cn || filius C, conf. Ca pag. 268 uers. 29
- ↑ idem] id ? C, conf. Ca pag. 262
- ↑ ad incertas codicis C umbras aut ab intestato patre mortuo habitura (hoc casu ab praepositio melius omittetur) aut ab intestato patrem (lege patre) ipsa habitura lectio quadret.
- ↑ heret? C
- ↑ feminini] minini C
- ↑ eae] ae C
- ↑ heredibus dimidiam partem modo] dimidiam partem modo heredibus Cn
- ↑ promittitur Cn, conf. Ca pag. 306
- ↑ suo C, suas Huschke
- ↑ quam quod] quod quam? Cn, conf. Ca pag. 294 uers. 35
- ↑ est] esset C (conf. Ca pag. 266 uers. 9) || proxima ad sensum suppleta sunt || 14 — 15 habituresse C
- ↑ uidetur] possiet ? Cn
- ↑ (altero loco) exheredari Inst., heredari C
- ↑ suppletum ex Inst.
- ↑ ceteri suppletum ex coniectura || omnes? C, conf. Ca pag. 312
- ↑ quae] in Cn fortasse eaque scriptum fuit || ante post uel aduerbium uel simile aliquid extitisse spatii in Ca computatio persuadet
- ↑ post ita supplendum uidetur est iure ciuili (in C fuerit IC)
- ↑ spatium in Ca uix sufficit ad supplementa illa capessenda
- ↑ 26 —— 28 lacunam post pronepotes Lachmann ad sensum recte sic suppleuit: nominatim exheredari iubet, feminini uero inter ceteros: qui nisi fuerint ita exheredati, promittit eis contra tabulas bonorum possessionem.
- ↑ liberi Inst., liberi nominatim C || 1 — 14 supplementa praebuerunt Inst.
- ↑ in eo Inst., ideo C || quod et Inst., quod ? Cn?
- ↑ ideoque Inst., idque ? Cn?, conf. Ca
- ↑ (masculini uero sexus perso)nas ? C, masculos uero postumos id est filium et deinceps Inst.
- ↑ exheres Inst., ex|eres fuerit in Cn
- ↑ seqq. supplementa praebuerunt Dig. et Inst. || postumorum autem Inst., postumorum Dig.
- ↑ locum Goeschen, loco Dig. Inst.
- ↑ 24 — pag. 65, 2 cum pro que et neptis usque ad in eius locum succe in C duorum tantum uersuum extet interuallum, quod tamen legi nequit, nonnulla ex eis, quae ex Dig. et Inst. supra suppleta sunt, a C falso afuisse conicias
- ↑ sint Dig., sunt Inst. || moriatur Inst., morietur Dig. || qualibet Dig., qualibet alia Inst.
- ↑ locum Inst., loco Dig.
- ↑ rumpatur Cn Inst., rumpat Dig.
- ↑ exheredare C, exheredare nominatim Dig., nominatim exheredare Inst.
- ↑ neptemue Dig. Inst., uel neptemue? Cn || 6 — 8 pro uel heredem — neptisue aliquanto (uno fere uersu) plura in C (fortasse falso) scripta fuisse spatii computatio docet
- ↑ rumpat C Dig., rumpant Inst.
- ↑ lege Dig. Inst., legem C || uellea Cn Dig., uelleia Inst.
- ↑ emancipatos Inst., mancipatos C
- ↑ nominatim Inst., nonominatim C (conf. Ca pag. 281 uers. 33)
- ↑ uel nominatim uel Cn, uero et Inst.
- ↑ supra C, om. Inst.
- ↑ praetor promittit eis Cn, promittit praetor eis (in aliis codicibus Institutionum promittit eis praetor) Inst. || tabulas Cn, tabulas testamenti Inst.
- ↑ sunt] sint C || petiit ut] ........ | aput C, conf. Ca; fortasse petiit ab imperatore ut uel simile aliquid scribendum
- ↑ habere C || petit C
- ↑ potestatem] potum? C, conf. Ca pag. 288 || post differunt haec fere uidentur in C extare: athisunit uel similia (conf. Ca); expectes: ab his qui in potestate patris nati sunt.
- ↑ adoptionem C
- ↑ a Inst., om C.
- ↑ pertinet Cn, attinet Inst.
- ↑ pertinet Cn, attinet Inst.
- ↑ si C, cum Inst.
- ↑ qua Cn, in qua Inst. || emancipati Inst., om. C
- ↑ post Inst., potest C (conf. Ca pag. 285)
- ↑ manu C
- ↑ sua ] suai (sic) C || prodest siue] prodest|ue Cn
- ↑ fuerint C; hanc formam ita seruat Polenaar, ut supra (uers. 15) eius deleat
- ↑ rumpitur C, conf. Ca pag. 306
- ↑ prodeest Cn
- ↑ prouatum? Cn, conf. Ca pag. 306
- ↑ probat C
- ↑ nouo ex noua correctum C
- ↑ eo] eos C.
- ↑ eo] eos C
- ↑ facturum C (conf. Ca pag. 306), perfectum Inst.
- ↑ ex eo heres C, heres ex eo Inst.
- ↑ cretionem] ceptionem C || institutus Inst., istitutus C
- ↑ quibus Cn, in his Inst. (ut orationis hiatum euitarent?); fortasse nam (uers. 11) potius delendum est
- ↑ infirmantur Inst., infirmatur Cn || ueluti cum is Inst., uelutis C
- ↑ capite deminutus Inst., k d a Cn, conf. Ca pag. 275 || accidat C, accidit Inst.
- ↑ dicemus C, dicuntur Inst.
- ↑ 18 — 20 ( ) additum ex Inst. || sint] sunt Inst.
- ↑ sunt et] sunt Inst.
- ↑ posset (conf. Ca pag. 284 et pag. 301) nihilo minus rupta dici Cn, possumus nihilo minus rupta dicere Inst.
- ↑ fieri C, facta Inst.
- ↑ aut] ut? C
- ↑ sint testamenta C, sunt Inst. || tabulas Cn, tabulas testamenti Inst.
- ↑ petere C, agnoscere Inst. || testator C, om. Inst.
- ↑ factum sit Inst., fic ? C, conf. etiam Ca pag. 268 uers. 13 || testamentum] conf. Ca pag. 307 uers. 26 || puta C (uix Gaianum), om. Inst., postea Goeschen
- ↑ aut is] uut his C, aut quia Inst. (probabilius)
- ↑ et Inst., om. C || fuit C, sit Inst.
- ↑ ( ) exempli gratia additum est
- ↑ nuptae C
- ↑ modo C, eo modo Lachmann
- ↑ 15 — 18 sensu, non ductibus, talia fere uidentur commendari: nec ullum ius aduersus eos habent, qui bona defuncti possident (hoc enuntiatum relatiuum fortasse propter homoeoteleuton in C intercidit), etsi scripti legitimo iure deficiuntur; aliquando tamen, ut supra (§§ 120. 121) quoque notauimus, etiam legitimis (legitimus? C) .......... (quocumque gradu sint ad codicis C ductus parum apte quadret) potiores etc.; ceterum conf. Ca
- ↑ scribiti? C
- ↑ proxima post sit Kruegero ad sensum et, quoad fieri potest, ad litterarum umbras (conf. Ca) ita fere suppleri uidentur posse: cum, si ab intestato petant hereditatem, exceptione doli mali | ex constitutione imperatoris Antonini legitimi remo|ueri possint. (§ 150) Sane (ad codicis Cn ductus Namque lectio e. g. propius accedat) lege Iulia scriptis non aufertur hereditas, si bonorum | possessores ex edicto constituti sint. nam ita demum e|a lege bona caduca fiunt et ad populum deferri | iubentur, si defuncto nemo heres uel bonorum possessor (in Cn fuerit h u b p) existat.
- ↑ 1 — 12 suppleuit Krueger »Kritische Versuche im Gebiete des roemischen Rechts« pag. 13 || infirmetur C
- ↑ autem om. C, conf. Ca pag. 257 uers. 18
- ↑ ante inciderit in C ad expunctum extat
- ↑ nihilo minus non Krueger, nideominus C, non ideo magis Huschke || 6 — 7 conf. Ca
- ↑ est] c' (i. e. cum) Cn, conf. Ca pag. 265 uers. 39 || proxima post hereditatem Kruegero nunc uidentur hanc fere sententiam expressisse: per exceptionem doli mali repelletur; si uero nemo ab intestato bonorum possessionem petierit, fiscus scripto heredi quasi indigno auferet hereditatem, ne ullo modo ad eum quem testator heredem habere noluit, | perueniat hereditas etc. (conf. Ca). Huschke pro his haec supplet: potest eum per exceptionem doli mali repellere, si modo ea mens testatoris fuisse probetur, ut ad eos qui ab intestato uocantur, | perueniat hereditas
- ↑ rescripto] scripto C, conf. Ca pag. 298 uers. 18
- ↑ seruus Inst., serbum Cn, conf. Ca pag. 303
- ↑ appellatus C Inst. (libri deteriores), appellatur Inst. (libri meliores)
- ↑ heres est Cn, necessarius heres fit Inst.
- ↑ habet solet C, habent solent Inst.
- ↑ huius C, eius Inst. || quam ipsius testatoris bona Cn, bona quam ipsius testatoris Inst. || ueneantur Cn
- ↑ accedit C.
- ↑ patroni C, patroni sui Inst.
- ↑ pro portione Heise, proptercontractione C, conf. Ca pag. 288
- ↑ 9 — 10 expectes uelut si ex bonis Latini defuncti locupletior etc.; Savigny coniecit uelut si (ex eo quod) Latinus adquisierit, locupletior etc.
- ↑ eorum abundat (soleant Goeschen) || uenieri C
- ↑ et Inst., ut C || uelut Cn, ueluti Inst. || filiaue C, filia Inst.
- ↑ neptisue C, neptisque Inst. || et Inst., om. C || ceri C, ceteri liberi Inst.
- ↑ fuerunt C, fuerint Inst. || uti C, ut Inst. || suos heres sit Cn, sui heredes sint Inst.
- ↑ eum C, eum eamue Inst.
- ↑ quoque C, om. Inst.
- ↑ qualibet C, qualibet alia Inst.
- ↑ tum C, tunc Inst. || sui patris succedunt C, patris sui succedit Inst.
- ↑ domestici Inst., domnestici C
- ↑ parente C, patre Inst. || quodammodo Inst., quod ad modo Cn
- ↑ si quis intestatus mortuus Inst., si quis intestatus mor si quis intestatus 'tus C (uerbis nonnullis per errorem bis scriptis, sed errore per uncinum indicato), conf. Ca
- ↑ siue uelint siue nolint tam Inst., uelintue C
- ↑ testamento Inst., testat modo Cn, conf. Ca pag. 277.
- ↑ permittit Cn, permittit uolentibus Inst. || hereditate Inst., heredi Cn, conf. Ca pag. 270 uers. 1 seqq. et uers. 29
- ↑ potestatem] post | autem Cn, conf. Ca pag. 289 et pag. 304
- ↑ ante mancipii in Cn addita est glossa id est mancipato || libertate Huschke, liberet? Cn, conf. Ca pag. 276
- ↑ quamuis Huschke, cum C, conf. Ca pag. 297 inf.
- ↑ heredes] conf. Ca pag. 269 || sicut extranei C, extranei heredes Inst.; sicut deleuit Mommsen
- ↑ a matre heredes Cn, heredes a matre Inst.
- ↑ liberos in potestate C, in potestate liberos Inst.
- ↑ libertate] liberiet C, conf. Ca pag. 276
- ↑ data est Cn, est Inst.
- ↑ immiscuerit Inst., inmisuerit C || hereditaris C, hereditatis codices Inst. || is cui] isui C, extraneus cui Inst.
- ↑ hereditate Inst., om. C (conf. Ca pag. 270 uers. 27)
- ↑ nisi si C, nisi Inst.
- ↑ annorum Cn, annis Inst. || hominibus Inst., hominibus permissum est Cn
- ↑ etiam C, et Inst.
- ↑ annorum Cn, annis Inst.
- ↑ apparuisset C, emersisset Inst.
- ↑ fine ex fines correctum C1
- ↑ maevivs Lachmann, titius C, conf. Ca pag. 287
- ↑ institutus Inst., institus C || sit C, est Huschke
- ↑ potest Inst., pote C, conf. Ca pag. 288
- ↑ sed om. C (conf. Ca pag. 300 uers. 17)
- ↑ uelint adeant C (priore a littera ex h correcta)
- ↑ bona] ū C, conf. Ca pag. 310 uers. 31
- ↑ sicut autem qui] siqui autem C
- ↑ est Mommsen, si C
- ↑ quiue Lachmann, quique C
- ↑ uoluntate nuda C, nuda uoluntate Inst.
- ↑ interdum] conf. Ca pag. 272 uers. 1 || cretio ex ceretio correctum C.
- ↑ adiciuntur (conf. Vlp. 22, 31) Huschke, dicuntur Cn
- ↑ siet C
- ↑ cretio C || nesciente C
- ↑ intstitutus C
- ↑ uerba melius et aptius est uulgari cretione uti ex glossemate nata esse non male censet Polenaar; idem longius progressus post numeratur in uersu 12 addit continuum et uerba (uers. 13 — 14) quia continui dies numerantur deleri iubet
- ↑ continua C, Etiam continua Huschke olim
- ↑ tamen deleuit Boecking || alteram C || usu] us C (conf. Ca pag. 301 uers. 21)
- ↑ substitionibus C || interdum] ininterdum Cn
- ↑ unius] iunius C
- ↑ in Heffter, si C
- ↑ crerit C
- ↑ inuenit C || quod Huschke, quia C (conf. Ca pag. 294 uers. 38)
- ↑ uniuerso C.
- ↑ admittit C
- ↑ posse delendum uidetur Kruegero
- ↑ substituere] conf. Ca || possimus Cn
- ↑ heredes C, ad heredes nobis non male ducunt Inst. || heres sit C, sit heres Inst.
- ↑ etiamsi C, et si Inst.
- ↑ 12 — 13 ( ) additum ex Inst.
- ↑ prius Inst., hic prius C
- ↑ tunc Inst., tunc esto C
- ↑ substitutus C, tunc substitutus Inst. || patri Inst., patris C || si uero suppletum ex Inst.
- ↑ heres extiterit C, extiterit heres Inst.
- ↑ aliut patris aliut C, alterum patris alterum Inst.
- ↑ uideretur Cn
- ↑ nam om. C (conf. Capag. 279 uers. 32)
- ↑ scilicet] scilicetet C
- ↑ illam Inst., atilla C (conf. Ca pag. 257 uers. 18) || etiamsi] si etiam C, et si Inst.
- ↑ tabuli C
- ↑ tutius] utius C
- ↑ 6 separatim et 7 consignatae uel uerba deleuit Mommsen
- ↑ quod] quae Cn, conf. Ca pag. 294 inf. || si ita] sita C
- ↑ substitutone C1 || ex] et C
- ↑ alter deleuit Goeschen || autem Inst., aut C, conf. Ca pag. 257
- ↑ possimus Cn
- ↑ ut C cum deterioribus ex Institutionum codicibus, ut et Inst. codd. meliores || is heres C, eis heres is Inst.
- ↑ exheredatis Inst., exhereditatis C (conf. Ca pag. 267 uers. 20 et pag. 270 uers. 20)
- ↑ omne ad Inst., omine ab C || pertinet C, pertineat Inst. codd. meliores
- ↑ liberorum Inst., liberum C
- ↑ intellegemus Cn, intellegimus Inst. || uero Cn, uero uel filio puberi Inst.
- ↑ possum C, conf. Ca pag. 278
- ↑ heres sit Cn, sit heres Inst.
- ↑ per Inst., pro Cn
- ↑ nostram ex nostrum correctum C1 || totam C, uel totam Inst. (fortasse rectius) || pro Inst., om. C
- ↑ et ex set correctum C1
- ↑ esto] estesto Cn, conf. Ca pag. 266.
- ↑ persona eius] personae Cn, conf. Ca pag. 264 || constit C
- ↑ eadem Inst., ea C (conf. Ca pag. 262 uers. 22)
- ↑ durauerit C, manserit Inst. || et inde necessarius heres C, heresque necessarius Inst.
- ↑ ab ipso C, a uiuo Inst.
- ↑ hereditatem adire C, adire hereditatem Inst. || sit C, fuerit Inst.
- ↑ domini Inst., domin C || qua Cn, et ea Inst.
- ↑ ipsae ? C, ipse alienatus Inst. || heres neque liber Cn, liber neque heres Inst.
- ↑ domini C, eius domini uel domini eius Inst. || hereditatem adire Cn, adire hereditatem Inst.
- ↑ si uero C, at si Inst. || 13 — 14 potest. si autem Goeschen, aut potest autem aut potesi autem mihi in C apparuit; possis etiam haec temptare: potest. at (si) (conf. Ca pag. 257 uers. 18)
- ↑ intellegitur] igitur C (conf. Ca pag. 271 uers. 30)
- ↑ instiutum C
- ↑ per Inst., pro C
- ↑ omnimodo C, omnino Inst. (codices plurimi)
- ↑ instituuntur Inst., instituunt C
- ↑ poterit C, potest Inst.
- ↑ sed et] sed C, conf. Ca pag. 301 || alterutrum Goeschen, alteru(m) ? C
- ↑ pro ueluti expectes aliam particulam (e. g. id est)
- ↑ uisum est] uisus est ? C, conf. Ca
- ↑ quia] aut qui (conf. Ca pag. 293) aut qui C
- ↑ dimissum (corruptum ex demissum ?) glossema deleuit Huschke (Iurisprudent. Anteiustinian. ed. 3 pag. 163)
- ↑ sed] et C || ante legatum quid in C fuerit (conf. Ca), dici nequit; expectes repudiauerit; codicis (Cn) ductus ad cesserit quadrant, quod tamen ab huius loci sententia alienum est
- ↑ alite C, conf. Ca pag. 304 uers. 20 et uers. 17
- ↑ uidemur] uideuidemur C
- ↑ per] pro C
- ↑ eae] conf. Ca
- ↑ ceteras res uero Cn, Gaium ceteras uero aut ceteras uero res scripsisse suspiceris
- ↑ facere C || est Cn, esse Huschke.
- ↑ quo] quod Cn, conf. Ca pag. 293
- ↑ utilie C
- ↑ legati Lachmann (conf. Vlp. 24, 11a), legatum C
- ↑ nec] ne C, conf. Ca pag. 280 inf.
- ↑ istichum C
- ↑ praeceptor Cn, conf. Ca pag. 298
- ↑ interex C || diuerso C
- ↑ ea C
- ↑ sine condicione deleuit Polenaar
- ↑ isticum C
- ↑ dare] darem C, dare lvcio titio Huschke
- ↑ ita] iita C || rem om. C (conf. Ca pag. 298 uers. 4).
- ↑ uelut Cn, ueluti Inst.
- ↑ res om. C (conf. Ca pag. 298 uers. 18)
- ↑ usucapione] usucapionem C, expectes conpleta demum usucapione uel simile aliquid
- ↑ tenentur Goeschen, teneantur Cn
- ↑ damnationem] damnicontractionem C, conf. Ca pag. 305
- ↑ quod per om. C (conf. Ca pag. 294 uers. 1 et pag. 284 uers. 2)
- ↑ uindicationem] uindicaii? C
- ↑ solidae deuentur Cn, conf. Ca pag. 265; ceterum conf. Vlp. 24, 13 in fine || ita fit uerba delenda esse putat Polenaar
- ↑ coniuctis C
- ↑ remanetur Cn
- ↑ portionem in] aut portionem aut portione in? C
- ↑ retinere C
- ↑ pro hoc possis etiam id supplere, conf. Ca || fuisset C
- ↑ significatur ex signifacatur correctum C.
- ↑ damnas] daredamnas C (conf. Capag. 262 uers. 20) || esto] eto C, conf. Ca pag. 265
- ↑ quam om. C (conf. Ca pag. 291 uers. 1) || per] pro C
- ↑ damnationem] damnacont•nem C, conf. Ca pag. 305
- ↑ umque esse Cn, conf. Ca pag. 291
- ↑ utile ante uidetur desiderari monet Krueger collata § 197
- ↑ heres C, delet Polenaar
- ↑ eam ex esam correctum C
- ↑ sunt] conf. Ca
- ↑ hoc] h Cn, conf. Ca pag. 270
- ↑ ut] ui C
- ↑ rem] res Cn, conf. Ca pag. 298 || disiuctim C
- ↑ sicut per uindicationem Cn, delet Polenaar, sicut per damnationem Goeschen (conf. § 205).
- ↑ is] isi C || secuturus C
- ↑ habet rem] haberem C
- ↑ legatumus C || titious C
- ↑ esset] esse Cn, conf. Ca pag. 266
- ↑ personam Cn
- ↑ quidem ita in C scriptum est, ut Q littera eminens uermiculato emblemate (non littera aliqua) ornaretur (conf. Ca pag. XXVII uers. 23) || ex senatusconsulto] excoc Cn, conf. Ca pag. 302
- ↑ et ex ex correctum C1, conf. Mommsen in Zeitschrift für Rechtsgeschichte uol. VII pag. 479
- ↑ inde Goeschen, unde C || esse Goeschen, est Cn, conf. Ca pag. 266
- ↑ per] pro C || 20 — 21 uerba per uindicationem et per damnationem ut glossema delet Lachmann, omnia inde ab ueluti usque ad sinendi modo Polenaar
- ↑ per Goeschen, et per Cn
- ↑ plane ex planes correctum C1
- ↑ alia add. Lachmann
- ↑ eum] cum C || fuerint C
- ↑ quam] quod C, conf. Ca pag. 291.
- ↑ aliquod C, conf. Ca pag. 293 inf.
- ↑ soluta pecunia luere Lachmann, solutam pecuniam soluere C
- ↑ praecipere is Goeschen, percipere ei Cn || sed] ed C || diuersae scholae] diuelse (conf. Ca pag. 309 inf.) soles C
- ↑ syllabar? C
- ↑ constitutionem C
- ↑ potest Goeschen, posse Cn, conf. Ca pag. 285
- ↑ olum C || licebat ex liceat correctum C
- ↑ legasset suae res ita C || quare] quaae Cn
- ↑ heredes] conf. Ca pag. 269 inf.
- ↑ qua] quae Cn, conf. Ca pag. 289 inf.
- ↑ caperentur C, conf. Ca pag. 306
- ↑ nascebantur C
- ↑ testator dubitanter additum est duce Boeckingio
- ↑ hedi C, conf. Ca pag. 269
- ↑ gratiam C
- ↑ dodramtem C
- ↑ nunc] nec Cn, conf. Ca pag. 282
- ↑ inutiliter Inst., utiliter C
- ↑ heredis C, heredum Inst. || uelut Cn, ueluti Inst. || caput et C, caput atque Inst.
- ↑ praeceptor Cn, conf. Ca pag. 298 || tutores Cn, conf. Ca pag. 298 || existimantur C, conf. Ca pag. 306
- ↑ putant post dari addit Lachmann
- ↑ mevs add. Boecking || moriatur Cn
- ↑ forsitam C
- ↑ quae] quam Cn, conf. Ca pag. 290.
- ↑ heres C; is Inst. alii codices, om. alii
- ↑ heredem (si) Huschke, h C, conf. Ca pag. 270
- ↑ dare Huschke, dari C
- ↑ inter species et possumus uidetur in C fuisse cir|cumspicere; expectes fingere uel efficere uel simile aliquid
- ↑ potest Goeschen, post C, conf. Ca pag. 285
- ↑ lacunam Mommsen e. g. sic supplet: ideoque (etsi secundum mentem testatoris is qui tutor) datus est, poenae nomine etc.
- ↑ uidetur persona Cn, ad persona uidetur ducunt Inst. || per incertam opinionem Cn, incerta opinione Inst.
- ↑ subicitur C, conf. Ca pag. 306 || ue(lut cum)? C, ad ueluti si ducere uidentur fere Inst.
- ↑ uenit C
- ↑ in eadem causa est Cn, om. Inst., deleuit Huschke || ita C, his Inst.
- ↑ post Inst., pos C (conf. Ca pag. 285) || ( ) additum ex Inst.
- ↑ incertis personis Cn, incertae personae Inst.
- ↑ aliae multae C, multae aliae Inst.
- ↑ 3 — 4 incertae persone dari posse Cn, posse incertae personae dari Inst. (codices meliores)
- ↑ 4 — 5 nominatim Inst., nominatum C
- ↑ est Inst., om. C (conf. Ca pag. 265 uers. 39)
- ↑ testatori C, testatoris Inst.
- ↑ emancipato Inst., mancipato C || (quo)que? C, om. Inst.
- ↑ post(umus est)? Cn, erat (ut solent pro est praesenti) postumus auo Inst. || iure] iniure C, conf. Ca pag. 320 uers. 30
- ↑ lecemus C
- ↑ potestate] pote C, conf. Ca pag. 288
- ↑ ideo ex modeo correctum C
- ↑ uitam] utitamC
- ↑ sichole C || putant post legari addit Lachmann.
- ↑ tua addidit Goeschen
- ↑ nunc Inst., hinc C
- ↑ hereditatibus Cn, hereditatibus fideicommissariis Inst.
- ↑ heres recto iure C, recto iure testamento heres Inst.
- ↑ committatur Inst., committabatur C
- ↑ recto iure C, om. Inst.
- ↑ utilia C, om. Inst.
- ↑ recte C, om. Inst. || uolo C, uolo mando Inst.
- ↑ fidei C, fidei tuae Inst. || proinde Cn, perinde Inst. || firma singula C, singula firma Inst.
- ↑ sint C, essent Inst. || L.] Lucius Inst., om. C
- ↑ petoque a te Cn, om. Inst.
- ↑ C.] gaio C, eam Gaio Inst.
- ↑ restituas Inst., restuas C || rogare C, heredem rogare Inst.
- ↑ sub condicione uel pure Cn, pure uel sub condicione Inst.
- ↑ fideicommissa C, fideicommissum Inst. || certa C, certo Inst. || hereditate Inst., hereditatem Cn
- ↑ is qui C, is quidem qui Inst. (codices plurimi)
- ↑ autem nec] autem ne Cn, conf. Ca pag. 280 inf.
- ↑ usu] su C
- ↑ 27 — 28 ( ) addidit Goeschen (conf. §§ 254. 257).
- ↑ soluisset Krueger, fuisset C
- ↑ dedisse C || indemnis esset Savigny, indenisset C
- ↑ ut C, (et) ut Huschke
- ↑ 9 — 10 sed posterioribus temporibus Cn, et in Neronis quidem temporibus Inst.
- ↑ cui C, om. Inst. || actiones C, omnes actiones Inst.
- ↑ ei Inst., om. C
- ↑ esset Cn, est Inst.
- ↑ per Cn, post Inst. (non inepte)
- ↑ eaeque] aeque C || rursus C, om. Inst.
- ↑ aut C, uel Inst.
- ↑ postea Pegaso et Pusione consulibus] potest (? conf. Ca pag. 285 et pag. 286 uers. 34) pegaso et pusione Cn, postea Vespasiani Augusti temporibus Pegaso et Pusione consulibus Inst.
- ↑ esset Inst., est C, conf. Ca pag. 266 || proinde Cn, perinde Inst.
- ↑ e C, om. Inst.
- ↑ in C, ex Inst. || retinere Inst. (ex emendatione ?), retinendis C, quod uocabulum ex glossemate natum esse suspicatur Mommsen
- ↑ per Cn, post Inst. || heres Inst., om. C (conf. Ca pag. 270 uers. 3)
- ↑ relinquam partem hereditatis recipit Cn, recepit partem hereditatis Inst.
- ↑ eaedem Inst., eadem C
- ↑ fideicommissi causa Cn, fideicommisso Inst. || recipi C
- ↑ ut et Inst., ut est Cn
- ↑ quam Inst., quan C, conf. Ca pag. 292
- ↑ tum C, tunc Inst.
- ↑ et Inst., set C
- ↑ dant C
- ↑ permanent Cn, conf. Ca pag. 265
- ↑ illi ex illu correctum C
- ↑ quis C, om. Inst.
- ↑ est] et C
- ↑ set is C, et heres Inst. || semel Inst., smel C
- ↑ sustinetur C, conf. Ca pag. 306
- ↑ partiarium Inst., partiarum C
- ↑ ad exemplum C, om. Inst.
- ↑ pegasiano Inst., casiano C
- ↑ restituat C, restituat hereditatem Inst.
- ↑ proindeque Cn, perindeque Inst. || recepit (uel recipit) hereditatem Inst., receperit C
- ↑ ac C, acsi Inst. || est Inst., esset Cn, conf. Ca pag. 266 || senatusconsulto Trebelliano Cn, Trebelliano senatusconsulto Inst.
- ↑ receperit C, recepit (uel recipit) Inst.
- ↑ institutus Inst., instituatur C
- ↑ rogetur C, rogatur Inst.
- ↑ rogetur C, rogatur Inst.
- ↑ pegasiono C
- ↑ quisque C, quis Inst. || res singulas C, singulas res Inst.
- ↑ uelut C, ueluti Inst. || uestem Inst., ucteste C uel uctestem Cn
- ↑ pecuniam C, pecuniam numeratam Inst.
- ↑ item potest C, potest autem Inst.
- ↑ etiam C, et Inst.
- ↑ alicui Inst., aliqui C || legata C, relicta Inst.
- ↑ legatari C, om. Inst. || sed C, om. Inst. recte, ut uidetur (conf. Ca pag. 300 uers. 17)
- ↑ aliis C, alicui Inst.
- ↑ ipsam Inst., ipsum C
- ↑ eius suppletum ex Inst. || sicut iuris est si Goeschen, s.. miri... es C teste Bluhmio, conf. Ca || alienam C.
- ↑ uel eres Cn, heres eum (uel eum heres) Inst. || 4 — 5 suppletum ex Inst.
- ↑ itaque et C et Inst. libri deteriores, itaque Inst. libri meliores
- ↑ seruus Inst., serus C
- ↑ fideicommisso Cn, causa fideicommissi Inst.
- ↑ (fuerit) ? C [conf. Ca], sit Inst. || ad C, at is Inst.
- ↑ testamento ex testamentos correctum C
- ↑ mevs, quod om. C, supra propter proxime sequentia suppletum est
- ↑ is] hi(s) ? C, om. Inst. || 14 et 16 — 17 supplementa praebuerunt Inst. (in quibus 16 ex iure Quiritium uerba desunt)
- ↑ 17 — 18 de rubricae uestigiis incertissimis conf. Ca
- ↑ quae] qui C, conf. Ca pag. 290
- ↑ 20. 21 lacunae ad Epit. 2, 7 § 8 fortasse sic ad sensum suppleri posse uidentur Kruegero: etiam ab herede heredis relinqui potest: cum alioquin legatum ita relictum inutile sit; conf. tamen Ca: sane in Cn post cum alioquin legatum non dissimile ueri est extitisse haec nisi testamento facto (conf. etiam Ca pag. 310 uers. 13)
- ↑ intestatos C
- ↑ suppleuit Goeschen ad Epit. 2, 7, 3
- ↑ cauerit] in C paulo plures litterae uidentur extitisse, uelut cauerit ipse; conf. Ca.
- ↑ sed] de Cn conf. Ca pag. 300 uers. 35
- ↑ instituti C
- ↑ at] aut C, conf. Ca pag. 256
- ↑ heredes Cn, conf. Ca pag. 270
- ↑ instituti ex institutio correctum C
- ↑ legataque Goeschen, legataquia C, conf. Ca pag. 290 inf.
- ↑ senatusconsulto Cn (conf. Ca pag. 302 uers. 3), de lege Aelia Sentia (conf. Ca pag. 275 uers. 9 et pag. 257 med.) cogitauit Goeschen
- ↑ nos ex neos correctum C
- ↑ ( ) addidit Goeschen
- ↑ post potest intercidisse ut supra quoque diximus uel simile aliquid collata Epit. 2, 7, 8 suspicatur Krueger
- ↑ titium C, conf. Ca pag. 305 med. || suum] sum Cn
- ↑ relinquitur C, conf. Ca pag. 306
- ↑ per formulam Goeschen, formulam C || petimos C
- ↑ de ex re correctum C1 || peruinciis Cn
- ↑ aguntur. Item] sic potius uisum est scribendum esse quam aguntur (omisso item) ; in C est agunit• ; ceterum conf. Rudorff in Actis Academiae Berolinensis a. 1865 pag. 335.
- ↑ placisse C || sinedi C
- ↑ graeges C
- ↑ infietur C || eo] ego C
- ↑ quod addidit Goeschen, om. C, conf. Ca pag. 294 uers. 1
- ↑ iuriis C || legato deleuit Mommsen
- ↑ fidem commissam (conf. Ca pag. 268) facere et ferre hae (aut hac) C
- ↑ fidecommissa C, conf. Ca pag. 268
- ↑ diui] diuisunt C, conf. Ca pag. 300 || senatusconsultus C
- ↑ fisco] fico C
- ↑ Iuliam] iulianas ? C, conf. Ca pag. 274
- ↑ uidebatur C
- ↑ papia C || uerba uncinis inclusa deleuit Polenaar
- ↑ hereditarium C (ortum ex hereditatium ?)
- ↑ pecasiano C
- ↑ legatum hereditastesque C || possem Cn; fortasse delendum est posse
- ↑ ( ) addidit Polenaar, conf. 2, 206
- ↑ nullus Lachmann, nullos C || habebit Lachmann, habebint C
- ↑ sicut iiuris C, conf. Ca pag. 320
- ↑ simile C || ( ) addidit Polenaar
- ↑ possit Cn.
- ↑ diuo] diro C || idem in] id in C (in superscripsit corrector?), conf. Ca pag. 262
- ↑ in] ui uel ut C || multus C
- ↑ ualent C
- ↑ titivs] tius C, conf. Ca pag. 305 || tutores C, conf. Ca pag. 298
- ↑ fideicommissum ] conf. Ca pag. 268 || uero dari Goeschen, dari uero C
- ↑ 11 — pag. 94, 11 ] unum folium in C periit, cuius prior pagina scriptura uacua fuisse uidetur; sane in Collatione uix quicquam quod maius spatium requirat omissum esse persuadet Institutionum et Epitomae consensus
- ↑ Intestatorum - pag. 94, 11 post suppleta sunt ex Collatione, cuius codices B(erolinensem) et Vi(ndobonensem) contulit Theodorus Mommsen, codicem Ve(rcellensem) contulit Krueger, adhibitis ad §§ 1. 2. 4 simul Institutionibus (conf. Epit. 2, 8) || intestatorum Coll., intestatorum autem Inst. || ex Inst., om. Coll.
- ↑ sui Inst., si Coll. || liberi Coll., ut et supra diximus Inst. (ex Gaio, ut uidetur, conf. Gai. 2, 156)
- ↑ fuerunt Inst. (codd. meliores) et Vi, fuerint B et Ve et Institutionum codices deteriores || filiaue Institutionum codices deteriores, filia uel B et Vi, filiaue uel Ve, filia Institutionum codices meliores
- ↑ ex filio Inst., om. Coll.
- ↑ utrum Inst., om. Coll. || sint uel sunt Inst., om. Coll.
- ↑ ( ) additum ex Inst., om. Coll.
- ↑ id Inst., idem Coll. (eo tempore Epit.)
- ↑ quisque Coll., quis Inst., aliquis Epit. || moritur] morietur B et Vi, moriatur Ve, moreretur Inst.