Migne Patrologia Latina Tomus 101
Historica (Auctores varii), J. P. Migne
NOTITIA ECCLESIARUM URBIS ROMAE. Et ms. Salisburgensi.
(1359C) Primum in urbe Roma beatorum martyrum corpora Joannis et Pauli tamen quiescunt in basilica magna et valde formosa. Deinde intrabis per urbem (1359D)ad aquilonem, donec pervenies ad portam Flamineam, ubi sanctus Valentinus martyr quiescit via Flaminea in basilica magna, quam Honorius reparavit; et alii martyres in aquilone plaga sub terra. Deinde vadis ad orientem, donec venias ad ecclesiam Joannis martyris ( Cod., ecclesia Johanni martir.) via Salinaria, ibi requiescit Diogenus martyr, et in altero cubiculo Bonifacianus, et Sistus martyr sub terra; sub terra Blastus martyr. Deinde Joannes martyr. Postea Longuinus martyr. Deinde vadis ad australem via Salinaria, donec venies ad sanctum Ermetem. Ibi primum pausat Bassilissa virgo et martyr; in altera et martyr Maximus et sanctus Ermes martyr longe sub terra; et in altera spelunca Protus martyr et Jacintus, deinde Victor martyr. Postea eadem via pervenis ad sanctum Pampulum martyrem XXIV gradibus sub terra. Deinde venies ad sanctam Felicitatem altera via, quae similiter Salaria dicitur, ibi illa pausat in ecclesia sursum, et Bonifacius papa et martyr in altero loco, et filii ejus (1360C)sub terra deorsum. Deinde eadem via pervenies ad ecclesiam sancti Saturnini papae et martyris; in altera ecclesia Daria virgo et mart. pausat et Crisanti mart. Postea pervenies eadem via ad speluncam, ubi sancta Hilaria mart. Deinde eadem via ad sanctum Alexandrum mart. Ibi pausant Theodulus et Eventus, et longe in interiore spelunca Alexander mart. (1360D)requiescit. Postea ascendens eadem via ad sancti Silvestri ecclesiam; ibi multitudo sanctorum pausat. Primum Silvester sanctus papa et confessor, et ad pedes ejus sanctus Syricus papa, et in dextera parte Celestinus papa, et Marcellus episcopus; Philippus et Felix mart. et multitudo sanctorum sub altare majore; et in spelunca Crescentius mart. et in altera sancta Prisca mart. et Fimitis pausat in cubiculo, quando exeas; et in altera sancta Potenciana mart. et Praxidis. Et postea vadis ad orientem, quousque pervenies ad sanctam Emerentianam mart. quae pausat in ecclesia sursum, et duo martyres in spelunca deorsum Victor et Alexander. Deinde via Numentana ad ecclesiam sanctae Agnae, quae formosa est, in qua sola pausat, et ipsam episcopus Honorius miro opere reparavit.
Postea illam viam dimittis et pervenies ad sanctum Ypolytum mart. qui requiescit sub terra in cubiculo; et Concordia mulier ejus mart. ante fores. Altero cubiculo sancta Triphonia regina et mart. (1361A)et Cyrilla filia ejus et mart., quas Meditus [ Leg., Messius] Decius interfecit, uxorem et filiam; et sanctus Genisius martyr. Postea pervenies ad ecclesiam sancti Laurentii, ibi sunt magnae basilicae duae in . . . . . et pausat. Et est parvum cubiculum extra ecclesiam in hoc occidentur [ Ita cod. mendose; forte, in occidente]; ibi pausat sanctus Habundius et Herenius mart. Via Tiburtina, et ibi est ille lapis, quem tollent digito multi homines, nescientes quid faciunt; et in altera ecclesia sursum multi martyres pausant; prima est Cyriaca sancta vidua et mart., et in altero loco sanctus Justinus, et juxta eum sanctus Crescentius mart. et multitudo sanctorum. Longe in spelunca deorsum sanctus Romanus martyr. Postea ascendes ad ecclesiam sancti Agapiti mart. et diaconi sancti Syxti papae. Ad Helena via Campania multi martyres pausant; in aquilone parte ecclesiae Helenae primus Tiburtius mart. Postea intrabis in speluncam; ibi pausant sancti martyres Petrus presb. et Marcellinus (1361B)mart. Postea in interiore antro Gorgonius mart. et multi alii. Et in uno loco in interiore spelunca XL martyres, et in altero XXX martyres; et in tertio IV Coronatos et sancta Helena in sua rotunda. Deinde pervenies ad sanctum Gordianum mart. cujus corpus requiescit sub altare magno in ecclesia sancti Epimahi, et Quintus, et Quartus martyres juxta ecclesiae in cubiculo pausant, et longe in antro Trofimus mart. Deinde pervenies eadem via ad speluncam; hic requiescit eadem via sancta Eugenia virgo et mart. in cubiculo ecclesiae pausat, et in altero loco Emisseus mart. Postea pervenies via Appia ad sanctum Sebastianum mart. cujus corpus jacet in inferiore loco, et ibi sunt sepulcra apostolorum Petri et Pauli, in quibus XL annorum requiescebant; et in occidentali parte ecclesiae per gradus descendis [ Ms., discendis, ita semper ], ubi sanctus Cyrinus papa et mart. pausat, et eadem via ad aquilonem ad sanctos martyres Tyburtium et Valerianum et (1361C)Maximum; ibi intrabis in speluncam magnam, et ibi invenies sanctum Urbanum episcopum et confessorem, et in altero loco Felicissimum et Agapitum mart. et diaconus Sixti. Et in tertio loco Cyrinum mart. Et in quarto Januarium mart. Et in tertia ecclesia rursum sanctus Synon martyr quiescit. Eadem via ad sanctam Ceciliam, ibi innumerabilis multitudo martyrum. Primus Syxtus papa et mart. Dionisius papa et mart. Julianus papa et mart. Flavianus mart. Sancta Cecilia virgo et mart. LXXX martyres ibi requiescunt deorsum. Ceferinus papa et confessor sursum quiescit. Eusebius papa et mart. longe in antro requiescit. Cornelius papa et mart. longe in antro altero requiescit. Postea pervenies ad sanctam virginem Soterem et mart. Eadem via venis ad ecclesiam parvam, ubi decollatus est sanctus Xistus cum diaconibus suis, cujus corpus jacet ad aquilonem; et dimittas viam Appiam et pervenies ad sanctum Marcum papam et mart. Postea ad sanctum Damasum papam et mart. via Ardiatina, et ibi in altera ecclesia invenies (1361D)duos diacones et mart. Marcum et Marcellianum fratres germanos, cujus corpus quiescit sursum sub magno altare. Deinde descendis per gradus ad sanctos mart. Nereum et 598 Achileum, et sic vadis ad occidentem, et invenies sanctum Felicem episcopum et mart., et descendis per gradus ad corpus ejus, et sic vadis ad sanctum Paulum via Ostensi, et in australi parte cerne ecclesiam sanctae Teclae supra montem positam, in qua corpus ejus quiescit in spelunca in aquilone parte. In occidentali parte Tiberi ecclesia est beati Felicis mart. in qua corpus ejus quiescit; et Alexandri mart. et sanctae Sabinae mart. Deinde etiam in aquilone parte ecclesiae sancti Pauli paret ecclesia sancti Aristi et sanctae Cristinae et sanctae Victorae ubi ipsi pausant. Deinde descendis ad aquilonem et invenies ecclesiam sanctae Candidae virginis et mart. cujus corpus ibi quiescit. Descendis in antrum et invenies ibi innumerabilem multitudinem martyrum. Pumenius mart. ibi quiescit, et Milix (1362A)mart. in altero loco, et omnis illa spelunca impleta est ossibus martyrum. Tunc ascendis et pervenies ad sanctum Anastasium papam et mart. et in alio Polion mart. quiescit. Deinde intrabis in ecclesiam magnam, ibi sancti martyres Abdo et Sennes quiescunt. Deinde exeas et intrabis, ubi sanctus Innocentius papa et mart. quiescit. Deinde ambulas ad sanctum Pancratium, cujus corpus quiescit in formosa ecclesia via Aurelia, quam sanctus Honorius papa magna ex parte aedificavit, et in illa ecclesia intrabis longe sub terra, et invenies Ardhimium mart. et in altero loco sanctum Paulinum mart. et in altero antro sanctam Sobiam mart., et duae filiae ejus Agapite et Pistis mart. Et ascendis sursum et pervenies ad ecclesiam; ibi quiescunt sanctus Processus et Martianus sub terra, et sancta Lucina virgo et mart. in insuperiori: deinde pervenies eadem via ad sanctos pontifices et mart. duos Felices. Postea eadem via pervenies ad ecclesiam, ibi invenies (1362B)sanctum Calistum papam et mart. et in altero in insuperiori domo sanctus Julius papa et mart. Et sic intrabis via Vaticana, donec pervenies ad basilicam beati Petri, quam Constantinus imperator totius orbis condidit, eminentem super omnes ecclesias et formosam, in cujus occidentali plaga beatum corpus ejus quiescit.
Est et in alio loco juxta Mediolanensem urbem Concon [ Forte, contra] orientalem plagam foris civitatem, ibi est ecclesia sancti Ambrosii episcopi et confessoris, et sancti martyres Gerbasius et Protasius, et sanctus Victor mart. Et in altera ecclesia sanctus Maforius et Felix mart. Et ibi in uno angulo sanctus Simplicianus confessor; et in una ecclesia in dextera parte ibi pausat Baleria mater sanctorum Gerbasi et Protasi; sanctus Diunius mart., sanctus Aurelius mart. sanctus Nazarius mart. in sua pausat Ecclesia. Et in uno angulo sanctus Morimonianus confessor, et in altera ecclesia sanctus Celsus (1362C)mart. et sanctus Maternus episcopus et confessor. Sanctus Storius confessor, et sanctus Magnus confessor. et sancta Eugenia conf.
Pro intrante in porticum sancti [ Cod., sanctae] Andreae occurrit tibi in sinistra manu altare sancti Laurenti; deinde sancti Viti; deinde sancti Cassiani; deinde ipsius Andreae in medio rotundae, et sic sancti Thomae, et sic sancti Apollinaris; novissime sancti Syxti. Egrediente vero accipiet sanctus te Martinus, et deducet ad sanctam Petronellam; ibi te primo accipiet Salvator mundi, assignatque sanctae Anastasiae, et illa sanctissime Genetrici Dei, quae te commendat sanctae Petronellae, ut te deducat ad filium suum Salvatorem mundi qui te per beatum Theodorum mittit ad sanctum Michaelem archangelum, ut ejus suffragatio iterum ad sanctissimam suam Genetricem deducaris, ut illa te reddat XII apostolis, qui per beatum Petrum principem apostolorum iterum mittunt ad sanctam Mariam, ex cujus latere sinistro te Leo papa accipiet, redditque iterum eidem (1362D)Genetrici Dei, cujus auxilio tandem pervenies per cryptam ad caput beati Petri principis apostolorum, et exinde pervenies ad altare majus, ejusque conf. [ Forte, confessionem], et exinde post fusas poenitentiae lacrimas vadis ad locum ubi idem beatissimus apostolus apparuit cuidam mansionario suo; tum ad ejusdem quoque sancti apostoli altare, quod nomine Pastoris nominatur, ubi ferunt lapsum mansionarium per beatum Petrum apostolum a ruina esse defensum; tum etiam tibi pergendum est ad porticum, ubi vivificae crucis vexillum servatur; teque ad fontem ingrediente altare est in muro beati Georgii martyris; tum ad sanctum Joannem evangelistam, eoque salutato pervenies ad sanctum Joannem Baptistam, eoque ducente curre ad praesepe sanctae Mariae, eoque osculato perge ad porticum Petronellae, gaudensque ascende ad Gregorii lectur [ Ita cod. ] Patris sancti, in quo spiritum reddidit Deo datori dignum munus. Et ibi habes altaria XI. Indeque (1363A)descende atque festina ad horationem [ Leg., orationem] sanctae Mariae, quae Antiqua dicitur. Deinde ad lapides purpureos, qui in medio pavimento jacent, et in modum crucis positi sunt; et exinde ad corpus sancti Patris Gregorii eundum est, et ex eo loco ad sanctam Mariam, quae Nova dicitur.
De locis sanctis martyrum, quae sunt foris civitatem Romae.
Primum Petrus in parte occidentali civitatis juxta viam Corneliam ad miliarium primum in corpore requiescit, et pontificalis ordo, excepto numero pauco, in eodem loco in tymbis [ Forte, tumbis] propriis requiescit. Ibi quoque juxta eamdem viam sedis [ Leg., sedes] est apostolorum, et mensa et recubitus eorum de marmore facta, usque odie [ Leg., hodie] apparet. Mensa quoque, modo altare, quam Petrus manibus suis fecit, ibidem est.
Juxta eamdem quoque viam sancta Rufina, sancta Secunda, sancta Maria, sanctus Marius, sanctus (1363B)Ambacu, sanctus Audafax, et alii quamplurimi sancti jacent.
Inde haud procul in sinistra manu juxta viam Aureliam sanctus Processus, sanctus Martianis, sanctus Pancrantius [ Ita cod. ], sanctus Paulinus, sanctus Arthemius, sanctus Felix, sanctus Calistus, sanctus Calopus cum multis sepulti jacent.
Juxta viam vero Portuensem, quae et ipsa in occidentali parte civitatis est, sanctus Abdon et sanctus Sennis, sanctusque Milex et sanctus Vincentius, sanctus Polion, sanctus Julius, sanctus Pymeon, sanctus Felix, 599 sanctus Symplicius, sanctus Faustinus, sanctus Beatricis [ Forte, sancta Beatrix] dormiunt.
In parte hujus australi civitatis juxta viam Ostensem, Paulus apostolus corpore pausat; et Timotheus episcopus et martyr, de quo meminit liber Silvestri, ibidem dormit; et ante frontem ejusdem basilicae oratorium est Stefani martyris. Lapis ibi, quo lapidatus est Stefanus super altare est positus.
(1363C)Inde haud procul in meridiem monasterium est Aquae Salviae, ubi caput sancti Anastasi est, et locus ubi decolatus est Paulos. Prope quoque basilicae Pauli ecclesia sanctae Teclae est, ubi ipsa corpore jacet; et non longe inde ecclesia sancti Felicis est, ubi ipse dormit, cum quo, quando ad coelum migravit, pariter properabat Adauctus, et ambo requiescunt in uno loco. Ibi quoque et Nemeseus martyr cum plurimis jacet.
Juxta viam Ardentinam ecclesia est sanctae Petronellae; ibi quoque sanctus Nereus et sanctus Achileus sunt, et ipsa Petronella sepulti.
Et prope eamdem viam sanctus Damasus papa depositus est, et soror ejus Martha; et in alia basilica non longe Marcus et Marcellianus sunt honorati; et adhuc in alia ecclesia alius Marcus cum Marcellino in honore habetur.
Juxta viam Appiam in orientali parte civitatis ecclesia est sanctae Suteris martyris, ubi ipsa cum multis (1363D)martyribus jacet; et juxta eamdem viam ecclesia est sancti Sixti papae, ubi ipse dormit. Ibi quoque et Cecilia virgo pausat; et ibi sanctus Tarsitius et sanctus Geferinus in uno tumulo jacent; et ibi sanctus Eusebius, et sanctus Colocerus et sanctus Parthanius per se singuli jacent; et DCCC martyres ibidem requiescunt.
Inde haut procul in cimiterio Calisti Cornelius et Ciprianus in ecclesia dormit; et in altera spelunca sanctus Calocerus diaconus.
Juxta eamdem viam quoque Ecclesia est multorum sanctorum, id est, Januarii, qui fuit de VII filiis Felicitatis major natu, Urbani, Agapiti, Felicissimi, Cirini, Zenonis fratris Valentini, Tiburti, Valeriani et Maximi, et multi martyres ibi requiescunt
Et juxta eamdem viam ecclesia est sancti Sebastiani martyr. ubi ipse dormit, ubi sunt et sepulturae apostolorum, in quibus XL annis quieverunt. Ibi quoque et Cyrinus martyr est sepultus. Per eamdem vero (1364A)viam pervenitur ad Albanam civitatem, et per eamdem civitatem ad ecclesiam sancti Senatoris, ubi et Perpetua jacet corporaliter, et innumeri sancti, et magna mirabilia ibidem geruntur.
Juxta viam vero Latinam ecclesia est sancti Gordiani, ubi ipse cum fratre Epimacho in una sepultura. Ibi quoque Quartus et Quintus. Ibi Sulpitius et Servilianus, et sancta Solia et Trophimus cum multis martyribus sepulti dormiunt.
Et juxta eamdem viam Tertuliani est basilica, ubi ipse cum multis martyribus jacet. Ecclesia quoque sanctae Eugeniae juxta eam viam est, ubi ipsa cum matre sua in uno tumulo jacet. Ibi sanctus Stefanus papa cum toto clero suo numero XXVIII mart. dormit. Ibi sanctus Nemeseus, sanctus Olymphius, sanctus Sympronius, sanctus Theodulus, sanctus Superius, sanctus Obloteris, sanctus Tiburticanus martyres sunt sepulti; et eadem via ecclesia est sancti Stephani protomart.
Juxta viam vero Lavicanam ecclesia est sanctae (1364B)Elenae, ubi ipsa corpore jacet. Ibi sancti isti dormiunt: Petrus, Marcellinus, Tiburtius, sancti XXX milites, Gorgonius, Genuinus, Maximus, Quatuor Coronati, id est, Claudius, Nicostratus, Simpronianus, Castorius. Ibi et in cryptis sub terra innumera martyrum multitudo sepulta jacet. Simplicius.
Juxta viam vero Penestrinam [ Ita cod. ] juxta aquae ductum ecclesia est sancti Stratonici episcopi et mart., et sancti Castoli, quorum corpora longe sub terra sunt sepulta.
Juxta viam Tiburtinam prope murum civitatis ecclesia est sancti Januarii episcopi et mart. Eademque via ecclesia et sancti Agapiti, multum honorabilis martyrum corporibus.
Et prope eamdem viam ecclesia est sancti Laurenti major, in qua corpus ejus primum fuerat humatum; et ibi basilica nova mirae pulchritudinis, ubi ipse modo requiescit. Ibi quoque sub eodem altare Abundus est depositus, et foris in portico lapis est, (1364C)qui aliquando in collo ejusdem Abundi pendebat, in puteum missi. Ibi Hereneus, Julianus, Primitivus, Tacteus, Nemeseus, Eugenius, Justi, Crescentianus, Romanus sunt sepulti, et sancta Cyriaca, sancta Simferosanus [ Ita cod. ], et Justina, cum multis, martyres sunt.
Inde in Boream sursum in monte basilica sancti Hipolyti est, ubi ipse cum familia sua tota XIX mart. jacet. Carcer ibi est, in qua fuit Laurentius. Ibi est Trifonia uxor Decii Caesaris, et Cyrilla filia ejus; inter utrasque Concordia et sanctus Geneseus et multi martyres ibi sunt.
Juxta viam Numentanam est sanctus Nichomedus, et juxta eamdem viam basilica sanctae Agnes mirae pulchritudinis, ubi ipsa corpore jacet. Propeque ibi soror ejus Emerentiana, in alia tamen basilica, dormit. Ibi quoque singulari ecclesia Constantia, Constantini filia, requiescit. Sanctus quoque Alexander, sanctus Felicis [ Ita cod. ], sancta Papia, sanctus Victor, (1364D)et alii multi ibi dormiunt.
Juxta viam Salariam ecclesia est sanctae Felicitatis, ubi ipsa jacet corpore; ibi et Sillanus filius ejus, unus de VII est sepultus, et Bonifatius papa cum multis sanctis ibi dormit.
Juxta eamdem viam sanctus Saturninus papa, cum multis martyris [ Leg., martyribus] dormit. (In alia quoque ecclesia sanctus Chrisantus et Daria virgo et LXII mart.) Propeque ibi sanctus Alexander et sanctus Vitalis, sanctusque Martialis, qui sunt III de VII filiis Felicitatis, cum multis martyribus jacent. (Ibi in interiore spelunca sanctus Theodulus et Eventus. Ibi et septem virgines, id est, sancta Saturnina, et sancta Hilaria, sancta Dominanda, sancta Serotina, sancta Paulina, sancta Donata, sancta Rogantina requiescunt.)
Juxta eamdem viam Salariam sanctus Silvester requiescit (ad pedes ejus sanctus Syricius papa) et alii quam plurimi, id est, sanctus Coelestinus papa, (1365A)sancta Potentiana, sancta Praxidis, sanctus Marcellus episcopus, sanctus Crescentianus, sanctus Maurus, sanctus Marcellinus, sancta Prisca, sancta Fimitis, sanctus Paulus, sanctus Felicis unus de VII, sanctus Philippus unus de VII, sanctus Semetrius, et in una sepultura sub altare majore CCCLXV. Per eamdem quoque venitur viam ad ecclesiam sancti Michaelis, VII miliario ab Urbe.
600 Inde haud procul in occidentem juxta viam eamdem in cryptis sub terra LXXX gradibus sanctus Pamphilus et sanctus Candidus, sanctusque Cyrinus, cum multis martyribus jacent.
Et inde in occidentem tendentibus apparet basilica sancti Hermes, ubi ipse martyr jacet longe in terra. Ibi est sanctus Crispus et sanctus Herculanus, et sanctus Maximilianus, et sancta Basilissa.
In altera spelunca sanctus Jacintus et sanctus Protus (sanctus Victor) et sanctus Leopardus cum multis (1365B)martyribus sepulti.
Inde non longe est in occidente ecclesia sancti Joannis mart. ubi caput ejus in alio loco sub altare ponitur; in alio corpus. Ibi sanctus Diogenis, et sanctus Sistus, et sanctus Liberatus, et sanctus Blastus, et sanctus Maurus, et sancta Longina mater Joannis sunt sepulti (et alii mille CCXXII mart.).
Inde prope juxta viam Flamineam apparet ecclesia mirifice ornata S. Valentini martyris, ubi ipse corpore jacet, et multi sancti ibi sunt sepulti in aquilonali plaga.
Istae vero ecclesiae intus Romae habentur.
Basilica Constantiniana, quae et Salvatoris; ipsa quoque et sancti Joannis dicitur.
Basilica, quae appellatur sancta Maria Major.
Basilica, quae appellatur sancta Anastasia, ubi cruces servantur, quae portantur per stationes.
(1365C)
Basilica, quae appellatur sancta Maria Antiqua.
Basilica, quae appellatur sancta Maria Rotunda.
Basilica, quae appellatur sancta Maria trans Tiberis. Ibi est imago sanctae Mariae, quae per se facta est.
Basilica, quae appellatur Apostol. Jacobi et Philippi.
Basilica, quae appellatur Joannis et Pauli, ubi ipsi ambo in uno tumulo jacent.
Basilica, quae appellatur Cosme et Damiani.
Basilica, quae appellatur sancti Laurenti, ubi craticula ejusdem habetur Laurenti.
Basilica, quae appellatur Vincula Petri, ubi habetur catena qua Petrus ligatus est.
Basilica, quae appellatur sancta Adriana.
Basilica, quae appellatur sancti Crisogoni.
Basilica, quae appellatur sancti Georgi.
Basilica, quae appellatur sancti Clementis.
Basilica, quae appellatur sanctae Agatae.
Basilica, quae appellatur sancti Stefani.
(1365D)
Basilica, quae appellatur sancti Marci.
Basilica, quae appellatur sancti Marcellini.
Basilica, sancti Michaelis Archangeli.
Basilica, sancti Bonifati mart., ubi ipse dormit.
In his omnibus basilicis per certa tempora publica statio geritur.
ALEXANDRI REGIS MAGNI MACEDONUM ET DINDIMI BRAGMANORUM REGIS PER LITTERAS PULCHERRIMA COLLATIO INCIPIT. Ex ms. Millestatensi et editione Palladii. (1366A) Sepius ad aures meas fando pervenit, rationem vitae vestrae a communione, qui ubicunque sunt [Edit., a communium, qui ubique sunt] hominum discrepare: nam nec terre, nec pelagi subsidiis vos uti, asserunt nuntiantes. Quae res, novitate sui mirabilis, rumorum licentia videtur incredula: et recte consulere per has te, Dindyme, [literas] properavi, ut si verum est quod audimus [ Edit., audivimus], et [si] philosophandi causa hoc facitis, incunctanter expedias; (1366B)quo certior effectus, ego quoque, si fieri potest, disciplinae sectator hujus existam. Semper enim virtutum studiis ab ineunte aetate operam dedi, traditaque mihi a sapientibus innocentiae mandata non indiligenter, [ut arbitror,] conservavi; quibus tamen ita informamur ad bene vivendum, ut [bene] vivendi omnino causas et remedia non perdamus. Sed quia vestra excellens industria, preter illas philosophicas philosophorum notas, usitatasque doctrinas cultum quendam observantiae singularis inducit, queso, ut hanc nihil moratus aperias; nam nec vobis ex hoc aliquid jacturae proveniet: et nos aliquid fortasse commodi sortiemur. Libera enim res est communitas [Edit., est res communicari ], et nesciens pati dispendium, cum in alterum participata transfunditur: sicut enim face una [ Edit., sicut ex una lucerna], si luminaria plura accenderis [Edit., succenderis ], nullum damnum principali materiae generabis; quia equidem facultatem accipis plus lucrandi, quociens causas (1366C)accipis plus prestandi. Quapropter obsecro te, ut prebeas quesitis responsa.
RESPONSIO DINDIMI REGIS. Desiderantem te scire, Alexander, quae sit [Edit., quid sit] perfecta sapientia, licet te non ignarum hujus profiteri velle collaudamus [Edit., licet hujus te non ignarum profiteri belle conlaudem]; quia quod solum est omni regno prestantius, id assequi maluisti: etenim imperator exsors philosophiae, non dominari solus creditur, sed servire plurimis [Edit., etenim imperator ex philosophia non dominari solum creditur, sed servire quamplurimis]. Verumtamen quo [Edit., quod; forte leg., quoniam ] satis mihi durum 601 et prope impossibile videtur, [nunc] te ad nostra instituta transduci, cum procul aliis, quam noster cultus exigit, disciplinis et moribus sis imbutus; statueram [ Edit., stat verum, mendose ] tacere, teque veniam super his, que postulas dare [Edit., dari, omisso verbo seq. deprecari], deprecari; maxime quia nec mihi (1366D)ullum subpetit uber eloquii; et tibi necessitatibus bellicis occupato parum temporis [ Edit., parvum temporis] ad legendum datur. Sed ne invidiae causa deserere me diceres, expedio [ Edit., expediam], ut potero, quae requiris. Nuntios enim [Fors. pro, autem] de nobis ad te dudum prolatos non immerito, famae incredulus, respuisti; nam solent [ Edit., solet] gaudere figmentis. Nunc indubitanter percipere rerum fidem contentus, ad beate vivendum quales [Forte suppl., leges vel vox similis] habeamus, agnosce. Sit sane tui judicii, quae proferemus, utrum sequenda censeas, an spernenda.
(1367A)Gens igitur Bragmanorum pura vita et simplici vivit; nullis rerum [Edit., nullus reus ] capitur illecebris; nihil appetit amplius quam ratio naturae flagitat; omnia patitur ac tolerat, illud putans necessarium, quod scit non esse superfluum; facilis nobis semper alimonia, non quam luxuriae sagacitas, per omnia currens elementa, perquirit, sed quam tellus ferro inviolata [Ms., involuta, mendose] producit: mensam epulis oneramus innocuis. Hinc est, quod nulla genera morborum numeramus vel nomina, sed diuturnis gaudiis salutis intemeratae perfruimur. Nullus itaque apud nos sanandis corporibus usus herbarum est, nec in alienas pernicies auxilium petimus [ Edit. add., constituti]; opem non precatur alter ab alio, ubi vivitur inter pares; locus non praebetur invidiae, ubi nullus superior est; omnes divites facit paupertatis equalitas; judicia non habemus, quia corrigenda non facimus; leges nullas tenemus, quas apud vos crimina perferunt; (1367B)nam dum plerumque severis sanctionibus [Edit., severis sane timoribus ] incognita prohibent facinora, docuerunt. Una genti lex est, contra jus non ire naturae. Misericordiam nulli tribuimus, quia nec ipsi miseranda committimus; culpas nostras aliorum remittendo peccata non abluimus; nec sparsis divitiis scelera congesta redimimus; quid enim proficiat in proximum depensa munificentia noxae, cum sit auctori simile, quod confertur [ Edit., avaritiae simile, quod fertur]? Et fortassis sincerior est ille, cum quo male conscius raptim parata [ Edit., patrata] communicat, et ita fit, ut vitiis [ Edit., a vitiis] largientis par, qui accipit, habeatur; parvitas [Edit., pravitas ] enim, quos contingit, exequat. Laborem non exercemus, qui nutrit avaritiam; otium turpitudinis [Edit., otium turpe ] vitamus; libidini membra debilitanda non tradimus; nocte non utimur ad tenenda flagitia; nihil facimus, quod lex [P. Rieberer: Forte, lux] castiget [Edit., quod castigetur ]. Nefas est apud nos, juga montium vulnerare (1367C)[Edit., vulnerari] dentibus; vel camporum nitorem rimare [Edit., rigare ] vomeribus; aut gementibus tauris stridentia plaustra subjungere; cruentis dapibus uterum non torquemus; vescendi causa secreta litorum ritibus non rimamus; non equoreas animantes secreta [Edit., secta] venatione decipimus; aut aeris libertatem captu avium verberamus; silvarum incolas non vastamus indagine, neque spolia ferina domum convehimus. Omnia possidemus, quecunque non cupimus; est enim ferocissima pestis cupiditas, que solet egenos, quos capit [ Edit., cepit], efficere, dum finem inquirendi [ Edit., requirendi] non invenit. Sed eo magis, quo fuerit locupletata, mendicat in usum labandi [ Edit. melius: in usum libidinandi]. Turrita culmina non levamus; nec auras salubres arte quadam decoquimus; nec gelidos aquarum cursus ferventi [Edit., fermenti] statione concludimus. Cur autem nos lavacra poscamus, quorum corpus immundis contractionibus [Edit., contactibus ] (1368A)non sordescit? Sole calescimus, rore humectamur; sitim rivo [ Edit., rivis] frangimus; thorum ministrat humus; somnum sollicitudo non rumpit; mentem cogitatio non fatigat; in homines nostri similes superbia non agitamus imperium [ Edit., superba non agitamus imperia]; nec quenquam vel in minimam servitutem exigimus; corpus quidem solum animo famulari debere censemus: alioquin sevitia est in obsequium cogere, quos nobis fratres eadem natura progenuit, et quibus ab uno Deo Patre communium bonorum spondetur hereditas. In extruendis domibus igne saxa non solvimus; nec limum rursus in lapides subactum fornacibus [Edit., fornacis modo] reformamus; nec admixtione velificati pulveris cementa duriora conficimus; fundamenta non jacimus in profundo; nec vi nostra vetus oceani possessio mutilatur, ut cubicula nobis sint aprica, ubi fuit quondam procellosa navigatio, dum terrarum dilatare quodammodo molimur (1368B)angustiora, et defectui Creatoris velut quedam supplementa prebemus; quin potius in defossis telluris speluncis, aut concavis 602 montium latebris capaciter habitamus. Nullos ibi ventorum fremitus, nullius tempestatis [Edit., tempestatum ] turbines formidamus; tutius nos defendit ab imbre spelunca, quam tegula, cujus geminus usus est: mansioni, dum vivimus, proficit; dum morimur, sepulturae. Nullus apud nos pretiosus amictus est, nullius vestis fuscario colore contexitur. Membra papiri tegmine, vel quod est verius, pudore velantur. Femine nostrates [ Ms., nonstrantes] non ornantur ut placeant, quae quidem ornamentorum cultum magis oneri deputant quam decori [ Edit., honori]; etenim nesciunt in augenda pulcritudine plus affectare, quam nactae [Edit, natae] sunt: nam quis potest opus naturae corrigere, quod cum factum fuerit, aut infructuosum est, quia vincitur: aut criminosum, quia presumitur. Nullus apud nos incestus, nullum adulterium, nulla corruptio nominatur. Ad concubitum (1368C)non admonet nos libido, sed sobolis amor: non novimus amorem, nisi pium [ Edit., purum]. Abortivis actibus procedere foeta nascentia non vetamus [ Edit., non novimus]; nec intra vivum corpus mortem investigamus alterius: in hominibus conspiciendis [ P. Rieberer: Forte, concipiendis] sterilitatis obitum [ Id., forte, obtentu] minime Deum suo jure privamus, nec in rapienda vita superstitum, [gladiis] urgemus morantia fila Parcarum. Arma non sumimus, bella non gerimus; pacem moribus, non viribus confirmamus: sola fortuna est, adversus quam sepe pugnamus, et semper [ Edit., saepe] vincimus, quae suam temeritatem [in] nos experta deplorat: de fatis nihil querimus [ Edit., querimur], quia potestatem illis contra nos, recte agendo, non damus. Mortem non patimur, nisi quam aetas affecta portaverit: nemo denique parens filii comitatur exequias. Nulla nos extruimus [ Edit., instruimus] instar templorum sepulcra defunctis, nec in gemmatis (1369A)urnis funera combusta recondimus [ Edit., convehimus], quod non honori potius duxerim, sed poenae [ Edit., quod non honori dixerim, sed potius poenae]: quid enim miserabilius his ossibus, quae, ut genitrix [ Edit., quae ne genitrix] terra complectenda recipiat, concremantur?
Apostrophe ad divitias.
Sed haec vestra sunt argumenta, divitiae, quae nec satietatem viventibus concessistis, et mortuis supremam requiem sustulistis. Invenit, ut video, vester furor in homines et post fata, quod torqueat; non enim sinitis gremio suo tellurem cineres fovere, quos edidit, dum munifica specie ministerii jocundam [miseris] eripitis sepulturam: discant homines, qualem vicissitudinem amatoribus vestris exhibetis [ Edit., amatoribus exhibeatis vestris]. Vos estis malorum omnium causa mortalium [ Edit., mortalibus]: vos Asiam et Libiam brevibus concludi finibus affirmatis; vos solis meatum trepidare facitis, (1369B)dum cursus ejus [ Edit., cursus sui] terminos armis disquirit Alexander; vos tartareum custodem sopiri posse precio suggessistis; vos omnia consumentes vultum semper jejunum geritis; vos pias patrum dexteras natorum jugulo [ Edit., jugulis] scelerastis; vos in maternum concubitum verecundos juvenes, ipso [ Edit., ipsa] cupidine stupente, duxistis; vos in superbiam mitissimos reges in itastis, quibus cum terrarum spacia minime sufficere suadetis, poli querere [sedes] hortamini; licet nec Deos vestros morbi [ Deest forte vox, hujus] dimiseritis exsortes; nam et per ipsos nefanda committitis [ Edit., commisistis]: testes sunt Jupiter et Proserpina: ille, quod pudicam mulierem fefellit auratus; illa, quod vivum corpus in tartarum non aliter nisi auro suscipit oblato. Vos liberos homines honestate privatis, vos servos nobilitate donatis; vos captivos triumphis extollitis; vos reges facitis non posse quod volunt; vos judices integritate nudatis. Omnia tenetis, et (1369C)omnibus vos habentibus imperatis; sola sapientia Bragmanorum vos superat non amando. Sed his satis; nunc [reliqua] percurramus. »
Pestilentiam Bragmani non patimur; neque enim foedis actibus temeramus auram coeli: semper tenet apud nos cum temporibus natura concordiam, et vices suas elementa non offensa custodiunt. Medicinae remedium nobis parcimonia est, quae non solum illapsos potest curare languores, sed etiam procurare ne veniant. Nulla nos ludicra exspectacula [ Ita ms., loco, spectacula], nec equina certamina, nec scenicas turpitudines affectamus: voluptati non ducimus harenam [Ita ms. loco, arenam]: sanguinis fluenta manantia abhorremus; quid enim mimus hic faciet, ubi nullum prestigium, quod ridendum de nobis possit exhibere, reperiat? Quid tragicus agat, nihil inveniens quod lugeat cum clamore? Cur juvenes bestiis obiiciantur inmanibus, cum nullus noxam talis poenae [ Edit., nullius noxam talis poena] (1369D)respiciat. Nos theatrum exspectare cum volumus, vestrorum [ Edit., nostrorum] operum monimenta relegimus, quae cum sint maxime ridenda, deflemus. Alia porro nobis exspectacula, diversasque voluptates exhibet mundi machina, in qua videmus polum (1370A)pulchre formatum signorum varietatibus, stellarumque fulgoribus rutilare; solem puniceis invectum jugalibus crines per orbem radicantes effundere, quem bissenis incumbens mensibus redivivus annus inde persequitur; tempora species ac pampinis 603 cuncta redimiculis comitantur: dies quoque volubiles et horae volubiliores antecedunt. Cernimus etiam pelagus colore purpureo venustatum [Edit., certamus . . . . . venustare ], quod placidis et amicis excitatum [ Edit., excitatur] semper fluctibus; non ferire germanam terram creditur, sed amplecti; cujus multiformes pisces, vagique delphini per aequora madida undosaque saltatus innocentes exercent. Camporum [Edit., temporum ] quin etiam laeta virentium specie delectamur, ex quibus odor gratissimus, flores [ Edit., florem] suavitatis exhalans, oculos simul pascit et animum; nemorumque nobis et fontium opaca scilicet arridet amenitas, quam variae simul alites musicis concentibus personantes melos dulces [ Sic in ms. et edit. ] componunt. Hec sunt (1370B)naturae exspectacula, quae et imitari difficile est, et refutare culpabile.
Nos mercandi gratia pontum classibus non sulcamus, nec sub alio jacentes sole provincias fastidio terrae alterius expetimus, quod tam commeantibus seva pericula, quam solet perfectis magna miracula praebere. Nunquam nos peregrina species ardore sue pulcritudinis inflammavit, quibus decentius nihil esse creditur, quam visio propriorum: nec nos famulos sibi faciet multis casibus opum devincta [ Edit., devicta] materies, quos liberos edidit absoluta pauperies.
Nos artem bene loquendi non discimus, neque facundie rhetorum oratorumque damus operam; cujus officium est faleratis sermonibus figmentare mendacia, et innocentiae fidem conferre criminibus, ac parricidii reos assignare piissimos: qui dum putant, se alienae laudis fructum [ Edit., factum] per iniquam victoriam rapuisse, nesciunt, se munimentum (1370C)suae conscientiae perdidisse. Simplex apud nos loquentia [ Edit., eloquentia] [est] communisque cum omnibus, [solum precipiens ( Omissa in editis )] non mentiri. Philosophorum scolas minime frequentamus, quorum doctrina discors [Edit., discordia] nihil stabile certumque diffiniens, semper sequentibus placita priora scindentibus [ Edit., rescindentibus]: quorum una pars bonum in honestate, alia in voluptate constituit; et quod asserunt, unde ipsi scire potuerint, demonstrare non possunt, sed audent opinionibus ambiguis non comperta firmare. Nostra philosophia expedita est, quae juvare, nisi juste, non novit; nocere nec juste [ Edit., nec injuste]; nec aliis inferre dum censet merorem, generat, cum infertur .
In honorem divinum pecudes innocuas non mactamus; nec delubra metallis argenteis incrustata fundamus; nec altaria auro et gemmis splendentia dedicamus: quae si, ut non habenti, Deo largiaris, superiorem (1370D)te asseris; si ut habenti, parem: quod utrumvis feceris, contumelia est; nam quisquis coelestia preciis invitat, offendit [ Ms. mendose: defendit]. Non suscipit Deus sacra sanguinea, cultum diligit incruentum: spernit funesta libamina; verbo (1371A)propitiatur ab orantibus [ Edit., propitiatur orantibus], quod solum ei commercium [ Edit. omitt., commercium] cum homine est; suaque nimis similitudine delectatur; NAM VERBUM DEUS EST; hoc mundum creavit, hoc regit, atque alit omnia; hoc nos veneramur, hoc diligimus, ex hoc spiritum trahimus; siquidem DEUS IPSE SPIRITUS ATQUE MENS EST: atque ideo non in terrenis divitiis, nec largitate munerum, sed religiosis operibus et gratiarum actione placatur. Qua propter [ Ms., quia propter] nimium vos excordes et miserabiles judicamus, qui originem vestram non suscipitis [Forte, suspicitis] esse coelestem, magnamque cum Deo habere cognationem; sed splendorem generis vestri rebus vilissimis obfuscatis; quippe quibus maxima voluptas in carne est: hanc fovetis, hanc colitis, hanc amatis, cujus et contractio [Edit., contrectatio ] viventis horrenda est, et contagio morientis incesta; in cujus usibus emolumenta [Edit., elementa ] vexantur et mundus exhibendis laborat obsequiis: et quod est vehementius, (1371B)audetis etiam Deum cesis carnibus expiare, cultumque religionis non uni, qui solus est, sed plurimis, qui non habentur, exsolvitis; et in hoc scilicet a carne decepti. Nam hominem mundum esse parvum dicimus [ Edit., dicitis]; et sicut in eo multiplicia sunt membra disposita, ita varios Deos fingitis in coelo consistere, quorum unicuique divisas partes vestri corporis deputastis [Edit., deputatis ], et familiares singulis victimas immolastis [Edit., familiarius. . . . . immolatis], et vocabula illis exquisita tribuistis, asserentes, Minervam capitis arcem, ut pote sapientiam tenere; Junonem iracundiae presidem [ Edit., praesidentem] precordia possidere; Martem bellorum presulem [ Edit., praesidem] pectora vulneribus apta distinguere: Mercurium, repertorem facundiae, linguae januas obsidere [ Edit., subsidere]; Herculem lacertos sibi, ut pote pugilem, vindicasse; Cupidinem jecoris secretarium coercere [ Ms., cohercere]; Bachum, ebrietatis auctorem, cellaria gutturis (1371C)obtinere [ Ms., optinere]; Cererem, frumenti datricem, horrea ventris incolere; Venerem, matrem libidinis, femorum occupasse cubilia; Jovem, quasi aereum spiritum, in naribus habere pretoria [ Edit., praetorium]; Apollinem, medicinae ac musicae preceptorem, palmarum habitacula possidere. Et totam hominis fabricam diis, quos dicitis, vestris donando quantum traditur, nullam partem corporei domicilii vestris sedibus reservastis; qui tamen nec gratiam 604 nobis debitam, ut liberis hospitibus, referunt; sed ut inquilinis obnoxiis solvendum vectigal imponunt; atque alios alia tributa profligat [ Edit., alius alia . . . proflagitat; P. Rieberer: alios alia . . . propitiant]. Itaque Marti aper ceditur; Bacho dicatur hircus; Junoni pavo mactatur, Jovi taurus ducitur [ Edit., dicatur]; Apollini cignus offertur; Veneri columba decernitur; Minerve noctua consecratur; Cereri farra libantur; Mercurio mella panduntur; aras Herculeas populea corona circumdat; fanum cupidinis (1371D)rosea serta decorant [ Edit., condecorant]: nec patiuntur idem [ Forte, iidem], si necessitas exigerit [Loco, exegerit; Edit., exigat ], commune sibi pulvinar offerre [Edit., offerri ], sed unusquisque Deus proprios flamines et sorte sibi datum munus assequitur; si tamen Dii appellandi sunt, quibus potestas, nisi in certis sibimet offerendis animalibus, non [ Edit. om., non] est data.
Digna vota, vel potius digna tormenta vestris erroribus exhibetis; re enim vera non opitulatores Deos, sed carnifices teterrimos invocatis, qui viscera vestra suppliciorum diversitate discerpant: necesse est enim, tot in corpore vestro penas constitutas esse, quot Dii sunt, dum singuli suis vos cogunt inservire (1372A)ludibriis. Unus trahit ad bellum; alter eumdem ducit ad luxum, ille lucrandi causas [ Edit., causa] hortatur inquiri, hic desiderium suggerit epulandi: omnes imperant, exigunt, urgent: spacium quiescendi nullus indulget; et hoc modo sensibus vestris, latenti [ Edit., latendi] seductione sopitis, miserum corpus obstructum [ Edit., obstrictum] in officia numerosa marcescit; atque ita fit, ut malorum vestrorum semina, dum per socordiam non valetis abiicere, colatis ut numina. Et sane miror, vos, quia [ Edit., qui] cum sitis cupidi opum et avaritiae studiosi, frustra tot Diis esse munificos, praesertim omnia execranda jubentibus; quia [ Edit., qui] si vos sacrificantes exaudierint, conscientiae vestrae damna contrahitis [ Edit., trahitis]; si non exaudierint, facultatum: ergo sive irati sive propitii fuerint, semper nocent. Haec [ Edit., hae] sunt illae furiae scelerum vindices, haec illa cruciamenta tartarea, Poetarum vestrorum carminibus decantata, quae vos velut jam mortuos, propter impiam profanamque superstitionem (1372B)atque contemptum verae religionis excruciant. Etenim si miserias vestras volueritis intentius intueri, nihil inaniter relatum de inferis invenitis [ Edit., invenietis]; omnia enim, quecunque finguntur apud eos esse simulacra, vos estis. Igitur Eumenides sunt foedissimae cogitationes; Persifone [Persephone; in Edit., Tisiphone ], prava conscientia; umbra exsanguis vescitur [ Vox vescitur redundat in ms. ] vestra corpora mentis sanitate carentia; pene infernales [ Edit., infernae] sunt curarum pro delicti continuitate vigiliae; tartarus [ Edit., Tantalus] est inexplebilis, semperque sitiens cupiditatis aviditas; Cerberus mala ventris edacitas, cui quia non sufficit unum, terna ora [ Ms., hora] collata sunt. Hydra [ Ms., Ydra] est vitiorum post satietatem renascentium feditas [ Edit., Hydra sunt . . . foeditates]; viperina corona est actuum sordidorum squalor horribilis; Pluton est animus humani corporis rector ignavus, qui quoniam celestibus bonis caruit, (1372C)merito sedibus damnatus est inferni; Pallentes [ Edit., palantes; forte, fallentes] sunt Dii, quos sine ratione colitis. O vos felicissimos, quorum et religio crimen est, et vita supplicium.
RESPONSIO ALEXANDRI. Si hec ita sunt, ut asseris, o Dindime, soli, quantum video, Bragmani hominum numero tenentur, solique exsortes corporeae creduntur esse substantiae, qui viciis [ Edit., vivis] omnibus carere dicuntur; qui concessis a natura [ Edit., concessis naturae] voluptatibus non utuntur, qui scelus putant esse, quod nascimur; qui nefas existimant omne quod agimus; qui beneficia emolumentorum depensa mortalibus molesta pro necessariis judicant; qui artium diversarum ministerium scelera [ Edit., ministeria scelerata] pronuntiant; qui omnino destruunt jura vivendi, aut Deos esse se profitentur [ Edit., aut Deos esse non profitentur], aut invidere (1372D)Deo, cujus tam pulcherrimam vituperant creaturam. Haec judicio meo dementiae potius, quam philosophiae annumeranda sunt.
RESPONSIO DINDIMI. Nos, inquit Dindimus, non sumus incole hujus mundi, sed advene; nec ita in orbem terrarum venimus, ut in eo libeat consistere, sed transire: properamus enim ad larem patrium [ Ms., patriam], nullis delictorum ponderibus degravati [ Edit., praegravati], nec in aliquibus illecebrarum tabernaculis commorantes, nec flagitiorum cauponibus obligati; nihil enim indecorum pene contingimus [ Edit., inde eorum pene contigimus], nulla cupiditatum furta proventibus (1373A)[ Edit., pro vectibus] occultamus, quippe qui nuda [ Edit., nudi] conscientiae fronte progredimur, ut expediti ac faciles spatium propositi decurramus [ Edit., et expediti . . . decurrimus] itineris.
Deos autem nos esse [ Edit., non esse] non dicimus, nec immensitati coelestis operis, ut insimulas, invidiose [ Edit., invidia] detrahimus; sed asserimus, bonitate vos Dei male uti: nec omnia licere scimus, sed [ Edit., et] decere firmamus; sed ea quae voluntas sibi vindicat, honestate plerumque rogamus amittere. Deus enim rerum conditor varias species formavit in mundo [quia nullatenus poterat sine earum diversitate subsistere ( Haec omiss. in Edit. )], quarum usum humano permisit arbitrio discernendum: quisquis ergo deterioribus omissis meliora sectatur, non ipse quidem Deus est, sed 605 Dei amicus efficitur. Cur autem, queso, visum est tibi, nos continenter et pie viventes dicere Deos esse [ Edit., dicere Diis], vel certe invidere Deo? Siquidem [justius] in vos cadit (1373B)ista suspicio; nam cum superbiam vestram nimiae felicitatis tumor inflaverit, obliti quod ex hominibus estis, firmatis Deum non curare de mortalibus; vobismetipsis templa fundatis, atque aras erigitis, et immolationibus pecudum laetamini vos invocari [ Edit., vos vocari]; hoc patri videlicet, hoc avo tuo, cunctisque parentibus certum est fieri; hoc etiam tibi pyramidum forsitan promittit extructio [ Edit., instructio]. Quapropter verius furiosos vos esse dixerim, qui, quod agitis, ignoratis; aut si Deum scientes contemnitis, sacrilegii reatu tenemini [ Edit., teneamini]. Cur ergo cecitatis vestrae tenebras recte cernentibus applicatis, et animum nostrum tali supplicio sauciatis, non sinitis, ut vestris miseriis lacrimas saltem, quod est extremum munus pereuntium, depandamus [ Edit., dependamus]? Valde enim lamentandi estis, quibus inexpiabiles pro divinitate injuriae [ Edit., pro divinitatis injuria praeparantur penae, quarum certissimum documentum est Salmonei justa damnatio, qui fulgorem superni luminis (1373C)emulatus, quod imitabatur, expertus est; [vel] Enceladi sepultura qui [dum] violentis ausibus aggredi coelum voluit, premitur tumulo montis igniti. Talibus remunerantur honoribus, qui se non agnoscant [ Edit., cognoscunt] esse mortales.
RESPONSIO ALEXANDRI. Tu nunc ideo dicis te beatum, o Dindime, quia in ea parte mundi sedem vobis natura constituit, in qua nec accessus advenis, nec exitus indigenis aperitur, sed excubiis oppositae difficultatis obsessi, quoniam [ Edit., quam] vitare non valetis vestram patriam, laudatis; et quod damnationis causa patimini, continentiae studio meruisse vos jactatis. Itaque secundum vestram sententiam et illi beati dicendi sunt, qui perpetuis innexi vinculis, et diuturno squalore marcentes, vitam penalem sibi consenescentem producunt. Neque enim discrepat ab (1373D)eis vestra philosophia; nam vobis ita bonorum usus interdictus utilis est cruciatus. Quod criminosis apud nos jura sanxerunt, vobis lex naturalis adhibuit; et praecepta, quae vobis continentiae vestrae necessitas dedit, illis carcer instituit. Ita fit, ut qui a vobis philosophi vocantur, rei pronuntiantur (1374A)[ Edit., pronuntientur] a nobis. Et sane convenit vestras potius nos miserias lugere, proque earum [ Edit., pro quarum] tantis malis trahere profunda suspiria; quid enim afflictius, quid calamitosius homine, cui libere vivendi negata potestas est? Interim liquet, quid de vestris moribus Deus auctor persenserit, quos noluit tartareis post obitum reservare suppliciis, sed vivos perferre statuit inopiam mortuorum, quam vos philosophiae falso vocabulo concinnantes [ Edit., concinnatis] nec tamen ex hoc aliquis vobis fructus laudis exquiritur; nullum enim virtutis meritum est, id nancisci quod mutare non poteritis [ Edit., poteris]; sed gloria dicenda est, quam sibi quisque dederit. Verius ergo non beatitudinis sed castigationis esse confirmo, quod vivitis. Et si placet, institutionum vestrarum partes singulas percurramus.
Non habere Bragmanos consuetudinem semina mandere terrae [ Edit., mandare telluri]; nec arbores vitibus decorare; nec plantariis [arborum] nuda (1374B)vestire camporum, nec aedificia pulchra constituere. Harum rerum manifesta ratio est, quod ferri metallum [ Edit., ferrum et metallum] vobis indignatio naturae non praebuit, quo cuncta, que numeravimus, excoluntur; aliunde autem assumere negotiatione navigii non poteritis, atque ideo vobis necesse est, herbis palmitibusque depastos, vitam horribilem pecorum more transigere; aut non idem lupi faciunt, quibus cum carnem preda non suggerit, terreno cibo rabiem famis coguntur explere? Quod si liceret [vos] in nostras migrare terras, profecto philosophia vestrae penuriae [ Edit., philosophiae vestrae penuria] nullatenus requireretur, sed in suis deserta finibus inhereret: aut si nos in vestras sedes transire possemus, sapientia inopes redderemur [ Edit., sapientes inopes redderemus]. Quem exulem non statim comitatur continentia? que si venit ex arbitrio, virtus est; si ex imperio, pena. Ergo non [in] angustiis et egestate, sed in (1374C)opulentia temperate [ Edit., temperanter] vixisse, laudandum est; alioquin cecitas et paupertas sole [ Edit., sola; leg., solae] virtutum gloriam sortiuntur: ista, quia non habet, quo fruatur; illa quia non videt, ut cupiat.
Feminarum igitur vestrarum nullis [ Edit., nullus], ut asseris decor augetur ornatibus: assentio [ Edit., assentior]; quippe nec ars officium, nec materies ulla suppeditat. Nemo apud vos incestus vel adulterii inflammatus ardore: miranda res Dei esset [ Edit., miranda res esset], si proprio, non necessitatis judicio viveretis; si animum vestrum ab illicitis amoribus pudicitiae contemplatio, non deformitatis arceret aspectio; si castitas, non coactis indicta [ Edit., non coactis, sed indicatis] jejuniis testimonium voluntatis eriperet; etenim 606 nulla sevior potest mortalibus pestis evenire, quam hec res, que quidem non desideria libidinis [ Edit., desideria hujusmodi] solet de sensibus humanis (1374D)auferre, sed factum; id est, non mentem ab scelere prohibere, sed corpus ab opere; non reprimere jubentis imperium, sed tollere famulantis obsequium. Manet igitur causa peccati, cum vel presto etiam si posset, non subiret.
Dicitis vos leges et judicia non habere; literis (1375A)non studere, misericordiam neque petere, neque tribuere. Omnia hec cum belluis vos constat habere communia, quibus ut facultas sentiendi [ Edit., seniendi; Bisaeus: Forte sumendi] non suppetit, ita voluntas fruendi sublata est. Rationalibus [ Edit., Rationibus] nobis, id est, rationalibus hominibus, qui nullius inediae lege perstringimur, qui ad bene vivendum libero incitamur [ Edit., instigamur] arbitrio, ut voluntariam continentiam digna remuneratio consequatur, dedit multas natura blanditias, quas plerumque virtus fortior cohibet; impossibile est enim, ut tantam mundi magnitudinem non alicujus temperamenti moderatio gubernans faceret [ Edit., gubernaret et faceret] tristibus laeta succedere [ Edit., suadere]; siquidem variis casibus voluntas humana et mortalium mens ipsa diversa sit [ Edit., fit]; ac pro vicissitudine temporum motibus causarum aptatur. Animorum [ Edit., raptatur animorum. Quin etiam, etc.] quin etiam species (1375B)cum coeli mutatione vertuntur; et liquido quidem [die] nitent, coacta vero nube fatiscunt: ipsorum quoque sensuum [ Edit., ipsorum vero casuum] ratio non minus instabilis esse videtur, quam multiplex, et non solum cum rerum qualitatibus, sed etiam cum aetatibus immutatur. Hinc est, quod simplicitate gaudet infantia, temeritate juventus exultat, canicies imbecillitate tardatur; quis enim aut astutiam [ Edit., audaciam] requirat in puero, aut in adolescente constantiam, aut mobilitatem poscat in vetulo? Multa sunt quae visui nostro, alia quae auditui, nonnulla quae odori vel tactui vel sapori voluptuosa succurrunt, quibus erumnarum, quas ex labore contrahimus, mulceatur asperitas: et ita modo saltationibus, modo cantibus oblectamur; nonnunquam etiam suavitate odoris, vel gustu dulcedinis, aut contractus [ Edit., contactus] blanda mollitie refovemur; quorum omnium suggerunt nobis elementa materiam, quae etiam vitae nostrae creduntur esse principia, quorum praemixtione (1375C)[ Ita ms. ] contraria humani generis instructura [ Edit., structura] conditur, ut [ Edit., et] unumquodque suis partibus satisfaciens, sub dispensatione nobis tribuat familiare subsidium, quo moles corporea sapienter fabricata consistat. Sic ergo fructus nobis seminum ministrantur [ Edit., monstratur] e terra, copiae piscium conferuntur [ Edit., efferuntur] e mari; avium catervae largiuntur ex aere: his si tu utendo [ Edit., spernendo] volueris abstinere, aut superbiae notaberis, quia donata repudias; aut invidiae, quod a meliore [praestatur Edit., praestentur]. Gens Bragmana quidem, miris quae moribus extat, Hic legitur, lector mente fidem videat. Hic Pauli et Senecae breviter responsa teguntur Quae nam notavi nomine quisque suo Quae tibi magne, decus mundi, et clarissime Cesar, Albinus misit, munera parva, tuus.
ANIMADVERSIONES CRITICAE IN PRAECEDENTES EPISTOLAS. (1375D) I llustrissimo atque reverendissimo domino D. FROBENIO FORSTERO S. R. I. principi, et ad D. Emmerami abbati, pietate, eruditione, meritis splendidissimo, maximo artium optimarum patrono S. D. P. Georgius Henricus MARTINI, magister Lipsiensis et Gymnasii Ratisbonensis P. P. atque R.
Alcuini libros omnes, quotquot ab eo scripti sunt, aut existimantur, cum in unum quasi corpus redigendi, et, quod adhuc contigit nemini, conjunctim promulgandi consilium cepisses, princeps (1376A)et abbas reverendissime atque indulgentissime, impensis quidem haud exiguis, sed tanto etiam laudabiliori studio et prudentia, in Dania, Britannia, Hispania, provinciis aliis, quas quidquam a viro isthoc eximio scriptum, habere verisimile erat, describendum, tibique transmittendum curasti, ut, quidquid ejus in bibliothecis ibi instructis, latebat; et ad conficiendam, quam jam dudum moliebare, plenam editionem requiri judicabas, in ea curanda perpoliendaque 607 ad manus haberes. Quam tuam rationem, quod institutum, incomparabili eruditioni prudentiaeque tuae longe accommodatissimum, et omni laude mea majus ac praestantius, tantis tollent laudibus, tantoque excipient plausu viri harum rerum intelligentes, ut id aliis etiam, cujuscunque auctoris libros edituris, veluti exemplar quod imitentur, commendatum iri, animo praecipiam. Qua laude, tanquam exoptato et jucundissimo laborum vigiliarumque tuarum fructu, cumulatus, habebis sane quo laetere, quod (1376B)tibi gratulere: atque ut quam diutissime et laetari, et gratulari queas, vehementer opto. Interim recensenti tibi, quos ex tot et tam distantibus provinciis acceperas libros, summoque studio inter sese comparanti, visum est, libellum ex nonnullis Alcuini libris mss. depromptum atque transmissum, mihi examinandum tradere, et, quae singularis ac pene incredibilis tua in me est indulgentia, qualemcunque meam super eo sententiam poscere, item animo generoso significare, animadversiones quasdam meas critici et philologici generis, fore tibi maxime acceptas, consilioque tuo accommodatas, ut eas, quibus opus videatur, libelli promulgandi locis aspergere possis. Cui desiderio tuo, quanquam ad exsequendum difficiliori, et exiguis ingenii mei facultatibus fere majori, sed eidem etiam jucundo, mihique valde honorifico, quoniam per statos muneris mei labores adhuc non licuit, in praesenti, quantum possum, obtemperabo, et (1376C)qualemcunque meam super hoc libello sententiam, item animadversiones nonnullas tecum communicabo: ea tamen quasi lege, ut si, quae ego commentatus sum, utriusque persona digna reperias, ea veluti sempiternum aliquod cum singularis tuae in me humanitatis, tum justae meae in te pietatis et obsequii monumentum, editioni tuae pleniori adjecta, posteritati tradas; sin minus, quovis modo supprimas et exstirpes. Non enim tam pravus, neque tam ambitiosus sum rerum mearum admirator, ut alios nihil, me omnia, videre credam; aut commentationes meas perfectas, et omni numero absolutas, aliorum contra leves, errorum plenas, inficetas pronuntiem: quae multorum est temeritas, qui sibimet ipsi placentes, quidquid ab aliis scriptum vident audiuntve, extemplo vituperant, alto despiciunt supercilio, nec lectu dignum judicant; ipsi quidquam litteris consignatum, nec promulgarunt unquam, nec promulgare audent. A quorum (1376D)hominum αὐθαδείᾳ, ridicula φιλαυτίας exsecrandae filia, quam longissime alienus, modestiaeque nunquam non studiosus, vel in his, quae tibi trado, labi me potuisse, facile largior; idque si, quod tui est ingenii acumen, mihi evenisse videas, summopere abs te peto quaesoque, ut errorem meum occultare, quam promulgare malis. Quod ubi precibus meis dederis, princeps et abbas reverendissime, hoc liberalis generosique animi tui documentum reliquis annumerabo beneficiis, quibus me saepenumero affecisti, et quorum memoriam apud me nunquam intermorituram esse publice spondeo. Quibus dictis, ad rem ipsam, si lubet, progrediamur.
Intelligere poteras, patrone indulgentissime, ex (1377A)paucis illis, quae, cum postremum tibi honoris causa praesto essem, ὡς ἐν παρόδῳ disputare memini, quae fere mea super libello, de quo quaeritur, quique Alexandri regis Magni Macedonum, et Dindimi Bragmanorum regis, per litteras pulcherrima collatio est inscriptus, sententia esset. Quam etsi admodum verisimilem, quin probabilem esse, non negabas, voluisti tamen, ut ipsam copiosius expositam, et argumentis necessariis confirmatam, litteris mandarem. Faciam ergo, quod jussus sum, et rem, quo decet, ordine explicare aggrediar.
Ex superiorum temporum historia, maxime quidem litteraria, non ignoras, homines quondam in laudandis accipiendisque libris, quos aliquorum vel astutia, vel pia fraus, vel sordidum lucri studium, virorum olim celeberrimorum nominibus ornatos, in lucem proferebat, justo faciliores fuisse, nec eorum γνησίοτητα ante explorasse, quam ipsos comprobarent, et rei cujusquam confirmandae causa, (1377B)veluti testes certos ac locupletes adhiberent: eaque credulitate, ne quid gravius dicam, esse factum, ut ejusmodi libri, νοθείας nomine suspecti, adeoque recte posthabendi, quasi fontes evaderent, ex quibus innumeri, eidemque gravissimi errores, singulis fere disciplinis perniciosi, profluere coeperunt. Quod malum ut coerceretur, ab hominibus eruditis atque ingeniosis inventa et perpolita est critice, quae dicitur, et disciplina ea, quae in aliis leges et praeceptiones sciscit inculcatque, quas cujuscunque libri γνησιότητα investigaturum, ante oculos habere, summaque cura, ne forte hoc in negotio labatur, sequi oportet. Earum prima et princeps videre jubet, num qui scriptores, eidemque fide digni, libellum, de quo quaeritur, ab auctore cui tribuitur, reapse scriptum perhibeant: ut pote quorum testimonium illius γνησιότητα quodammodo comprobet atque stabiliat; silentium contra vehementer elevet, dubiamque reddat, quin faciat, ut commentationem ab eo profectam esse recte dubitare, (1377C)quin negare prorsus queamus: et tanto quidem magis, quanto diligentius hujusmodi scriptores fide digni, istius hominis, qui libellum confecisse dicitur, res gestas cognitas indagatasve, dicendo persecuti sint. Atque haec est libelli, de quo quaerere jussus sum, ratio. Eum ab Alexandro Magno scriptum esse, veterum, quem quidem sciam, auctorum, sive aequalis fuerit, sive aliquandiu post vixerit, testatur nullus. Curtius Rufus in ipsius historia, tantum abest, ut eum litteras ad Brachmanum regem dedisse, et ab hoc accepisse testetur, ut Brachmanum regisque ipsis praefecti, ne verbo quidem mentionem fecerit. Arrianus, auctor, si quis alius, fide dignus, et, in describenda Alexandri Magni expeditione bellica, Ptolemaei Lagi, qui plerisque ipsius rebus gestis interfuerat, fidem et commentarios secutus, commemorat quidem lib. VI, pag. mihi 409, ipsum, in oppido quodam, vi expugnato, τῶν Βραχμάνων, ὅσοι αἴτιοι τῆς ἀποστάσεως (1377D)ἐγενοντο, ἀποκτεῖναι, hoc est, Brachmanum eos, quos defectionis auctores fuisse constabat, interfecisse; et brevi post addit: καὶ τοῦτον (scil. 608 Μουσικανὸν) κρεμᾶσαι Ἀλέξανδρος κελεύει ἐν τῇ αὐτοῦ γῇ, καὶ τῶν Βραχμάνων ὅσοι αἴτιοι τῆς ἀποστάσεως κατέστησαν, hoc est, et hunc quidem in crucem agi in sua terra jubet, unaque cum eo, quotquot Brachmani defectionis auctores fuerant: sed adjectis verbis: οἱ δὴ σοφισταὶ τοῖς Ἰνδοῖς εἰσὶν, id est, qui quidem sophistae sive sapientes, apud Indos habeatur, satis docere videtur, ipsos nec agrum aliquem singularem atque proprium, in quo commorarentur, nec regem, cui obtemperarent, habuisse, sed in aliorum potius regum, ut, Sambae, vel Sabbae, Musicani, etc., provinciis vixisse. Nullas igitur epistolas, nec ad ejusmodi regem, nec ab eo, scriptas exstare posse, certum est. Plutarchus in Vita Alexandri, pag. mihi 239, ipsum quidem voluisse tradit, ut decem gymnosophistae, quo nomine Brachmanes comprehenduntur, (1378A)in congressum suum colloquiumque venirent, et affert simul quaestiones difficiliores, quas illis solvenda proposuerit; tradit etiam, si quas alias Macedo commentationes, epistolas, etc. litteris consignavit: sed de gymnosophistarum monarchia, de rege, res ipsorum administrante, de hujus commercio litterario cum Macedonum rege, adeo nihil refert, ut ex ipsius silentio recte effici cogique possit, quae de hujusmodi philosophorum rege, et litteris cum ad eum, tum ab ipso, scriptis aut dicantur, aut in manibus sint, fabulis et meris commentis annumeranda esse. Arriani igitur, Plutarchique auctoritate stare si licet, ut certe licet, facere non possum, quin epistolas, de quibus quaeritur, vel hoc nomine, falsas et commentitias pronuntiem.
Causa altera, quae me, ut ita existimem, perpellit, est lingua, qua in conscribendis, de quibus disputamus, epistolis usi sunt earum auctores. Scriptae exstant lingua, ut videmus Latina, quam nec (1378B)Alexandrum, nec Brachmanes novisse, et in scribendo adhibuisse, verisimile est. Unde eam didicerint homines, nati degentesque in provinciis, tanto intervallo ab Latio remotis? Num eos quisquam existimet, aut Latinae, uti nos Franco-Gallicae, linguae magistros aluisse, aut juvenes in Latium, uti nostri homines in Galliam, misisse quo linguae Latinae facultate, elegantiis, veneribusque imbuti, illius inter cives suos usum commendarent, inchoarent, stabilirent? Quis, quaeso, haec fecisse credat homines, paupertate afflictos, tam procul a Latio viventes, tam contumaces morum alienorum osores, sibique ipsis tantopere placentes? Ea omnia, quae de Brachmanum moribus atque rationibus, cum alii auctores fide digni commemorant, tum in his ipsis epistolis scripta reperiuntur, ejusmodi sententiam prorsus refellunt, in eamque pedibus ire prohibent. Istorum hominum, et Alexandri in primis ingenium qui vel parum indagavit, animoque expendit, is a vero prorsus alienum esse intelliget, alterutros linguam (1378C)didicisse, necdum satis cultam et perpolitam, et in exigua saltem Italiae parte a populo, tum adhuc fere obscuro, nec rerum bene prospereque gestarum gloria florentissimo, usurpari solitam. Quas utilitates, quos fructus, inde capere potuisset Alexander, cui in expeditione sua bellica, linguarum, quas populi solem orientem spectantes loquebantur, studium commoda longe majora, quam linguae Latinae cultura, polliceri et afferre videbatur? Quos inde capere Brachmanes, sophistae, vel philosophi, inter Indiae populos versantes, nec Latinis tradituri unquam, nec ex Latinorum libris, qui nulli tum erant, petituri, sapientiae suae placita? Utrique profecto oleum operamque perdiderint, si linguae Latinae, sibi prorsus inutili et infructuosae, animum applicassent. Fac vero, ut eam nihilo secius didicerint, et in conscribendis hisce epistolis usurparint; tamen ipsorum dicendi genus, habita quidem temporis, quo vivebant, ratione, non posset, quin vetustum Latium (1378D)magis saperet, quam stylus, quo epistolae, de quibus disputamus, conscriptae exstant. Hic, veluti sorex, aetatis ferreae barbaraeque indiciis ac sordibus sese prodit; cum epistolae, ab Alexandro Latine scriptae, linguae Latinae quasi infantiam et legg. XII tabularum rationem praeseferre deberent. Quae cum ita sint, recte epistolas, de quibus quaeritur, hac etiam de causa, falsas esse et commentitias, affirmare mihi videor. At enimvero fieri possit, ut eas, alia primum lingua scriptas, quisquam (sive Alcuinus sit, sive vir alius eruditus) medio, quod dicitur, aevo Latinas fecerit, atque promulgarit. Audio. Sed rei difficultas ne sic quidem satis tollitur. Augetur potius. Hoc enim sumpto, testes dare debebis, quibus jam non unum planum facias, sed duo: nimirum, qua primum lingua ab auctoribus, qui dicuntur, scriptae sint; et a quo posthac, quove tempore et loco, Latine conversae. Donec igitur auctores, fide dignos, tanquam in medium producas, qui utrumque verbis (1379A)claris planisque doceant, eas mihi νοθείας nomine suspectas habere licebit. Quod ne temere facere videar, rem exemplo libri, qui in primis huc pertinet, veluti luce quadam collustrabo. Exstare, et in eruditorum virorum manibus esse non ignoras librum, qui Specimen sapientiae Indorum veterum inscriptus, Brachmanum placita moralia complecti dicitur. Eum ante duo amplius annorum millia, vetusta Indorum lingua scriptum perhibent: posthac in Persicam, Syriacam, Arabicam translatum (unde Arabice Kelile et Dimne vel Kulila et Dimna, quod alii malunt, inscribitur), donec eum Simeon Sethus, circa annum 1100 ex Arabico idiomate Graecum fecerit: quem sic conversum ex Cod. ms. Holsteniano, cum nova versione Latina, inscriptum: Specimen sapientiae Indorum veterum, id est, liber ethicopoliticus pervetustus, in lucem edidit Sebastianus Gottfriedus Starkius, Berolini 1697: de quo qui plura discere avet, is Fabric. Biblioth. Gr. lib. V, cap. 5, (1379B)p. 460, et Petr. Dan. Huetii libr. de Origine Fabularum Romanensium, pag. 21 seqq., adeat necesse est: qui auctor posterior eodem, quem indicavi, loco librum alium, lingua Gallica confectum, et Pilpaei, qui unus e Brachmanibus fuisse fingitur, nomine ornatum, nec multum ab illo discrepantem, exstare testatur. Sed hunc in praesenti non tangimus: de illo dicam nonnulla. Habemus in eo librum, quem a Starckio Latine conversum, et una cum Graeco promulgatum, liquido constat. Is Graece factus dicitur ex Arabico, per Simeonem Sethum: versio autem Arabica Syriaca, item Persica, aliae 609 complures, e prisca Indorum lingua fluxisse, qua primum conscriptus sit liber, complectens atque posteritati tradens dialogum inter Absolonem, Indorum regem, et gymnosophistam quemdam, per fabulas scite confictas animi sui sensa ei pandentem, ejusque mores formantem. Hoc postremum quibus auctoribus, quibus testibus locupletibus et fide dignis, creditur? Nullis. Ex quo conficitur (ut rem brevi praecidam) (1379C)librum ipsum, etiamsi qui illum e Graeco Latinum fecerit, novimus, jure meritoque spuriis atque commentitiis esse accensendum. Cum igitur sic judicent viri eruditi de libro, cui non pauca γνησιότητος speciem conciliant, quanto magis ejusmodi sententia ferenda est de epistolis, quarum auctores et origines prorsus ignorantur, et quae nullius scriptoris auctoritate atque testimonio nituntur? Lateant igitur, in perpetuum lateant: certe quidem neminem amplius decipiant.
Tum viri eruditi, et critices periti, si cujus libri γνησιότητα indagare velimus, nos videre jubent et observare, num qui ritus, num quae instituta auctoris, dum scribebat, animo observata, quin veluti argumenta quaedam sententiae cujusquam confirmandae causa adhibita, praesidii quidquam afferant, ad quaestionem illam recte explicandam, et litem, super eo moveri coeptam, plane dirimendam. Namque si ritus, si instituta, quae respiciantur, aetati qua degebat (1379D)auctor, hominibus quibus tribuit, provinciis de quibus verba facit, solemnia fuerint, rem bene sese habere aiunt, et librum satis magnum γνησιότητος signum praeseferre: sin contra, instituta ibi commemorata, nec aetati, nec hominibus, nec provinciis, de quibus disputatur, solemnia fuerint atque accommodata, auctoris fidem, verique dicendi studium admodum labare, ipsumque ejus librum non posse νοθείας nomine non suspectum esse. Quam criticorum praestantissimorum legem ac praeceptionem ad epistolas, de quibus quaerimus, legendas examinandasque mecum afferens, non pauca in eis animadverti a Brachmanum rege describi, et Alexandro exprobrari, instituta, quae tum ipse, per aetatis qua degebat rationem, locorum distantiam, mutuique commercii defectum scire nequiit, tum Alexandro et Graecis perperam exprobravit; ut pote quae instituta fuerint, non tam Graecis quam Romanis, hisque non nisi extremo liberae reip. tempore, et imperatoribus (1380A)rem administrantibus solemnia. Ex quo efficitur, epistolarum auctorem non posse eum, cujus dicuntur, esse regem, nisi forte hunc vatem fuisse contendas, moresque et instituta futura diu ante animo praecepisse, quam sancita fuerunt et stabilita. Quod cum nemo prudens affirmare et tueri velit, aut possit, facile intelligetur, epistolarum, de quibus quaeritur, auctores non esse Brachmanum atque Macedonum reges, sed hominem, multis post Alexandrum Magnum saeculis degentem, eumque prorsus ineptum, inficetum et insulsum: ut pote qui tam graviter errare et labi, ac rotunda quadratis, quod aiunt, miscere potuerit. Quae mea sententia ne cui falsa et temeraria videatur, id quod dixi, exemplis nonnullis confirmatum eam necesse est. Prima statim epistola Dindymus, Brachmanum rex, haec de se suisque civibus ambitiose scribit: « Fundamenta non jacimus in profundo; nec vi nostra vetus oceani possessio mutilatur, ut cubicula nobis sint aprica, ubi fuit (1380B)quondam procellosa navigatio, dum terrarum dilatare quodammodo molimur angustiora, et defectui creatoris velut quaedam supplementa praebemus. » Haec rex ille commentitius a se suisque procul abesse jactans, et contra Alexandro Graecisque exprobrans, mirum in modum allucinatus est, ac se rerum Graecarum prorsus ignarum ostendit. Graecos enim molium fundamenta in mari jecisse, in eisque villas, hortos, balnea, deliciarum causa, aedificasse, qui argumentis certis vincere queat, reor fore neminem. Fac vero, ipsorum nonnullos eo luxuriae progressos, tamen id ante Alexandri Magni tempora fecisse, per bella nunquam fere non gesta, vix verisimile videtur. Gulae potius ventrique dediti, dapes opiparas et symposiorum delicias sectati sunt, eoque nomine et saepissime et vehementissime a comicis objurgati: conf. Homer. Od. lib. II, v. 55 seqq.; item Horat. Epist. lib. I, 2, v. 27 seq. Nos numerus sumus, et fruges consumere nati, (1380C)Sponsi Penelopae, nebulones, Alcinoique In cute curanda plus aequo operata juventus; Cui pulchrum fuit in medios dormire dies, et Ad strepitum citharae cessatum ducere curam. Hujusmodi igitur vituperio, quod Graecos ne minimum quidem tangebat, haud dubie turpiter sese dedit Dindymus ille spurius. Quid? quod istis verbis, mihi quidem certe, respicere videtur Horatiana variis locis usurpata; ut Carm. lib. II, Od. 12 ab initio. Jam pauca aratro jugera regiae Moles relinquent; undique latius Extenta visentur Lucrino Stagna lacu, etc. Item, Od. 15, v. 17 seq. Tu secanda marmora Locas sub ipsum funus; et sepulcri Immemor, struis domos; Marisque Baiis obstrepentis urges Submovere littora, Parum locuples continente ripa. (1380D)Quin etiam Carm. lib. III, Od. 1, v. 33 seq. Contracta pisces aequora sentiunt. Jactis in altum molibus: huc frequens Caementa demittit redemptor Cum famulis, dominusque terrae Fastidiosus. At vero Venusinus vates his quae indicavi locis non tam Graecorum, quam civium suorum morem vesanum reprehendit; neque eum vetustum et majoribus solemnem, . . . Non ita Romuli Praescriptum et intonsi Catonis Auspiciis, veterumque norma. (Carm. lib. II, Od. 12, v. 11 seq.), sed recentem, et a postremis liberae reip. temporibus latius serpentem, civiumque suorum animos corrumpentem. 610 Quem non pauci auctores Romani L. Lucullum inchoasse perhibent. Villarum ab hoc aedificatarum (1381A)magnificentiam, malumque ex ipsius exemplo profluens, reprehendit Cicero, Offic. I, 39, his verbis: « L. Luculli, summi viri, virtutem quis? At quam multi villarum magnificentiam imitati sunt? » Chlamydum ab eo coemptarum numerum perstringit Horatius, Epist. lib. I, 6, v. 40 seq. . . . Chlamydes Lucullus, ut aiunt, Si posset centum scenae praebere rogatus: Qui possum tot? ait: tamen et quaeram, et quod habebo Mittam. Post paulo scribit sibi millia quinque Esse domi chlamydum; partem, vel tolleret omnes. In quo tamen poeta rem vero majorem finxisse videtur; namque Plutarchus in Vit. Luculli, pag. mihi 177, haec habet: Στρατηγοῦ δέ ποτε . . . . αἰτουμένου πορφυρᾶς χλαμύδας, ἀπεκρίνατο, σκεψάμενος ἂν ἒχῃ, δώσειν. Εἴτα μεθ' ἡμέραν ἠρώτησεν αὐτὸν, ὁπόσων δέοιτο; Τοῦ δὲ ἑκατὸν ἀρκέσειν φήσαντος, ἔκέλευσε λαβεῖν δὶς τοσαύτας. Caeterum ipse hic Plutarchus, paulo ante, multo plura de ejus luxuria refert, ex quibus huc (1381B)pertinent, quae sequuntur: Οἱ Λουκουλλιανοὶ κῆποι τῶν βασιλικῶν ἐν τοῖς πολυτελεστάτοις ἀριθμοῦνται. Τὰ δ' ἐν τοῖς παραλίοις, καὶ περὶ Νέαπόλιν ἔργα, λόφους ἀνακρεμμαννῦντος αὐτοῦ μεγάλοις ὀρῦγμασι, καὶ τροχοὺς θαλάσσης, καὶ διαδρομάς ἰχθυοτρόφους τοῖς οἰκητηρίοις περιελίσσοντος, καὶ διαίτας ἐναλίους κτίζοντος, ὁ στωικὸς Τουβέρων θεασάμενος, Ξέρξην αὐτὸν ἐκ τηβέννου, προσηγόρευσεν. Ἦσαν δὲ αὐτῷ περὶ Τοῦσκλον ἐγχώριοι διάιται, καὶ κατασκοπαὶ περιόπτων, καὶ κατασκευαὶ ἀναπεπταμένων ἀνδρώνων καὶ περιπάτων. κ. τ. λ. Eadem confirmat M. Varro de Re Rust. cap. 17, qui, contra ad Neapolim, inquit, L. Lucullus, postquam perfodisset montem, ac maritima flumina immisisset in piscinas, quae reciproce fluerent, ipse Neptuno non cederet de piscatu. Conf. Plin. Hist. Nat. lib. VIII, 54. Unde fit, ut Velleius Paterculus Hist. Rom. lib. II, 33, recte de eo scribat: « Lucullus, summus alioqui vir, profusae hujus in aedificiis convictibusque, et apparatibus luxuriae primus auctor fuit. Quem ob injectas moles mari, et receptum suffossis montibus in (1381C)terras mare, haud infacete Magnus Pompeius Xerxem togatum vocare assueverat. » Cum igitur L. Lucullus anno Urbis conditae 679 cos. creatus, et ad gerendum bellum Mithridaticum, in quo opes tantas et tam immensas acquisiverat, Roma missus, post reditum, hujusmodi molium villarumque auctor princeps exstiterit, qui poterat Dindymus, Alexandri Magni aequalis, adeoque circa annum Urbis conditae 430 in vivis, hoc luxuriae genus exprobrare Graecis; idque ducentos quinquaginta amplius annos ante, quam quisquam Romanorum ei indulserat? Equidem nil video, quo quisquam errorem tam gravem, tam insignem ἀναχρονισμὸν, non dicam tueri, eique veri speciem conciliare; sed excusare saltem et quasi leviorem reddere velit, aut possit? Est is tam absurdus, ut hominis, hasce epistolas commenti, ignorantiam atque stupiditatem plane arguat, adeoque ipsas spurias et commentitias esse demonstret. Pari fere vaticinandi facultate, fallendique astutia, vel stupiditate (1381D)potius, alia Romanorum instituta, ducentos, et quod excurrit, annos ante animo praecepta, vel Graecis exprobravit, vel se suosque sequi negavit, idem Brachmanum rex commentitius. Cujus generis sunt, quae tradit de mimis, qui homines, singulare histrionum genus efficiebant apud Romanos, apud Graecos non item; de tragicis, horumque cum multo clamore lugendi ratione; de nefando homines bestiis immanibus objiciendi instituto, quod non nisi populo Romano, maxime imperatoribus rem administrantibus, aliisque gentibus, Romanorum gratiam captantibus, solemne fuisse constat. Quae pleraque sunt Alexandri Magni aetate recentiora: adeo, ut verus, si unquam exstitisset, Dindymus, ea, prorsus inaudita, in epistolis suis nec tangere, aut cuiquam exprobrare, nec a se suisque aliena esse, jactare potuerit. Tum de sacris, et victimis, in Deorum honorem mactandis, nimis argute, et fere ex sententia philosophorum, Pythagorae disciplinam sectantium; de Diis vero Graecorum (1382A)et Romanorum multa non satis accurate disputat, quin nonnulla falso affirmat. Nec minus graviter lapsus est epistolarum auctor eo, quod Alexandro pyramidum aedificationem tribuit. Haec Aegypti monumenta, inter mundi miracula a Plinio relata, sunt longe vetustiora, et minimum CICCCC annos antequam Alexander Aegypto potitus est, multis impensis, nec sine aliquo artificio, exstructa. Unde et hic error hominis, quisquis ille sit, ignorantiam satis prodit, ejusque fidem magnopere elevat. Complura alia, si non prorsus falsa, certe quidem dubia, ut, quae de papyri ad velandum corpus usu scribit, in praesenti silentio praetermittam; ea, quae in medium attuli, jam satis comprobare existimans, quam rerum ignarus quamque stupidus fuerit homo, qui epistolas, de quibus quaerimus, commentus, Alexandro Dindymoque, etiamsi hic unquam in vivis, idemque Brachmanum rex fuerit, attribuere potuit.
Porro legenti mihi ipsas epistolas, variae dicendi (1382B)formulae scrupulum injecerunt novum, eoque majorem, quod Latinam Codicis Sacri versionem sapere, saltem cum nonnullis hujus formulis maxime consentire videantur. Quas, ne quid sine causa dicere existimer, extemplo suppeditabo. Alio loco legitur: Verbo propitiatur ab orantibus . . . suaque nimis similitudine delectatur; nam Verbum Deus est; item, Deus ipse spiritus atque mens est: alio, ab uno Deo, patre communium bonorum spondetur hereditas; aliis, carnem fovere, carnem colere, carnem amare, a carne decipi, etc. Litterarum sanctarum loca, quae auctoris ea scribentis animo obversata reor, hic indicare supersedeo, propterea quod, qui hanc legat commentatiunculam, ea ignorare credam neminem. In quo si tantum abest, ut magnopere fallar et decipiar, ut potius illas loquendi formulas e Latina Codicis Sacri versione depromptas esse recte suspicer: qui eas suis in epistolis usurpare potuit homo, verae religionis expers, idemque diu ante ipsius versionem Latinam confectam promulgatamque, sapientiae laude (1382C)florentissimus? Ex quo alio fonte eas, si non omnes, certe quidem nonnullas, hauserit, ego saltem non 611 pervideo: eisdemque adhibitis facile ad credendum inducor, epistolarum ipsarum auctores non fuisse Alexandrum et Dindymum, sed impostorem aliquem recentiorem, vel certe hominem litterarum, ut tum erant tempora, peritum, qui eas aut oblectandi animi, aut styli colendi causa conscripserit. Existimet aliter, cui lubet: id facere per me licet; ego in mea perstabo sententia, nec eas unquam regibus quorum nominibus ornantur, credam esse exaratas.
Universum denique dicendi genus, in his epistolis conscribendis adhibitum, qualemcunque meam sententiam prorsus confirmare videtur. Id quod est ita comparatum, ut homo, in auctorum Latii classicorum lectione multum recteque versatus, eorumque elegantiae, concinnitati, gravitati, perspicuitati assuetus harum stylum ferre nequeat; ut pote qui nec castus est, nec elegans nec aequabilis, sed modo humilis (1382D)et frigidus, modo poetico similis et turgidus, qui artificium aliquod sophisticum sapit, variisque argutiis, quas vulgo dicunt, et antithesibus, verborum ingeniique lusibus saepe ineptis refertus, turpissimis soloecismis et barbarismis plane redundat. Ad haec singula, quae dixi, comprobanda transcribere debeam integras epistolas; quod molestum foret cum mihi, haec scribenti, tum cuivis, ea legenti: unde non nisi pauca soloecismorum et barbarismorum plena, apponam. Quis, quaeso, Latinitatis satis gnarus, unquam dixerit: res. . . rumorum licentia videtur incredula;. . nullum damnum principali materiae generabis;. . praebeas quaesitis responsa; item: sed his satis: nunc reliqua percurramus; . . institutorum vestrorum partes singulas percurramus; aut: illapsos curare languores? Quis scripserit: exspectacula, quod saepe occurrit; aut, nos theatrum exspectare cum volumus; item: per aequora madida undosaque saltatus innocentes exercere; variae alites musicis concentibus (1383A)personantes melos dulces; . . cujus officium est, faleratis sermonibus figmentare mendacia; . . semper sequentibus placita priora scindentibus; . . vitam penalem sibi consenescentem producere; . . et quae sunt alia. Molestum enim est, plures hujuscemodi flosculos transcribere: quos consarcinare aliisque obtrudere potuit nemo, nisi homo omnium ignarissimus atque insulsissimus. Quam absurda etiam, quamque frigida et jejuna sit, quae prima Dindymi epistola continetur apostrophe ad divitias, dici non potest. Ea merum sapit sophistam, verborum lenociniis decipere cupientem.
At enimvero quorsum haec omnia, quae tam copiose, et justo fere copiosius disputas? Nimirum, ut intelligatur, hasce epistolas esse haud dubie spurias atque commentitias, nec earum lector ullus istis se decipi patiatur: quin potius credulitatem istam, si forte habet, exuat, qua nostri majores ad qualescunque viri cujuscunque quondam celebris nomine ornatas, commentationes accipiendas tuendasque adducti (1383B)fuere. Quae credula multorum mens quantum detrimenti litteris optimis, ne quid gravius dicam, attulerit, norunt omnes qui earum historiam paulo curiosius indagarunt. Quae si mihi inesset, aut ego aliis imponere haud dubitarem, hoc ipso tempore possim ex libro aliquo ms. duo carmina, alterum Virgilii, (1384A)alterum Nasonis nomine ornatum, promulgare iisque editis laudem in mustaceo, quod aiunt, quaerere. Sed meum veri et videndi, et propagandi studium facit, ut ea, quorum dicuntur, auctorem esse nec credam ipse, nec aliis persuadere velim. Eodemque permotus et haec, quae in manibus habes, princeps et abbas reverendissime, commentatus sum, ut, quod tumetipse credis, alii itidem pervideant, nec epistolas, quas iterum typis excudendas prelo subjicere constituisti, reapse ab Alexandro Magno et Dindymo, quorum nomina praeseferunt, scriptas opinentur. Qua in causa si desiderio tuo tuaeque exspectationi satis fecisse me intellexero, id in magna felicitatis meae parte ponam: sin minus, hoc, quod tuam fallere cernis opinionem, non tam ex justae debitaeque meae in te pietatis ac reverentiae, quam eruditionis satis paratae et exquisitae, defectu profectum existimes, vehementer etiam atque etiam abs te peto. Quod superest, a me omnia summa in te studia, officiaque nullo non tempore exspecta. Ego (1384B)profecto, quae pertinere ad te intelligam, studiosissime omnia, diligentissimeque curabo: atque incredibilis tuae erga me humanitatis indulgentiaeque memoriam conservabo. Vale, rebusque meis fave. Dab. e Musaeo ipsis Kal. Jun., anno 1770.
(no