Historia miscella/6
LIBER SEXTUS. (0825) (0825C)Marco Aemilio Lepido, Q. Catulo coss., anno ab Urbe condita 673, sonantibus undique novis bellorum fragoribus, quorum unum in Hispania erat, aliud in Pamphylia, et Cilicia, tertium in Macedonia, quartum in Dalmatia. Nam Sertorius, vir dolo atque audacia potens, cum partium Marianarum fuisset, timens fortunam caeterorum, qui interempti erant, fugiens ex Africa, delapsus in Hispanias, bellicosissimas gentes Hispaniae in arma excitavit. Adversum hunc, ut breviter definiam, duo duces missi: Q. Caecilius Metellus, filius ejus, qui Jugurtham regem vicit, et L. Domitius praetor. Quorum Domitius ab Hirtuleio Sertorii duce cum exercitu oppressus est. Manlius procos. e Gallia in Hispaniam cum tribus legionibus, (0825D)et mille quingentis equitibus transgressus, iniquam cum Hirtuleio pugnam conseruit. A quo (0826C)castris, copiisque nudatus, in oppidum Hilerdam pene solus refugit. Postea cum impar pugnae solus Metellus pugnaret, Cn. Pompeius ad Hispaniam missus est. Metellus multis praeliis fatigatus, per devia oberrans, hostem mora fatigabat, donec Cn. Pompeii castris sociaretur. Ita duobus ducibus adversis, Sertorius fortuna varia saepe pugnavit. Pompeius, contracto apud Palentiam exercitu, Lauronem obtinuit civitatem, quam tunc Sertorius, superato fugatoque Pompeio, captam vi cruentissime depopulatus est. Reliquum agmen Lauronensium, quod caedibus superfuerat, miserabili captivitate in Lusitaniam transduxit. Pompeium autem, hoc est illum Romanorum ducem a se victum fuisse gloriatus est, quem magna praeditum fiducia ad hoc bellum non (0826D)pro consule, sed pro consulibus Roma misisset. Fuisse tunc Pompeii triginti millia peditum, mille equites (0827A)Galba scribit: Sertorium autem septuaginta millia peditum, octo millia equitum habuisse commemorat. Postea vero Hirtuleius cum Metello congressus apud Italicam Baeticae urbem, viginti millia militum perdidit, victusque in Lusitaniam cum paucis refugit. Pompeius Belgidam Celtiberiae urbem cepit. Sertorius deinde cum Pompeio congressus, decem millia militum ejus interfecit, ex alio cornu, vincente Pompeio, tantumdem ipse perdidit. Multa praeterea inter eos praelia gesta sunt. Memmius Quaestor Pompeii, idemque vir sororis ejus, occisus est: Hirtulei fratres interfecti. Perpenna, qui se Sertorio junxerat comminutus est. Postremo ipse Sertorius octavo decimo anno belli inchoati, iisdem, quibus et Viriatus, suorum dolis interfectus est. Finis huic bello datur per Cn. Pompelum adolescentem, et (0827B)Q. Metellum Pium, atque omnes prope Hispaniae civitates in deditionem populi Romani redactae: Romanisque victoriam sine gloria dedit. Quamvis Perpennam postea pars exercitus ejus secuta sit, qui a Pompeio victus cum universo exercitu suo interfectus est. Civitatibus vero cunctis ultro, ac sine mora per deditionem receptis, duae tantum restiterunt, hoc est Uxamia, et Calaguris: quarum Uxamiam Pompeius evertit: Calagurim Afranius jugi obsidione confectam, atque ad infamem escam miseranda inopia coactam, id est uxorum cadavera, atque liberorum facientes sibi cibos, ultima caede, incendioque delevit. Percussores Sertorii praemium ne petendum quidem a Romanis esse duxerunt, quippe qui meminissent antea Viriati percussoribus denegatum. Interea Macedonicum bellum (0827C)Appius Claudius sortitus, levia praelia habuit contra varias gentes, quae Rodopam provinciam incolebant, et Macedoniam crudelissime depopulabantur: nam inter caetera dictu, audituque horrenda, quae in captivos agebant, raptis, cum poculo opus esset, humanorum capitum ossibus cruentis, capillatisque adhuc, ac per interiores cavernas male effuso cerebro oblitis utebantur: quarum cruentissimi, atque immanissimi Scordisci erant. Has itaque, ut dixi, Claudius pellere Macedoniae finibus bello putavit, magnisque se molibus objecit malorum. Unde cum animo aeger, et curis circumseptus, morbo insuper correptus esset, interiit. Missus est ei successor C. Scribonius Curio post 1 consulatum, qui attentatarum superiore bello gentium vim declinans, in Dardaniam arma convertit, eamque (0827D)superavit, et usque ad Danubium penetravit, et intra triennium bello finem dedit. Ad Ciliciam et Pamphyliam missus est P. Servilius ex consule vir strenuus. Is ergo Ciliciam et Pamphyliam crudelissime adortus, dum subdere studet, pene delevit, Ciliciam, (0828A)et urbes ejus obsessas, oppressasque cepit. Praeterea Olympum montem pervagatus, Phaselidem evertit, Coricum diruit. Tauri quoque montis latera in Ciliciam vergentia pervagatus, Isauros bello fractos in deditionem redegit, atque intra triennium bello finem dedit. Primus omnium Romanorum per Taurum duxit exercitum, ac limitem itineris fecit. Is revertens triumphum accepit, et nomen Isaurici meruit. At in Illyricum missus est C. Cosconius pro consule. Is protrita subactaque Dalmatia, Salonas urbem florentissimam post biennium tandem expugnavit, et cepit, et composito bello Romam rediit. Iisdem temporibus cos. M. Aemilius Lepidus Catuli collega civile bellum voluit commovere; intra unam tamen aestatem motus ejus oppressus est. Ita uno tempore multi simul (0828B)triumphi fuerunt: Metelli de Hispania, Pompeii secundus de Hispania, Curionis ex Macedonia, Servilii ex Isauria, Anno Urbis conditae 676, L. Licinio Lucullo, et M. Aurelio Cotta coss. mortuus est Nicomedes rex Bithyniae, et testamento populum Romanum fecit haeredem. Interea Fimbria Marianorum scelerum satelles, homo omnium audacissimus, Flaccum consulem, cui legatus erat, apud Nicomediam occidit: ac mox, arrepto exercitu Mithridatis, filium ex Asia ad Nicopolim fugat, stationem Mithridatis invadit, ipsumque e Pergamo pellit, fugientemque insecutus, apud Bithyniam obsedit. Et profecto cepisset, si L. Lucullus civilibus discordiis curam reipublicae praetulisset, eumque mari coarctare objecta classe voluisset. Inde Fimbria Iliensibus iratus, a quibus pro (0828C)Syllanae partis studio objectu portarum repulsus videbatur, ipsam urbem Ilium, antiquam illam Romae parentem, funditus caede incendioque delevit. Sed eam Sylla continuo reformavit. Idem Fimbria apud Thyatiram cum suo exercitu, Fimbriaeque profugi Mithridati sese adjunxerunt, quorum hortatu Mithridates cum Sertorio per legatos in Hispaniam missos foedus pepigit. Sertorius ad eum M. Marium firmandi foederis causa misit quem rex apud se retentum brevi ducem fecit in locum Archelai, qui se jam ad Syllam cum uxore et liberis contulerat. Interea Mithridates, rupta pace, Bithyniam, et Asiam rursus voluit invadere: Marium, et Eumachum duces suos adversum Lucullum, et Cottam coss. misit cum magno exercitu. Sed ambo consules adversus eos non unam habuere fortunam. Cotta (0828D)apud Chalcedonem victus ab eis acie, plurimis perditis, etiam intra oppidum coactus est, et obsessus. Mithridates Cizicum obsidendo fossa cinxit. ut, Cizico capto, totam Asiam invaderet Lucullus eum alter cos. a tergo obsedit, et multis praeliis vicit, fameque (0829A)consumpsit, eumque quod faciebat, pati compulit, atque ad ipsos Cizicenos, ut bono animo essent, nuntium misit, unum ex militibus natandi peritum, qui duobus utribus suspensus, mediam ipse regulam tenens, plantisque subremigans, septem millia passuum transmeavit. Mithridates, inopia laborans, classis partem copiarum instructam armis domum abire praecepit. Quam Lucullus excipiens, universam disperdidit. Nam amplius quam quindecim millia hominum tunc interfecisse narratur. Tunc etiam Fannius, qui se Mithridati junx rant, et Metraphanes regius praetor a Mamerco victi, cum duobus millibus equitum in Mesiam profugerunt, atque a via digressi in campos, collesque arenosos inciderunt: ubi, non solum montes vasti, vel saxa, quasi quadam fuligine obfuscata cernuntur, verum etiam ambusto solo (0829B)squalidi per quinquaginta millia passuum campi sine ullo ignis, vel fornacis incendio, et pendulo in profundum cinere putres jacent: tribus etiam locis torridae voragines ostenduntur, quas Graeci Pisas vocant, in quibus diu oberrantes, inopinatis tandem periculis exempti sunt, et clam in regis castra venerunt. Dejotarus rex Gallograeciae praefectos regis bello trucidavit. Interea Mithridates apud Cizinum eadem hora qua obsidebat obsessus, in magnam penuriam, pestilentiamque exercitum suum coarctavit. Nam plusquam CCC m. hominum fame et morbo in eadem obsidione amisisse fertur. Ipse cum paucis, arrepta navi, clam fugit e castris. Lucullus incruento milite spectator cladis alienae, novum genus victoriae adeptus est, mox Marium adortus vicit, fugavitque. In quo praetio plusquam undecim millia Marianorum (0829C)militum interfecta referuntur. Lucullus postea cum eodem Mario navali praelio congressus, triginta et duas naves regias, et complures onerarias, aut cepit, aut demersit. Multi ex his quos Sylla proscripserat, ibi interempti sunt. Marius postera die de spelunca, ubi latebat, extractus, meritas hostilis animi poenas luit. Eodem vero impetu Lucullus Apamiam vastavit, et sub monte Olympo Prusiada munitissimam civitatem captam, expugnatamque diruit. Mithridates adversus Byzantium instructa classe navigans, tempestate correptus, octoginta rostratas naves perdidit. Ipse autem cum quassata navi jam mergeretur, in myoparonem Seleuci piratae, ipso pirata juvante transilivit. Inde Sinopen, ac post Amison cum magna difficultate pervenit. Eodem anno apud Romam (0829D)Catilina incesti accusatus, quod cum Fabia vestali virgine commisisse arguebatur, Catuli gratia fultus evasit.
Anno ab Urbe condita 678, Macedoniam provinciam M. Licinius Lucullus accepit, consobrinus ejus, qui contra Mithridatem bellum gesserat: et in Italia novum bellum subito commotum est. Gladiatores (0830A)enim septuaginta et quatuor Capuae a ludo Cn. Lentuli, effracto capite, diffugere, qui continuo ducibus Crixo, et Tinomao Gallis, et Spartaco Thrace Vesuvium montem occupaverunt. Unde erumpentes, Clodii praetoris, qui eos obsidione cinxerat, castra expugnaverunt, ipsoque fugato, cuncta illius in praedam verterunt. Inde per Consentiam et Metapontum circumducti, ingentia brevi agmina collegerunt. Nam Crixo decem millium multitudo, Spartaco autem triplex numerus fuisse fertur. Tinomaus enim jam in superiore bello fuerat occisus. Hi itaque cum caedibus, incendiis, rapinis, stuprisque omnia miscerent, in exsequiis captivae matronae, quae se dolore violati pudoris necaverat, munus gladiatorum ex quadringentis captivis, scilicet, et quod spectandi fuerant spectaturi, utpote (0830B)lanistae gladiatorum potius quam militum principes, edidere. Deinde coss. Gellius et Lentulus adversus eos cum exercitu missi: quorum Gellius Crixum acerrime pugnantem praelio oppressit, Lentulus a Spartaco duce superatus aufugit. Post etiam, collatis frustra ambo coss. copiis, accepta clade fugerunt. Dehinc C. Cassium proconsulem idem Spartacus bello oppressum interfecit. Itaque, exterrita civitate, non minore propemodum metu, quam sub Annibale circa portas fremente trepidaverat, senatus M. Licinium Crassum cum legionibus consulum, novoque supplemento militum misit. Is mox, ut pugnam fugitivorum iniit, sex millia eorum interfecit, octo vero millia cepit. Inde priusquam ipsum Spartacum ad caput Silari fluminis castra metantem bello aggrederetur, Gallos auxiliatores ejus, Germanosque (0830C)superavit, e quibus triginta millia hominum cum ipsis ducibus occidit. Novissime ipsum Spartacum in Apulia, disposita acie congressum, maximasque cum eo fugitivorum copias perculit. Nam sexaginta millia eorum caesa, sex millia capta referuntur, tria millia civium Romanorum recepta sunt. Caeteri qui ex hoc bello lapsi oberrabant, per complures duces frequenti indagine attriti sunt, et post multas calamitates Italiae, tertio anno bello huic finis impositus. Anno ab Urbe cond. 681 duo tantum gravia bella in imp. Romano erant, Mithridaticum, et Macedonicum. Haec duo Luculli agebant, L. Lucullus, et M. Lucullus. L. vero Lucullus post pugnam Cizicenam, quia vicerat Mithridatem, et navalem, qua (0830D)duces ejus oppresserat, persecutus est eum, et recepta Paphlagonia et Bithynia etiam regnum ejus invasit. Sinopen et Amison civitates Ponti nobilissimas cepit. Sea Sinopem Seleucus archipirata, et Leochares spado, qui praesidii causa praeerant, expilatam atque incensam reliquerunt. Lucullus miserorum hostium (0831A)intestina clade permotus, celeri occursu immissum restinxit incendium. Ita misera civitas, versa vice hostium, sociorumque, unde defendenda, disperdita, et unde disperdenda, servata est. Praeterea Lucullus transgressus Euphraten et Tigrim, secundo praelio apud Cabira civitatem Tigranis, quo ingentes copias ex omni regno adduxerat Mithridates, cum Mithridate et Tigrane congressus parvissima suorum manu magnum hostium numerum occidit. Nam triginta millia hominum eo bello interfecit. Mithridates vix sexcentis equitibus comitatus aufugit. Castra ejus direpta, diademate et thiara, ne agnosceretur, abjectis. Armenia quoque minor, quam tenuerat, eidem sublata est. Susceptus tamen est Mithridates post fugam a Tigrane rege Armeniae, qui tunc ingenti gloria imperabat, et Persas (0831B)saepe vicerat, Mesopotamiam, et Syriam, et Phoenicis partem occupaverat. Ergo Lucullus repetens hostem fugatum, imminente hieme, etiam regnum Tigranis, qui Armeniis imperabat, ingressus est, Tigranocertam civitatem Arzianae nobilissimam regni Armenii cepit. Ipsum regem cum septem millibus quingentis clibanariis, et centum millibus sagittariorum et armatorum venientem, cum decem et octo millibus militum vicit, ita ut magnam partem Armeniorum deleverit. Inde Nisibin profectus, eam quoque civitatem cum regis fratre cepit. Sed hi, quos in Ponto Lucullus reliquerat cum exercitus parte, ut regiones victas Romanorum tuerentur, negligenter et avare se agentes, occasionem iterum Mithridati in Pontum irrumpendi dederunt. Atque ita bellum renovatum (0831C)est. Lucullo paranti post captam Nisibin contra Persas expeditionem, successor est missus. Eodem tempore Metellus Siciliae praetor, cum foedissima illa C. Verris praetura Siciliam afflictam invenisset, maxime Pirganionem archipiratam nefariis caedibus lacerantem, qui pulsa classe Romana Syracusanum portum obtinuerat, mox eum navali pedestrique praelio comminutum Sicilia decedere compulit. Alter autem Lucullus, qui Curioni successerat, Bessis primus Romanorum intulit bellum, atque eos ingenti praelio in monte Haemo superavit, oppidum Uscudamam quod Bessi inhabitabant, eodem die quo aggressus est vicit. Cabulen cepit, et usque ad Danubium penetravit. Expugnavit etiam gentes quae Rhodopeis montibus (0832A)erant circumfusae, quas Claudius jam Macedoniae finibus pellere putavit. Inde multas supra Pontum positas civitates aggressus est. Illic Apolloniam evertit, Calatin, Parthenopolim, Thomos, Istrum, Burchaonem cepit, belloque confecto, Romam rediit. Ambo coss. magnifice triumphaverunt. Lucullus, qui contra Mithridatem pugnaverat, majore gloria, cum tantorum regnorum victor rediisset. Confecto bello Macedonico, manente Mithridatico, quod, recedente Lucullo, rex collectis auxiliis reparaverat, bellum Creticum ortum est. Ad id missus Caecilius Metellus, ingentibus praeliis, intra triennium totam insulam cepit, legesque Minois Romanis legibus permutavit, appellatusque est Creticus, atque ex insula Crete triumphavit. Quo tempore Libya quoque Romano imperio per testamentum (0832B)Appionis, qui rex ejus fuerat, accessit, in qua inclytae urbes erant, Berenice, Ptolemais, et Cyrene. Dum haec aguntur, piratae per omnia sparsi maria, et jam intercipientes navium commeatus, sed etiam insulas provinciasque vastantes, impunitate scelerum et cupiditate praedae vulgo sese associantibus, in immensum augebantur. Quare id bellum Cn. Pompeio decretum est, qui id post multam vastationem, quam terra marique diu egerant, intra paucos menses ingenti felicitate et mira celeritate confecit. Postea successor Luculli factus, in minore Armenia juxta montem Dastracum, castra Mithridatis obsidione conclusit. Rex cum omnibus copiis, eruptione per noctem facta, insuper etiam persequentem bello repellere statuit, sed Pompeius fugientem persequi intendit. Itaque bellum (0832C)nocte commissum est. Luna tunc orta a tergo Romanis erat, et milites Mithridatis longitudine umbrarum proximitatem hostium rati, cuncta in irritum tela fudere. Romani velut inermes postea aggressi, sine labore vicerunt, castraque ceperunt. Namque de exercitu Mithridatis quadraginta millia caesa vel capta sunt. Romani mille vulnerati, vix autem quadraginta interfecti, et duo centuriones. Mithridates inter tumultus belli fuga lapsus, adjutus etiam beneficio sublustris noctis, evasit. Relictusque ab omnibus amicis, philosophis, scriptoribus rerum, vel carminum, ac medicis, solus per devia, equum manu trahens, atque ad omnes nocturnos strepitus trepidans, in quoddam castellum divertit, atque in Armeniam inde perrexit. Pompeius Mithridatem insecutus, (0833A)inter duo flumina, quae ab uno monte diversis specubus exoriuntur, hoc est, Euphratem et Araxen, urbem Nicopolim senibus, lixis, et aegris volentibus, condidit. Horodis Albanorum regis exercitum, praefectosque ejus ter praelio vicit. Postea Horodis epistolas, et munera pro pace cum Albanis instauranda libenter accepit, veniamque ei et pacem dedit. Artacem regem Iberiae praelio fudit, totamque Iberiam in deditionem accepit. Armeniam minorem Dejotaro Galatiae regi donavit, quia socius belli Mithridatici fuit. Attalo et Pylemeni Paphlagoniam reddidit. Aristochum Colchis imposuit. Mox de Ponto promovens Parthiam Ecbatana urbem, caput Parthici regni, quinquagesimo die pervenit. In Bosphoro Mithridate Cerealia sacra celebrante, terraemotus adeo gravis repente exortus est, ut magna (0833B)clades ex eo urbium atque villarum secuta narretur. Eodem tempore Castor Mithridatis praefectus, qui Phanagoriae praeerat, interfectis amicis regis, arcem occupavit, et quatuor filios Mithridatis ad praesidia Romana transmisit. Mithridates accensus ira in scelera exarsit. Nam cum plures tunc amicos suos, necnon Hypodran filium suum interfecisset, cum antea jam alio Macharem parricidio trucidasset, Pharnaces alter filius ejus exemplo fratrum territus, exercitum ad persequendum se missum sibi conciliavit, et mox adversus patrem duxit. Justo judicio, quia ille adversus patrem suum de regni jure certavit. Interea Mithridates diu ex altissimo muro filium frustra precatus, ubi inexorabilem vidit, moriturus exclamasse fertur: Quoniam Pharnaces, inquit, mori jubet, vos, si estis, patrii dii, (0833C)precor, ut quandoque et ipse hanc vocem a filiis suis audiat. Statimque descendens ad uxores, pellices, ac filias suas, venenum omnibus dedit. Quod cum ipse novissimus hausisset, nec tamen propter remedia, quibus vitalia sua adversus noxios succos saepe obstruxerat, veneno confici posset, frustraque quateretur, si quo tandem modo infusa pestis per venas vegetatione corporis acta discurreret, Gallum quemdam militem jam fracto muro discurrentem invitavit, eique jugulum praebuit. Hunc exitum vitae Mithridates habuit, nobisque scientiae suae fortissimum argumentum reliquit, (0834A)homo omnium, ut fertur, studiosissimus: qui duarum et viginti gentium linguis, quas sub regno habuit, locutus est, ita ut nunquam legationes sub interpretibus audiret. Periit apud Bosphorum vir ingentis industriae consiliique: regnavit annis quadraginta; alii dicunt triginta. Anno ab Urbe condita 689, M. Tullio Cicerone oratore et C. Antonio coss., Pompeius occisi Mithridatis nuntio accepto, Tigrani bellum intulit. Ille autem statim se ei dedidit, et in castra Pompei sexto decimo milliario ab Artaxata venit, ac diadema suum, cum procubuisset ad genua Pompeii, in manibus ipsius collocavit. Quod ei Pompeius reposuit, magnificeque eum habitum, regni tamen parte multavit et grandi pecunia. Adempta est ei Syria, Coelen, Phoenices, Sophene. Sex millia praeterea talentorum auri, (0834B)et argenti populo Romano dedit, quia bellum sine causa Romanis commovisset. Mox Ituraeos et Arabas vicit, urbemque eorum, quam Petram nominant, cepit; et cum venisset in Syriam, Seleuciam vicinam Antiochiae civitatem libertate donavit, quod regem Tigranem non recepisset; Antiochensibus obsides reddidit; aliquantulum agrorum Damascensibus dedit, quo locus ipsi spatiosior fieret, delectatus loci amoenitate et aquarum abundantia. Inde ad Judaeam transgressus, quibus Aristobolus, expulso fratre Hircano, primus ex sacerdote rex praeerat, atque ad Jerosolymam urbem eorum Gabinium cum exercitu mittit. Ipse continuo subsecutus, et a Patribus urbe susceptus, sed a plebe muro templi expulsus, oppugnationem ejus intendit. Id non solum natura loci, verum etiam cum (0834C)ingenti muro, fossaque maxima munitum, cum alias aliis legiones dies noctesque succedere juberet, sine requie, vix tertio mense expugnavit: quatuordecim millibus Judaeorum interfectis, caetera multitudo se dedidit; muros civitatis everti, aequarique solo imperavit, cujus circuitus quatuor millia passuum dicitur fuisse. Cumque aliquantos principes Judaeorum securi percussisset, Hircano sacerdotium restituit, Aristobulum captivum Romam perduxit. Hoc bellum Orientis cum viginti et duobus regibus sese gessisse ipse Pompeius pro concione narravit.
(0835A)Interea L. Sergius Catilina, nobilissimi generis, sed ingenii pravissimi, ad delendam patriam conjuravit cum quibusdam claris quidem, sed audacibus viris. Cujus conjuratio per eosdem dies in Urbe habita ac prodita est; in Etruria vero civili bello exstincta est, sed a Cicerone Catilina Urbe expulsus est, socii ejus comprehensi, et in carcere strangulati sunt. Ab Antonio altero consule Catilina ipse in bello victus, et interfectus est. Sed hanc historiam agente Cicerone, et describente Sallustio satis omnibus notam, nunc a nobis fuisse perstrictam sat est. Motus etiam in Pelignis ortus a Marcellis patre, et filio, per L. Betium proditus, patefacta Catilinae conjuratione, quasi succisa radice compressus est, et de utroque per Bibulum in Pelignis, per Ciceronem in Brutiis vindicatum. Anno ab Urbe (0835B)cond. 690, D. Junio Syllano, et L. Muraena consulibus, Metellus de Creta triumphavit: Pompeius de bello piratico Mithridatico. Nulla unquam pompa triumphi similis fuit. Ducti sunt ante currum ejus filii Mithridatis, et filius Tigranis, et Aristobolus rex Judaeorum. Praelata est ingens pecunia, et auri, atque argenti infinitum. Hoc tempore nullum per orbem terrarum grave bellum erat.
Anno ab Urbe condita 693, C. Julius Caesar, qui postea imperavit, cum L. Bibulo cos. est factus. Decreta est ei Gallia transalpina, et cisalpina, et Illiricum cum legionibus denis in quinquennium datis: Galliam comatam postea senatus adjecit. Hanc historiam Suetonius Tranquillus plenissime explicuit, cujus nos competentes portiunculas decerpsimus. Helvetiorum (0835C)animos fortissimos Gallorum omnium gentis, ea vel maxima causa, quod perpetuo pene cum Germanis bello altercabantur, a quibus Rheno tantum flumine dirimuntur, Orgetorix quidam princeps gentis, spe totas invadendi Gallias in arma accenderat. Quo caeteri optimates correpto, et ad mortem coacto, cohibere tamen animatas semel in praedam plebes nequiverunt. Qui conjuratione facta, ac die dicta exustis vicis, et domibus suis, ne quod desiderium, et spes revertendi foret, profecti sunt. Quos cum ad Rhodanum fluvium Caesar obvios habuisset, magno difficilique bello bis vicit, victos ad deditionem coegit. Horum fuit, cum primum (0836A)progressa est omnis multitudo, Helvetiorum, Tulingorum, Latobrigum, Rauracorum, et Bojorum, utriusque sexus, ad centum quinquaginta septem millia. Ex his quadraginta et septem millia in bello cecidere: caeteri in terras proprias remissi sunt. Postea Caesar contra Ariovistum regem pugnans, excitantem, invehentemque secum incredibiles Germanorum copias, quibus nuper universos Galliarum populos se subegisse jactabat, apud Sequanos fugere compulit. Cumque diu exercitus Caesaris Germanorum multitudine, et virtute perterritus, pugnam detrectasset, Ariovistus in Germaniam arrepta navicula Rhenum transvectus aufugit. Uxores ejus duae, totidemque filiae captae sunt. Fuerunt autem in exercitu Ariovisti, Arudes, Marcomanni, Triboci, Vangiones, Nemetes, Sebusii, et Suevi. Pugna maxime gravis ex phalange (0836B)Germanorum fuit, quam coacto in unum agmine, scutisque supra capita contextis, ad irrumpendam Romanorum aciem tuti, undique praestruxerant. Sed postquam Romanorum aliqui militum, agilitate, audaciaque insignes, supra obductam saliere testudinem, scutisque velut squamis singillatim revulsis, desuper nudos deprehensorum detectorum humeros perfoderunt: territi hostes novo mortis periculo terribilem dissolvere compagem. Exinde in fugam versi, per quinquaginta millia passuum insatiabiliter caesi sunt. Neque conjici numerus Germanorum potuit, vel quantus pugnae affuerit, vel quantus fuerit occisorum. Post haec Belgarum gens, quae tertia pars Galliarum est, adversus Caesarem exarsit, quorum distributim copia haec fuit. Bellovaci, qui caeteris numero et virtute praestare viderentur, habuere (0836C)lectissima sexaginta millia armatorum; Suessiones ex duodecim oppidis quinquaginta millia: Nervii, quorum adeo feritas praedicabatur, ut nunquam mercatores ad se accedere sinerent, vina, caeteraque venalia deferri, quibus inducta jucunditas torporem virtutis afferret, habuere similiter quinquaginta millia: Atrebates etiam, et Ambiani decem millia: Morini viginti quinque millia: Menapii decem millia: Caleti decem millia: Velocasses, et Veromandi decem millia: Atuatici XVII millia: Condures, et Eburones, atque Cercesi, et Pemani, qui uno nomine Germani vocantur, (0837A)quadraginta millia. Ita omnes in simul fuisse referuntur ducenta octuaginta duo millia armatorum lectissima. His igitur repente e sylvis erumpentibus, exercitus Caesaris perturbatus, atque in fugam actus, plurimis suorum amissis, tamen hortatu ducis restitit, victoresque agressus, usque ad internecionem pene delevit. Igitur Caesar, magnis in Gallia rebus gestis, cum in Italiam proficisci decrevisset, Galbam cum legione duodecima ad Veragros, Sedunosque misit. Qui cum hiemandi causa in vico Veragrorum, cui nomen erat Octodorus, consedisset, mediumque oppidi, quod torrente distinguebatur, accolis concessisset, quadam die eosdem decessisse pariter per noctem, ac proximo insedisse colli videt. Quippe illi paucitatem vix mediae legionis despectui habentes, ultroneam nullo cessuram negotio (0837B)victoriam arbitrabantur, finitimosque suos in hanc caedis, et praedae societatem vocaverant. Igitur Galba, tam praesentibus, et gravibus periculis circumsepto, ac trepido atque inter varias consultationes certi consilii incerto, repente Galli descensu montis effusi, castra imperfecta circumdant, raros per vallum propugnatores saxis telisque onerant. Cumque jam castra irrumperentur Pacuvii primipilaris, et Voluseni tribuni consilio, cunctis Romani portis eruperunt, incautosque subito aggressi hostes primum perturbaverunt: deinde in fugam versos miserabili strage fuderunt: nam amplius quam XXX millia barbarorum tunc caesa referuntur. Igitur Caesar, cum jam pacatas universas Galliarum gentes putaret, ad novum et maximum bellum retractus est. Namque cum P. Crassus adolescens cum legione (0837C)septima Oceano vicinus apud Andegavos hiemaret, Veneti, caeterique confines repente in arma conjurant, legatos Ro. vinciunt, eosque ita demum se reddituros, si obsides suos recipiant, Romanis indicant. Socios ad id bellum Osismios, Lexovios, Nannetes, Ambibaritos, Morinos, Diablintes, et Menapios adsciscunt: auxilia quoque a Britannia arcessunt. Caesar per Grassum de rebellione deditarum gentium certior factus, quamvis intelligeret quanta ineundi belli difficultas esset, tamen rem tanti negotii non negligendam ratus est, ne caeteri exemplo hujusmodi audendi licentia laxarentur. Itaque terrestri praelio persecuti nostes frustra aggressus, quippe cum hostes per interfusa ex Oceano aestuaria, atque in accessos recessus, tutis terrarum finibus munirentur: naves longas aedificari (0837D)in Ligeri fluvio jubet, per quem in oceanum mitterentur. Quae mox ut hostibus visae sunt continuo ducentae XX naves eorum paratae, atque omni genere armorum instructissimae progressae portu ex adverso restiterunt. Bruto circumspicienti imparem longe navium esse conflictum, quia barbarorum naves solido robore intextae, saxorum modo adactos rostrorum ictus retundebant, (0838A)hoc primum auxilio fuit, quod falces acutissimas non pertinaciter contis praefixas, funibus autem subnexas paraverat, quibus cum opus esset, apprehensos eminus rudentes, subductis hastilibus, per funem falcem retrahendo succiderent. His celeriter expeditis, disrumpi hostilium antennarum armamenta praecepit: ita antennis ruentibus, complures illico naves velut captas immobiles reddidit. Alii hoc periculo territi suspensis velis, qua ventus intenderet, fugere conati sunt. Cessante vento ludibrio fuere Romanis. Itaque incensis omnibus navibus, et interfectis qui pugnaverant, Galli reliqui sese dediderunt. Sed Caesar maxime ob injuriam legatorum, et ut genti ad omnia consilia mobili, terribilis exempli notam inureret, cunctis principibus tormentis interfectis, reliquos sub corona (0838B)vendidit. His diebus Titurius Sabinus legatus Caesaris, Aulercos, Eburonices, Lexoviosque, qui primates suos, cum auctores belli resuscitandi esse nollent, interfecerant, eruptione facta incredibili caede delevit. P. vero Crassus, cum in Aquitaniam pervenisset, bello exceptus est. Namque Sociates magno equitatu, pedestribusque copiis praevalidis Romanos adorsi, diu graviter perturbaverunt. Post victi, atque in oppidum Sociatum coacti, obsessique, cum se expugnari viderent, armis traditis, in deditionem recepti sunt. Aquitani clade permoti undique exercitum contrahunt, de citeriori quoque Hispania auxilia accersunt. Duces eos bello praeficiunt, qui cum Sertorio militaverant. Hi omnes dum obsidionem Crasso parant, in castris suis Crasso obruente deleti sunt. (0838C)Nam ex Aquitanis, et Cantabris, quorum quinquaginta millia tunc in auxilium venerant, triginta et octo millia caesa referuntur. Caesar Germanos, qui Rhenum cum immensis copiis transierant, simul et totas Gallias subjicere sibi parabant, bello adorsus, usque ad internecionem cecidit, quorum fuisse numerum ad quadringenta quadraginta millia ferunt. Tunc Caesar in Germaniam facto ponte Rhenum transgreditur Sicambros, et Ubios obsidione liberat: Suevos maximam, et ferocissimam gentem, quorum esse centum pagos, et populos multi prodidere, totamque Germaniam adventu suo terret. Mox in Galliam rescisso ponte se recepit. Domuit autem annis novem omnem Galliam, quae inter Alpes, flumenque Rhodanum, Rhenumque, et Oceanum est, (0838D)et circuitu patet ad bis tricies centena millia passuum. Inde ad Morinos venit, unde ad Britanniam proximus, et brevissimus transitus est. Navibus circiter onerariis, atque actuariis octoginta praeparatis in Britanniam transvehitur, Britannisque bellum infert, quibus ante eum ne nomen quidem Romanorum cognitum erat. Ibi acerba pugna primum fatigatus, (0839A)deinde adversa tempestate correptus, plurimam classis partem, et non parvum numerum militum, equitatum vero pene omnem disperdidit. Regressus in Galliam legiones in hiberna dimisit, ac DC naves utriusque commodi fieri imperavit. Quibus iterum in Britanniam primo vere transvectus, dum ipse in hostem cum exercitu pergit, naves in anchoris stantes tempestate correptae, vel collisae inter se, vel arenis illisae, ac dissolutae sunt, ex quibus XL perierunt, caeterae cum magna difficultate reparatae sunt. Interea Sceva miles Caesaris cum quatuor commilitonibus navicula ante transvectus est ad scopulum insulae propinquum, atque interea recessu Oceani destitutus est: complures Britanni in paucos Romanos impetum faciunt; caeteri tamen qui perrari comites ipsius fuerant, navigio redeunt. (0839B)Sceva imperterritus manet, undique telis obrutus: ac primo pilo restitit, postremo gladio rem gerit solus in plures. Cumque fessus, vulneratusque esset, et galeam ac scutum ictibus perdidisset, cum duabus loricis natavit ad castra Caesaris, et poposcit ab imperatore veniam pro temeritate: quem Caesar centurionatus honore subvexit. Igitur Caesaris equitatus primo congressu a Britannis victus, ibique Labienus tribunus occisus est. Secundo praelio cum magno suorum discrimine victos Britannos in fugam vertit. Inde ad flumen Tamesim est profectus, quem uno tantum loco transmeabilem ferunt. In ulteriore ripa fluminis cum Cassobellauno duce immensa hostium multitudo considerat, ripamque fluminis, ac pene totum sub aqua vadum acutissimis sudibus praestruxerant. Quod ubi a Romanis deprehensum, (0839C)ac vitatum est, barbari legionum impetum non ferentes, silvis se abdidere, unde crebris eruptionibus Romanos graviter ac saepe lacerabant. Interea Trinovantum firmissima civitas, cum Androgorio duce, datis quadraginta obsidibus, Caesari se dedidit. Quod exemplum secutae urbes aliae complures in foedus Romanorum venerunt, obsidibusque datis, stipendiariae factae sunt: iisdemque demonstrantibus, Caesar oppidum Cassobellauni ducis inter duas paludes situm, obtentu silvarum munitum, omnibusque rebus confertissimum, gravi tandem pugna cepit. Exin Caesar a Britannis reversus in Galliam, postquam legiones in hiberna misit, repentinis bellorum tumultibus undique circumventus et conflictatus (0840A)est. Namque Ambiorix cum Eburonatibus, et Atuaticis conspirans, animatus Trevirorum consilio, Titurium Sabinum et Arunculeium Cottam legatos apud Eburonas cum tota funditus legione insidiis circumventos interfecit. Ambiorix hac victoria elatus Atuaticos, et Nervios, plurimosque alios raptim in arma contrahit, atque ad Ciceronem legatum, qui similiter tunc legioni praeerat, in hibernis contendit. Multitudo ex hoc hostium colligi potuit, quia cum obsidione castrorum vallum circumdandum esse a captivis Romanis docerentur, et instrumenta ruralia non haberent, gladiis concidendo terram, et sagulis exportando, vix tribus horis vallum X pedum, et fossam XV pedum per millia passuum XV in circuitu perfecerunt. Praeterea centum viginti turres mirae altitudinis exstruxerant. Et (0840B)cum jam septem dies noctesque succidui hostium cunei pugnarent, ac ventus subito exortus esset plurimus, testas ferventes intorsere fundis, flammataque focis tela, ac mox concepto igne rutilantia intra castra jecerunt. Quo facto, per culmea culmina raptim ventus insistens, sparsum animavit incendium. Sed nec sic quidem Romani, cum undique obruerentur vulneribus, laboribus, jejuniis, vigiliis, incendiisque cesserunt. Tandem Caesari nuntiatum est unam legionem deletam esse, alteram jam pene confectam. Adventante cum duabus legionibus Caesare, deserunt hostes obsidionem, atque in eum cuncti raptis copiis ruunt. Caesar parvissimis se castris consulto condidit, equitibusque praemissis, ut fugam fingerent imperavit, ut ad transitum vallis, quae media erat, sibique periculosa videbatur, hostes contemptu (0840C)sui invitaret. Quibus adventantibus, insuper obstrui portas praecepit. Quo viso Galli, quasi jam vicissent, ad obducendum extrinsecus vallum conversi sunt, Caesar totis repente portis paratum effudit exercitum, acriterque cum eis dimicans, tandem vidit unum ex militibus suis segnius praeliantem, scutumque ejus rapuit, et in adversos ruit. Quo facto erubuit exercitus, versosque in fugam Gallos, vastissima caede confecit. Nam sexaginta millia tunc fuisse referuntur, e quibus pauci per paludes invias evaserunt. Induciomarus Trevirorum princeps, magnas armatorum copias habens, postquam de consensu totius Galliae certior redditus, Labieni castra, legionemque cui praeerat, quod facile (0841A)factu arbitrabatur, delere statuit, ac deinde Eburonibus, Nerviisque conjunctus, ad opprimendum Caesarem pergere. Labienus, quibus potest artibus, timorem simulat, atque ita Induciomarum negligentiorem cum insultantibus copiis pro vallo oberrantem repentina eruptione prostravit. Hac victoria Labieni reliqui Gallorum conatus repressi sunt, et Caesar paulo quietior reliqua parte hiemis fuit. Sed intelligens sibi majora belli superesse negotia, maxime quia plurima exercitus parte amissa, aliisque graviter sauciatis, ne ad sustinendum quidem sibi idoneus, non dicam ad comprimendum Gallorum impetum videretur, a Cn. Pompeio procos. conscribi legiones, sibique mitti in auxilium fecit. Itaque ante hiemem exactam tres ad eum legiones in castra venerunt. Igitur Caesar priusquam in unum (0841B)hostium copiae coirent, ineunte verno aggredi trepidos et opprimere sparsos in suis finibus parat. Primum itaque Nerviorum fines diripit, praedam vero, quae copiosissima erat, exercitui permittit. Deinde Menapios, qui sibi propter immensas paludes atque impeditissimas silvas munitissimi videbantur, tribus agminibus invadit, nimiaque caede vulgo agitata residuos supplices in deditionem accepit. Labienus sequenti praelio omnes Treverorum copias interfecit, arte in bellum provocatas, priusquam Germanis adventantibus jungerentur, et continuo ipsam civitatem cepit. Caesar, ulcisci mortem Sabini et Cottae legatorum volens, in Ambiorigem et Eburones deletae legionis auctores, postquam in Arduennam silvam refugisse comperit, quae silva totius (0841C)Galliae maxima est, atque a ripis Rheni finibusque Trevirorum ad Nervios, usque pertingit, et in longitudinem plusquam quinquaginta millibus passum patet, permetiens rem suis maximi periculi fore, si per obstructas spatiosas silvas ignoti dividerentur, hostemque loci notissimum quaererent, omnem Galliam per nuntios invitat, ut quisque secundum placitum suum reconditas in Arduenna silva praedas quaerant, diripiantque. Quo facto, Gallis utrinque morientibus, maximas Romanorum injurias, sine cujusquam Romani discrimine vindicavit. Ita hoc tutissimo vincendi genere securus in Italiam rediit. Igitur Caesare in Italiam reverso, rursus Gallia in arma conjurat, multique simul populi coeunt. Dux his Vercingetorix fuit, cujus consilio statim omnes Galli civitates suas ultro incenderunt, prima (0841D)a suis incensa Biturico. Inde ad Caesarem, qui magnis itineribus per Narbonensem provinciam clam ad exercitum recurrerat, impetum faciunt. Caesar tunc oppidum nomine Cenapium obsidione concluserat, quod diu oppugnatum tandem post multas Romanorum clades, pluvio die, magna cum hostilium machinarum armenta, nervique languerent, applicitis turribus captum atque deletum est. Quadraginta millia hominum ibi fuisse referuntur: e quibus vix LXXX homines per fugam lapsi ad castra proxima Gallorum venerunt. Praeterea Arverni, caeterique confines, sollicitatis etiam ad se Eduis, multis adversum Caesarem praeliis bellaverunt. Qui cum se pugnando fatigati in quoddam oppidum recepissent, milites praedae inhiantes ad expugnationem oppidi animum intendunt, frustra Caesare de loci iniquitate causante. (0842A)Itaque ibi Caesar erumpentibus desuper hostibus pressus, multa exercitus sui parte perdita victus aufugit. Dum haec ad Halestam geruntur, Vercingetorix, quem omnes consensu pari regem praeoptaverant, suadet uti ex tota Gallia, omnes qui arma ferre possent, huic bello praesto sint; hoc enim esse unum bellum, quo aut perpetua libertas, aut aeterna servitus, aut mors omnium consequantur. Itaque absque eo numero, quem infinitum ante contraxerat, equitum circiter octo millia, peditum ducenta quinquaginta millia contracta sunt. Dehinc duos colles sibi invicem obversos Romani, Gallique ceperunt. Unde multis saepe eruptionibus et variis proventibus praeliantes, tandem Romani praecipua Germanorum equitum, quos sibi jamdudum amicos nunc in auxilio asciverant, virtute vicerunt. Vercingetorix alia die congregatis (0842B)omnibus qui fuga evaserant, dixit se auctorem bona fide defendendae libertatis atque irrumpendi foederis fuisse. Et nunc, sive Romanis sese ad mortem omnes offerant, sive se solum pro omnibus dandum paratum animo fore. Itaque Galli voluntatem, quam pudore aliquandiu texerant, quasi ex consilio regis assumerent, illico sibi veniam precantes, eum solum, velut auctorem magni sceleris dediderunt. Bellovaci omnibus Gallorum gentibus ipsorum opinione fortiores habebantur. Hi Chorreo duce bellum instaurant, sibique in hanc suscepti belli societatem Ambianos, Aulercos, Caletos, Bellocases, Atrebatasque conjungunt, et locum quemdam cinctum, atque impeditum undique paludibus capiunt. Commissoque praelio, magnam Rhemorum manum, quae auxilio Romanis erat, trucidant. Deinde (0842C)cum opportunum ipsi locum insidiis provisum occupavissent, atque hoc comperto Romani ad insidiarum locum instructi ordinatique venissent, commisso praelio Romani Gallos fugientes iisdem locorum munitionibus quibus clausi fuerant incluserunt, cunctosque ad internecionem ceciderunt. Ibi Chorreus, vel fugam, vel deditionem detrectans, Romanos, ut vivus caperetur instantes occidendo, ut occideretur coegit. Igitur cum pacatam Galliam universam Caesar, neque ausuram fore ad aliquos aspirare motus arbitraretur, legiones in hiberna dimisit. Ipse autem Ambiorigis fines, qui tot bella excitaverat, hominum horrenda strage vastavit. At vero C. Caninius legatus bellum apud Pictonas invenit, ubi magna hostium multitudo impeditam itinere (0842D)legionem circumdedit, atque ad extremum discrimen adduxit. Porro autem Fabius legatus, acceptis Caninii litteris, in Pictonas proficiscitur, ibique a captivis de opportunitate locorum certior factus inopinantes hostes opprimit, magnisque stragibus factis, plurimas praedas agit. Deinde cum Caninio signum adventus sui dedisset, Caninius totius castris subito insiluit, seseque injecit hosti. Ita Fabio ex una parte, et Caninio ex altera insistente, maximo et diuturno bello innumerae Gallorum copiae trucidatae sunt. Inde Fabius in Carnutes profectus est. Sciebat enim Deonacum ducem antiquissimum totius rebellionis incentorem ab hoc bello elapsum, si Aremoricis gentibus adjunctus esset, maximos iterum tumultus esse in Gallia moturum. Sed eos adhuc ipsa novitate trepidantes mira virtute (0843A)et celeritate perdomuit. Interea Draptes unaque Literius, cum adesse Caninium et legiones in finibus suis viderent, undique collectis copiis, oppidum Lugdunum occupant. Hoc oppidum in editissima montis arce pendebat, duabus partibus per abrupta latera non parvo flumine cingebatur; medio deinde descensu largissimo fonte securum, plurimaque introrsum copia frumenti tutum, irritos procul discursus hostium despiciebat. Caninius, quod solum Romana provisione potuit, ambos duces cum parte copiarum plurima in campum evocatos, maximo praelio superavit. Nam uno e ducibus interfecto, alter cum paucissimis fugit, nullus in oppidum rediit. Sed ad id oppugnandum Caesare opus fuit. Itaque certior per nuntios factus Caesar occurrit, circumspectisque omnibus videt, si expugnare vi moliatur, (0843B)ludo et spectaculo hostium delendum esse exercitum suum: unum solum esse praesidii, si quoquomodo hostes aqua arceantur. Sed et hoc quoque, nisi Caesar, non potuisset. Siquidem fons, quo ad potum utebantur, medio devexi montis latere fundebatur. Caesar ad proximam fontis admoveri vineas turrimque exstrui jubet. Fit magnus illico concursus ex oppido, quibus sine periculo praeliantibus, Romani, quamvis pertinaciter obsisterent, crebriusque succederent, tamen complures trucidantur. Igitur exstruitur agger, et turris pedum LX, cujus vertex adaequare ad fontis locum possit, ut vel ex aequo tela conjici queant, vel praecipitata desuper saxorum volumina non timeri. Oppidani autem, ubi exanimari siti non solum pecora, verum etiam infirmiores hominum aetates vident, cupas pice, (0843C)saevo et scindulis repletas, ac deinde immisso igne in prona praecipitant, easque ipsi toto oppido fusi subsequuntur. Ardentibus machinis, cum grave praelium suis Caesar ac periculosum videret, cohortes in circuitu oppidi ire velociter per occultum imperat, atque undique subito vastum clamorem attollere. Quo facto consternati oppidani, dum recurrere ad muniendum oppidum volunt, ab oppugnatione turris vel demolitione aggeris recesserunt. Illi tamen qui ad incidendas fontis venas sub obtentu aggeris tuti cuniculos perfodiebant, repertos in abstruso aquarum meatus per multa dividendo tenuari in semetipsis consumique fecerunt. Oppidani, fonte siccato, ultima desperatione correpti, deditionem sui faciunt. Caesar autem omnibus, qui arma tulerant, manus sustulit, et vitam reliquit, quo testatior esset (0843D)etiam posteris poena improborum. Multum enim ad coercendam audaciam valet propositum punitionis exemplum, cum ipsa miseri praesens forma viventis, et ad recordationem admonet conscios, et ad sciscitationem cogit ignaros. Exhaustis itaque atque edomitis Gallis securus Caesar cum legionibus in Italiam rediit, nullos post se Gallorum motus pertimescens, certo se (0844A)sciens, minime aliquos, qui vel moveri audeant, vel, si moveantur, timendi sint, reliquisse. Anno ab Urbe condita 697, M. Licinius Crassus collega Cn. Pompeii magni in consulatu secundo provinciam sortitus in Parthos, homo inexplebilis cupiditatis, audita in Hierosolymis templi opulentia, quam Pompeius intactam reliquit, in Palaestinam divertit, Hierosolymam adiit, templum pervadit, opes diripit. Inde per Mesopotamiam tendens in Parthiam, quacunque iter habuit sociis civitatibus auxilia indixit, pretia exegit. Mox ut Euphratem transit, illico Bajesen ab Herode rege Parthorum ad se missum obvium habuit: a quo vehementer increpatus est, cur contra foedus Luculli et Pompeii, avaritia inductus, Euphratem transierit. Quamobrem sine mora futurum ut pro auro Parthico Serico ferro oneraretur. (0844B)Inde cum prope Carras contra omina et auspicia ventum esset, Parthi subito ingruentes cum Surena et Sylace praefectis, sagittis oppressere Romanos. Cecidere ibi plurimi senatores, aliquot etiam consulares, et praetorii viri. Crassus quoque filius Crassi lectissimus juvenis in acie occisus est. Praeterea quatuor cohortes cum Vargunteio legato mediis deprehensae campis, et interfectae sunt. Surerenas rapto equitatu Crassum persequi intendit, eumque circumventum, ac frustra colloquium ejus petentem cepit, et in castra perduxit, ac postremum auro in os ejus infuso interfecit. Pauci noctis beneficio liberati, Carras confugere. Cognita clade Romanorum multae Orientis provinciae a societate vel fide populi Romani defecissent, nisi Cassius Quaestor collectis ex (0844C)fuga militibus paucis, intumescentem Syriam egregia animi virtute ac moderatione pressisset: qui et Antiochum copiasque ejus ingentes praelio vicit et interfecit, Parthos quoque ab Herode in Syriam missos, jamque ingressos Antiochiam bello expulit, ducemque eorum Hosagen interfecit. Igitur Romani status agitur semper alterna mutatio, et velut forma Oceani maris, quae omni die dispar, nunc succiduis per septem dies tollitur incrementis, nunc insequentibus totidem diebus, naturali damno et defectu interiore subducitur. Anno ab Urbe condita 700, incertum unde concretus, plurimam urbis partem ignis invasit. Neque unquam antea tanto incendio correptam atque vastatam civitatem ferunt. Nam quatuordecim vicos cum vico jugario consumptos fuisse memoriae proditum est. Hinc jam bellum (0844D)civile committitur, quod magnis jam dudum dissensionibus ac molitionibus parabatur. Nam Caesar rediens victor ex Gallia, decerni sibi absenti alterum consulatum poposcit. Contradictum est a Marcello consule, a Bibulo, a Catone, annitente Pompeio. Deinde decretum est a senatu, ut in Urbem Caesar nonnisi dimisso exercitu veniret: et ex Marcelli cos. auctoritate (0845A)ad legiones, quae apud Luceriam erant, Cn. Pompeius cum imperio missus est, Caesar Ravennam sese contulit. M. Antonius, et P. Cassius tribuni pleb. pro Caesare intercedentes, interdicente Lentulo cos., curia, foroque prohibiti ad Caesarem profecti sunt, Curione simul Celioque comitantibus. Caesar, Rubicone flumine transmeato, mox ut Ariminum venit, quinque cohortes, quas tunc solas habebat, cum quibus, ut ait Livius, orbem terrarum adortus est: quid facto opus esset edocuit: deplorans injurias suas, causam belli civilis pro restituendis in patriam tribunis esse testatus est. Inde per Antonium septem cohortes, quae apud Sulmonem morabantur, a Lucretio recepit. Tres legiones, quae cum Domitio apud Corfinium morabantur, ad suas partes transduxit. Consules cum Cn. Pompeio, (0845B)senatusque omnis, atque universa nobilitas ex urbe fugit, atque in Graeciam transiit. Apud Dyrachium Epirum que: Macedoniam, et Achaiam, Cn. Pompeio duce senatus contra Caesarem bellum paravit.
Caesar vacuam urbem ingressus dictatorem se fecit, negatamque sibi ex aerario pecuniam fractis foribus invasit, protulitque ex eo auri pondo quatuor millia centum triginta et quinque, argenti pondo prope nongenta millia. Inde digressus Ariminum ad legiones, mox Alpes transvectus, Massiliam venit: ob quam oppugnandam, cum receptus non esset, Trebonium cum tribus legionibus reliquit. Quo bello miles duodecimae legionis adversus eos navali certamine pro Caesare dimicans, hostilem navem dextera apprehendit. Qua (0845C)amputata, laevam injecit, neque ante dimisit, quam mergeretur. Caesar deinde ad Hispanias contendit, quas L. Afranius, et M. Petreius, et M. Varro, Pompeiani duces cum legionibus obtinebant, ibi multis praeliis Petreium, Afraniumque superatos, composita pactione dimisit. In ulteriore Hispania duas legiones a M. Varrone suscepit. Similiter et duces ejus, hoc est Curio Catonem Sicilia expulit, Valerius Cottam Sardinia, Tuberonem ab Africa Varus ejecit. Caesar rediens Massiliam obsidione domitam, vita tantum et libertate concessa, caeteris rebus abrasit. At vero Dolabella partium Caesaris in Illyrico per Octavium, et Libonem victus, copiisque exutus, ad Antonium fugit. Basilius et Sallustius, ducentes singulas legiones, quibus praeerant, similiter et Antonius, Hortensius quoque ab infimo (0845D)mari cum classe concurrens, omnes pariter adversus Octavium et Libonem profecti et victi sunt. Antonius cum se Octavio cum quindecim cohortibus dedisset, omnes ad Pompeium a Libone deducti sunt. Curio ex Sicilia in Africam cum exercitu transgressus est: quem Juba rex continuo exceptum cum omnibus copiis trucidavit. Octavius Salonas oppugnare conatus, (0846A)omnes copias quas duxit, amisit. Caelius a Caesare descivit, ac se Miloni exsuli junxit. Cumque ambo servorum manu Capuam oppugnare molirentur, occisi sunt. Bibulus apud Corciram pudore victus, quod custodiae ejus, quam pelago et oppido praetendebat, hostis illuserat, inedia sese, vigiliisque confecit. Appius Claudius Censorinus, qui jussu Pompeii Graeciam tuebatur, jam abolitam Pythici oraculi fidem voluit experiri. Quippe ab eo adacta vates descendere in specum, respondisse fertur de bello consulenti: Nihil ad te hoc, Romane, bellum pertinet: Eubaea Coela obtinebis. Coela autem vocant, Euboicum sinum. Ita Appius perplexa sorte incertus discessit. Interea apud Dyrachium multi Orientis reges ad Cn. Pompeium cum auxiliis venerunt. Quo cum Caesar venisset, Cn. (0846B)Pompeium obsidione frustra cinxit, ipse terram quindecim millium passuum fossa praestruens, cum illi paterent maria. Pompeius castellum quoddam propinquum mari, quod Marcellinus tuebatur, evertit: praesidiaque Caesaris, quae ibidem morabantur, occidit. Caesar Torquatum, legionemque unam, ut expugnaret aggressus est. Hoc periculo sociorum Pompeius cognito, omnes copias eo traxit, et signa eo movente, fulmina adversa occurrerunt. Apes quoque obsedere vexilla. Quo viso subitus maeror confudit exercitum, fugerunt hostiae in templis, conversa simulacra, alia fleverunt, alia sudarunt. Tantus vero in aere armorum strepitus fuit, ut Antiochiae quasi adventu hostium in muros concurrerent. Interea Caesar, omissa obsidione, ad Pompeium se convertit. Torquatus autem e vestigio prorumpens, (0846C)aversum insecutus est. Ita Caesaris milites ancipiti periculo territi, ipso Caesare frustra obsistente, fugerunt. Evasit tamen Caesar, quia nocte interveniente Pompeius sequi noluit. Dixitque Caesar, nec Pompeium scire vincere, et illa tantum die se potuisse superari. Caesaque sunt in eo praelio quatuor millia militum Caesaris, centuriones viginti duo, equites Romani complures. Caesus est et in eo praelio Sceva Caesaris miles fortissimus. Quem cum milites Pompeii, ut se traderet hortarentur, respondisse fertur se esse fessum. Accurrit unus, velut accepturus arma. Percutitur, plures simul sternuntur. Ipse autem vulnera accepit capite, humero, femore, oculumque amisit. Scutum ejus satis constitit centum viginti ictibus petitum fuisse. Deinde Caesar tacito agmine per Epirum in (0846D)Thessaliam perrexit. Pompeius cum maximis copiis est secutus, bellumque commissum est. Itaque instruitur utrinque acies. Pompeius octoginta et octo cohortes triplici ordine locavit: fuere autem peditum plusquam quadraginta millia: equites in sinistro cornu sexcenti, in dextro quingenti: praeterea reges multi, senatores, equitesque Romani plurimi, absque levium (0847A)armaturarum magna copia. Caesar similiter octoginta cohortes triplici ordine disposuit, cui fuere minus quam quadraginta millia peditum, equites mille. Videre ibi, et gemere erat, contractas Romanorum vires in campis Pharsalicis ad occisionem mutuo constitisse, quas si concordia rexisset, nulli populi, nulli reges ferre potuissent. Prima congressione equitatus Pompeii pulsus sinistra latera nudavit. Deinde, cum diu utrinque dubia sorte caederentur, atque ex alia parte Pompeius diceret: Parce civibus, nec tamen faceret; ex alia vero Caesar hoc faceret, quod urgeret dicens: Miles, faciem feri: tandem universus Pompeii fugit exercitus, castraque ejus direpta sunt. Caesa sunt in eo praelio Pompeianorum militum quindecim millia, Centuriones triginta tres. Hic exitus pugnae ad Palaeopharsalum (0847B)fuit. Pompeius fugiens in ostio Penei amnis onerariam navim nactus in Asiam transiit. Inde per Cyprum fugatus Alexandriam petiit, ut a rege Aegypti, cui tutor a senatu datus fuerat propter juvenilem ejus aetatem, acciperet auxilia: qui fortunam magis quam amicitiam secutus, occidit Pompeium, atque caput ejus et annulum Caesari misit. Quo conspecto Caesar etiam lacrymas fudisse dicitur, tanti viri intuens caput, et generi quondam sui, et inundatum odoribus cremari imperavit. Pompeii uxor, filiique ejus fugerunt, caeteraque Pompeiana classis direpta est, omnibus qui in ea erant crudelissime trucidatis; ibique et Pompeius Bithynicus occisus est. Lentulus vero vir consularis apud Pelusium interfectus est. Caesar, compositis apud Thessaliam rebus, Alexandriam venit. (0847C)Cumque se in regiam recepisset, eludebatur a tutoribus, quo minus pecuniam acciperet, templa sua astu spoliantibus, ut et regios thesauros vacuos esse ostenderent, et in invidiam Caesaris populum concitarent. Praeterea Achillas dux regius imbutus semel Pompeii sanguine, Caesaris quoque necem meditabatur. Nam jussus exercitum dimittere, cui praeerat, viginti millia armatorum, non modo sprevit imperium, verum etiam aciem direxit. In ipso praelio regia classis ad terram subducta jubetur incendi. Ea flamma cum partem quoque urbis invasisset, quadraginta millia librorum proximis forte aedibus condita exussit: singulare profecto monimentum studii, curaeque majorum, qui tot, tantaque illustrium ingeniorum opera congesserant. Unde (0847D)quamlibet hodieque in templis existant, quae et nos vidimus armaria librorum, quibus direptis exinanita ea a nostris hominibus, nostris temporibus memorent, quod quidem verum est, tamen honestius creditur, alios libros fuisse quaesitos, qui pristinas studiorum curas aemularentur, quam aliam ullam tunc fuisse bibliothecam, (0848A)quae extra quadringenta millia librorum fuisse, ac per hoc evasisse credatur. Postea Caesar insulam, ubi pharus est, cepit. Eo Achillas cum Gabianinis militibus venit, ingens pugna commissa est. Magna ibi Caesarianorum militum multitudo cecidit: omnes etiam interfectores Pompeii interfecti sunt. Caesar quoque vi insistentium hostium pressus scapham ascendit, qua mox pondere subsequentium gravata ac mersa, per ducentos passus ad navem una manu elevata, qua chartas tenebat, natando pervenit. Mox navali certamine pulsatus, magna felicitate classem regiam aut depressit, aut cepit. Alexandrinis petentibus reddidit regem, monuitque, ut amicitiam Romanam quam arma experiri studeret. Qui tamen illico, ut liber fuit, bellum Caesari intulit: sed continuo (0848B)cum toto exercitu suo, et ipse deletus est. Nam et XX millia hominum in eo bello caesa referuntur, duodecim millia cum septuaginta longis navibus dedita, quingenti ex victoribus cecidisse dicuntur. Rex ipse adolescens scapha exceptus ut fugeret, multis insilientibus mersus, necatusque est. Corpus ejus ad littus devolutum, indicio loricae aureae cognitum fuit. Qua Caesar praemissa Alexandriam, Alexandrinos omnes ad deditionem, desperationemque compulit, regnumque Aegypti Cleopatrae dedit Ptolemaei sorori, cum qua stupri consuetudinem habuerat. Quae postea regio comitatu urbem ingressa est. Inde Syriam pervagatus Pharnacem Mithridatis Magni filium, qui Pompeio auxilio apud Thessaliam fuerat, rebellantem in Ponto, et multas populi (0848C)Romani provincias occupantem vicit acie, ac postea in mortem coegit. Inde Romam regressus, tertio se dictatorem, et consulem fecit, cum M. Aemilio Lepido, qui et magister equitum dictatoris causa ante annum fuerat. Inde in Africam profectus est, ubi infinita nobilitas Romanorum cum Juba Mauritaniae rege apud Tapsum bellum reparaverant. Duces autem Romani erant, P. Cornelius Scipio, ex genere antiquissimo Scipionis Africani: hic etiam socer Magni Pompeii fuerat: M. Petreius, Varro, M. Portius Cato, L. Cornelius Faustus Syllae dictatoris filius. Contra hos commisso bello, post multas dimicationes, maxima hominum multitudo caesa, victor fuit Caesar: castra utrorumque direpta sunt, sexaginta (0848D)elephanti capti. Cato apud Uticam sese occidit; Juba percussori jugulum praebuit, pretio dato: Petreius eodem gladio se perfodit: Scipio in navi, qua ad Hispanias fugere contendens, vento coactus, in Africam redierat, semetipsum jugulavit: in eadem navi T. Torquatus occisus est. Faustum Syllae quondam dictatoris (0849A)filium, Pompeii generum, nepotes, filiamque Pompeiam, et Afranium, et Petreium filium Caesar praecepit occidi. Post annum inde Caesar Romam cum quatuor triumphis ingressus. Quarto dictator et cos. creatus, disposito reparatoque Reip. statu, continuo in Hispaniam contra Pompeios Pompeii filios profectus, septimo decimo quam egressus ab Urbe fuerat, die Sagunthum pervenit; statimque adversus Pompeios duos, et Labienum atque Accium Varum multa bella varia sorte gessit. Ultimum bellum apud Mundam flumen gestum est, ubi tantis viribus dimicatum est, tantaque caedes acta, ut Caesar quoque veteranis etiam suis cedere non erubescentibus, cum cogi caedique aciem suam cerneret, se voluerit occidere, ne post tantam rei militaris gloriam in potestatem adolescentium natus annos sex et (0849B)quinquaginta veniret. Denique reparatis suis, tum versus subito in fugam Pompeianorum fugit exercitus. Equidem eo die hoc bellum gestum est, quo Pompeius pater ab Urbe bellum gesturus aufugerat. Quatuorque annis hoc bellum civile toto orbe indesinenter intonuit. T. Labienus et Accius Varus in acie occisi sunt. Sextus Pompeius cum centum equitibus aufugit. Cn. Pompeius frater ejus contracta celeriter non parva Lusitanorum manu, cum Caesonio congressus et victus, fugiensque interfectus est. Munda civitas cum immensa hominum caede, Caesare oppugnante, vix capta est. Inde Caesar bellis civilibus toto orbe compositis Romam rediit, agere insolentius coepit contra consuetudinem Romanae libertatis. Cum ergo honores ex sua voluntate praestaret, qui a populo antea referebantur, nec senatui (0849C)ad se venienti assurgeret, aliaque regia ac pene tyrannica faceret, conjuratum est in eum a ducentis sexaginta vel amplius senatoribus equitibusque Romanis. Praecipui fuerunt inter conjuratos duo Bruti, ex eo genere Bruti qui primus Romae cos. fuerat, et reges expulerat, et C. Cassius, et Servilius Casca. (0850A)Ergo Caesar, cum inter caeteros senatus quadam die venisset ad curiam, viginti et tribus cultris senatoriis confectus, vulneribus que confossus interiit. Quo facto senatores strictis pugionibus in Capitolium secesserunt. Diu deliberatum est utrum Capitolium cum auctoribus caedis oporteret incendi. Corpus ejus raptum populus dolore stimulatus in foro fragmentis tribunalium ac subselliorum cremavit. Eadem igitur nocte Calphurnia uxor, videlicet ejus, vidit in somnis eum fossum vulneribus in sinu suo jacere; oravit Caesarem, ne eo mane abiret in senatum. Sed ille auspiciorum saepe negligens, contempsit somnium, sed exitu probavit. Igitur ante paucos dies quam Caesar occideretur, in curia bove ex more mactato, cor in extis non est repertum. Quod cum Spurina aruspex pronuntiasset ad vitae periculum (0850B)pertinere, ait Caesar constantiae memor: Miraris si bos non habet cor? sed mox ei finis vitae fuit. Idem Spurina ante paucos dies eidem Caesari dixerat cavendum ei esse Idus Martias. Quo die viso Spurinae ait Caesar: Idus Martiae venerunt. Ille respondit: Sed nondum transierunt. Eodem die Caesar confossus est, vir quo nunquam ullus homo magis bellis enituit. Ejus siquidem ductu undecies centum nonaginta et duo millia hostium caesa sunt. Nam quantum bellis civilibus fuderit, noluit adnotare. Signis collatis quinquagies dimicavit, M. Marcellum solus supergressus, qui triginta novem vicibus pari modo fuerat praeliatus. Ad hoc nullus celerius scripsit, nemo velocius legit, quaternas etiam epistolas simul dictavit. Tantae fuit bonitatis, ut quos armis subegerat, magis clementia (0850C)vicerit. Eodem tempore Romae tres simul exorti soles, paulatim in eumdem orbem coierunt. Inter caetera portenta quae toto orbe facta sunt, bos in suburbano Romae ad arantem locutus est, frustra se urgeri; non enim frumenta, sed homines defuturos.