EPUB   MOBI   PDF   RTF   TXT
Grammatica Germanicae Linguae
1578
editio: incognita
fons: incognitus

AMPLISSIMIS.
ET CLARISSIMIS

VIRIS, GENERE, VIRIVTE,
& sapientia praestantissimis, DD. COSS.
& toti Senatorio ordini Erphordiae, Dominis
& patronis suis reuerenter
colendis,

S. D.

SCribenti mihi de Grammatica linguae Germanicae, visum fuit non alienum, praefationis loco dicere aliquid de linguae & gentis Germanicae origine & antiquitate. Cum igitur varia sint sub Sole linguarum genera, vt testatur Europa nostra, in qua sunt diuersi sermonis variae dialecti, & Lucas in Actis scriptum reliquit, Apostolos Spiritu Sancto plenos festo die Pentecostes varijs linguis locutos magnalia Dei, quarum gentes complures nominatim enumerat: Sciendum hoc primum, linguam nostram Teutonicam ortum habuisse eodem & loco & tempore, quo natae sunt aliae omnes, praeter Ebraeam, videlicet, cum gens Nimrodica nominis sui memoriam posteritati tradere conata, exedificaret in planicie terra, quae Sinear dicebatur, inusitatae altitudinis turrim, Anno mundi 1756. quod factum diuinitus impeditum fuit confusione linguarum, & in perpetuam eius rei memoriam locus ab euentu Babel appellatus est , quod ibi nata esset linguarum confusio & varietas, cum ante id tempus vno & eodem sermone omnes vbique vterentur, vt testatur Moses in Genesi sua. cap. II. quem quidem fermonem fuisse primitus Ebraeum, nemo eft qui dubitet. Tunc igitur & Germanicam linguam natam esse vero consentanenm est, à quo tempore usquam ad annum praesentem Christi nati fesquimillesimum septuagesimum octauum, qui est ab exordio mundi quinquies millesimus quingentefimus quadragesimus, anni sunt ter mille septingenti octoginta quatuor, qui antiquitatem linguae nostrae ostendunt. Gens vero ipsa oriunda est ab Iapheto Nohae filio natu maximo, cuius nepos Askenas pater est gentis nostrae, a quo nomen factum credo praeposito TODOhe haeemantico Theaskenas, uel praepositione De, De Askenas, vnde postea deprauatè scriptum eft Duiscones & Tuiscoes,vnde Germanice aliqui Deutsch aliqui Teutsch scribunt. Narrant tamen quidam , primum regem Germanorum fuisse Tuisconem, & regem vndecimum Alemanum, quem Adelmanum esse autumat Lutherus, vnde Germani nominati videntur a regibus suis Tuiscones & Alemani, vt Troiani à Troë Troës, a Teucro Teucri, a Dardano Dardanidae. Germani vero appellantur a fortitudine bellica, prima litera commutata. Heerman enim est vir exercitus seu dux belli, quem Itali Ariminium perperam vocant. Accidit autem literae mutatio inde, quod non tantum fortes essent in armis Germani, sed etiam fideles in pugna TODOgr tanquam fratres, quos Latini germanos appellant. Aliud quote etymon Tuifconum feu Teutonum recenset Lutherus in suo Etymologico propriorum nominum, videlicet a cultu Dei fui, quem Deud ex Ebraeo TODOhe appellabant, vnde tracta denominatio Deudisch Saxonum lingua, quae prima fuit, & per syncopen Deudsch / nunc verò Deudsch dialecto Misnica, & mutata media in suam tenuem Teutsch / quemadmodum & posteri eorum eodem modo Gotti à Gott / id est, Deo dici voluerunt. Sed quaecunque sane fuerit primaeua gentis nostrae nomenclatura, illud certe inficias ire nemo poterit, ortos esse Germanos à nepote Iapheti, qui Latinè Afcanius non malè nominatur, cum ipsi etiam Indaei appellatione TODOhe Germanos nominet. Et si suspicione conictari liceat, etiam principes Ascanie inde denominatos dixerim, & quae oppida cum Ascher componuntur, non a cinere, sed ab Ascanio denominata videntur. Cum igitur Germanicae gentis pater sit Askenas primogenitus Gomeri, qui & ipfe fuit primogenitus primogeniti Iapheti, sequitar, successione patrum veteri Germanis deberi ius regni & facerdotij, quorum quidem vtrumque nobis contigit sub sinem mundi. Nam & imperium Monarchiae quartae a Romanis ad Germanos translatum est, vt iam electio quoquam imperatoris sit penes principes Germaniae: Et verum facerdotium, quod consistit in praedicatione Euangelij de vero sacrisicio Christi, ex idololatrias superstitionibus & tenebris pontificijs ereptum, & ad nos singulari Dei beneficio traductum est, vt iam non folum ex fontibus Prophetarum & Apostolorum Ebraice & Grece a doctis, fed & a vulgo Germanice ex riuulis Lutheri limpidissimis hauriri possit falubris de iustificatione hominis veritas. Ad haec duo beneficia accedit etiam tertium, quod ius duplicis haereditatis, quod ipsum quomalè primogenitis cedebat, merito videri & existimari debet: Quod videlicet praeter cognitionem rerum Sacrarum & ad salutem nostram pertinentium, quae in libris Lutheri planissime & plenissime explicantur, disci potest ex ijsdem libris etiam perfecta & absoluta linguae Germanica cognitio,tam indigenis quam exteris nationibus vtilis & necessaria. Quam quidem ego Grammaticis regulis hoc libro complexus sum, ex Biblijs alijsque scriptis Lutheri collectis , cuius ego libros non tam hominis , quam Spiritus Sancti per hominem locuti agnosco, & planè in hac sum sententia, Spiritum Sanctum, qui per Mosen caeterosque Prophetas pure Ebraice, & per Apostolos Graece locutus est, etiam bené Germanice locutum esse per electum suum organon Lutherum. Absoque hoc enim esset, fieri non potuisset, vt vnus homo tam pure, tam proprie , tam eleganter Germanice loqueretur, sine cuiusquam ductu & adminiculo, cum praesertim lingua nostra Germanica habita fit semper difficilima, & nullis Grammaticorum regulis comprehendenda. Quod falsam esse cognoscent, qui has breues nostras praeceptiunculas, ad methodum Latinae Grammatices, quoad eius fieri potuit, accommodatas perlegerint, quas quidem ab annis viginti & amplius cogitatione complexi, & diu multumque praemeditati, nunc primùmin lucem edimus, iuxta illud TODOgr, Sat cito, si sat bené, nihil curantes, vel quid alij ante nos scripserint, vel quid plerique de nostro labore sint iudicaturi: TODOgr. Quod si qua sunt in his non fatis explicata, primis nostris conatibus veniam dari petimus, & promittimus, fi haec primordia grata esse cognouerimus, daturos nos operam, vt, si quid desideretur, id deinceps admoniti labore & studio sarciamus, vel Grammatica auctiore, vel certe Lexico, quod in manibus habemus, intra triennium, vt confidimus, absoluturi, si Deus & vitam & auxilium nobis suppeditauerit, neque interueniens aliqua calamitas aut cura domestica hunc conatum nostrum impedierit.

Vobis vero viri amplissimi,virtute ac prudentia literisque clarissimi, quicquid id est laboris, publice dedico: Sed ita dedico, vt vniuersa Grammatices huius Germanica à me scripte & editae exemplaria vestro nomini & Reipub. inscripta esse sciatis, neoque putetis, idem a me factum esse, quod hoc tempore fieri folet à quibusdam plagiarijs, qui suorum prognosticorum & aliarum lucubratiuncularum vnum atque alterum exemplum vni alicui nobili, aut comiti, aut oppido inscribunt, & alia alijs. Quod inhonestissimum & a literatis alienissimum crimen nuper falso mihi imputatum est a sapientulo quodam in Repub. Franconhusana, in literis publico nomine & sub signo totius Senatus ad me missis, quae propter inhumanitatem erant necque tanto magistratu, necque tàm celebri oppido,necque me vel insimo dignae. Ad quas ego, & hominis ineptiam admiratus, & nonnihil stomachatus, ita respondi, vt debui, & vt hominis stoliditas merebatur. Sed Deum testem facio (Si fas & pietas in caussa tam leui id fieri patiuntur) me toto vitae mete tempore ab hoc vicio abfuisse longissime, & nunquam ne vnicum quidem carmen, nedum integrum aliquod opusculum dedicasse pluribus & diuerfis, quod esset iuxta vernaculum nostrum prouerbium, vna sorore duos affines acquirere. Huic rei fidem faciunt exemplaria lucubrationum à me editarum, quas me apud vestram amplitudinem nominare, veniam mihi dari peto Primitias meas,carmen de Iosepho Iacobi cobi filio & Susanna, ante annos 23. editum, dedicaui patriae meae Senatui gratitudinis ergo, quod me in scholam Electorianam Grimensem misera. Explicationes Euangeliorum anniuersariorum , quae Postilla appellantur, carmine Elegiaco cotextas, inscripsi Christophoro à Czedlitz compatri meo munificetissimo. Quatuor libros precationum,& Catechisimum Lutheri quadrilinguem nuncupaui inclyto & generoso Domino, Dn. Iohanni Friderico Comiti in Hardeck &c. in Cunstad, Domino meo clementissimo, à quo plurimis maximisque beneficijs, perpetua memoria dignissimis, sum affectus, Libros tres carminum facrorum dedicaui Baronibus Christophoro & Iohani Schenckijs, Dominis in Teupitz & Landsberg &c. Quinque libros variorum carminum propter materie diuersitatem diuersis inscripsi: Primum quidem, qui Epithalamia continet, amplissimo Senatui Vratislauiensi, Alterum, qui Epicedia habet & Epitaphia,clarissimo viro Andreae ab Hertuuig I.V. Doctori, Caesareo consiliario & Fiscali per vtramque Silesiam: Tertium, in quo sunt Epigrammata, nobilibus Sebastiano , Henrico, & Sigismundo à Czedlitz fratribus: Quartum, qui est verisio TODOgr Hesiodi, collegae & compatri meo M. Martino Taburno, illustris scholae Goldbergésis Rectori: Quintum & vltimum de origine & conferuatione nominatae scholae Goldbergensis ducum Silesiae, in qua ego nouennium Musicam, Poeticen & Graecam linguam sum professus, Senatui Goldbergensi. Greacorump oematum libros fex dedicaui illustrissimo Electori Saxoniae Augusto, Domino meo clementissimo, cuius me munificentia, omnibus & terris & seculis commemoranda, in schola Grimmensi. quinquennium, & in Academia Lipsensi biennium aluit. Libros tres Prosodiae Latina, Graeca, & Ebraica, dedicaui Senatui Northusano, a quo tum ad schola ibidem gubernationem vocabar Grammaticam meam Ebraicam Senatui Franconhusano: Euangelia denique anninerfaria TODOgr Senatui Mühlhusano. Siquid horum, quae hactenus enumerata sunt, nuncupatu est a me alijs, quam his, quos nominani, dignum me ipse iudico & pronuncio, de quo omnes sinistre & sentiant & loquantur,& qui a societate & consuetudine bonoru excludatur. Accedit praeterea testimonium Adami Siberi viri clarissimi, praeceptoris mei carissimi , ad quem simile factum retuli, indignissime ferens,cum anno ab hoc decimo nono ludimagister essem in patria mea, & quidam plagiarius versus aliquot, quos ex Fabricij & Siberi poematibus compilauerat, Senatui Hirtzbergensi dedicasset, quo quidem tempore omnem moui lapidem, nulli parcens operae, vt plagiarium illum inuenirem & in ius vocarem, sed frustra laboraui , propter nominis, quod fictum erat, incertitudinem. Haec eo dixi, vt & famam meam omnibus donis cariorem liberem, & hominem illum TODOgr qui de me sinistre suspicatus est, cuius supra mentionem feci (quicunque is est) retundam. De vobis vero viri amplissimi & sapientissimi longè aliud mihi polliceor: tum quod & virtute & iudicio & nominis existimatione multis alijs antecellitis, tum quod confido meliorem apud vos per quosdam bonos factam esse mei mentionem & commendationem. Quae quidem ipsa cogitatio praecipua fere caussa fuit, cur vestro nomini, quicquid id est laboris mei, dedicare voluerim: Ad quam aceedit confideratio vrbis vestre, quae & ex antiquissimis aclaudatissimis vana, & Thuringiae, quam ego inter dialectos linguae Germanicae no vltimam censendam existimo, metropolis est:& ad versionem bibliorum Lutheri Germanicam prima principia dedit, & maximum adiumentu attulit. Cum enim Lutherus Augustinianorum bibliothecam Erphordiae Augustinianus & ipse summo studio perlustraslet, & in Biblia Latina incidisset, lectione libri dilectatus à conuentu fui ordinis exemplum illud vtendum petijt, & impetratum diligentissime perlegit, & memoria mandauit. Quod cum caeteri animaduertissent, vt propositum eius, quo haud dubié ipsum de versione Germanica cogitare non obscure intellexcrant, impedirent, repetierunt abipso commodati libri exemplu: & vt à studio suo abstraheretùr animus eius, alijsque curis occuparetur,munus ipsi aeditui & alias feruiles operas imposuerunt, melius esse dicentes, oppidatim mendicando eleemosynas comportare, quàm ociosis cogitationibus tempus perdere, mendicando enim no literis operam dando monasteria ditari. Sed, vt & Herodotus inquit, TODOgr TODOgr & Gamaliel in cofessu Senatus Israelitici sapienter dixit, TODOgr, Act. 5. Ita etiam in hac caussa Lutheri, quae Dei erat, idem accidit, neque conatus eius impediri potuit. Nam & furtim in bibliotheca sese abdidit, & Biblia sacra sine intermissione attente legit: & cum intelligeretur, quicquid hac in parte fieret, Dei impulsu fieri, non tantum Bibliorum Latinorum, sed etiam Ebraicorum librorum exemplaria, quae voluit,impetrauit ex bibliotheca Augustiniana Erphordiae, quos libros in perpetuam facti memoriam Senatus preciofissimi thesauri instar, idque non immerito, asseruare dicitur. Cum itaque Lutherus primum Bibliorum exemplum Erphordiae legendum & deinceps Germanice interpretandum acceperit: non alienum videri debet, si Grammaticam Germanicam ex Biblijs Lutheri collectam eiusdem vrbis Senatui dedico. Sed dixerint aliqui, rectius me facturum fuisse, si exterarum nationum regibus aut rebuspub. hoc Grammatices meae compendiolum dedicassem: Iis ego respondeo,me neque sumtus in mittendis tabellarijs facere voluisse: neque noticiam aut commendationem apud exteros habere:(quanquam sunt aliqui, & Bohemi & Poloni, qui discipuli mei suerunt Goldberga, & vt aliquando Grammatica Germanicam conscriberem precibus à me flagitarunt, sed absunt iam à me longifsimè) neque externos & exoticos indigenis & dometsticis anteserendos iudicasse. Quea cum ita sint, a vobis viri amplissimi & sapientissimi omni contentione peto, vt has lucubratiunculas meas vestro nomini inscriptas non tantum non indignè feratis, sed etiam contra maleuolorum morsus defendatis, & me cum meis omni humanitate ac liberalitate complectendum, fouendum, & promouendum suscipiatis. Ego contra polliceor,facturum me fedulò, quantum in me est, quod advestra & Reipub. exornationem & iunentutis promotionem a me proficifci poterit, & daturum operam, vt vestre erga me beneuolentie nunquam vos poeniteat. Quod reliquum est, commendo vos & Rempub. vestram cum Ecclesijs & scholis in tutelam Dei, & memeosque secundum Deum in vestrae amplitudinis amicitiam, studium & fauorem. Valete. Bendelebij, Calendis Ianuarij ineuntis anni 1578. quem toti Germaniae, communi nostrae patriae, contra infaustam astrorum inclinationem, a Deo felicem & salutarem exopto.


Amplitudinis vestrae
studiosissimus

M. Iohannes Claius
Hirtzbergensis.
DE GRAMMTICA GERMANICAE LINGVAE.

TODObild GRAMMATICA congrue loquendi & scribendiratio, & scientia in omnibus linguis quatuor partibus constat, videlicet: 1. Orthographia, quae docet recte scribere. 2. Prosodia, quae docet recte pronunciare. 3. Etymologia, quae docet recte inflectere, & aliud ex alio formare. 4. Syntaxi, quae docet voces inter se recte connectere.

De his singulis hocloco , quantum in vernacusa nostra lingua fieti poterit, docebitnus , tum vt nationes exterae Germanice loqui discant facilius, tùm vt nostrates indigenea & loqui discant elegantius, & scribere emendatius.

DE ORTOGRAPHIA.

ORthographia literarum rationem continet & docetemendate scribre, vt neque omittatur aliqua litera, neque superflua addatur, neque fiat literarum vel transpositio, vel distractio, vel permutatio.

Sunt autem literae, quibus Germanica lingua scribitur, vigintiguatuor, & his characteribus signantur.

A a / B b / C c / D d / E e / F f / G g / H h / I i / K k / L l / M m / N n / O o / P p / Q q / R r / S s / T t / V v / W w / X x / Y y / Z z.

Efferuntur & valent vt apud Latinos, hoc modo:

A be ce de e ef ge ha i ka el em en o pe qu er es te u v we ir y zet.

Ex his sex sunt Vocales, a e i o u y:

Reliquae omnes Consonantes. Sed lib ex vocalibus i & v siunt consonantes, cum syllabam inchoant,& sequitur alia vocalis, & pronunciatur ifere vt g / &v vt f / vt: Jar / Annus. Jeger/ Venator. Joch / Iugum, Jubilieren / Iubilare. Vermanen / Monere. Viel / Multum. Vol/ Plenum. Et contra ex consonantibus w / quod natura mollius sonat quam b, & solis Germanis proprium est, Latinis & Greacis ignotum, & ex gemino vv componitur, interdum vocalis naturam induit, & cum a & e coniunctum diphthongum constituir.

Ex vocalibus siunt diphthongi, au / aw / eu /ew / ai / ay / ie / ae / oe / ue / ui / vt: Lauffen / Currere. Schawen / Spectare. Keuffen / Emere. Frewen / Gaudere. Wein / Vinum. Frey / Liber. Waise / Orphanus seu Pupillus. Hayn / Lucus. Tier / Bestia. Waehnen / Opinari. Koenig / Rex. Wueste / Eremus. Hui / Age.

Ex his ai ay ui rarissimè vsurpantut.

Praetereo dialectos, quae variae sunt; pro diuersitate regionum ,& quaedam peculiares diphthongos habent, vt: ou & ow / oi & oy.

OBSERVATIONES.
I.

Ex Vocalibus q interdum clare, vt Patha Ebraeorum, interdum crasse & obscure, vt Camets effertur, quae pronunciatio vsu discenda est.

II.

In quibusdam geminum ce scribitur, sed vtrumque contracte , tanquam vnum sit, effertur, vt Seel / Anima, Monosyllabice, tanquam scriptum fit Sel. Sic Neeren / Nutrire. Idem fentiendum de aa / ve: Saal / Aula. Monosyllabice, tanquam scriptum fit Sal. Sic Saat / Sementis.

III.

Plerunque e pro ae diphthongo scribitur, & effertur perinde vt ae / vt: Schemen / Pudere, tanquam scriptum sit Schaemen. Sic Rete / consilia, tanquam scriptum sit Raete. Hoc quote docebit vfus.

IIII.

Simplex i nunquam finit dictionem nisi in diphtpongo ui. Porro haec vocalis duplici figura scribitur: breuiore, quae in medio dictionum, & in Praepositone in signatur: & longiuscula, quae in principio Nominum & Verborum scribitur,sequente altera vocali, vt Jar / Annus. Jung / Iuuenis. Jagen / Venari: Et in Pronominibus Tertia personae, Ihm / Ipsi vel sibi. Ihn / Ipsum. Ihr / Ipsivel sibi. Ihnen / Ipsis, & c. Et in paucis alijs: Et in diphthongo je initiali, vt: Jederman / Quisque Jemand / Aliquis.

V.

Etiam u duplici charactere signatur, aperto & clauso,quorum hoc in principijs dicttionum, & cum fit consonans nunquam verò in sine : illud vero tantum in fine & medio, nunquam in principio vsurpatur, vt: Vater unser / TODOgr, Pater nostrum omnium, Wunderbar / Mirabilis. Nu / Nunc. Du / Tu, Suchen / Quaerere.

VI.

Y nunquam in principio dictionis scribitur, sed semper iu sine ut Frey / Liber, Manumissus, non Frei. Sic Zwey/ Drey/ Duo, Tria. In medio mutatur ini simplex, vt: Freien/ Ambire puellam. Zweierley / Dreierley / Duplex, Triplex. Prouerb. 30. Interdum in compositismanet, ve Freystadt / Iosuae 21.

VII.

Ex diphthongis au / eu / ei / nunquam siniunt dictionem, sed earum loco scribiuntur aw / ew / ey / vt: Tau/ Ros. Hew / Foenum. Brey / Puls. Excipiuntur peregrina, vt Esau.

VIII.

Ex Consonantibus c nunquam dictionem finit, nisi assumar h vel k / vt: Hoch / Altus. Krank / Aegrotus. Excipiuntur peregrina vt Habacuc / Isaac / Kuckuc / ex TODOgr vel Cuculus, Leuitici 11. Deuteron. 14.

IX.

K nunquam dictionem terminat sine c / vt: Danck / Gratia. Sack / Saccus.

X.

Ch vt Χ Graecorum effertur in fine & medio, a principio vero vt k / vt Lachen / Ridere. Doch / Tamen, Christ / Christus, tanquam Scriptum sit Krist / Chor / Chorus, tanquam scriptum sit Kor.

XI.

S in principio & medio dictionum seribitur, vt: Sagen / Dicere. Preisen / Glorificare. At in fine dictionum signatur clauso characteres / vt: Meines Vaters / Mei patris. Sch sonat vt TODOhe Ebraeorum, cum habet punctum in dextro cornu, vt: Schreiben / Scribere, Tisch / Mensa.

XII.

Z sine t nunquam dictionem claudit, cum illo nunquam dictionem incipit, vt: Nutz / Vtilitas. Hartz / Resina. non Nuz / vel Harz / Contra zwey / Duo, non kwey. Zwelffe / Duodecim, non kwelffe. Atque haec communiora annotasse, satis esto.

DE COGNATIONE
LITERARVM.

COgnatae sunt literae inter se,ideoque aliae in alias mutantur, sed non temere.

I.

Ex Vocalibus cognata sunta a & e interque se permutantur certo modo in comparatione & declinatione nominum, & informatione temporum, vt: Der Man/ Vir. Die Menner / Viri. Starck / Fortis. Stercker / Fortior, Lang / Longus. Lenger / Longior. Ich werffe / Iacio. Ich warff / Iaciebam. Etiam o & u inter se permutantur, perinde vt Holem & Schurec apud Hebraeos, vt: From & Frum / Probus. Son & Sun / Filius. Kommen & Kummen / Venire. Alterum tamen altero vsitatius est.

II.

Ex diphthongis cognatae funt au & eu / vt: Braun / Breuner / Fuscus. Haus / Heuser / Domus. Zaun / Zeune / Sepes. Keuffen / Emere. Gekaufft/ Emtus. Item ey & ei / vt: Frey / Freien. Item, ei & ie / vt: Schreiben / Scribere. Geschrieben / Scriptum.

III.

Ex vocalibus & diphthongis cognaetae sunt, a & ae / o & oe / u & ue / o & ue. vt: Rad / Rota. Raeder uel Reder / Rostea. Gros / Magnus. Groesser / Maior. Loch / Foramen. Loecher / Foramina. Wurm / Vermis. Wuerme / Vermes. Koennen & Kuennen / Posse. Zoernen & Zuernen / Irasci. Ex TODO Graeco fit ie/ & ex TODO fit ue / vt: TODOgr. Praetereo dialectos quibus diphthongi conciduntur, vt : Kraut / Herba , Krut. Wein / Vinum, Win. Zeichen / Signum, Zechen. Bleich / Pallidus, Blech.

IIII.

Ex consonantibus cognatae sunt inter se b & p / g & k / d & t & th / f & v consonans & ph / g & i / c & z. In his spectada est deriuatio, & numerus pluralis, vt: Das Kalb / Vitulus. non Kalp / quia plurale est Die Kelber non Kelper. Sic Danck / Gratia, non Dang / quia Dancken / Gratias agere, non Dangen: Contra Zwang / coactio, non Zwang. quia Zwingen / Cogere , non Zwincken. Sic Pferd / Equus, non Pfert, quia pluraliter Die Pferde: Contra Schwert / Gladius non Schwerd / quia pluraliter Schwerter / Cantic:3, Psal: 49. Esaiae 2. Ezech. 32, In quibusdam etiam differentia est, vt: Sincken / Delabi. & Singen / Canere. Steuben/ Excitare puluerem. Steupen / Caedere virgis. Wird / Erit. Wirth / Hospes. Praetereo dialectos , ve: Water Saxonice pro Wasser / Aqua, With / pro Weiss / Albus, Rick vel Rich pro Reich/ Diues. Hirtz / pro Hirsch / Ceruus. Ditz & Ditte / pro Dis/Hoc. Sed haec omnia docebit vsus & Etymologia, Atque hactenus de Orthographia.

DE PROSODIA.

PRrosodia docet accentus seu pronunciationem dictionum, & rationem condendi Carminis. Accentum nullum Germani expresse signant, sed pronunciant , de qua re accipe has regulas.

I.

Dissyllaba habent accentum in priore, vt: Leben / Viuere. Geben / Dare. Schreiben / Scribere. Lieben / Amare. Lesen / Legere. Sehen / Ire. Stehen / Stare. Sehen / Videre & c. Excipiuntur incipientia à be / ge / ver / zer / quae accentum habent in vltima , vt: Bedacht / Praemeditatus. Gesetz / Lex. Gethan / Factum. Verlacht / Irrisus. Zerstoert / Destructus : Et quae per concisionem dicuntur, vt: Geliebt pro geliebet / Amatus. Item à Graecis vel Latinis deducta, vt: Prophet / Planet / Natur / Figur.

II.

Trisyllaba accentum habent in antepenultima, quantacunque fuerit vltima & penultima, vt: Heiligen / Sanctificare. Zuechtigen / Castigare, Antworten / Respondere. Lebendig / Viuus. Excipiuntur praeterita, quae accentum habent in penultima, seu in syllaba, quae augmentum sequitur , vt: Geschrieben / Scriptum. Gelesen / Lectum. Gezweiffelt / Dubitatum. Geliebet / Amatum. Sic & in ijs, quae ex praeterito participio formantur, vt futurum, & torum passiuum, vt insra videbitur. A Graecis & Latinis deducta accentum habent in vltima vt: Die Facultet / Universitet / Lection / Nation / Creatur / etc.

III.

Accentus in declinando manet in eadem syllaba in obliquis, in qua suit in nominatiuo, vt: Lebendig / Viuus. Des Lebendigen / Viui. Dem Lebendigen / Viuo, & c.

IIII.

Composita accentum habent in priore parte compositionis vt: Abschreiben / Describere. Abreissen/ Auellere, Auffnemen / Suscipere. Ansehen / Intueri, Respicere. Cum verò Emphasis est in verbo,tunc ipsum recipit accentum, vt: Kanstus nicht abreissen / so magstus abschneiden / Sinon potes abrumpere, licet tibi abscindere. Idem fit in compofitis, à quibus nunquam auellitur Praepositio inter coniugandum, vt: Ich Überlese / Relego. Perlego.

V.

Composita cum be / ge / ver / zer / acecentum habent post particulas istas, vs: Beweisen / Probare, Demonstrare. Bedencken / Considerare. Betrueben / Contristari. Getuemmel / Tumulcus. Gewissen / Conscientia. Veriagen / Religare, Versagen / Abnegare. Verzweifeln / Desperare. Zerstoeren / Destruere.

VI.

Partes indeclinabiles compositae cum praepositione, vt in eam exeant, habent accentum in ipsa praepositione, vt: Darauff / TODOgr. Darumb / Ideó, Zuvor / Antehac. Widerumb / Rursus. Hindurch / Per Illac. Daraus / Inde, ex eo. Herab / Deorsum. Damit / Hac re &c. Idem fit in verbis, cum inter coniugandum praepositio auellitur, & verbo postponitur, vt: Abschreiben / Describere. Schreib ab / Describe. Auffnemen / Suscipere. Nim auff / Suscipe. Ea verò composita. ,in quibus praepositio praecedit, quartam regulam sequuntur, vt: Auffwerts / Sursum. Niderwerts / Deorsum.

VII.

Cum multa monosyllaba ex ordine ponuntur: tunc id, quod Emphasin habet, accentum recipit & eleuatur, caetera TODOgr efferuntur. Sunt autem fere aduerbia negandi, affirmandi, prohibendi, loci, temporis, & quaedam alia, pro ratione circumstantiarum: Item Pronomina, vt: Ich hab ihn geschlagen / cum persona agentis indicatur , Pronomen Ich recipit accentum, vt: Ich hab ihn geschlagen quod Latine dixeris, Ego illum verberaui , q. d. Fateor me id fecisse: Sin persona patientis indicatur, accusatiuus Ihn recipit accentum, vt: Ich bab ihn geschlagen / Ipsum, & non alium: cum verò tempus actionis indicandum est , accentus est in particula Hab / vt: Ich hab ihn geschlagen / q.d. iam factum est: Cum vero indicanda est ipsa actio, seu modus actionis, accentus est in ipso verbo, vt: Ich hab ihn geschlagen / Verberaui, q.d. non fauciaui aut cofodi illum.Sic, Ich habs ihm gegeben / Ego ipsi dedi: Ich habs ihm gegeben / Ipsi non alij:Ich habs ihm gegeben / Iam dedi ipsi: Ich habs jim gegeben / Dedi seu donaui ipsi, q. d. non vendidi. Sic cum dico: Ich kan und wil euch nicht verhalten / Neque possum neque volo vos caelare, accentus est in aduerbio negandi: Sindico: dico: "Du hast nichts gekauft sondern gestolen" / Non es mercatus, sed furatus, accentus est in ipsis verbis. Sed haec docebit vsus.

De ratione Carminum veteri noua, ad imitationem Hebraeorum, Greacorum, & Latinorum, dicetur in fine libri. Velle enim docere aliquem compositionem Carminis in ea lingua, cuius cognitionem nondum habeat, perinde est, ac si quis vel surdo narret fabulam, aut caecum nutu velit aduocare.

DE ETYMOLOGLA.

ETymologia proprias significationes & differentias vocum, & nominum atque verborum flexiones docet. Sunt autem dictionum differentiae, quae partes orationis appellantur, apud Germanos totidem & eaedem, quae apud Graecos, quarum quinque sunt declinabiles, Articulus , Nomen, Pronomen, Verbum, Participium. Tres indeclinabiles, Aduerbium , Coniunctio, Praepositio. Interiectio sub Aduerbio comprehenditur, vt apud Graecos.

DE ARTICVLO.

ARticulus est nota Nominum, Grenerum, Casuum, & Numerorum, Estque duplex: Indefinitus singularis Ein / qui tantum discernit nomen ab alijs orationis partibus , vt: Ein Man / Eine fraw / Ein buch / Vir, Mulier, Liber. Et finitus, qui Genera, Casus, Numeros indicat, Der / Die / Das/ vt: Der Knecht / Die Magd / Das Thier / Hic Seruus, Haec Ancilla, Hoc Animal, Casus vterque habent Quinque.

PARADIGMA ARTICVLI

INDEFINITI.
        Masculinum. Foemininum.  Neutrum.
      N.  Ein        eine       ein.
      G.  Eines      einer      eines.
Sing. D.  Einem      einer      einem.
      A.  Einen      eine       ein.
      Ab. Von einem  von einer  von einem.
PARADIGMA ARTICVLI
FINITI.
          Sing.                          Plur.
    Masc.    Foem.    Neut.      Masc. Feom. Neut.
N.  der      die      das        die
G.  des      der      des        derer vel der
D.  dem      der      dem        denen vel den
A.  den      die      das        die
Ap. von dem. von der. von dem.   von denen vel den.

OBSERVATIONES.

I.

Vocatiuo carent articuli ; sed eius loco vtimur Pronomine secunda personae cum aduerbio vocandi o, Vt: o du / o ihr.

II.

Datiuus & Ablatiuus vtriusque numeri, & in omnibus generibus, sunt similes, & in soeminino singulari etiam cum his genitiuus. Accusatiuus nominatiuo similis est in foeminis & neutris, & in plurai in omnibus generibus, vt videre est in paradigmate.

III.

Germani breuitatem amant, ídeoque concise der & den pro derer & denen dicunt in plurali: Et in singulari eins pro eines / eim pro einem. Saepe etiam articulum cum praepositione contrahunt, vt tantum extrema litera de articulo sit reliqua, Vt: ins Vaters namen / in patris nomine, pro, in des Vatersnamen: Ich gehe zum Vater / eo ad patrem, pro, zu dem Vater. Auffs feld gehen / pro, auff das feld, ire rus. Zur Kirchen / in templum / pro, zu der Kirchen. In praepositionibus, an / in / von / etiam n abijcitur, Vt: am tage / in die, pro, an dem tage. Im wege / in via, pro, in dem wege. Vom felde / rure, pro, von dem felde.

IIII.

Indefinitus articulus plurali numero caret: Finiti tria genera conueniunt in plurali in omnibus casibus, vt oftendit paradigma.

DE NOMINE.

NOmene cognoscitur ex additione articuli ein / vel, der / die / das / vt: ein Man / vir, eine feder / penna, ein buch / liber: der Knecht / Serut , Die Magd / Ancilia, das Thier / Animal. Nomen aliud est Proprium , aliud Appellatiuum, Proprium aut est personae, vt: Johannes / Peter/ Anna: aut rei, vt vrbium, pagorum, insularum, montium, & fluuiorum, vt: Leipzig / Bendeleben / Malta / der Hundsberg / die Wipper. Propria nomina aut Germanica sunt sua origine, vt: Friderich diues pacis .i.Salomo, Irenaeus, quae postea ab exteris nationibus vsurpata & corrupta sunt, vt: Vercingetorix apud Caesarem, pro Seersinreich / vaide ingeniosus, vel iuxta Lutherum in suo Etymoslogico transpositè pro Hertoge Hinrick Saxonicè, quo est Hertzog Heinrich Dux Henricus, Aut ab alijs linguis petita sunt, vt: Johannes ex Ebraeo TODOhe, quod gratiosum significat. Sed siue sint Germanica siue peregrina propria nomina, vulgus concisè & corruptè illa essert, vt quaerenti etymon diuinatione interdum opus sit, vt: Kurt vel Kuntze .i. Kunrad / Cunradus, consilio potens. Matz .i. Matthaeus. Kere & Kattern i. Catharina. Ilge .i. Iuliana & c. Et in his suus cuique regioni mos est. Appellatiuum aliud est Substantiuum, aliud Adiectiuum, Subſtantiuum vnius tantum generis est: Adiectiuum verò per tria genera moueri potest. Cognoscitur autem adiectiuum vel ex adiectione particularum, Man / Frawe / Ding / vel ex praepositione articulorum, Der / Die / Das / vt: ein schoener Man / formosus vir, eine schoene Frawe / formosa foemina, ein schoenes Ding / foron formosum quiddam, Vel: Der schoene / Die schoene / Das schoene. Formosus, a, um. Pulcher, ra, rum.

Accidunt nomini, Motio, Comparatio, Genus, Numerus , Figura, Casus, Declinatio, & Species.

MOTIO.

Mouentur adiectiua omnia per tria genera, sed vel per tres terminationes, vel per vnam, de qua re accipe duas regulas.

I.

Tribus terminationibus mouentur adiectiua , cum adduntur substantiuis cum articulo indefinito ein / & tunc Masculinum definit in er, Foemininum in e , Neutrum in es , vt: ein fromer Man / eine frome Frawe / ein fromes Thier / probus Vir , proba Foemina, probum Animal. Eadem est ratio, cum Pronomina possessiua praeponuntur, vt: mein lieber Man / meine liebe Frawe / mein liebes Hertze / mi vir, mea vxor, meum cor.

II.

Vna terminatione mouentur adiectiua, cum vel praeponuntur ipsis articuli, Der / Die / Das / & tunc in e desinunt, vt: Der / Die / Das frome / & cum substantiuis, Der frome Man / Die frome Frawe / Das frome Thier: Vel cum ipsa adiectiua absolute , id est, sine articulo, vel praedicati loco ponuntur, & tunc abijciunt e finale, & in consonantem praecedentem desinunt, vt: from / gut / schoen / vel, der Man ist from / Vir est probus, die Frawe ist from / Foemina est proba. Das Thier ist from / Animal est probum. Excipitur Weise / Sapiens , quod e retinet ad differentiam ab adiectiuo Weiss / Albus , Et boese vel boess / quod vtroque; modo dicitur.

DE MOTIONE SVBstantiuorum.

Mouentur & substantiua quaedam, sed tantum de genere Masculinoin Foemininum , & sunt pleraque officiorum & nacionum nomina,& quaedam animalium vocabula, & horum Foeminum definit in in /& mutantur in quibusdam vocales, a in e / o in oe / u in ue / &c. Ite: Der Keiser / Caesar, Imperator, die Keiserin / Imperatrix , der Koenig / Rex, die Koenigin / Regina, der Fuerste / Princeps, die Fuerstin / der Graffe / Comes, die Graeffin / der Buerger / Cluis, die Buergerin / der Bawer / Rusticus, die Bewrin / Rustica, der Schmid / Faber, die Schmidin / der Schwab / Sueuus, die Schwebin / Sueua , der Meissner / Misnensis, die Meissnerin / der Buler / Amator, die Bulerin / Amatrix , der Wolff / Lupus , die Woelffin / Lupa, der Lewe / Leo, die Lewin / Leaena, der Esel / Asinus, die Eselin / Asina.

COMPARATIO.

Comparantur nomina adiectiua tantum, per tres gradus, de qua re accipe has regulas.

I.

Comparatiuus formatur à positiuo addendo er / & Superlatiuus, addendo sie / vt: Schoen / pulcher, schoener / der schoenste. In quibusdam interponiture ante sie / vt: Der elteste / maximus natu. Mutantur & Vocales ac Diphthongi Positiui in Comparatiuo & Superlatiuo, videlicet a in e / o in oe / u in ue / au in eu / vt: Lang / longus, lenger / der lengste. Kranck / aegrotus, krencker / der krenkste. Starck / fortis, firmus, stercker / der sterckste. Warm / Calidus, wermer. Schwach / debilis, infirmus, schwecher. Karg / parcus, kerger. Arg / prauus, erger. Scharff / acutus , scherffer. Gross / magnus, groeser. Voll / plenus , voeller. Toll/ insanus, toller. From / probus, froemer. Klug / prudens, klueger. Jung iuuenis, juenger. Braun / fuscus, breuner / der breunste TODO.

II.

Quorum Positiuis additur Aduerbium intendendi sehr / wol / eben / fast / eorum Comparatiuis additur particula noch / & Superlatiuis aller / vt: Wolgelert / perdoctus, noch gelerter / multò doctior, der aller gelertste / longe doctissimus.

III.

Quaedam irregulariter comparantur, vt: Gut / besser / der beste / Bonus, melior, optimus. Boess / erger / der ergste / Malus, peior, pessimus. Viel / mehr / das meiste / Multum, plus, plurimum. Quaedam etiam Comparationem non recipiunt, vt: Linck / finister. Recht / dexter. Todt / mortuus. Lebendig / viuus. Et his similia. Genera Nominum sunt septem, vt:

1. Masculinum Cuius nota est articulus der / vt der Man / Vir.

2. Foemininum Cuius nota est articulus die / vt die Frawe / Foemina.

3. Neutrum Cuius nota est articulus das / vt das Haus / Domus.

4. Commune Cuius nota est articulus der & die / vt der oder die Gevatter. Compater, Commater.

5. Omne Cuius nota est articulus der / die / das / vt in adiectius. 6. Epicaenum, cum vno articulo vtrumque sexum complectimur, quod fit in Animalium appellationibus, vt: der Sperling / Passer, der Storch vel Storck / Ciconia , die Schwalbe / Hirundo , der Hund / Canis, die Katze / Catus, der Hecht / Lupus piscis.

7. Dubium, cum vox aliqua diuersis generibus effertur, vt: der teil & das teil / Pars, der Scepter & das Scepter / Sceptrum , die erkendnis & das erkendnis / Noticia, die gift & das gifft / Venenum, Et alia. Sed in his videndum, quid probet vsus, & suus cuique regioni tropus est.

Cognoscitur autem Genus apud Germanos quatuor modis. 1. Ex articulo, Masculino enim praeponitur der / Foeminino die / Neutro das / vt iam dictum est. 2. Ex adiectiuo addito per regulas demotione traditas. 3. Ex significatione per regulas generales. 4. Ex terminatione per regulas Speciales.

REVLAE GENERALES.

I.

Virorum,officiorum virilium, mensium, ventorum, & quadrantum anni nomina sunt generis Masculini. Virorum, vt: Johannes. Officiorum, vt: der Vater, Pater, der Son / Filius, Vetter, Patruus, Schwager / Affinis. Keiser / Imperator, Koenig / Rex, Buergermeister / Consul , Schmid / Faber. Mensium, vt: Jenner / Ianuarius, Hornung / Februarius, Mertz / Aprill / Mey / Brachmonat / Heumonat / Augsimonat / Herbstmonat / Weinmonat / Wintermonat / Christmonat. Ventorum, vt: Ostwind / qui flat ab ortu, & collaterales eius Ostsude / & Ostnord: Westwind / qui flat ab occasu, & collaterales eius, Westsude / & Westnord. Sudwind / qui flat à meridie, & collaterales eius Sudost & Sudwest. Nordwind / qui flat à septentrione, & collaterales eius, Nordost & Nordwest. Quadrantum anni, vt: der Frueling vel Lentz / Ver. Sommer / Aestas, Herbst / Autumnus, Winter / Hyems.

II.

Mulierum, muliebrium officiorum, arborum, quibus TODOgr non additur ,& pleraque fructuum ac fluuiorum nomina, sunt generis Foeminini. Mulierum, vt: Anna / Martha. Officiorum, vt: die Mutter / Mater, die Tochter / Filia, die Amme / Nutrix, die Magd / Ancilla. Arborum, vt: die Eiche / Quercus, die Tanne / Abies, die Fichte / Pinus, die Pappel / Populus, die Linde / Tilia. Fructuum, vt: die Nuss / Nux, die Birn/ Pirum, die Pflaume / Prunum, die Kirsche / Cerasum. Excipitur der Apffel / Pomum , der Spilling / Prunum cereum, & quaedam alia , quae docebit vsus. Fluuiorum, vt: die Donaw / Danubius, die Elbe / Albis, die Elster / Elyster, die Wipper / Vippera, die Helm/ Helmus, die Mulde / Molda, die Neisse / Nissa, &c. Excipiuntur der Jordan / Iordanes, der Rhein / Rhenus, der Mein / Moenus, & quaedam alia.

III.

Vrbium, oppidorum, pagorum,& literarum nomina sunt generis Neutri, vt: das Leipzig / das Northausen / das Bendeleben / das Grueningen / das A / das B / das C. Sed horum TODOgr articulis differunt , vt: die Stad / der Flecke / oder Marck / das Dorff / der Buchstabe / Vrbs, Oppidum seu Castellum, Pagus, Litera. Sunt etiam Neutri generis Infinitiui, cum in nomina degenerant, & alia quae TODOgr ponuntur, vt: das thun / ipsum facere, das schreiben / ipsum scribere, das beten / ipsum orare, das Magister / das fa / das la / das re / das ja / das nein.

IIII.

Quae conueniunt viris ac mulieribus , non mutata terminatione, sunt Communis generis, vt: der Gevatter / Compater, die Gevatter / Commater vel iuxta quosdam Compatrissa, Et dicitur quasi Javater .i. pater Spiritualis, qui infantis loco Diabolo renunciet, & confessionem fidei edat, cum ad interrogata baptistae Ja .i. ita dicere iubetur. Sed pauca sunt Communia Germanis, atoque haud scio, an vllum praeterea sit, si non fit der & die Gemahl / quod tamen in Neutro rectius effertur. Nam quae Aelingerus affert in sua Grammatica , ec non agnosco. Dicimus enim der Widwer / Viduus, & die Widwe / Vidua, Caetera latina sunt.

V.

Numeralia à tribus ad mille in infinitum vsque sunt generis Omnis , vt: drey Menner / tres Viri, drey Frawen / tres Foeminæ, drey Thiere / tria Animalia. At substantiuum centum & mille, generis Neutri est, vt: das hundert / das tausent. Vnum & duo, variantur per genera distinctis terminationibus, vt: Einer / eine / eines & concise eins. Et cum Substantivo, ein / eine / ein. De caeteris numeralibus vide infra in Syntaxi, Zween / zwo / zwey.

VI.

Quadrupedum, volucrum, piscium, & reptilium nomina sunt Epicoenna. Sed ex his quae in e desinunt, pleraque sunt Feminina, vt: die Katze / Catus, die Meise / Parix, die Olrupe / Lacertus, die Raupe / Eruca. Caetera fere Masculina sunt, vt: der Hund / Canis, der Specht / Picus, der Hecht / Lupus, Der Kefer / Scarabeus. Excipiuntur tamen quaedam vtrinque , quae docebit vsus & lexicon adhibitum.

VII.

Quae Dubij generis sunt, in his videndum, vtrum genus crebrius vsurpetur, & numqua sit differentia , vt: der teil & das teil / Pars. Du solt keinen teil vnter ihnen haben / Non habebis vllam partem inter eos. Numeri 18. Gib mir das teil der Gueter / das mir gehoeret / Da mihi partem meam proportionalem. Lucae 15. Sic der Scepter & das Seepter. Den gueldenen Sceper / aureum sceptrum. Esther 5. Es sol das Scepter von Juda nicht entwendet werden / Non auferetur sceptrum de Iuda. Gen. 49. Sceptrum pro regno. Der & die schos / Gremium , Sinus. Und die liess ihn entschlaffen auff ihrem schos / Dormire eum fecit in sinu suo, Jud. 16. Und legets auff jre schos / Posuit in sinu suo, Ruth 4.

VIII.

Composita eiusdem sunt generis, cuius est TODOgr ipsorum in quod desinunt, vt: der Apffelbaum / Pomus, der Birnbaum / Pirus, quia der Baum Arbor. Der Strausberg / der Risenberg / quia der Berg Mons, der Blutstein / Haematites , der Marmolstein / Marmor, quia der Stein Lapis. Der Jarmarckt / Nundinae, der Kornmarckt / Forum frumentarium, quia der Marckt Forum. Das Panterthier / Panthera, das Murmelthier / Mus alpinus, quia das Thier Animal. Das Einhorn / Vnicornis, das Eichorn / Sciurus, quia das Horn / Cornu. Sic de alijs sentiendum.

REGVLAE SPECIALES.

Ex terminatione etsi aliquo modo cognoscitur genus, Foeminina enim pleraque in a desinunt, Et quae sunt terminationis, eiusdem fere sunt generis : tamen hoc non est perpetuum, sed vtrinque excipiuntur complura, ideoque genus aut vsu discendum, aut ex Lexico quaerendum est. Annotauimus tamen quaedam iuxta terminationes secundum ordinem Alphabeti.

Definentia in a.

In a definentia omnia fere Foeminina sunt,cum sint pleraque nomina munlierum , vt: Anna / Maria.

Definentiain b.

Masculina sunt haec: Der Stab / Baculus, der Raub / Praeda. der Leib / Corpus. der Dieb / Fur. der Hieb / Ictus. der Korb / Corbis, Neutra sunt: Das Grab / Sepulcrum. das Weib / Mulier. das Kalb / Vitulus, das Lamb / Agnus.

Definentia in c.

In c definentia nulla sunt apud Germanos, sed in ck. Siqua in c desinunt, ea peregrina sunt, vt: Habacuc / nomen Prophetae. Isaac / nomen Patriarchae. Kuckuck / Coccix seu Cuculus, Leuitici 11. Deuteron, 14.

Definentia in d.

Masculina sunt: Der Grad / Gradus, der Todt / Mors. der Eid / Iaramentum. der Neid / Inuidia. der Sand / Arena. der Rand / Margo. der Stand / Status, der Abend / Vesper, der Grind / Scabies. der Wind / Ventus, der Mund / Os. der Grund / Fundus. der Hund / Canis, der Bund / Foedus, eris. der Mord / Homicidium. der Wald / Sylua. der Herd / Focus, der Held / Heros. der Schild / Scutum der Sold / Stipendium. Foeminina sunt: Die Stad / Vrbs, Ciuitas. die Schuld / Huld / Debicum, Fauor. die Wand / Hand / Paries, Manus. die Herd / Grex. die Gegend / Tugend / Jugend / Regio, Virtus, Iuuentus die Zierd / Begierd / Ornatus, Cuspiditas. Postrema duo etiam d abijciunt per apocopen praesertim in Carmine, vt: Zier / Begier, sicut Thier.

Neutra sunt: Das Bad / Rad / Balneum, Rota, das Augēlied / Glied / Lied / Palpebrae, Membrum, Canticum. das Leid / Luctus. das Wild / Bild / Fera, Imago. das Gold / Aurum. das Band / Land / Pfand / Vinculum, Regio, Pignus. das Kind / Rind / Infans, Bos. das End / Elend / Finis, Miseria. das Pfund / Libra. das Pferd / Equus. das Feld / Rus.

Definentia in e.

In e desinentia pleraque Foeminina sunt, & ex omnibus terminationibus formantur assumto in fine e vt: Die Gabe / Habe / Donum, Substancia. die Taube / Haube / Columba, Vitta. die Gnade / Lade / Gratia, Cista. die Garbe / Merges. Et abstracta à nominibus adiectiuis quantitatem aut qualitatem significantibus, vt: Die Groesse / Magnitudo, die Lenge / Longitudo. die Kuerze / Breuitas. die Weite / Amplitudo. die Breite / Latitudo. die Dicke / Crassitudo. die Hoehe / Altitudo. die Tieffe / Profunditas. die Fleche / Planicies. die Kruemme / die Beuge / Concauitas & Conuexicas. die Guete / Bonitas, die Weisse / Albedo, die Schwerze / Nigredo. die Roete / Rubedo, die Stercke / Robur.

Masculina quoque & Neutra sunt nonnulla TODOgr, quae vel in consonantem, vel in e mussitans desinunt, vt: Der Fried & Friede / Pax, das Gesind & Gesinde / Familia, das Herz & Herze / Cor. Sed vnius tantum terminationis declinationem recipiunt , vt: Des Friedes / iuxta primam declinatio- nem, non Frieden / iuxta quartam. Des Herzen / in quarta, non Herzes / in tertia. Des Gesindes / in tertia, non Gesinden /in quarta , quae vsu discenda sunt. Idem fit in adiectiuis , & quibusdam Foemininis , vt : Gut absolutè, & der Gute cum articulo. Die Freud & Freude / Gaudium, in genitiuo der Freuden iuxta secundae declinationis primum paradigma. Sic die Frawe & Fraw / in contextu, vt: Die Fraw Greffin. In genitiuo der Frawen / iuxta paradigma secundae declinationis in e.

Definentia in f.

Masculina sunt: Der Schlaff / Somnus. der Brieff / Epistola. der Griff / Pugnus. der Kauff / Lauff / Knauff Emtio, Cursus, Capitellū, der Reiff / Schweiff / Greiff / Pruina, Limbus, Gryps. der Wolff / Lupus. der Kampff / Krampf Certamen , Spasmus. der Schimpff / Gelimpff / Facetiae, Lenitas, der Koff' / Zopff / Kropff / Schopff / Caput, Olla, Tricæ, Struma, Porticus.

Neutra sunt: Das Schaf / Ouis. das Schaff / Vas, das Schiff / Nauis.

Definentia in g.

Masculina sunt: Der Tag / Schlag Vertrag / Dies, Ictus, Contractus, der Weg / Steg / Via, Trames. der Steig / Teig / Semita, Massa, der Krieg / Sieg / Bellum, Victoria, der Trog / Linter. der Krug / Betrug / Pflug / Flug / Zug / Amphora, Fraus, Aratrum, Volatus, Expeditio. der Balg / Pellis detracta. der Klang / Sang / Gesang / Strang / Sonus, Gressus, Cantus, Laqueus. der Ring / Juengling / Schilling / Dreyling / Vierling / Annulus, Adolescens, Duos denarius, Triens, Quadrās. der Sprūg / Schlung / Saltus, Faux. der Borg / Maialis. der Berg / Zwerg / Mons, Nanus.

Foeminina sunt in ung verbalia & denominatiua, vt: Die Wohnung / Habitatio. Belohnung / Compēsátio. Thewrung / Caritas. Sendung / Endung / Missio, Terminatio. Verschreibung / Obligatio. Hoffnung / Spes. die Burg / Arx.

Neutra sunt: Das Ding / Res. das Geschling / vel Geheng / Membra interiora coniunctim, vt sunt, Cor, Pulmo, Iecur, Lyen. das Beding / Conditio, Exceptio.

Definentia in ch.

Masculina sunt: Der Bach / Torrens. der Stich / Strich / Schlich / Teppich / Transfixio, Tractus, Furtiuus recessus, Tapes. Der Kelch / Calix. der Fisch / Tisch / Piscis, Mensa. der Hirsch / Ceruus. der Zausch / Permutatio. der Storch / Ciconia, der Schuch, Fluch / Geruch / Spruch / Bruch / Calceus, Maledictio, Odor, Dictum, Ruptura, der Bauch / Schlauch / Strauch / Venter, Lacus, Frutex. der Teich / Streich / Piscina , Plaga.

Neutra sunt: Das Dach / Fach / Gemach / Gelach / Tectum, Interstitium, Conclaue, Symposiū. Das Pech, Blech / Pix ,Lamina.das Loch / Bloch / Joch / Foramen, Truncus Iugum. das Fleisch / Caro. das Buch / Tuch / Liber, Pannus. das Reich / Regnum. Das Geleich /Seminarium piscium.

In h simplex desinentia pauca sunt, vt: Das Stroh /Stramen, das Vieh / Pecus.

Definentia in i.

In i deſinunt nulla Teuconica, sed in y / in Diphthongo ey.

Definentia in ck.

Masculina sunt: Der Sack / Saccus. der Schmack/ Gustus, Sapor. der Speck / Dreck / Fleck / Lardum, Stercus, Commissura, der Strick / Blick / Funis, Nutus. der Rock / Stock / Bock / Pflock / Tunica, Caudex, seu Stipes, Hircus vel Caper, Palus i, der Danck / Tranck / Zanck / Stanck / Gratia, Potus, Lis, Foetor. der Trunck/ Haustus. der Rinck/ Fibula. der Schalck, Nequã. der Sarck / Feretrum , Loculus. der Quarg vel Zwarg / Coagulum. der Storck / Ciconia.

Foemininum est, die Banck / Scamnum. quod tamen quibusdam in locis in Masculino effertur, sed male. Neutra sunt, das Stueck / Frustum. das Glueck / Fortuna. das Volck / Populus. das Geschenck / Getrenck/ Gelenck Donum, Potio, Articulus. Das Werck / Opus, Stupa. das Marck / Medulla.

Definentia in I.

Masculina sunt: Der Saal / Aula. der Stahl / Chalybs. der Stral / Radius. der Fall / Wall / Stall / Casus, Vallum, Stabulum. Kol / Brassica. Zoll / Vectigal. Stul / Pful / Sella, Lacus, us. Feil / Delictum : Et omnia in l definentia, paucis Foemininis & Neutris exceptis, quae sequuntur.

Foeminina sunt: Die Wahl / Delectus. die Zal / Numerus. die Qual / Tormentum. die Kandel / Cantharus. Mandel / Quindena. die Nadel / Acus, die Gabel / Furca, die Strigel /Strigilis. die Schauffel / Pala. die Semmel / Simila. die Deichssel / Tenio. die Geissel / Flagrum, die Schuessel / Patina. die Scheitel/ Vertex. die Fackel / Fax. die Handzwel / Mantile.Neutra sunt: Das Thal / Vallis. das Mal / Prandium.das Fell / Vellus. das Spiel / Ziel / Ludus, Meta. das Maul / das Metall / Metallum. das Oel / Oleum, das Beil / Heil / Seil/ Securicula vel Ascia, Salus, Funis.

Dubium est: Theil / Pars, der & das. Et Gemahl, Commune est, Coniunx, quod tamen & Neutrum est. Caetera Masculina sunt, quae inter Foeminina & Neutra non sunt enumerata , praeter vnum atque alterum, quae mihi in mentem non venerunt. Masculina sunt plura, quam vt enumerari debeant hoc loco,

Definentia in m.

Masculina sunt: Der Schwam / Tam / Kam / Schlam / Stam / Fungus, Agger, Pecten, Caenum, Stipes. der Schwarm / Examen. Darm / Intestinum. der Halm/ Culmus. der Leim / Schleim / Reim / Honigseim / Gluten, Rythmus, Fauus. der Grem / Moeror. der Grim / Furor. der Bosem / Sinus. der Biesem / Moschum. der Athem vel Odem / Anhelitus. der Riem / Pfriem / Loruin, Subula. der Traum / Baum / Daum / Schaum / Saum / Somnium, Arbor, Pollex, Spuma, Fimbria. der Sturm / Wurm / Conflictus , Classicum, Vermis.

Foemininum est: Die Scham/ Pudor & Pudenda.

Definentia in n.

Masculina sunt: Der Man / Vir. der Zan / Han / Wahn / Kahn / Saffran / Schwan / Dens, Gallus, Opinio, Linter, Crocum, Cygnus. der Thon / Thron / Lohn / Hohn Tonus, Thronus, Merces, Contumelia. der Zaun / Alaun / Sepes, Alumen. der Wein / Lein / Stein / Schrein / Schein / Vinum, Linum, Lapis, Cista, Splendor. der Harn / Vrina. der Zwirn / Duplarium. der Born / Zorn / Dorn / Fons, Ira, Spina, der Thurn / Turris.

Item in en definentia pleraque, Vt: Der Garten/ Hortus. der Namen / Gamen/ Nomen , Semen. quae & in e exeunt, der Name / der Same. der Karren / Carruca. der Stecken / Baculus. der Husten / Tussis. der Segen / Regen / Rocken / Benedictio , Pluuia, Olyra. der Wagen / Currus. der Kasten / Cista.

Foeminina sunt : Die Bahn / Iter. die Stirn / Frons, tis. die Pein / Tortura. Item in on definencia à Latinis in io formaca, vt: Die Lection / Lectio, die Nation / Natio.

Neutra sunt: Das Bein / Os, ossis. das Schwein / Porcus. das Hun / Pullaster. Das Gehirn / Gestirn / Cerebrum, Sidus,das Korn / Horn / Granum, Cornu. das Becken / Peluis. das Eisen / Ferrum. das Kuessen / Puluinar. das Toepffen/ Olla.

Item Infinitiui cum in nomina degenerant, vt: Das Beten/ Orare, Preces. das Wachen/ Vigiliae. das Fasten/ Ieiunium, vt dictum est in tertia regula generali.

Item diminutiua in lein vel lin / Vt: Das Menlein / das Frewlein / Mas, Foemina.

Definentia in o.

In o definentia nulla sunt, sed assumunt aspirationem, Vt: Das Stroh / Stramen. Exod. 5. Roh/ Crudus, adiectiuum. Exod. 12.

Definentia in p.

In p definentia quoque nulla sunt, sed assumunt e/ Vt: Rappe / Trappe / Fusstappe / Karpe / Lippe / Krippe.

Deſinentia in q.

In q definens vox nulla est apud Germanos , ac ne quidem apud Latinos.

Definentia in r.

Masculina sunt: Der Star / Altar / Sturnus, Ara. der Stier / Taurus. Haber / Auena. Herr / Dominus. der Schleier/ Peplum. der Zober / Kober / Schober/ Orca, Fiscella, Meta. der Boerer / Trechter / Terebrum, Infundibulum.der Leuchter/ Candelabrum. der Hammer / Malleus. der Jamer / Miseria. der Hunger / Fames. der Kummer / Moeror. der Wucher / Vsura. der Ingwer / Zitwer/ Pfeffer / Zucker / Gingiber, Zedoaria, Piper, Saccarum. Item verbalia omnia in er / Vt: Der Schreiber / Scriba. Treiber/ Agaso. Seuffer / Teuffer / Leuffer/ Potor, Baptista, Cursor. Keuffer / Emtor. Verkeuffer/ Venditor. der Spieler/ Lusor. der Buler/ Amator. Hurer / Scortator, Ehbrecher/ Adulter, &c.

Foeminina sunt: Die Lahr / Doctrina. die Schar / Gefahr/ Turba, Periculum. die Klaffter / Vina. die Leber/ Iecur. die Schulder/ Humerus. die Feder / Penna. die Kammer / Klammer/ Cubiculum, Fibula. die Thuer / Gebuer / Kuer / Ianua, Decorum, Delectus. die Spur / Indagatio, die Ruhr/ Dysenteria. Et quae à Latinis formantur, die Natur / Creatur / Figur / a finale abiecto.

Neutra sunt: Das Jar / Har / Par/ Annus, Crinis, Par. das Bier / Thier / Cereuisia, Animal. das Thor / Rhor / Porta, Arunda. das Wasser / Aqua.das Silber / Argentum. das Leder / Corium. das Fenster / Fenestra. das Kloster / Coenobium. das Messer / Culcer. das Wetter / Temperies, &c.

Definentia in s.

Masculina sunt: Der Bass / Hass / Bassus , Odium. der Biss / Morsus, der Spiess / Hasta. der Verdriess/ Molestia. der Schoss, Vectigal. der Grus / Salutatio. der Uberdruss / Taedium. der Kraus / Straus / Carchesium, Conus vel Struthio. der Flachs / Lachs / Dachs/ Linum, Esox, Meles, der Ochs/ Bos. der Luchs / Fuchs / Lupus ceruarius, Vulpes. der Hals/ Collum. der Fels/ Petra. der Puls / Arteria. der Fleis / Preis / Schweis / Diligentia, Gloria, Sudor.

Foeminina sunt: Die Laus / Pediculus. die Maus / Mus. die Gans, Anser. Neutra sunt: Das Gras / Mas / Glass / Fass/ Gramen, Mensura, Vitrum, Vas vel Dolium. das Los / Mos/ Sors, Muscus, das Schloss / Ross / Sera vel Arx, Equus. das Wachs / Cera. das Eiss / Reiss/ Glacies, Oryza vel Sarmentum. das Mus / Puls. das Taus/ Binarius. das Wammes / Thorax. Et verbalia ac denominatiua in nis / vt : das Zeugnis / Testimonium. Bildnis / Imago. Gefengnis / Carcer. Begengnis / Exequiae. Begrebnis / Sepultura. Betruebnis / Moeror. Bekeninis / Confessio. Excipitur die Wildnis / Eremus. Leuitici 16. Et quaedam vtroque in genere vsurpantur, vt: das & die Erkentnis / Noticia.

Definentia in t.

Masculina sunt: Der Rath / Senatus, Consilium, Consiliarius, der Grat / Spina piscium, & dorsi. Salat / Lactuca. der Gott / Deus. der Hut / Muth / Pileus, Animus, der Abt / Abbas. der Probst / Praepositus. der Stifft / Dioecesis, vel Festuca, der Streit / Pugna. der Bart / Schart / Barba , Fractura, der Wirt / Hospes qui recipit. der Ort / Locus, der Gast / Ast / Fantast / Pallast/ Hospes qui recipitur, Nodus, Stolidus, Palatium. der Karst / Bidens, der Mist / Fimus. Der Most / Kost / Frost / Mustum, Ferrugo, Gelu. der Rost / Trost / Accent circumflexo, Cracicula, Consolatio. der Hust / Tussis. der Safft / Succus. der Schafft / Ferrum haftae, der Pracht / Magnificentia. der Specht / Hecht / Picus, Lupus piscis. der Held / Heros. der Wulst / Formula. der Durst / Sitis. Et à Graecis deducta, abiecto a finali in Latinis, vt: der Comet / Planet / Prophet / Poèt / præter das Decret / Secret / quae Neutra sunt.

Foeminina sunt: die That / Factum. Nat / Sutura. die Not / Angustia. die Stut / Equa. Bruet / exclusio ouorum. Flut / Eluuio. die Glut / Flamma. die Hut/ Custodia, Armut / Paupertas. Demut / Humilitas. Sanfftmut / Mansuetudo. die Haut / Braut / Cutis, Sponsa. die Zeit / Arbeit / Tempus, Labor. die Krafft / Gesellschafft / Virtus vel Robur, Sodalitas, die Lufft / Klufft / Aër, Hiatus. die Schrifft / Scriptura. die Macht / Nacht / Schlacht / Potentia, Nox, Conflictus, die Sicht/ Podagra, Paralysis, die Zucht / Flucht / Wassersucht / Modestia, Fuga, Hydropisis. Die Furcht / Timor. die Last / Onus. List / Astutia. Frist / Tempus. Luft / Delectatio. Brust / Pectus, Mamma. Schwulst / Tumor. Wurst / Farcimen. die Gestalt / Species. Welt / Mundus. Gedult / Patiencia. die Art / Natura. Fart / Expeditio. die Geburt / Natiuitas. Angst / Angustia. Vernunfft / Zunft / Zukunfft / Ratio, Tribus, Aduentus. die Art / Securis. Et denominatiua, in heit & keit/ vt : die Keuscheit / Kuenheit / Faulheit / VermessenheitV /Castitas, Audacia, Ignatuia, Confidentia. die Erbarkeit / Gottseligkeit / Suessigkeit / etc. Honestas, Pietas, Dulcedo : Et a Latinis in tas transmutata, vt: die Universitet / Vniuersitas, Academia. Facultet/ Facultas. Dignitet/ Dignitas.

Neutra sunt : das Riet / Pascuum. das Brot / Lot / Panis, Drachma. Gut / Blut / Bonum, Sanguis. Gemueth / Gebluet / Animus / Sanguis. das Kraut / Olus, Herba. Scheit / Sudes. Gleit / Comitatus, Conductus. Heubt / Caput. Schwert / Gladius. Nest / Nidus. Recht / Ius. Liecht / Candela, Lumen, Gericht / Iudicium. Tocht / Lychnus. Ampt / Munus. Gelt / Gezelt / Pecunia, Castra. Bret / Asser. Seret / Supellex. Et in ment definentia, vt: das Testament / Element / Sacrament / Losament / Parlament / quae & apud Latinos Neutra sunt, & fuprà enumerata, das Decret / das Secret / & his simile, das Bancket.

Definentia in u.

In u deſinentia nulla sunt, praeter Masculinum Huhu / Bubo. Leuitici 11 die Kue / Vacca, e assumit.

Definentia in w.

Definentia in w / non sunt alia, quam quae in diphthongum aw vel ew exeut, vt: Der Taw / Ros. der Baw / Aedificium. Das Gebew / idem. das Hew / Foenum. die Fraw vel frawe / Foemina. Saw vel Sawe / Sus.

Definentia in x.

In x definentia pauca sunt, vt: Der Blix / Fulmen. das Crucifix / Crux sancta, der Eidex / Lacerta. Caetera quae vulgus per x pronunciat, scribenda & pronuncianda sunt per chs / vt: Wachs / Lachs / Cera, Esox.

Definentia in y.

In ey definentia Feminina sunt, quae Graecis & Latinis in ia definunt, Vt: Philosophey / Prophecey / Poèterey / Fantasey/ Copey / Salwey: Et ad horum imitationem facta denominaciua & verbalia, vt : die Canzley / Schreiberey / Zeuberey / Dieberey / Nurerey / Betriegerey/ Grammatophylacium, Graphiarium, Magia, Furtum , Scortatio, Defraudatio.

Masculina sunt: Der Mey / Maius. der Brey/ Puls.

Neutra sunt: Das Bley / Plumbum. das Ey/ Ouum,

Definentia in tz.

Masculina sunt: Der Schatz / Satz / Platz / Spatz / Thesaurus, Positus, Planicies, Passer, der Blitz / Ritz / Schlitz / Fulgur, Rima, Fissura. Filtz / Sagum & Euclio. Klotz / Rotz / Trotz / Truncus, Pituita, Audacia, der Nutz / Schutz Vtilitas, Praesidium. Schmertz / Schertz/ Stertz / Dolor, Iocus, Stiua. Schurtz/ Calyptra. Krantz / Schwantz / Tantz/ Corona , Cauda, Chorea. der Lentz / Ver. der Geitz / Auaricia.

Foemininum est: die Netz / Vrina. Neutra sunt : das Holtz / Lignum. Saltz / Schmaltz / Maltz / Saltz, Adeps, Polenta. Hartz / Resina. Hertz / Cor, das Netz / Rete.

Enumeraui hactenus non omnia, sed tantum communiora , tùm quòd Lord breuitati studeo, tum quod & haec & sit alia hoc loco praetermissa rectius explicabuntur in Lexico Germanico , quod nunc in manibus habeo, nuper inchoatum, TODOgr.

NVMERVS.

Numeri duo sunt in nominibus, Singularis, vt: Der Man / Vir. das Weib / Mulier. Pluralis, vt: Die Menner / Viri. Weiber / Mulieres. In formando plurali numero ex singulari, mutantur in aliquibus Vocales & Diphthongi, vt apud Ebraeos puncta, videlicet a in e / o in oe / u in ue/ au in eu / aw in ew/ vt: Gesang / Gesenge / Cantus. Gans / Gense / Anser. Son / Soene / Filius. Tochter / Toechter / Filia. Buch / Buecher / Liber. Tuch / Tücher / Pannus. Haus / Heuser / Domus. Maus / Meuse/ Mus. Baum / Beume/ Arbor. Traum / Treume / Somnium. In quibusdam etiam geminantur Consonantes, vt apud Ebraeos in dagessatis, vt: Das Schloss / die Schloeser / Arx, Sera. Gott / Goetter / Deus. Idque sit plerunque in definentibus in l / m / n / s / t/in quibus etiam in singulari finalis litera geminatur , praeter pauca anomala, & in m definentia, quae pro altero m recipiunt b / quod in plurali in m redit, vt: das Lamb / die Lemmer/ Agnus. Definit autem pluralis numerus vel in er / vel in en / vel in e / vel Singulari similis est, vt: das Buch / die Buecher / Liber. der Herre / die Herren/ Dominus. die Hand / die Hende / Manus, der Engel / die Engel / Angelus. de qua re dicetur in declinationibus.

FIGVRA.

Figurae Nominum sunt duae: Simplex, vt: Gerecht/ Iustus. Composita vt:Vngerecht / Iniustus. Et quia deducuntur ab adiectiuis compositis substantiua, possunt illa decomposita appellari, vt: Ungerechtigkeit/ Iniusticia.

CASVS.

Casus Nominum sant sex: Nominatiuus, Genitiuus, Datiuus, Accusatiuus, Vocatiuus , Ablatiuus, qui discernuntur magis articulis quam terminationibus. Additur tamen Genitiuo singulari plerumque in Masculinis & Neutris s vel es / vt: Des Meisters / des Vogels / Thires / Buchs / Rosses / Stabes / Spiesses. In Foemininis vero,& adiectiuis in e definentibus , additur Genitiuo singulari / vt: die Frawe / der Frawen / der / die / das gute / des guten / quod idem sic in horum Datiuo & Ablatiuo singulari. Quaedam etiam in singulari TODOgr sunt, vt die Hand / der Hand / etc. Die Lenge / der Lenge. Die Stercke / der Stercke. In plurali vero in omnibus generibus Datiuo & Ablatiuo additur n / caeteri Casus inter se sunt similes, vt: Den Mennern / von den Mennern / die & der Menner / Viri, Virorum, Viros. Sed de hac quoque varietare docebicur in Declinationibus.

DECLINATIONES.

Declinationes Nominum sunt quatuor. Prima est Masculinorum. Secunda Foemininorum. Tertia Neutrorum. Quarta adiectiuorum generis Omnis, & quorundam substantiuorum Masculini & Neutri generis, adiectiuis similiter definentium.

PRIMA DECLINATIO.

Prima Declinatio complectitur nomina Masculina in quamcunque consonantem desinentia , quibus praeponitur articulus Der / quorum exempla habes suprà in singulis terminationibus. His additur in Genitiuo singulari s / vt: Der Bauch / des Bauchs. Der Meister / des Meisters: vel es / videlicet definentibus in b / d / s / sch / aw / ey / r / & tz / vt: Der Stab / des Stabes. Der Eid / des Eides. Der Hals / des Halses. Der Fisch / des Fisches. Der Taw / des Tawes. Der Brey / des Breies. Der Blix / des Blixes. Der Nutz / des Nutzes. Fit tamen hoc & in cæterarum terminationum Geniciuis interdum , & in praedictis sit syncope, vt: des Stabs / Eids. Datiuus à Genitiuo sit abiecto s / vt: Des Meisters / dem Meister. Des Stabes / dem Stabe. Caeteri Casus singulares Nominatiuo sunt similes, & distinguuntur articulis. Ablatiuus Datiuo similis est.

1. In plurali, quae in el / en / er/ definebant, nihil mutant, nisi quod in Datiuo & Ablatiuo n addunt, ve: der Meister / die Meister / den Meistern. der Engel / die Engel / den Engeln. der Stecken / die Stecken / den Stecken.

2. Quae verò in alias terminationes exeunt, assumunt in plurali e / & quaedam a in e / o in oe / u in ue / aw in ew/ & au in eu mutant in penultima, vt: Der Gesang / die Gesenge. der Rock / die Roecke. der Sprung / die Spruenge. der Baum / die Beume. der Zaun / die Zeune.

3. Quae consonantem geminant, assumunt er / vt: der Man / die Menner. der Gott / die Goetter. His simile est, der Geist / die Geister. Datiuo & Ablatiuo plurali in omnibus additur n / vt: den Roecken / den Spruengen / den Beumen / den Zeunen / den Mennern / Goettern. Caeteri casus non variantur terminationibus, sed distinguuntur articulis, vt docent paradigmata , quae sequuntur.

Paradigma in el / en / er.

Singulariter.

Angelus. Baculus, Magister.
N.  der Engel /     Stecken /  meister.
G.  des Engels /    Steckens / meisters.
D.  dem Engel /     Stecken /  meister.
A.  den Engel /     Stecken /  meister.
V.  o du Engel /    Stecken /  meister.
Ab. von dem Engel / Stecken /  meister.
Pluraliter.
N.  die Engel /      stecken / meister.
G.  der Engel /      stecken / meister.
D.  den Engeln /     stecken / meistern.
A.  die Engel /      stecken / meister.
V.  o jhr Engel /    stecken / meister.
Ab. von den Engeln / stecken / meistern.

Paradigma aliarum terminationum.

Singulariter.
      Tunica.        Pedum.
N.  der rock /       stab.
G.  des rocks /      stabes.
D.  dem rock /       stabe.
A.  den rock /       stab.
V.  o du rock /      stab.
Ab. von dem rocke /  stabe.
Pluraliter.
N.  die roecke /     stebe.
G.  der roecke /     stebe.
D.  den rocken /     steben.
A.  die rocke /      stebe.
V.  o jhr roecke /   stebe.
Ab. von den rocken / steben.

Paradigma geminantium Consonantem.

Singulariter.
     Vir.                     Deus.
N. der Man /               Gott.
G. des Mans & Mannes /     Gottes & Gotts.
D. dem Man & Manne /       Gotte & Gott.
A. den Man /               Gott.
V. o du Man /              Gott.
Ab. von dem Man & Manne. / Gott & Gotte.
Pluraliter.
N. die Menner /            Goetter.
G. der Menner /            Goetter.
D. den Mennern /           Goettern.
A. die Menner /            Goetter.
V. o jhr Menner /          Goetter.
A. von den Mennern. /      Goettern.
SECVNDA DECLINATIO.

Secunda Declinatio complectitur nomina Foeminina , in consonantem quamcunque, vel in e definentia , quibus praeponitur articulus Die / quorum exempla habes suprà in singulis terminationibus.

1. Quae in Consonantem desinunt, in singulari numero aptota sunt : In plurali verò e affumunt, & Vocales mutant, a in e / o in o / u in ue/ au in eu/ & in Datiuo & Ablatiuo n addunt, vt: die Hand / der Hand. die Hende / den Henden. die Not / der Not / pluraliter in Noeten. die Brust / der Brust. die Brueste / den Bruesten. Die Haut. / der Haut. die Heute / den Heuten. Nota, die stad / praeter e affumtum interponit t / die stedte.

2. Quae in e desinunt, si sint subnstantiae, in singulari Nominatiuum, Accusatiuum & Vocatiuum habent similes, in caeteris Casibus & in toto pluurali assumunt n / vi ostender Paradigma. Sin fuerint substanciua abstracta à nominibus quantitatum & qualitatum, aut relatiua, vel tempus significantia, sunt aptota in singulari, & plurali plerumae carent, vel caeteris in e similiter formantur.

Paradigma in Conſonantem desinentium.
     Singulariter.  Pluraliter.
      Manus.
N.  die Hand /     die Hende.
G.  der Hand /     der Hende.
D.  der Hand /     den Henden.
A.  die Hand /     die Hende.
V.  o du Hand /    o jhr Hende.
Ab. von der Hand / von den Henden.
Paradigma in e / significantium substantiam.
      Singulariter.   Pluraliter.
             Cista, Arca.
N.  die Lade /      die Laden.
G.  der Laden /     der Laden.
D.  der Laden /     den Laden.
A.  die Lade /      die Laden.
V.  o du Lade /     o ihr Laden.
Ab. von der Laden / von den Laden.

A. die Lade / die Laden. V. o du Lade / o ihr Laden. Ab. von der Laden / von den Laden. Paradigma in e abstractorum à quantitatibus & qualitatibus, item relatiuorum, & tempus significantium. Singulariter. Longitudo. Hora. N. die lenge / stunde. G. der lenge / stunde. D. der lenge / stunde. A. die lenge / stunde. V. o du lenge / stunde. Ab.von der lenge / stunde. Pluraliter. Caret, vel, N. die lengen / die stunden. G. der stunden. D. den stunden. A. die stunden. V. o ihr stunden. Ab. von den stunden.

TERTIA DECLINATIO.

Tertia Declinatio complectitur nomina Neutra in quamcunque Consonantem definentia, quibus praeponitur artciculus Das / quorum exempla habes supra in regulis specialibus. His additur in Genitiuo singulari, vt Masculinis in prima Declinatione, s vel es / praesertim definentibus in b / d / s / sch ew / ey / x / z / vt: das Brot / des Brots. das Grab / des Grabes. das Land / des Landes. Das Schloss / des Schlosses. das Fleisch / des Fleisches. das Hew / des Hewes. das Bley / des Bleies. das Crucifix / des Crucifixes. das Holz / des Holzes. Datiuus formatur à Genitiuo abiecto s / vt : dem Brot, dem Grabe / Lande / Schlosse / etc.

1. In plurali, quae singulariter in f / g / k / l / n / r / definunt, allumunt e, vt: die Schafe / die Dinge / die Geschencke / die Spiele / die Schweine / die Thiere. Excipiuntur das Volck / die Voelcker. das Maul / die Meuler. das Korn / die Koerner. das Horn / die Hoerner, das Hun / die Huener / quae sequentium formationem imitantur.

2. Quae in caeteras Consonantes desinunt, assumunt in plurali er, mutatis vocalibus & diphthongis vt in superioribus Declinationibus, vt: das Grab / die Greber. das Lied / die Lieder. das Loch / die Loecher. das Buch / die Buecher. das Haus / die Heuser. das Schwerd / die Schwerdter. das Holz / die Hoelzer. Excipitur, das Pferd / die Pferde / & das Ross / die Rosse. Er quod vtroque modo format plurale, das Wort / die Wort / & Woerter.

3. Definentia in er / & diminutiua in lein vel lin, & quaedam alia, Genitiuo singulari addunt s / & Datiuo & Ablatiuo plurali n / caeteros casus singulares & plurales habent similes, vt: das Wasser / des Wassers / die Wasser / den Wassern. das Menlin / des Menlins / die Menlin. das Brot / des Brots / die Brot / den Broten. 2. Deriuata in nis assumunt in plurali e / & Consonantem geminant, vt: die gleichnisse.

Paradigma in n / quod sequuntur deſinentia in f/ g / ck / l / r. Singulariter, Porcus. Ouis. N. das Schwein / das Schaf. G. des schweins / schafs. D. dem schweine / schafe. A. das schwein / schaf. V. o du schwein / schaf. Ab. von dem schweine. Schafe. Pluraliter. N. die schweine / Schafe. G. der schweine / schafe. D. den schweinen/ schafen. A. die schweine/ schafe. V. o ihr schweine / schafe. Ab. von den ſchweinen / schafen. Paradigma in aliam Consonantem exeuntium. Singulariter. Liber. Regio. N. das buch / land. G. des buchs / landes. D. dem buch / lande. A. das buch / land. V. o du buch / land. Ab. von dem buch. lande. Pluraliter. N. die buecher / lender. G. der buecher / lender. D. den buechern / lendern. A. die buecher / lender. V. o ihr buecher / lender. Ab. von den buechern. lendern. Paradigma in r & lein deſinentium. Singulariter. Aqua. 'Foemella. N. das wasser / frewlein. G. des Wassers / frewleins. D. dem wasser / frewlein. A. das wasser / frewlein. V. o du wasser / frewlwin. Ab. von dem wasser. frewlein. Pluraliter. N. die wasser / frewlein. G. der wasser / frewlein. D. den wassern / frewlein. A. die wasser / frewlein. V. o ihr wasser / frewleit." Ab. von den wassern / frewlein. Diminutiua in lein propter Genitiuum wo singularem prorsus sunt TODO. Paradigma in ins. Singulariter. Pluraliter. Testimonium, N. das zeugnis. die zeugnisse. G. des zeugnis. der zeugnisse. D. dem zeugnis. den zeugnissen. A. das zeugnis. die zeugnisse. V. o du zeugnis. o ihr zeugnisse. Ab. von dem zeugnis. von den zeugnissen.

QVARTA DECLINATIO.

Quarta Declinatio complectitur nomina adiectiua generis Omnis , quibus praeponuntur articuli der / die / das / vt: der gute / die gute / das gute. His in omnibus Calibus singularis & pluralis numeri additur n / excepto Accusatiuo singulari, quem Foeminina & Neutra habent Nominatiuo similem, & praefex Vocatiuum singularem, qui in Masculinis in er definit, in Foemininis in e / in Neutris in es / vt: o du guter / o du gute / o du gutes.

Horum flexionem sequuntur & alia quaedam Masculina & Neutra substantiua TODOgr , quae vel in e mussitans, vel TODOgr in Consonantem desinunt, vt: der Knabe & Knab. der Herre & Herr. das Herze & Herz: nisi quod Vocatiuum Nominatiuo habent similem: Similiter quae à Graecis veniunt, der Planet / des Planeten / den Planeten / TODOgr. Sunt tamen quædam TODOgr, quae non hanc, sed tertiain Neutrorum & primam Masculinorum Declinationem sequuntur, vt : Der fried & friede / des friedes / Esaiae 9. Das gelenck & gelencke / des gelenckes. Sunt etiam quaedam TODOgr, vt: Der nam / sam / quae terminatio rarior est, & der name / same / quae forma frequentissima est, & der namen / samen / in prima Declinatione, iuxta quam terminationem formantur Casus, vt: Des samens / namens. De adiectiuis quoque obseruandum est, quod absoluta, cum praedicati loco ponuntur, sunc TODOgr, vt: Der Man ist klug / die Menner sind klug. Cum articulis vero declinantur in hac Declinatione, vt ostendet paradigma sequês, vt: der gute / des guten / die guten / etc. Substantiuis verò addita abijciunt n / in Nominatiuo, Accusatiuo & Vocatiuo plurali, vt: weise Menner / schoene Frawen / fette Schweine. Et Genitiuus singularis & pluralis, in formulis laudandi & vituperandi definit in terminationem articuli, ipso dissimulato, vt: guts muts / Lucae 15. guter dinge/ schoener gestalt / boeses sinnes / gutes verstandes / guter art / etc. Paradigma adiectiuorum trium generum. Singulariter. Masc. Foemin. Neutrum. Bonus, a, um. N. der die das gute. G. des der des guten. D. dem der dem guten. A. den guten die gute das gute. V. o du guter gute gutes. Ab. von dem der dem guten. Pluraliter. Masc. Foemin. Neutrum. N. die guten. G. der guten. D. den guten. A. die guten. V. o jhr guten. Ab. von den guten. Paradigma Masculinorum Subftantiuorum TODO. Singulariter. Pluraliter. Puer. N. der knabe & knab. die knaben. G. des knaben. der knaben. D. dem knaben. den knaben. A. den knaben. die knaben. V. o du knabe & knab. o jhr knaben. Ab. von dem knaben. von den knaben. Paradigma Neutrorum substantiuorum TODO. Singulariter. Pluraliter. Cor. N. das herze & herz, die herzen. G. des herzen. der herzen. D. dem herzen. den herzen. A. das herze & herz, die herzen. V. o du herze & herz, o jhr herzen. Ab. von dem herzen. von den herzen.

DE HETEROCLITIS. Sunt & anomala quaedam , praesertim defectiua numero : Multa enim prins sunt, sunt, quae pluralinumero carent. Quaedam etiam in certis tantum Casibus inueniuntur. Quaedam etiam singularem numerum non habent.

Singularia tantùm sunt:

1. Virorum, Mulierum, Vrbium, Pagorum, Montium Fluuiorum & Ventorūnomina, vt: Johannes / Lucas/ Jakob / Anna Maria / Leipzig / Herzberg / Goldtberg / Bendeleben / Grueningen / Strausberg / Wolffsberg / Hundsberg: Elster / Wipper / Neisse: Ostwind / Ostnord / Ostsude / Nordost / etc.

2. Elementa, Planetae, Sidera, Quadrantes anni, Menses,Plagae mundi, & quae in aëre generantur, vt: Erde / Wasser / Lufft / Fewr / Himel / Sonn / Mond / Jupiter / Abendstern / etc. Kluckhenne / Wagen / Jacobsstab / etc. Lenz / Sommer / Herbst / Winter / Jenner / Hornung / Mertz / etc. Morgen / Auffgang / Abend / Nidergang / Mittag / Mitternacht: Hagel / Schnee / Regen / Reisse / Taw / etc.

3. Terra nascentia, vt Frumenta, Legumina, Herbae , Aromata, Metalla, vt: Rocken / Weitze / Gerste / Haber / Heideforn / Hirsen / Grueze / Reis / Gries: Kol / Petersilge / Salat / Salwey / Maioran / Eisop / Fenchel / Senff / Hew / Stroh / Gras / Grummat / Futter / Hanff / Lein / Flachs / Hopffe: Pfeffer / Ingwer / Zitwer / Kalmus / Galgen / Saffran / Zucker: Gold / Silber / Zin / Bley / Messing / Kupffer / Eisen / Stahl / Erz / Zinober / Alaun / Harz / Pech / etc.

4. Materiae vestium, & quae ad penum pertinent, quae vel mensurantur, vel ponderantur, vt: Gewand / Leinwand / Sammat / Damasck / Schamlet / Karteck / Harres / Macheier / Setin / Zindel / Zwillich / Parchent / Zwirn / Seide / Garn / Flachs / Wolle / Wein / Bier / Muscateller / Essig / Milch / Oel / Speck / Butter / Schmalz / Salz / Fleisch / Wachs / Unschlit.

5. Humores in corpore, affectus, senfus , senfuum obiecta , morbi, virtures, vícia , & quantitatum ac qualitas tum abstracta, vt: Blut / Schweis / Galle / Harn / Rotz: Zorn / Grim / Hass / Eiuer / Neid / Furcht / Kummer / Schrecken Liebe: Geschmad / Geruch / Gedicht / Gehör: Suessigkeit / Bitterkeit / Gestand / Unflat / Unlust / Weirauch / Liecht / Finsternis Weisse / Schwerze / Rote / Klang / Geschrey / Getuemmel / Krachen / Prasseln / Kelte / Werme / Hize / Herre / etc. Pestilenz / Fiber / Gicht / Ruhr: Weisheit / Klugheit / Verstand / Trewe / Glaube / etc. Hurerey / Dieberey / Unzucht / Geiz / Wucher / etc. die Lenge / Kuerze / Breite / Dicke / Tieffe / Weite / Groesse / Flache / Krumme / Beuge / Guete.

6. Sunt & haec singularia tantùm; Raub / Tod / Sand / Mund / Scham / Fried / Schlaff / Zeig / Anfang / Danck/ Zanck / Schlem / Mist / Fleis / Kost / Schimel / Hunger / Durst / Nuz / Schuz Gefahr / Gifft / Macht / Helle / Rot / Antwort / Wild / Mos / Los / & quaedam alia. Inueniuntur tamen quaedam ex his pluraliter elata in certis Casibus,vt: Last sie mit frieden / Marci 16. In noeten. Die Weine.

Pluralia tantum sunt:

Die Leute / die Ahnen / die Eltere / Schlossen / Graupen / Et festorum nomina, die Weinachten / die Ostern / die Pfingsten / & quae nunquam sola sunt, hoc est, in quibus species, non indiuiduum spectatur, vt: Bonen / Erbsen / Linsen / Kichern / Erneu / Gurcken / Pfeben / Kappern / Feser / Trebern / & numeralia post vnum & similia. Sed & haec & superiora variant ratione dialectorum.

Heteroclita seu anomala.

Amptman / Amptleute. Haubtman / Haubtleute. Spielman / Spielleute. Landsman / Landsleute. Altarman / Altarleute.

DE SPECIEBUS NOMINVM.

Nominum alia sunt primitiua, vt: Gott / Himel: Alia deriuatiua, vt: Goettlich / Himlisch. Deriuantur autem vel à nominibus, vel à verbis, vel à partibus indeclinabilibus. Suntque alia Adiectiua, alia Substantiua.

Adiectiuorum terminationes.

In isch deſinentia possessionem significant, aut proprietatem, aut gentem, aut patriam, aut sectam, vt: Himlisch / jrdisch/ hellisch / einheimisch / auslendisch / wetterwendisch / Roemisch / Polnisch / Behmisch / Meissnisch / Herzbergisch / Wittenbergisch / Keiserisch / koenigsich / Churfuerstisch / Lutherisch / Papistisch / Caluinisch / Flacianisch / etc.

In ig definentia cum Consona primitiui qualitatem significant, vt: barmherzig / allmechtig / ewig / guetig / gnedig/ andechtig / zuechtig / fleissig / lebendig / grosmechtig / durchleuchtig / guenstig / etc.

In lich deſinentia etiam significant qualitatem , seu inesse vel adesse quippiam alicui, vt: lieblich / freundlich / hoefflich / wuenderlich / seuberlich. Significant etiam gestum seu statum, & poffessionem, vt: muendlich / schrifftlich / persoenlich / redlich / betrueglich / Koeniglich / Fürstlich.

In icht copiam significant & plenitudinem, vt: adericht / steinicht / bergicht / hoeckericht. In bar & sam similiter copiam & plenitudinem significant, vt: Ehrbar / Achtbar / manbar / ruechtbar / fruchtbar/ kauffbar / wunderbar / offenbar / zinsbar / dienstbar / Ehrsam / tugendsam / heilsam / muehsam / lobesam / gnugsam / furchtsam / friedsam / arbeitsam.

In hafftig definentia significant & ipsa copiam, vt : lehrhafftig / warhafftig / namhafftig / schamhafftig / herzenshafftig / teilhafftig / ehrhafftig / weschhafftig / luegenhafftig / boshafftig / arthafftig.

In reich definentia etiam copiam significant, vt: fischreich / kornreich / tugendreich/ sinreich.

In en vel ern significant materiam ex qua, vt: guelden / huelzern / eichen / tennen / fichten / wuellen / lemen / flechyen / henffen / seiden / rindern / kelbern / beinern / steinern / eisern / silbern / huepffern / ehern / stroehern.

Substantiuorum terminationcs.

In er definentia , verbalia sunt aut denominatiua, officium, gentem, aut patriam significantia, & omnia Masculina, vt: Heuchler / Schmeichler / Geuckler / Verreter / Pfeiffer / Geiger / Wechter / Pfoertner / Canzler / Kemerer / Fresser / Seuffer / Schlemmer / Praffer / Spieler / Hurer / Ehbrecher / Jeger / Kleger / Richter / Meissner / Schlesiger / Dueringer / Mercker / Herzberger / Wittenberger/ Bendeleber. Et quae e abijciunt, vt: der Sachs / der Franck / der Franzoss.

In sal desinentia copiam significant vt praecedentia , vt: Heiligthum / Priesterthum / Bapsthum / Keiserthum / Fuerstenthum / Herzogthumn / Bisthum / Reichthum / Irrthum / Magthum.

In ung verbalia & denominatiua sunt, omniaque Foeminina, vt: Wohnung / belohnung / thewrung / sendung / verschreibung / hoffnung.

In heit & keit / abstracta sunt ab adiectiuis, & sunt virtutum ac viciorum nomina, omniaque generis Foeminini, vt: weisheit / keuscheit / kuenheit / vermessenheit / faulheit / klugheit / torheit / Erbarkeit / Gottseligkeit / trawrigkeit/ suessigkeit / etc.

In ey definentia verbalia sunt & denominatiua, actionem aut officium significantia, & sunt omnia Foeminina, vt: dieberey / schreiberey / Canzley / betriegerey / hurerey / zeuberey / schelmerey / etc.

In schafft / denominatiua sunt & Foeminina omnia, relationem significantia, vt: Erbschafft / Freundschafft / Vetterschafft / Schwegerschafft / Gevatterschafft / Bruederschafft / Meisterschafft / Gesellschafft / Buergerschafft / Bürgerschafft / Graffschafft / Herrschafft / Manschafft / Jungfrawschafft / Priesterschafft / Rechenschafft / Wissenschafft / Kindschafft / Vormundschafft / etc.

In nis verbalia sunt & denominatiaua, pleraque generis Neutri, vt: das zeugnis / gefengnis / betruebnis / begrebnis / begengnis / verbuendnis / verloebnis / bildnis / erkentnis. Quaedam in Foeminino etiam vsurpantur & à quibusdam per nus scribuntur, vt : die erkentnus / die wildnus / Leuitici 16. In lein definentia , diminutiua & Neutra sunt omnia , vt: das Menlein / Frewlein / Megdlein / Kneblein / Kindlein / Buechlein / Tuechlein. Haec ab alijs per lin / ab alijs per le / à vulgo per chen praecedente i efferuntur, vt: das Menlin / Menle / Mennichen. Das Kneblin / Kneble / Knebichen. Atque hactenus de Nomine.

DE PRONOMINE.

PRonomini accidunt, Species , Significatio, Genus, Numerus, Figura, Persona, Casus, Declinatio.

SPECIES.

Pronominum alia sunt Demonstratiua, alia Relatiua, alia Interrogatiua, an alia Possessiua, ália Reciproca.

Demonstratiua sunt: Ich / du / der / dieser / jener. Ego, tu , ipse, hic, ille, etwas / aliquid.

Relatiua sunt : Er / der/ derselbige / welcher. Is, ipse, ille, qui. Interrogatiua sunt: Wer / welcher waser / quis, qui, cuias.

Possessiua sunt: mein / dein / sein / unser / euer / ihr / meus, tuus, suus, noster, vester, a, um.

Reciproca sunt: Er / sein / ihr / sui & suus.

GENVS.

Pronomina primitiua primae & secundae personae sunt generis Omnis. Interrogatiuum, Wer / Commune est. & Neutrum eius Was / vt apud Graecos TODOgr & apud Ebraeos interrogatium de persona , & quod interrogae de re. Caetera omnia mouentur per tria genera distinctis terminationibus, Der / die / das / Jener / jene / jenes / Welcher / welche / welches. In possessiuis Neustrum Masculino simile est, vt: Mein / meine / mein / Dein / deine / dein / Sein / seine / sein / Unser / unsere / unser / Ewer / ewere / ewer / Ihr / ihre / ihr. Pronomen Er irregulariter mouetur & declinatur, vt: Er / sie / sein / ihrer / sein / etc. So indeclinabile est ex Ebraeco deductum.

NVMERVS.

Numeri duo sunt : Singularis , vt Ich / Du / Er. Pluralis, vt: Wir / Ihr / Sie.

FIGVRA.

Pronomina alia sunt Simplicia, vt: Der / Ille, Was / Quid. Alia composita, vt: Derselbige, Ille , Ipse, Etwas / Aliquid. Quae Latinis Pronomina composica sunt, vt aliquis, quisque & c. apud Germanos inter Nomina referuntur, vt : Jemand / Aliquis, & primitiuum eius , Niemand / Nemo , ein Jeder / ein Jeglicher / ein Jederman / vnusquisque, singuli. Idem sentiendum de his , welcherley / waserley / solcherley / qualis, talis, cuiusmodi, istiusmodi.

PERSONA.

Perfonae tres sunt. Prima, vt: Ich / Wir / Ego, Nos. Secunda , vt: Du / Ihr / Tu, Vos. Tertia, vt: Er / Sie / Ille, Illi. Interrogatiuum Wer quaerit de persona, Was de re. Similiter compositum eius etwas / quod in solo Nominaciuo, Accusatiuo & Ablatiuo singulari vsicatum est, vt: Es ist etwas dar hinder / Aliquid later. Ich habe etwas zu fagen / Habeo aliquid dicere, vel, quod dicam. Ich wils in etwas giessen / Infundam in aliquid. Binde es mit etwas zusammen / Colliga seu connecte re aliqua.

CASVS.

Casus sunt ijdem qui in Nomine sed Vocatiuinon est vsus, nisi in ijdem, quae & apud Latinos admittunt Vocaatiui, Tu, Meus, & Noster, vt: O Du / o Ihr: o mein Gott / o meine Liebsten / o vnser Vater / etc.

DECLINATIO.

Declinationes Pronominum sunt tres, Prima est primitiuorum primae & secundae personae, Secunda primitiui tertiae personae , quod alias relatiuum, alias reciprocum est. Tertia est caeterorum omnium, & imitatur flexionem articulorum. Prima Declinatio. Primitiuum primae & secundae personae. Singulariter. Ego. Tu. N. Ich / Du / G. mein & meiner / dein & deiner/ D. mir / dir A. mich/ dich / V. Caret, o du / Ab. von mir / von dir.

Pluraliter.

Nos. Vos. N. Wir / Ihr / G. unser / ewer & ewr D. uns / euch / A.uns / euch V. Caret, oh ihr/ Ab. von uns / von euch. Cum particula halben & willen Genitiuus vtriusque numeri in t desinit, vt: Meiner halben / Mea caussa. Umb deiner willen / Tua caussa. Unsert halben / Nostra caussa. Ewert halben / Vestra caussa. Idem fit in tertia persona, Seinet halben / Ihrent halben. Secunda Declinatio. Primitiuum tertiae personae recipros cum & relatiuum. Singulariter. Masc. Faemin. Neutr. N. Er / Sie / Es / G. sein & seiner / ir / sein & seiner / D. im / ir / im / A. in / sich / sie / sich / es / sich / Ab. von im / von sich. /von ir /von sich. von im / von sich.


Pluraliter. Masc. Faemin. Neutr. N. Sie / G. irer & ir / D. inen & in / A. sie & sich / Ab. von inen / von sich. Accusatiuus & Ablatiuus vtriusque numeri in omnibus generibus discrimen saciunt inter relatiuum & reciprocum, vt: Ihm / ihn / von ihm / Ihr / sie / von ihr / Ihm / es / von ihm / Ihnen / sie / von ihnen / cum relaciuum est. Ab. Ihm / sich / von sich / Ihr / sich / von sich / Ihnen/ sich / von sich / cum reciprocum est. Caeteri casus coincidunt, sed discernuntur additione particulae selbs / vt: ihm / ipsi, relatiue, ihm / sibi, selbs / reciprocè, sein vel seiner / relatiue, ipsius, sein selbs /reciprocè sui. Ihr, relatiue ipsi, Ihr selbs / reciprocé sui. Ihrer / ipsorum, & ihren / ipsis, relatiue , Ihrer selbs & ihnen selbs / reciproce, sui & sibi. Tertia Declinatio. Demonstratiuum. Singulariter. Masc. Faemin. Neutr. N. Der / hic, Die / haec, das & dis /hoc, G. des / huius, der / huius, des / huius, D. dem / huic, der / huic, dem / huic, A. den / hunc, den / hanc, das & dis / hoc, Ab. von dem / von der / von dem/ ab hoc. ab hac. ab hoc. Pluraliter. Masc. Faemin. Neutr. N. Die / hi, hae, haec. G. derer / horum, harum, horum, no D. denen / his. A. die / hos, has, haec. Ab. von denen / ab his. Genitiuus & Dariuus plurales cum adduntur substantiuis, concise dicuntur, der / den / cum accentu circumflexo. Idem fit in Ablatiuo, von den. Possessiuum vnius. Singulariter. Masc. Faemin. Neutr. Meus, Mea, Meum. N. Mein / Meine/ Mein. G. meines / meiner / meines. D. meinem / meiner/ meinem. A. meinen / meine / mein. V. o mein / o meine / o mein. Ab. von meinem / von meiner / von meine. Pluraliter. Masc. Feomin. Neut. Mei, ae, a. N. Meine. G. meiner. D. meinen. A. meine. V. o meine. Ab. von meinen. Sic dein & sein / tuus & xuus declinantur. In Genitiuo & Datiuo singulari e per syncopen non rarò abijcitur, ve: meins Vaters / Patris mei, pro meines / Sic deins / seins / tui, sui pro deines / seines. mein / dein / sein / meo, tut, Duo, pro meinem / deinem / seinem /vbi etiam n abijcitur. Accusaciuus quoque apocopen patitur interdum in Masculino & Foeminino , vt: mein allerliebsten Vater/ Parentem meum cariſsimum , pro meinen. Sic mein allerliebste Mutter / Carissimam Matrem meam , pro meine. Sic dein / sein / pro deinen & deine / seinen & seine. Possessiuum plurium. Singulariter. Masc. Foemin. Neutr. Noster, Nostra, Nostrum, N. Unser / Unsere / Unser. G. Unsers / unser / unsers. D. unserm / unser / unserm. A. unsern / unsere / unser. V. o unser / o unsere / o unser. Ab. von unserm / von unser / von unserm. Pluraliter. Masc. Foemin. Neutr. Nostri, ae, a. N. Unsere. G. unserer. D. unsern. A. unsere. V. o unsere. Ab. von unsern. Non rarò e finale Foeminini generis & pluralis numeri abijcitur per apocopen in contextu. Vt: Unsere Seele / Anima nostra, pro unsere. Unser huelffer Auxilium nostrum , pro unsere. Unser augen / Oculi nostri, pro unsere. Genitiuus & Datiuus singularis generis Foeminini per syncopen dicitur, pro unserer / nostrae, Concidicur & Genitiuus pluralis eodem modo, vt: unser Veter missethat / delicta Patrum nostrorum, pro unserer. Idem fit in Pronomine ewer / vester, in ijsdem Casibus, & praeterea accedit Metathesis literarum, vt: Ewers vel ewres / vestri. Ewerm vel ewrem / vestro. Ewern vel ewren / vestrum, Sic jres & jrs / jrer & jr.

Obscruationes.

I.

Pronomen compositum, derselbige vel derselbe / & der jenige / idem, ille ipse, vtraque parte declinatur , priore quidem iuxta tertiam Declinationem Pronominum, posteriore vero iuxta quartam Nominum , vt: Singulariter , N. derselbige / der jenige. G. desselbigen / des jenigen. D. demselbigen / demjenigen. Ac. denselbigen / den jenigen'.' Ab. von demselbigen / von dem jenigen. Pluraliter. N. dieselbigen / die jenigen. G. derselbigen / derselbigen / der jenigen. D. denselbigen / den jenigen. Ac. dieselbigen / den jenigen. Ab. von denselbigen / von den jenigen. Sic in Foeminino , dieselbige / die jenige / etc. Et in Neutro, dasselbige / das jenige.

II.

Particula selbs vel selber / ipse, omnium generum , numerorum, personarum, & casuum, Pronominibus primitiuis, demonstratiuis, relatiuis, & reciprocis additur, absque variatione, vt apud Latinos met, & particulae frugi, nauci, nihili, istiusmodi, & c. vt: Ich selbs / Ego ipse. Du selbs / Tu ipse. Er selbs / Ille ipse. Sie selbs / Illa ipsa. Wir selbs / Nos ipsi. Ihr selbs / Vos ipsi. Meiner vel mein selbs / Mei ipsius. Mir selbs / Mihi ipsi. Mich selbs / Mei ipsum. Uns selbs / Nos ipsos. Euch selbs / Vos ipsos, & c.

III.

Pronomen Neutrum relatiuum Es saepe contrahitur cum dictione praecedente, vt: Geschihets / man sihets / pro geschihet es / man sihet es. Si factum fuerit videbitur .i. Exicus acta probat. Er hats gesagt / Dixit, pro, Er hat es gesagt. Ich wils thun / Faciam , pro, Ich wil es thun. Gibs jm / pro, gib es jm / Da illi. Gib mirs / Da mihi, pro, gib mir es. Hastfus / Habés ne, pro, hastu es. Vbi praeterea obseruandum, quod etiam Pronomen Du / Tu, cum verbo postponitur, coalescit cum illo in vnam dictionem abiecto D / vt: Fragestu vel fragstu / pro, fragest du / num interrogas. Du fragest / Quaeris. Hattestu / pro Habebas ne. Hattest du. Du hattest / Habebas.

DE VERBO.

VErbum aliud est Personale, aliud Impersonale. Personale est, cui praeponuntur personae Ich / du / der / Wir / jr / die. Ego, tu, ille, Nos, vos, illi. Vt: Ich lese / Lego. Du lisest / Der liset. Wir lesen / Ihr leset / Die lesen. Impersonale est, cui praeponitur particula es vel man / & in sola tertia persona singulari flectitur, vt: Es schneiet / es donnert / es blizt / Mugit, Tonat , Fulgurat: Man sagt / man isset / man tanzt / Dicitur, Editur, Editur, Saltatur. Sed de Impersonalibus dicetur infra in fine Verbi. Verbo accidunt: Genus , Tempus, Modus, Figura, Persona, Numerus & Coniugatio.

GENVS.

Genera Verborum sunt tria: Actiuum, Passiuum & Neutrum.

Actiuum est, cui praeponitur in Indicatiuo praesenti Ich / du / der / Wir / jr / sie. Et in praeterito Perfecto, Ich habe / du hast / er hat / Wir haben / jr habet / sie haben. Cum augmento ge / seu cum Participio praeterito Passiuo, vt: Ich lese / Lego. Ich habe gelesen / Legi.

Passíuum est, cui praeponitur in praesenti Indicatiuo, Ich werde / du wirst / der wird / Wir werden / jr werdet / sie werden / cum Participio praeterito Passiuo. Et in praeterito Perfecto, Ich bin worden / du bist worden / der ist worden / Wir sind worden / jr seid worden / sie sind worden / interposito Participio praeteriti Passiui, inter Ich bin / & worden / Vt: Ich werde gelesen / Legor. Ich bin gelesen worden / Lectus sum vel sui. Interdum particula worden omittitur, Vt: Ich bin gelesen / Lectus sum, vel, Ich bin gelesen worden / Lectus sui.

Neutrum est, cui praeponitur in praesenti Indicatiuo, Ich / du / der / Wir / jr / sie / vt in Actiuo: Et in praeterito Persecto, Ich bin / du bist / der ist / Wir sind / ir seid / sie sind / vt in Passiuo, sed particula worden non additur, vt: Ich sterbe / Morior. Ich bin gestorben / Mortuus sum. Quaedam etiam coniugantur vt Actiua, sed Passiuum ex se non formant, vt: Ich lebe / Viuo. Ich habe gelebet / Vixi. Sed non, Ich werde gelebet. Quaedam etiam vtroque modo formant praeteritum, vt: Ich stehe / Sto. Ich bin gestanden / &, Ich habe gestanden / Steti. Ich gehe / Eo. Ich bin gegangen / &, Ich habe gegangen / lui. Ich sitze / Sedeo. Ich bin gesessen / & Ich habe gesessen / Sedi. Sub Neutro comprehenditur Subastantiuum Ich bin / Sum, & Neutroapassiuum, Ich werde / Fio, & ex hoc composita , quae Latinis inchoatiua sunt, vt: Ich werde innen / Ich werde gewar / Praesentisco. Ich werde warm / monde Calesco, &c.

TEMPVS.

Tempora in Verbis sunt quinque: Praesens, Imperfectum, Perfectum, Plusquamperfectum, & Futurum.

Praesens est ipsum verbi thema, cui, praeponītur nominatiui personae, Ich / du / er / sie / das / es / Wir / jr / sie / vt: Ich liebe / Amo. Du liebest / Amas. Er liebet / Amat. Wir lieben / Amamus. Ihr liebet / Amatis. Sie lieben / Amant. Sed in secunda & tertia persona singulari mutantur quaedam vocales & diphthongi in disyllabis, ve: Ich ziehe / Traho, Prosicifcor, Du zeuchst / Er zeucht. Wir ziehen / Ihr ziehet / Sie ziehen. Ich gebe / Do, Du gibst / Er gibt. Wir geben / Ihr gebet / Sie geben. Ich liege / Mentior, Du leugest / Er leuget. Wir liegen, Ihr lieget / Sie liegen. Cum vero verbum est monosyllabum in prima persona singulari Indicatiui praesentis , tres personae singulares habent easdem vocales & diphthongos, quae in plurali mutantur in alias, & tertia primae similis est, vt: Ich kan / Possum. Du kanst / Potes. Er kan / Potest. Wir koennen / Possumus. Ihr koennet / Potestis. Sie koennen / Possunt. Ich mag / Licet mihi. Du magst / Licet cibi. Er mag / Licet illi. Wir moegen vel muegen (Saepe enim inter se permutantur o & u / oe & ue ) Licet nobis. Ihr moeget vel mueget / Licet vobis. Sie moegen vel muegen / Licet illis. Ich will / Volo. Wir woellen / Volumus. Ich soll / Debeo. Wir sollen / Debemus. Ich weiss / Scio. Wir wissen / Scimus. Ich taug / Aptus sum, Frugi sum. Wir tuegen / Apti sumus. Ich thar / Ausim. Wir thueren / Audemus. Ich darff / Fas mihi. Wir duerffen / Fas nobis. Ich muss / Oportet me. Wir muessen / Oportet nos. Sed de hac mutatione dicetur infra post coniugationes.

Imperfectum murat vocales & diphthongos sui thematis in alias , vt: Ich zihe / Ich zoch & zog. Ich schiesse / laculor, Ich schoss. Ich keuffe / Emo, Ich kauffte. Definit vero in aliquibus in consonantem verbi , vt: Ich schreibe / Scribo. Ich schreib / Scribebam. Ich lese / Lego. Ich las / Legebam. In aliquibus verò in te syllabam ad thema verbi assumtam, vt: Ich liebe / Amo. Ich liebete / Amabam. Ich lere / Doceo. Ich lerete / Docebam. Et in talibus aliquando e penultimum per syncopen , aliquando vltimum per apocopen, ali ils quando vtrumque abijcitur breuitatis caussa, vt: Ich liebete / vel liebte / vel liebt / Amabam. Prima & tertia singulares sunt similes, & prima ac tertia plurales itidem similes , vt: Ich liebete / Amabam. Er liebete / Amabat. Wir liebeten / Amabamus. Sie liebeten / Amabant. Ich gab / Dabam. Er gab / Dabat. Wir gaben / Dabamus. Sie gaben / Dabant. Secunda singularis in quibusdam mutat vocales primae personae in alias , quam sequuntur tres persona plurales, vt: Ich sang / Canebam. Du sungest / Canebas. Wir sungen / Canebamus. Ihr sunget / Canebatis, &c. Cum thema verbi est monosyllabum , omnes Imperfecti personae habent eadem vocales, vt: Ich mag / Licet mihi. Ich mochte / Licebat mihi. Du mochtest / Licebat tibi. Er mochte / Licebat illi. Wir mochten / Licebat nobis. Ihr mochtet/ Licebat vobis. Sie mochten / Licebar illis. Ich will / Ich wolte. Ich soll / Ich solte. Ich weis / Ich wuste. Ich taug / Ich tochte. Ich thar / Ich thurste. Ich darff / Ich durffte. Ich muss / Ich muste. Ich kan / Ich kundte. Sed de hac quoque mutatione vocalium & diphthongorum in Imperfecto, dicetur infra post Coniugaciones.

Perfectum praeponit themati in Actiuis, Ich habe. In Passiuis, Ich bin worden. In Neutris, Ich bin / & in aliquibus, Ich habe / in aliquibus vtrumque, & in initio assumit augmentum ge / cum mutatione vocalium & diphthongorum in penultima, vt: Ich habe gelesen / Legi. Ich bin gelesen worden / Lectus sum vel sui. Ich bin gestorben / Mortuus sum. Ich habe gelebet / Vixi. Ich bin oder habe gestanden / gegangen / Steti, lui. Quae in imperfecto in consonantem verbi definunt, eorum praeteritum Perfectum exit in en / vt: Ich schreib / Scribebam. Ich habe geschrieben / Scripsi. Ich las / Legebam. Ich habe gelesen / Legi. Quae vero in Imperfecto assumunt te / eorum praeteritum Perfectum definit in et / vt: Ich liebete / Amabam. Ich habe geliebet / Amaui. Ich lerete / Docebam. Ich habe geleret / Docui. Et in talibus e in vltima ante t non rarò abijcitur, vt: Geliebt / Gelert.

Composita augmentum recipiunt in medio, id est, inter veram partem compositionis, vt : Ich habe ausgelesen / Elegi. Ausgeschrieben / Descripsi. Umbgestoffen / Euerti. Zugemacht / Clau si. Quaedam etiam à principio recipiunt augmentum, vt: Ich habe geweissaget / Prophetaui, Matth. 7. Quaedam etiam augmento carent, vt composita cum be / ver / zer / & quae composita accentum habent in posteriore parte compositionis, vt: Bekuemmern / Molestia afficere, Bekuemmert. Befehlen / Mandare, Befohlen. Verachten / Contemnere, Verachtet. Zerstoeren / Destruere, Zerstoeret. Ich habe uberlesen / Perlego. Ich habe uberlesen / Perlegi. Ich ubergebe / Trado. Ich habe ubergeben / Tradidi. Quaedam etiam augmentum praeteriti in praesenti recipiunt, vt : Dencken uel Gedencken / Cogitare, Ich habe gedacht. Thun uel Gethun / Gethan. vt apud Graecos TODOgr vel TODOgr, TODOgr pro TODOgr, TODOgr pro TODOgr. De mutatione vocalium & diphthongorum in penulcima praeteriti, dicetur infrà post absolutas Coniugationes.

Plusquamperfectum fit à praeterito Perfecto mutando. Ich habe / in, Ich hatte / in Actiuis. Ich bin worden / in, Ich war worden / in Passiuis. Ich bin / in, Ich war. & Ich habe / in, Ich hatte / in Neutris , vt: Ich hatte gelesen, Legeram. Ich war gelesen worden / Lectus eram uel fueram. Ich war gestorben / Mortuus eram. Ich hatte gegangen / uel, Ich war gegangen / lueram.

Futurum formatur à praesenti Infinitiui, cuius & vocales ac diphthongos retinet, praeponendo , Ich will uel werde / vt: Ich will / uel, Ich werde lesen / Legam. Ich wil / uel, ich werde gelesen werden / Legar. Ich will / uel, werde sterben / gehen/ Moriar, Ibo.

MODVS.

Modi sunt ijdem qui apud Latinos & Graecos.

Indicatiuus suam habet in singulis alten temporibus formationem, & vocaliumis ac diphthongorum mutationem, de qua iam dictum est , & dicetur infrà amplius.

Imperatiuus , quo non tantum imperamus, sed etiam oramus & hortamur, caret prima persona singulari, quae in plurali circumscribitur per Imperatiuum verbi Lassen / vt: Lasset uns lieben / Amemus. Lasset uns gehen, Eamus.

Praesens retinet vocales & diphthongos praesentis Indicariui secundae personae vtplurimum, vt: Ich lese / Lego. Du lisest / Legis. Liss du / Lege. Ich giesse / Fundo. Du geussest / Fundis. Geuss du / Funde.

In aliquibus tamen primae personae vocales & diphthongos recipit, vt: Ich lasse / Sino. Du lessest / Sinis. Lass du / Sine. Ich sauffe / Poto. Du seuffest / Potas. Sauff du / Pota. Ich lauffe / Curro. Du leuffest / Curris. Lauff du / Curre. Sauff oder Lauff / TODOgr Graecorum & Germanorum prouerbium, Nam ut hoc TODOgr addam:

Turpe quidem dictu, sed si modò vera fatemur, Nos bibuli Graecis hac sumus arte pares.

In contextu orationis dissimulantur Pronomina, vt: Gib mir / Da mihi. Thu das / Fac hoc, nisi discretionis uel Emphasis caussa addi necesse sit, Vt: Gib du mir / Thu du das / q. d. tu & non alius.

Futurum Imperatiui effertur affumtione verbi sollen per omnes personas Indicatiui praesentis ad infinitiuum verbi, excepta prima singulari, qua Imperatiuus caret, vt: Du solt / Er sol / Wir sollen / Ihr sollet. Sie sollen lieben / lesen / schreiben / gehen/ & amato, legito , scribito, ito. Monosyllaba verba carent Imperatiuo, qualia sunt: Ich kan / mag / will / soll / muss / taug / thar / darff. Excipitur, Ich weiss / Scio, quod in Imperatiuo facit, Wiss / Scito : Et substantiuum, Ich bin / Sum, quod facit Imperatiuum Bis & Sey / Sis uel Es.

Optatiuus assumir Aduerbium optandi, Wolt Gott / Vtinam, uel o / uel ah / uel o das / uel ah das / & mutat vocales & diphthongos Indicatiui, quae sunt in penultima secundae personae singularis Imperfecti, uidelicet a in e / o in oe / u in ue / & au in eu/ in quibusdam, caeteras retinet , vt: Ich gab / Dabam, Du gabest / Dabas. Wolt Gott ich gebe / Noon Vtinam darem. Ich solte / Debebam. Wolt Gott ich solte / Vtinam deberem. Ich fand / Inueniebam, Du fundest / Inueniebas, Wolt Gott ich suende / Vtinam inuenirem. Ich kauffte / Emebam, Du kaufftest / Emnebas. Wolt Gott ich keuffte / Vtinam emerem. Ich liebete / Amabam, Du liebetest / Amabas. Wolt Gott ich liebete / Vtinam amarem. Ich schreib / Du schriebest / Scribebas. Wolt Gott ich schriebe / Vtinam scriberem. In praeterito mutat a Plusquamperfecti in e / vt: Ich hatte gefunden / Inueneram. Wolt Gott ich hette gefunden / Vtinam inuenissem. Ich war gegangen / Iueram. Wolt Gott ich were gegangen / Vtinam iuiflem. Ich war gelesen worden / Lectus eram. Wolt Gott ich were gelesen worden / Vtinam lectus essem, & etc. Imperfectum sub Praesenti, & Plusquamperfectum sub Perfecto comprehenditur. In Futuro mutatur e inue / vt: Ich werde lesen / Legam. Wolt Gott ich wuerde lesen / Vtinam legam. Idem fit in Passiuo praesenti, vt: Ich werde gelesen / Legor. Wolt Gott ich wuerde gelesen / Vtinam legerer. Effertur etiam Futurum Optatiui per verbum Sollen / vt: Wolt Gott ich solte lesen / Vtinam legam. Wolt Gott ich solte gehen / Vtinam eam. Wolt Gott ich solte gelesen werden / Vtinam legerer. Modus potentialis effertur, si Infinitiuo alicuius verbi praeponas Optatiuum verbi debeo, possum, ausim, vt: Du moecht sprechen / Diceres. Du soltest gesagt haben / Dixisses. Er kunde vorwenden / Dixerit.

Coniunctiuus praeponit verbo particulas, So / si, wenn / als / da / cum, das / auff das / vt, & retinet vocales & diphthongos Indicaciui uel Optatiui. Praesens & Perfectum mutuatur ab Indicatiuo: Imperfectum & Plusquamperfectum uel ab Indicativo uel ab Optatiuo. Id sic distingue: Cum particulis als & da / imitatur Indicatiuum : At cum particulis, So / wenn / das / auff das / imitatur Optatiuum, vt: Als ichs that / Cum facerem. Als ichs gethan hatte / Cum feciffem. Sic, Da ichs that / Da ichs gethan hatte. So ichs thete / Wenn ichs thete / Si facerem. So ichs gethan hette / Wenn ichs gethan hette / Si feciffem. Sic das uel auff das ichs thete / Vt facerem. Das uel auff das ichs gethan hette / Vt feciſſem. Futurum Coniunctiui tripliciter formatur, uel ut in Indicatiuo, vt: So ich werde lesen / Cum legero: Vel ut in Opratiuo, So ich wuerde lesen / Silegero: Vel peculiari modo, ex particula Futuri Indicatiui, Ich werde & Infinitiuo Praeteriti, vt: So ich werde gelesen haben. Infinitiuus caret numeris & personis, & retinet vocales & diphthongos Indicatiui, à quo formatur adiectione literae n / vt: Ich schreibe / Seribo. Schreiben / Scribere. Ich habe geschrieben / Scripsi. Geschrieben haben / Scripsisse. Ich werde schreiben / Scribam. Schreiben werden / Scriptum ire uel scripturum esse. Imperfectum sub Praesenti, & Plusquamperfectum sub Perfecto comprehenditur. Futuro Infinitiui non indigent Germani, nisi quod in Thuringia uulgò dicitur , Er wirds jm wol sagen werden, Fucuro Infinitiui usurpato pro praesenti, pro, Er wirds jim wol sagen. Tale est apud Latinos, non habiturus erit, pro, non habiturus est, gemino Futuro pro simplici, pro, non habebit Verba monosyllaba in Infinitiuo disyllaba fiunt, sed vocales & diphthongos thematis mutant, uidelicet a / i / o / in oe uel ue / & ei in i / ut: Ich kan / Koennen. Ich mag / Moegen. Ich will / Woellen. Ich soll / Soellen. Ich darff/ Duerffen. Ich thar / Thueren. Ich muss / muessen. Ich taug / Luegen. Ich weiss / Wissen. Substantiuum, Ich bin / Sum, irregularem habet Infinitiuum Sein / Esse, cum sit inconsequentis coniugationis. Gerundia & Supina efferuntur per Infinitiuum, cum Praepositione zu / mit / von, vt: Peritus canendi, Geschickt zu singen. Paratus ad dicendum, Bereit zu sagen. Tacendo refellere, Mit stillschweigen verantworten. Canendo defatigatus sum, Ich bin von singen muede. Eo spectatum, Ich gehe zu schawen. Turpe est dictu, Es ist schande zu sagen.

Cum uero adduntur articuli, fiunt nomina generis Neutri, iuxta tertiam regulam generalem, suprà de generibus nominum traditam, ut: Das schreiben / Ipsum scribere. i. Scriptio. Ich bin des schreibens vberdruessig / Pertaesum est scriptionis.

FIGVRA.

Figurae duae sunt verborum: Simplex, ut: Lesen / Legere. Stossen / Trudere, Composita, ut: Auslesen / Eligere. Ausstossen, Extrudere. Sed hic obseruandum, composita in Indicatiuo praesenti & Imperfecto dissecta inuerti, & Praepositionem Praepositionem uerbo postponi, aliis quibusdam interiectis, vt: verbum abschreiben describere ita diuellitur, Ich schreibe jetzt dis Buch ab / Describo iam librum hunc. Non, Ich abschreibe dis Buch: Sic in Imperfecto: Ich schreib ab / Describebam. Non, Ich abschreib. Perfectum uerò & Plusquaperfectum recipit augmentum inter utramque partem compositionis , ut: Ich habe abgeschrieben / Descripsi. Ich hatte abgeschrieben / Descripseram. Idem fit in caeteris modis, ut: Schreib ab / Describe. Wolt Gott ich schriebe ab / Vtinam describerem. Sed intercedente particula das / dicimus, Wolt Gott das ich abschriebe / integre. Idem fit in Coniunctiuo Praesenti & Imperfecto, ut: So ich abschreibe / Si describam. So ich abschriebe / Si describerem. Infinitiuus compositus verbo subiectus praepositionem recipit inter se & partem cum qua componitur,ut: Auslesen / Eligere. Ich komme auszulesen / Venio electum uel ad eligendum, Non zu auslesen. Sic abschreiben / describere. Gib mirs abzuschreiben / Da mihidescribendum, Non zu abschreiben. Composita cum be / ge / ver / zer / manent ubique integra, ut: Ich beware / Asseruo. Ich bewarete / Asseruabam. Ich habe bewaret / Asseruaui. Ich gebe dirs zubewaren / Do tibi asseruandum. Sic gedencken / versorgen / zerstoeren. Idem fit in compositis, in quibus uerbum non praepositio sustinet accentum, vt: Vberlesen / Perlegere. Ich vberlese / Perlego. Du vberlisest / Perlegere. Ich vberlas / Perlegebam. Ich habe vberlesen / Perlegi. Ich gebe dirs zu vberlesen / Do tibi perlegendum.Et haec augmento carent. Idem fit, cum relatiuum verbo additur,vt: Der ich abschreibe / Qui describo. Der du abschreibest / Qui describis. Der ich abschrieb / Qui describebam, etc.

PERSONA.

Personae sunt tres: Prima singularis in singulis temporibus uel in confonantem verbi uel in e definit, vt: Ich lese / Lego. Ich las / Legebam. Ich liebe / Amo. Ich liebete / Amabam. Ich habe / ich hatte gelesen / geliebet / Legi, legeram, Amaui, amaueram. Ich wil oder werde lesen / lieben / Legam, amabo. Lis du / liebe du / Lege, ama. Wolt GotT ich lese / liebete / Vtinam legerem, amarem. Secunda singularis assumit st / vt: Du lisest / liebest / schreibest / Legis, amas, scribis. Excipitur secunda persona verbi volo & debeo , quae s abijcit, vt: Du wilt / Vis. Du solt / Debes. Cum Pronomen Du verbo postponicur, coalecit cum illo in unam dictionem, d abiecto, vt: Schreibestu? Scribisné? Listu? Num legis? Hettestu / Si haberes. Tertia singularis assumit solumt / vt: Er liebet / Amat. In Imperfecto & Plusquamperfecto, & in caeteris modis similis est primae , vt: Ich liebete / Amabam. Er liebete / Amabat, Ich hatte gelesen / Legeram. Er hatte gelesen / Legebat. Wolt Gott ich lese / Vtinam leges em. Wolt Gott er lese / Vtinam leget. In Perfecto & Futuro tertia persona. ex secunda formatur abiecto s / vt: Du hast geliebet / Amasti. Er hat geliebet/ Amauit. Du wirst lieben / Amabis. Er wird lieben / Amabit. vbi etiam t in d inutatur ad differentiam cum nomine Wirt / Hospes. Idem fit in Passiuo praesenti, Du wirst geliebet / Amaris. Er wird geliebet / Amatur. Prima & tertia plurales semper sunt similes, & in en definunt, sed distinguuntur pronominibus, vt: Wir lieben / Amamus. Sie lieben / Amane. Wir liebeten / Amabamus. Sie liebeten / Amabant. Wir haben geliebet / Amauimus. Sie haben geliebet / Amauerunt. Wir werden lieben / Amabimus. Sie werden lieben / Amabunt. Idem fit in prima & tertia singulari Impperfecti, vt: Ich gab / Dabam. Er gab / Dabat. Ich sang / Canebam. Er sang / Canebat. Et in praesenti verborum monosyllaborum, vt: Ich mag / Er mag. Ich will / Er will. Ich soll / Er soll. Ich muss / Er muss / etc. Secunda pluralis in t deſinit, ut tertia singularis, cum qua coincidit in praesenti, vt: Er liebet / Amat. Ihr liebet / Amaris. Concisiones Germanis admodum familiares sunt, ideoque saepe abijcitur e / modò in ultima, modò in penultima, modò utrobique vt: Ich liebete / Amabam, per apocopen Ich liebet / per syncopen Ich liebte / per vtramque Ich liebt. Sic Du liebest & liebst / Amas. Ich habe geliebet / & Ich hab geliebt / Amaui. Contrà per paragogen interdum e additur personis monosyllabis in Imperatiuo, vt: Schreibe pro schreib / Scribe. Sage pro sag / Dic. Lere pro ler / Doce. Sihe pro sih / Vide. Secunda & tertia singulares in quibusdam mutant vocales & diphthongos, ut dictum est suprà de temporibus, & dicetur infrà post Coniugationes.

NVMERVS.

Numeri duo sunt in Verbis : Singularis , vt: Ich lese / Lego. Pluralis, vt : Wir lesen / Legimus. Infinitiuus caret numeris & personis, vt: Lesen / Legere. Gelesen haben / Legiffe. Lesen werden / Lectum ire uellecturum esse.

CONIVGATIO.

Coniugationes Verborum tres sunt, Prima est Actiuorum, Secunda Passiuorum. Tertia Neutrorum. Proprie uerò Actiua & Neutra duo tantùm tempora formant, uidelicet Prasens & Imperfectum: Caetera omnia formantur adminiculo quorundam verborum, uidelicet Futurum additione verbi werden / uel wollen / uel soellen / ad Infinitiuum praesentem: Praeteritum verò Perfectum Actiuorum, additione Ich habe / & Plusquamperfectum Ich hatte / ad Participium praeteritum. In Neutris uerò additione Ich bin & Ich war / ad idem Participium praeteritum. Totum uerò Passiuum formatur ex Participio praeterito, adiecto in Praesenti Ich bin / In Imperfecto, Ich war / In Perfecto, Ich bin worden / In Plusquamperfecto, Ich war worden / & in Futuro, Ich will uel al werde werden / ut uidere est ex paradigmatis quae sequuntur.

PRIMA CONIVGATIO.

INDICATIVO.
Praesenti.

Sing. Amo, Ich liebe / du liebest / er liebet.

     Scribo, Ich schreibe / du schreibest / er schreibet.

Plur. Wir lieben / ihr liebet / sie lieben.

     Wir schreiben / ihr schreibet / sie schreiben.


Imperfecto.

Sing. Amabam Ich liebete / du liebest / er liebete.

     Seribebam, Ich schreib / du schriebest / er schreib.

Plur. Wir liebeten / jr liebetet / sie liebeten.

     Wir schrieben / ihr schriebet / sie schrieben.


Perfecto.

Sing. Amaui, Ich habe geliebet / du hast geliebet / er hat geliebe.

     Scripsi, Ich habe geschrieben / du hast geschrieben / er hat geschrieben. Plur. Wir haben geliebet / jhr habet geliebet / sie haben geliebet. Wir haben geschrieben / jhr habet geschrieben / sie haben geschrieben.

Plusquamperfecto.

Sing. Amaueram, Ich hatte geliebet / du hattest geliebet / er hatte geliebet. Scripseram, Ich hatte geschrieben / du hattest geschrieben / er hatte geschrieben. Plur. Wir hatten geliebet / ihr hattet geliebet / sie hatten geliebet. Wir hatten geschrieben / ihr hattet geschrieben / sie hatten gechrieben.

Futuro.

Sing. Amabo, Ich will / oder werde lieben / du wilt oder wirst lieben / er will / oder wird lieben. Scribam, Ich will / oder werde schreiben / du wirst / oder wilt schreiben / er will / oder wird das schreiben. Plur. Wir woellen / oder werden lieben / jhr woellet / oder werdet lieben / sie woellen / oder werden lieben. Wir woellen / oder werden schreiben / jhr woellet / oder werdet schreiben / sie wollen / oder werden schreiben.

IMPERATIVO.

Praesenti.

Sing, Prima caret. Ama, Liehe du / er liebe. Scribe, Schreib du / er schreibe. Plur. Lasset uns lieben / liebet jhr / sie lieben. Lasset uns schreiben / schreibet jhr / sie schreiben /

Futuro.

Sing. Prima caret. Amato, Du solt lieben / er sol lieben. Scribito, Du solt schreiben / er soll schreiben. Plur. Wir sollen lieben / ihr sollet lieben / sie sollen lieben. Wir sollen schreiben / ihr sollet schreiben / sie sollen schreiben.

OPTATIVO.

Praesenti & Imperfecto.

Sing. Vtinam Amarem, Wolt Gott ich liebete / du liebetest / er liebete. Vtinam Scriberem, Wolt Gott ich schriebe / du schriebest / er schriebe. Plur. Wolt Gott wir liebeten / jhr liebetet / sie liebeten / Wolt Gott wir schrieben /jr schriebet / sie schrieben.

Perfecto & Pluſquamperfecto.

Sing. Vtinam Amaffem, Wolt Gott ich hette geliebet / du hettest gesliebet / er hette geliebet. Vtinam Scripfiffem, Wolt Gott ich hette geschrieben / du hettest geschrieben / er hette geschrieben. Plur. Wolt Gott wir hetten geliebet / ihr hettet geliebet / sie hetten geliebet. Wolt Gott wir hetten geschrieben jhr hettet geschrieben / sie hetten geschrieben.

Futuro.

Sing. Vtinam Amem, Wolt Gott ich solte / oder wuerde lieben / du soltest / oder wuerdest lieben / er solte / oder wuerde lieben. Vtinam Scribam , Wolt Gott ich solte / oder wuerde schreiben / du soltest / oder wuerdest schreiben / er solte / oder wuerde schreiben. Plur. Wolt Gott wir solten / oder wuerden lieben / jr soltet / oder wuerdet lieben / sie solten / oder wuerden lieben. Wolt Gott wir solten / oder wuerden schreiben / jr soltet / oder wuerdet schreiben / sie solten oder wuerden schreiben.

CONIVNCTIVO.

Praesenti.

Sing. Cum Amem, So ich liebe / so du liebest / so er liebet. Cum Scribam, So ich schreibe / so du schreibest/ so er schreibet. Plur. So wir lieben / so jr liebet / so lieben. So wir schreiben / so jr schreibet / so sie schreiben. Praesens Coniunctiui simile est Praesenti Indicatiui , praeposita particula So / uel wenn / uel nach dem: At cum particula das, uel auff das / Singularis numerus habet vocaleni & diphthongum Pluralis Indicatiui, & tertia persona primae similis est, vt: auff das ich wisse / du wissest / er wisse / vt Sciam, &c. Auff das ich koenne / du koennest / er koenne / vt Possim, &c.

Imperfecto.

Sing, Cum Amarem, So ich liebete / so du liebetest/ so er liebete. So ich schriebe / so Du schriebeft / so er schriebe. Plur. So wir liebeten / so jr liebetet / so sie liebeten. So wir schrieben / so ir schriebet / so sie schrieben. Imperfectum hîc formatur vt in Optatiuo: At cum particula Als / vt in In- bdicatiuo, vt: Als ich schreib / etc.

Perfecto.

Sing. Cum Amauerim, So ich habe geliebet / so du hast geliebet / so er hat geliebet. Cum Scripferim , So ich habe geschrieben / so du hast geschrieben / so er hat geschrieben. Plur. So wir haben geliebet / so it habet geliebet / so sie haben geliebet. So wir haben geschrieben / so ir habet geschrieben / so sie haben geschrieben. Perfectum Coniunctiui formatur ve Perfectum Indicatiui, praeposita partis cula So / wenn / nach dem: At cum particula das / & auff das / tercia singularis primae similis est, vt: Auf das er geliebet habe.

Plusquamperfecto.

Sing. Cum Amauissem, So ich hette geliebet / so du hettest geliebet / so er hette geliebet. Cum Scripfissem, So ich hette geschrieben/ fo du hettest geschrieben / so er hette geschrieben. Plur. So wir hetten geliebet / so ir hettet geliebet / so sie hetten geliebet. So wir hetten geschrieben / so ir hettet geschrieben / so sie hetten geschrieben. Plusquamperfectum hic formatur vt in Opratiuo: At cum particula Als / & da / vt in Indicatiuo, vt: Als ich geliebet hatte / Als ich geschrieben hatte.

Futuro.

Sing. Cum Amauero , So ich werde geliebet haben / so du wirst geliebet haben / so er wird geliebet haben. Cum Scripsero ,So ich werde geschrieben haben / so du wirst geschrieben haben / so er wird geschrieben haben. Plur. So wir werden geliebet haben / so ir werdet geliebet haben / so sie werden geliebet haben. So wir werden geschrieben haben / so ir werdet geschrieben haben / so sie werden geschrieben haben. Formatur etiam, vel vt in Indicatis uo, ve: So ich schreiben werde. Vel vt in Optatiuo, vt: So ich schreiben wuerde.

INFINITIVO.

Praesenti & Imperfecto, Lieben/ Amare. Schreiben / Scribere. Perfecto & Plus perfecto, Geliebet haben / Amauissie. Geschrieben haben / Scripsisse. Futuro, Lieben werden / Amarum ire. Schreiben werden / Scriptum ire. Participium vnum formatur ab Actiuis, videlicet Praesens in end / vt: Liebend / Amans. Schreibend / Scribens. Demotione eius dicecur infrà in Participio.


SECVNDA CONIVGATIO. INDICATIVO.

Praesenti.

Sing. Amor, Ich werde geliebet / du wirst geliebet / er wird geliebet. Scribor, Ich werde geschrieben / du wirst geschrieben / er wird die geschrieben. Plur. Wir werden geliebet / ir werdet geliebet / sie werden geliebet. Wir werden geschrieben / ir werdet geschricben / sie werden geschrieben.

Imperfecto.

Sing. Amabar , Ich ward geliebet / du wurdest geliebet / er ward geliebet. Scribebar, Ich ward geschrieben / du wurdest du wurdest geschrieben / er ward geschrieben. Plur. Wir wurden / & worden geliebet / jr wurdet / & wordet geliebet / sie wurden / & worden geliebet. Wir wurden / & worden geschrieben / ir wurdet & wordet geschrieben / sie wurden / & worden geschrieben.

Perfecto.

Sing. Amatus sum vel sui, Ich bin geliebet worden / du bist geliebet worden / er ist geliebet worden. Scriptus sum vel sui, Ich bin geschrieben worden / Du bist geschrieben worden / er ist geschrieben worden. Plur. Wir sind geliebet worden / ir seid geliebet worden / sie sind geliebet worden. Wir sind geschrieben worden / jr seid geschrieben worden / sie sind geschrieben worden.

Plusquamperfecto.

Sing. Amarus eram vel sueram, Ich war geliebet worden / du warst geliebet worden /er war geliebet worden. Scriptus eram vel sueram, Ich war geschrieben worden / du warst geschrieben worden / war geschrieben worden. Plur. Wir waren geliebet worden / ir waret geliebet worden / sie waren geliebet worden. Wir waren geschrieben worden / jr waret geschrieben worden / sie waren geschrieben worden.

Futuro.

Sing. Amabor, Ich will werde geliebet werden / du wilt / wirst geliebet werden / er will / wird geliebet werden. Scribar, Ich will / werde geschrieben werden / du wilt / wirst geschrieben werden / er will / wird der geschrieben werden. Plur. Wir wollen / werden geliebet werden / ir woellet / werdet geliebet werden / sie wollen / werden geliebet werden. Wir wollen, werden geschrieben werden / jr woellet / werdet geschrieben werden / sie wollen / werden geschrieben werden.

IMPERATIVO.

Praesenti.

Sing. Prima caret. Amare tu, Werde du geliebet / er werde geliebet. Scribere tu, Schreib du / er werde geschrieben. Plur, Lasset vns werden geliebet / werbet jr geliebet / sie werden geliebet. Lasset uns werden geschrieben / werdet jr geschrieben / sie werden geschrieben.

Futuro.

Sing, Prima caret. Amator, du solt geliebet werden / er soll geliebet werden. Scribitor, du solt geschrieben werden / er soll geschrieben werden. Plur. Wir sollen geliebet werden / jr sollet geliebet werden / sie sollen geliebet werden. Wir sollen geschrieben werden / jr sollet geschrieben werden / sie sollen geschrieben werden.

OPTATIVO.

Praesenti & Imperfecto.

Sing. Vtinam Amarer, Wolt Goft ich wuerde geliebet / du wuerdeft geliebet /

er wuerde geliebet.

Vtinam Scriberer, Wolt Gott ich wuerde geschrieben, du wuerdest geschrieben / er wuerde geschrieben. Plur. Wolf Gott wir wuerden geliebet / jr wuerdet geliebet / sie wuerden geliebet. Wolt Gott wir wuerden geschrieben / ir würdet geschrieben / sie wuerden geschrieben.

Perfecto & Plusquamperfecto.

Sing. Vtinam Amatus essem, Wolt Gott ich were geliebet worden / du werest geliebet worden / er were geliebet worden. Vtinam Scriptus essem , Wolt Gott ich were geschrieben worden / Du werest geschrieben worden / er were geſchriebe worden. Plur. Wolt Gott wir weren geliebet worden / jr weret geliebet worden / sie weren geliebet worden. Wolt Gott wir weren geschrieben worden / jr weret geschrieben worden / sie weren geschrieben worden.

Futuro.

Sing. Vtinam Amer, Wolt Goft ich solte / wuerde geliebet werden / du soltest / würdest geliebet werden / er solte / würde geliebet werden. Vtinam Scribar, Wolt Gott ich solte / wuerde geschrieben werden / du soltest / wuerdest geschrieben werden, er solte / wuerde geschrieben werden. Plur. Wolt Gott wir solten / wuerden geliebet werden / ir soltet / wuerdet geliebet werden / sie solten / wuerden geliebet werden. Wolt Gott wir solten / wuerden geschrieben werden / ir soltet / wuerdet geschrieben werden / sie solten / wuerden geschrieben werden

CONIVNCTIVO.

Praesenti.

Sing. Cum Amer, So ich geliebet werde / so du geliebet wirst / so er geliebet wird. Cum Scribar, So ich geschrieben werde / so du geschrieben wirst / geschrieben wird. Plur. So wir geliebet werden / so ir geliebet werdet / so sie geliebet werde. So wir geschrieben werden / so jr geschrieben werdet / so sie geschrieben werden. Praesens Coniunctiui simile est praesenti Indicatiui: At cum particula das & auff das / retinerur in singulari vocalis pluralis numeri, Auff das ich geliebet werde / auff das du geliebet werdest / das er geliebet werde / & tertia primae similis est.

Imperfecto.

Sing. Cum Amarer , So ich geliebet wuerde / so du geliebet wuerdest / so er geliebet wuerde. Cum Scriberer, So ich geschrieben wuerde / so du geschrieben wuerdest / so er geschrieben wuerde. Plur. So wir geliebet wuerden / so jr geliebet wuerdet / so sie geliebet wuerden. So wir geschrieben wuerden / so jr geschrieben wuerden / so sie geschrieben wurden. Imperfectum formatur hîc vt in Optariuo: At cum particula Als / vt in Indicatiuo, vt: Als ich geschrieben ward / etc.

Perfecto.

Sing. Cum Amatus sim vel suerim, So ich bin geliebet worden / so du bist geliebet worden / so er ist geliebet worden. Cum Scriptus sim vel suerim, so ich bin geschrieben worden / so du bist geschrieben worden / so er ist geschrieben worden. Plur. So wir sind geliebet worden / so jr seid geliebet worden / so sie sind die geliebet worden. So wir sind geschrieben worden / so ir seid geschrieben worden / so sie sind geschrieben worden. Formatur hîc Perfectum vt in Indicatiuo : At cum particula das & auff das / sic formatur: Auff das ich sey / du seist / er sey geliebet worden. Auff das ich sey / du seiest / er sey geschrieben worden. Auff das wir seien / jr seiet / sie seien geliebet worden. Auff das wir seien / ir seiet / sie seien geschrieben worden.

Plusquamperfecto.

Sing. Cum Amatus essem vel fuissem, So ich were geliebet worden / so du werest geliebet worden / so er were geliebet worden. Cum Scriptus essem vel fuissem, So ich were geschrieben worden / so du werest geschrieben worden / so er were geschrieben worden. Plur. So wir weren geliebet worden / so jr weret geliebet worden / so sie weren geliebet worden. So wir weren geschrieben worden / so jr weret geschrieben worden / so sie weren geschrieben worden. Plusquamperfectum hîc formatur vt in Optatiuo: At cum particula als & da / vt in Indicatiuo, vt: Als ich war geliebet worden: Als ich war geschrieben worden.

Futuro.

Sing. Cum Amatus ero vel fuero, So ich werde geliebet sein worden / so du wirst geliebet sein worde / so er wird geliebet sein worden. Cum Scriptus ero vel fuero, So ich werde geschrieben sein worden / so du wirst geschrieben sein worden / so er wird geschrieben sein worden. Plur. So wir werden geliebet sein worden / so jr werdet geliebet sein worden / so sie werden geliebet sein worden. So wir werden geschrieben sein worden / so jr werdet geschrieben sein worden / so sie werden geschrieben sein worden. Formatur etiam , vel vt in Indicatiuo, vt: So ich werde geliebet werden/ vel vt in Optatiuo, vt: So ich wuerde geliebet werden: Et cum particula , das & auff das / retinetur in singulari vocalis pluralis numeri, vt: das du werdest / das er werde / etc.

INFINITIVO.

Preasens & Imperfecto. Geliebet werden / Amari. Geschrieben werden / Scribi. Perfecto & Plusquamperfecto. Geliebet worden sein / Amatum esse. Geschrieben sein worden / Scriptum esse vel fuisse. Futuro. Werden geliebet werden / Amatum iri. Werden geschrieben werden / Scriptum iri. Participium vnum formatur a Passiuis, videlicet Praeteritum, ex quo tota Coniugatio Passiua constat, vt: Geliebet / Amatus, Geschrieben / Scriptus. De motione eius dicetur infrà in Participio.

TERTIA CONIVGATIO. INDICATIVO.

Praesenti.

Sing. Morior, Ich sterbe, du stirbest / er stirbet. Plur. Wir sterben / ir sterbet / sie sterben.

Imperfecto.

Sing. Moriebar, ich starb / du sturbest & storbest / er starb. Plur. Wir sturben & storben / ir sturbet & storbet / sie sturben & storben.

Perfecto.

Sing. Mortuus sum &c. Ich bin gestorben / du bist gestorben / er ist gestorben. Plur. Wir sind gestorben / ir seid gestorben / sie sind gestorben.

Plusquamperfecto.

Sing. Mortuus eram &c. Ich war gestorben / du warst gestorben / er war gestorben. Plur. Wir waren gestorben / jr waret gestorben / sie waren gestorben.

Futuro.

Sing. Moriar, Ich will oder werde sterben / du wilt oder wirst sterben / er will oder wird sterben. Plur. Wir wollen oder werden sterben / jr wollet oder werdet sterben / sie wollen oder werden sterben.

IMPERATIVO.

Praesenti.

Sing. Prima caret. Morere, Stirb du / er sterbe. Plur. Lasset uns sterben / sterbet jr / sie sterben.

Futuro.

Sing. Prima caret. Moritor, Du solt sterben / er soll sterben. Plur. Wir sollen sterben / ir sollet sterben / sie sollen sterben.

OPTATIVO.

Praesenti & Imperfecto.

Sing. Vtinam Morerer, Wolt Gott ich stuerbe / du stuerbest / er stuerbe. Plur. Wolt Gott wir stuerben / ir stuerbet / sie stuerben. Perfecto & Pluſquamperfecto. Sing. Vtinam Mortuus essem , Wolt mir Gott ich were gestorben / du werest gestorben / er were gestorben. Plur. Wolt Gott wir weren gestorben / jr weret gestorben / sie weren gestorben.

Futuro.

Sing. Vtinam Moriar, Wolt Gott ich solte / oder wuerde sterben / du soltest / oder wuerdest sterben / er solte / oder wurde sterben. Plur. Wolt Gott wir solten / oder wuerden sterben / ir soltet / oder wuerdet sterben / sice solten / oder wuerden sterben.

CONIUNCTIVO.

Praesenti.

Sing. Cum Moriar, So ich sterbe / so du stirbest / so er stirbet. Plur. So wir sterben / so ir sterbet / so sie sterben. Praesens Coniunctiui simile est Praesenti Indicatiui: At cum particula das / & auff das retinetur in singulari vocalis & diphthongus pluralis numeri, & tertia primae similis est, vt : Auff das ich sterbe / das du sterbest / das er sterbe.

Imperfecto.

Sing. Cum Morerer, So ich stuerbe / so du stuerbest / so er stuerbe. Plur. So wir stuerben / so jr stuerbet / so sie stuerben. Imperfectum hîc formatur vt in Optativo: At cum particula als / formatur

vt in Indicatiuo,vt: Als ich starb / etc.
Perfecto.

Sing. Cum Mortuus fim &c. So ich bin gestorben / so du bist gestorben / so er ist gestorben. Plur. So wir sind gestorben / so ir fcid geſtorben / ſo ſie ſind geſtor- ben. Formatur hîc Perfectum, vt in Indicatiuo: At cum particuladas / & auff das / sic formatur: Auff das ich gestorben sey / auff das du gestorben seiest / auff das er gestorben sey / Auff das wir gestorben seien / auff das jr gestorben seiet / auff das sie gestorben seien.

Plusquamperfecto.

Sing. Cum Mortuus essem &c. So ich were gestorben / so du werest gestorben / so er were gestorben. Plur. So wir weren gestorben / so jr weret gestorben / so sie weren gestorben. Formatur hîc Plusquamperfectum vt in Optatiuo: At cum particula als & da / formatur vt in Indicatiuo , vt: Als ich gestorben war / etc.

Futuro.

Sing. Cum Mortuus ero &c. So ich werde gestorben sein / so du wirst gestorben sein / so er wird gestorben sein. Plar. So wir werden gestorben sein / so ir werdet gestorben sein / so sie werden gestorben sein. Formatur etiam vt in Optatiuo & Indicatiuo, vt: So ich sterben werde / &, So ich sterben wuerde. Et cum particula das & auff das retinetur in singulari vocalis pluralis numeri , vt: Das ich werde sterben / das du werdest sterben / das er werde sterben vel gestorben sein.

INFINITIVO.

Praesenti & Imperfecto, Sterben / Mori. Perfecto & Plusquamperfecto, Gestorben sein / Mortuum esse. Futuro, Sterben werden / Moriturum esse. Participium Praesens, Sterbend / Moriens. Participium Praeteritum , Gestorben / Mortuus, De motione horum dicetur infrà in participio.

DE FORMATIONE TEMPORVM. DEMVTATIONE VOCALIVM

& Diphthongorum in formandis verborum temporibus.

VT apud Latinos cognitio Praeteriti & Supini, & apud Graecos Futuri, Praeteriti, & Indefinitorum necessaria est: Ita apud Germanos formatio praesentis, Imperfecti, & participi praeteriti Perfecti. Solum praesens & Imperfectum Actiuorum & Neutrorum flectitur, & mutantur in quibusdam personis vocales & diphthongi : Caetera tempora omnia, & totum Passiuum, formancur ex praeterito Participio adiectione verborum, Ich habe / bin / werde / bin worden / etc. praeter Futurum, quod ex Infinitiuo componitur, vt docent paradigmata supra tradita. In praesenti Indicatiuo prima persona singularis, & tres plurales easdem habent vocales & diphthongos, quas secunda & tertia singularis in quibusdam mutant, vt: Ich gebe / du gibst / er gibt / Wir geben / ir gebet / sie geben. Excipiuntur monosyllaba , quae in singulari primae personae vocalem & diphthongum retinent , & in tribus pluralibus in aliam mutant, vt: Ich kan / du kanst / er kan / Wir koennen / ir koennet / sie koennen. Ich will / du wilt / er will / Wir wollen / ir woellet sie woellen. Ich mag / Wir muegen. Ich taug / Wir tuegen / etc. In Imperfecto prima & tertia singulares sunt similes , caeterae personae omnes habent easdem vocales & diphthongos, vt: Ich fang / Canebam, er sang / du sungest / Wir sungen / ir sunget / sie sungen. Ich starb / er starb / du storbest / Wir storben / jr storbet / sie storben / vel sturben. Sunt enim cognatae vocales , o & u / ideoque saepe permutantur. Excipiuntur rursus monosyllaba verba, quae in praeterito Imperfecto easdem habent vocales & diphthongos in omnibus personis vtriusque numeri, vt: Ich wolte / Volebam, du woltest / er wolte / Wir wolten / ir woltet / sie wolten. Ich mochte / du mochtest / er mochte / Wir mochten / ir mochtet / sie mochten. Praeteritum Perfectum peculiares habet vocales & diphthongos cum augmento praefixo. Hanc igitur varieratem mutationis indicabimus secundum Infinitiui terminationes.

en purum.

Quae vocalem aut diphthongum habent ante en Infinitiui, retinent illam inuariatam pleraque in omnibus temporibus & personis, vt: Ich see / Semino, du seest. In Imperfecto, Ich seete / Seminabam, du seetest. In Perfecto, Ich habe geseet. Sic Dreen / Tornare. Item haec: bawen / schawen / blawen / brawen / frawen / grawen / tawen / drawen / trawen : Strewen / dewen / frewen / schewen / rewen / kewen / drewen / blewen / brewen / veruntrewen / vernewen: Glueen / brueen / sprueen / & freien / Siue de manumissione , siue de sponsalibus dicatur. 2. Excipiuntur haec , quae mutationem patiuntur: Ich hawe / Caedo, du hewest / er hewet / Wir hawen, etc. In Imperfecto, Ich hieb / du hiebest. In Perfecto, Ich habe gehawen. Ich schreie / Clamo , du schreiest. Imperfecto, Ich schrey / du schriest. Perfecto, Ich habe geschrien. Thun / Facere, contractum est pro thuen / du thust / er thut / Wir thun / ir thut / sie thun. Imperfecto, Ich that / du thetest / er that / Wir theten / etc. Perfecto, Ich habe gethan / Feci, Inuenitur tamen hoc verbum in Imperfecto vtroque modo, cum a & e in omnibus personis, more monosyllaborum , quibus per contractionem simile factum est, vt: Ich thet / du thetest / er thet / Wir theten /jr thetet / sie theten. Et: Ich that / du thatest / er that / Wir thaten / jr thatet / sie thaten. Exempla vbique obuia sunt in Biblijs.

ben.

1. In ben definentia, quae ei in penultima habent, mutant illam in toto Praeterito & ex illo formacis in ie / item in secunda persona singulari Imperfecti & omnibus pluralibus, vt: Ich schreibe / du schreibest / etc. Imperfecto, Ich schreib / du schriebest / er schreib /Wir schrieben / jr schriebet / sie schrieben. Perfecto, Ich habe geschrieben. Passiuo, Ich werde geschrieben / Ich werd geschrieben / etc. Sic reiben / Terere, Friare, Fricare. Treiben / Agere, vt pecus, Bleiben / Manere. Excipiuntur, kleiben / Limo obstruere, & Einleiben / Incorporare, quae diphthongum inuariaram retinent. At bekleiben / quod de plantis dicitur, & radices agere significat, regulam sequitur. 2. Quae ie ante ben habent, mutant ie in o in Imperfecto & Perfecto, in mod Praesenti però secunda & tertia singulari in eu / vt: Ich schiebe / quod Pistoris est, quipanem in furnum immittit, & eius qui globum mittit , du scheubest / er scheubet / Wir schieben / etc. Imperfecto, aby Ich schob / du schobest / etc. Perfecto, Ich habe geschoben. Sic Stieben / Dissipari pulueris aut farinae inſtar, & vtriusque composita, ein Schieben / auffichieben / bestieben / verstieben. Excipitur Lieben / Amare, quod diphthongum suam inuariacam retinet, vt: Ich liebe , du liebest / Ich liebete / Ich habe geliebet. Quae caeteras vocales & diphthõgos ante b habent, retinét illas inuariatas, vt: Ich schabe / Scalpo, Rado, du schabest / etc. Imperfecto, Jch schabete / du schabetest / etc. Perfecto, Ich habe geschabet. Sic traben / laben / leben / schweben / streben / steben .i. palare seu palo adiungere, & baculo niti, weben / beben / loben / toben / rauben / klauben / lauben / enturlauben / schnauben / Actor. 9. gleuben / steuben / quod est transitiuum a stieben/ & significat puluerem excitare, vberteuben / ueben / trueben/ betrueben. Excipiuntur duo quae a habent ante b / & totidem quae e habent, & vnum quod au habet, quae vocales & diphthongum mutanc hoc modo: Ich grabe / Fodio, du grebet / er grebet / Wir graben. Imperfecto, Ich grub / du grubest / etc. Perfecto, Ich habe gegraben. Ich habe / Habeo, du hast /er hat / abiecto b / Wir haben / etc. Imperfecto, Ich hatte / du hattest / etc. Perfecto, Ich habe gehabt / cum compositis. Ich gebe / Do, du gibst / er gibt / Wir geben / etc. Imperfecto, Ich gab / du gabest Perfecto, Ich habe gegeben / cum compositis. Ich hebe / Tollo, Atrollo, du hebest / etc. Imperfecto, Ich hub /du hubest / etc. Perfecto, Ich habe gehaben / a craffo tanque gehoben cum compositis. Ich schaube / Voluo, Trudo, du scheubest er scheubet / Wir schauben / etc. Imperfecto, Ich schob / du schobest/ etc. Perfecto, Ich habe geschoben / quod cum schieben in 2. regula coincidit. IIII. Quae consonantem ante b habent, si sunt Neutra, mutant vocales : Sin Actiua, manent inuariata. Neutra, vt: Ich sterbe / Morior, du stirbest / er stirbet / Wir sterben / etc. Imperfecto,Ich starb / du sturbest & storbest / er starb/ Wir sturben & storben / etc. Perfecto, Ich bin gestorben. Sic verderben / perire, & werben cum composito erwerben. Actiua, vt: Ich verderbe / Perdo, du verderbest / etc. Imperfecto, Ich verderbete / du verderberest / etc. Perfecto, Ich habe verderbet / quod aliqui per t scribunt differentiae caussa. Sic Ferben / Colorare. Gerben / quod cerdonum est. Scherben / Concidere olus. Kerben / Incidere, à Caedo. bbs Darben / Egere.

den.

I. In den definentia , praecedentes a / e / i / sunt immutabilia, vt: Ich bade / Lauo, du badst. Imperfecto, Ich badte / du badtest. Perfecto, Ich habe gebadet / per syncopen, pro gebadet. Sic begnaden / reden / schmiden. Excipitur laden / inuitare, vel onera plaustro imponere, quod a mutat hoc modo: Ich lade / du ledst / er ledt / Wir laden / etc. Imperfecto, Ich lud, du ludest / etc. Perfecto, Ich habe geladen. II. Quae ei ante d habent, trifariam formantur. I. Quaedam ei in ie mutant, vt: Ich scheide / Separo, du scheidest / etc. Imperfecto, Ich scheid / du schiedest / er scheid / Wir schieden / etc. Perfecto, Ich habe vel bin geschieden/ cum compositis abscheiden / verscheiden / vnterscheiden. Sic meiden / vitare. 2. Quaedam ei in i / & d in tt mutant, vt: Ich schneide / Scindo, Seco, du schneidest / er schneidet. Imperfecto, Ich schneid / du schnittest. Perfecto, Ich habe geschnitten / cum compositis beschneiden / abschneiden / verschneiden / zuschneiden / etc. Sic Leiden / Pati, du leidest. Imperfecto, Ich leid / du liddest / etc. Perfecto, Ich habe gelitten & gelidden / cum composito erleiden / propati. 3. Quaedam inuariata manent, vt caetera omnia, vt: Ich weide / Pasco, du weidest / etc. Imperfecto, Ich weidete / du weisetest. Perfecto, Ich habe geweidet. Sic neiden / inuidere, & verleiden .i. nauseam inijcere. 3. Quae se ante d habent, formantur vt quae ie ante b habent, nisi quod d in tt mutant , vt : Ich siede / quod de aqua feruenti, & de coctione piscium dicicur, du seudst / er seudt / Wir sieden / etc. Imperfecto, Ich sod / du sottest / etc. Perfecto, Ich habe gesotten. 4. Quae en ante d habent, duo sunt quae ein a mucant in Imperfecto & Perfecto, videlicet senden / mitrere, & wenden / vertere, cum compositis, vt: Ich sende / du sendest/ etc. Imperfecto, Ich sandte / du sandtest / etc. Perfecto, Ich habe gesandt. Ich wende / du wendest. Imperfecto, Ich wandte / du wandtest / etc. Perfecto, Ich habe gewandt: inuenitur & gewendet in carmine. Caetera omnia reunente inuariacum, vt: Ich schende / du schendest / etc. Imperfecto, Ich schendte / du schendtest. Perfecto, Ich habe geschendet. Sicenden / cum composito vollenden / anlenden / pfenden / verschwenden / blenden / spenden/ zehnben / etc. 5. Quae in ante d habent, mutant i in a in prima & tertia Imperfedi, in caeteris verò eius personis & in Perfecto in u / vt: Ich finde / Inuenio, du findest / er findet / etc. Imperfecto, Ich fand / du fundest / er fand / Wir funden / etc. Perfecto, Ich habe gefunden. Sic binden / winden / schwinden / verschwinden / cum compositis. Excipiuntur verblinden .i. excaecari , & schinden excoricare seu deglubere, quae i suum retinent, quanque in vulgus facit geschunden. 6. Eodem modo inuariata manent, quae u vel ue vel eu ante n habent, vt: verwinden / spuenden/ gruenden / verkuenden / erkunden / anzuenden / befreunden. Sic verleumden. Et quae l vel r ante d der habent, vt: hulden / dulden / verschulden / melden / fuerbilden / einbilden / binden / morden. Excipitur Neutrum seu Neustropassiuum Ich werde / Fio , quod vocales mutat, vt: du wirst / er wird / Wir werden / etc. Imperfecto, Ich ward / du wurdest & wordest / etc. Perfecto, Ich bin geworden / & sine augmento worden.

ffen.

1. In ffen deſinentia, quae mutationem patiuntur, sunt haec: Sich schlaffe / Dormio, du schleffest. Imperfecto, Ich schlieff / du schlieffst. Perfecto, Ich habe geschaffen. 2. Ich schaffe , Creo, du schaffest. Imperfecto, Ich schuff du schuffest. Perfecto, Ich habe geschaffen. 3. Ich treffe / Tango, du trifst. Imperfecto, Ich traff / du traffst. Perfecto, Ich habe getroffen / cum compoxicis. 4. Ich ruffe / Voco, du rueffst. Imperfecto, Ich rieff / du rieffst, Perfecto, Ich habe geruffen / cum compositis. 5. Ich trieffe / Stillo, du treuffst. Imperfecto, Ich troff / du troffest. Perfecto, ich habe getroffen. 6. Ich greiffe / Palpo, Prehendo, du greiffst. Imperfecto, Ich greiff / du griffest. Perfecto, Ich habe gegriffen / cum compositis. Sic schleiffen / subigengo acuere, 7. Ich sauffe / Potando ingurgito, du seuffst. Imperfecto, Ich soff / du soffst. Perfecto, Ich habe gesoffen / cum compositis. Ich lauffe / Curro, du leuffst. Imperfecto, Ich lief, du lieffst. Perfecto, Ich habe vel bin gelauffen. 9. Ich keuffe / Emo, du keuffst. Imperfecto, Ich kauffte / du kaufftest. Perfecto, Ich habe gekaufft / cum compositis. Sie reuffen & teuffen / nisi quod hoc etiam Ich teuffte facit in Imperfecto, Iohan.1. 10. Ich helffe / luuo, du hilffst. Imperfecto, Ich halff / du hulffst. Perfecto, Ich habe geholffen. 11. Ich werffe / Iacio, du wirffst. Imperfecto, Ich warff / du wurffst & worffest / etc. Perfecto, Ich habe geworffen. 12. Et monosyllabum, Ich darff / du darffst / er darff / Wir duerffen / etc. Imperfecto, Ich durfte / du durfftest / etc. Perfecto, Ich habe gedurfft. Sic comspositum eius, Ich bedarff. II. Caetera omnia retinent vocales & diphthongos praesentis immutabiles, vt : Straffen / schaffen / negociari, agere , rem facere, schlaffen / accentu acuto, remiffum esse, gaffen / raffen / treuffen / betreuffen / heuffen / schleuffen / streuffen / weissen / reiffen / umbschweiffen / schleiffen / solo aequare, schiffen / hoffen / schroffen / dempffen / empffen / zapffen / schepfften / huepffen / ruepffen / schuepffen / knuepffen / schliffen / klopffen / pfropffen / stopffen / zoepffen / koepffen / kroepffen / etc.

gen.

I. In gen definentia, praecedente quacunque vocali, nihil mutant, vt: Ich sage / Dico, du sagest. Imperfecto, Ich sagte / du sagtest. Perfecto, Ich habe gesaget. Sie jagen / fragen / klagen / nagen / plagen / ragen / tagen / wagen / zagen / zwagen / behagen: regen / hegen / segen / legen / rugen: Et à nominibus deducta, heiligen / reinigen / steinigen / peinigen / vereinigen / zuechtigen / beruechtigen / vernichtigen / etc. Excipiuntur tria, quae vocales mutant, vt: Ich schlage / Verbero, Caedo , du schlegst / er schlegt / Wir schlagen / etc. Imperfecto, Ich schlug / du schlugest / etc. Perfecto, Ich habe geschlagen. Ich trage / Fero, Porto, du tregest / er treget / Wir tragen / etc. Imperfecto, Iсh trug / du trugest / etc. Perfecto, Ich habe getragen. Ich lige / laceo, Cubo, du ligest / er ligt / Wir ligen. Imperfecto, Ich lag / du lagest. Perfecto, Ich habe gelegen.

II. Quae le diphthongum ante g habent, mutant ipsam in eu in secunda & tertia persona Praentis: In Imperfecto verò & Perfecto in o / vt: Ich liege / Mencior, du leugest / er leuget / Wir liegen. Imperfecto, Ich log / Du logest. Pefecto, Ich habe gelogen. Sie fliegen / bekriegen. Excipitur wiegen / cunas mouere, & kriegen / bellare uel impetrare, quae diphthongum habent immutabilem.

III. Quae caeteras diphthongos habent ante g / nihil mutant , vt: Ich zeuge / Testor uel Gigno, du zeugest. Imperfecto, Ich zeugete / du zeugetest. Perfecto , Ich habe gezeuget. Ich zeige / Monstro, Ostendo , du zeiget. Imperfecto, Ich zeigete / du zeigtest. Perfecto, Ich habe gezeiget. Sic beugen / seugen / lactare, mammam dare, treugen / ereugen / geigen / reigen / neigen / fuegen / pfluegen / ruegen / gnuegen. Excipiuntur haec, Ich sauge / Lacto, Sugo, du seugest. Imper. Ich sog / du sogest. Per. Ich habe gesogen Ich steige / Scando, Ich schweige / Taceo, du steigest / schweigest. Imper. Ich steig / schweig / du stiegest / schwiegest. Per. Ich bin uel habe gestiegen / ich habe geschwiegen: Et quae in Praesenti Indicatiuo monosyllaba sunt, tuegen / muegen uel moegen. Ich taug / ich mag / du taugest / magst / Wir tuegen / muegen uel moegen. Imper. Ich tochte / mochte / du tochtest / mochtest. Per. Ich habe getocht / gemocht. Sic & compositum vermuegen uel vermoegen.

IIII. Quae n ante g habent praecedente i / mutant ipsum in Imperfecti prima & tertia singulari in a & in caeteris personis & in Perfecto in u / vt: Ich singe / Cano, du singest / etc. Imper. Ich sang / du sungest / er sang / Wir sungen. Per. Ich habe gesungen. Sic klingen / dringen / zwingen / ringen / springen / schlingen / schwingen / gelingen. Excipitur cipitur bringen, afferre , quod in vtroque

tempore a habet cum mutatione consonantis

g in ch abiecton / vt: Ich bringe / du bringtest. Imper. Ich brachte / du brachtest. Per. Ich habe gebracht: Et dingen .i. pacisci cum compositis, quod suum i retinet, vt: Ich dinge / du dingest. Imper. Ich dingete / ou dingetest. Per. Ich habe gedinget. V. Quael uel r ante g habent, uel n praecedente a uel e / ea nihil mutant, vt: Ich folge / Sequor, du folgest / etc. Imper. Ich folgere / du folgetest. Per. Ich habe gefolget. Ich sorge / Curo, du sorgest. Imper. Ich sorgete / du sorgetest. Per. Ich habe gesorget. Ich lange / Atringo, Porrigo, du langest. Imper. ich langete / du langetest. Per. ich habe gelanget / cum compositis nachfolgen / verfolgen / versorgen / erlangen / anlangen. Sie balgen / felgen / schwelgen / tilgen / kargen / verargen / bergen / borgen / wuergen / verbuergen / sengen / sprengen / drengen / erlengen / cum compositis. Excipiuntur duo, quae a ante n habent, fangen & hangen / quae a in Praesenti in 2. & 3. singulari in e / in Imperfecto in ie mutant, & in Perfecto a recipiunt, vt: Ich fange / Capio, du fengest / er fenget / Wir fangen. Imper. ich steng / du stengest/ etc. Per. ich habe gefangen. Sic eius composita. Ich hange / Pendeo, du hengest & sengst / etc. Imper. ich hieng / du hiengest. Per. ich habe gehangen / cum compositis. Quam formationem sequitur & tansitiuum eius, Ich henge / Suspendo, sed in Praeterito facit gehenget, quod alij per ck scribunt hencken: Sed hoc carnificis est, illud aliarum rerum. Differentia tamen ifta non est perpetua. Excipitur & compositum à bergen quod in Praesenti 2. & tertia i, in Imperfecti 1. & 3. a / & in Perfecto & caeteris personis Imperf. o habet, vt: Ich verberge / du verbirgest / er verbirget / Wir verbergen. Imper. ich verbarg / du verbargest / er verbarg / Wir verbargen / etc. Per. ich habe verborgen.

ben / chen / schen.

I. In hen deſinentia varie formantur. Mutationem patiuntur haec, 1. Ich schlage / Percutio, du schlehest. Imper. ich schlug / du schlugest. Per. ich habe geschlagen & geschlahen. 2. Ich fahe / Capio, du fehest. Imper. ich fieng / duf fengest. Per. ich habe gefangen / cum compositis, entschlahen / empfahen / anfahen / coincidentibus quibusdam cum verbis schlagen & fangen / de quibus in praecedenti terminatione dictum est, ut apud Latinos Sratuo statui, & sisto statui. 3. Ich sehe / Video, du sihest. Imper. ich sah & sahe / du sahest. Per. ich habe gesehen / cum compositis. Sic impersonale geschehen 4. Ich gehe / Eo, du gehest. Imper. ich ging, du giengest / etc. Per. ich habe & bin gegangen / cum compositis. 5. Ich stehe / Sto, du stehest. Imper. ich stund / du stundest / etc. Per. ich habe & bin gestanden / cum compositis. 6. Ich ziehe / Traho & Proficiscor, du zeuchst / er zeucht / Wir zihen. Imper. ich zoch & zog/ du zogest. Per. ich habe & bin gezogen / cum compositis. 7. Ich flihe / Fugio , du fleuchst. Imper. ich floh & flohe / du flohest. Per. ich bin geflohen / cum compositis. 8. Ich leihe / Mutuum do, du leihest. Imper. ich leih / liebest / er leih / Wir liehen. Per. ich habe geliehen / cum compositis. Sic zeihen / cum composito verzeihen. Caetera sunt immutabilia, vt: nahen / nehen / behen / schmehen / weihen / erhoehen / bemuehen /etc. II. Quae in chen definunt, praecedente e / mucant e in Praesenti singulari in i / in Imperfecto in a / & in Perfecto in o / conta vt: Ich breche / Frango , du brichst / er bricht / Wir brechen / etc. Imper. ich brach / du brachst. Per. ich habe gebrochen. Sic stechen & sprechen. Excipitur schwechen / violare, infirmare, quod vocalem suam retinet immutabilem, vt: Ich schweche / du schwechest. Imper, ich schwechete / du schwechetest / etc. Per. ich habe geschwechet. Et rechen vlcisci quod in Praeterito o habet , vt superiora, in caeteris vocalem e retinet , vt: Ich reche / du rechest. Imper. ich rechete / du rechetest. Per. ich habe gerochen. Quae verò aliam vocaslem aut diphthongũ habent ante chen / nihil mutant, vt: Ich lache / Rideo, du lachest. Imper. ich lachte / du lachtest. Per. ich habe gelacht. Sic machen / wachen / krachen/ verursachen / cum compostositis: kochen / pochen / suchen / fluchen / brauchen / rauchen / hauchen / stauchen tauchen / beuchen / scheuchen / bleichen / eichen / leichen / reichen / seichen / vergleichen, cum comparationem seu exaequationem significat, nam cum significat componere, in Imperfecto & Perfecto ei in i murat, vt: Sie verglichen sich / sie sind verglichen / composita est inter illos controuersia. Idem sit in verbo verbleichen / pallescere, in Praeterito, vt: verblichen: Et in his duobus schleichen & weichen / cum compositis, vt: Ich schleiche / weiche / du schleichest / weichest. Imper. ich schleich / weich / du schlichest / wichest. Per. ich habe uel bin geschlichen / gewichen. Mutat etiam diphthongum suam riechen / odorari, vt: Ich rieche / du reuchst / er reucht / Wir riechen. Imper, ich roch / du rochest / etc. Per. ich habe gerochen. III. Quae in schen definunt, nullam patiuntur mutationem, vt: Ich hassche / Apprahendo, du hasschest. Imper. ich hassichte / du hasschtest. Per. ich habe gehasschet. Sic nasschen / lesschen / misschen / zisschen / wisschen / tischen / fischen / tauschen / schen / rauschen / teuschen/ wuendschen / herrschen / forschen / zerknirschen / feilschen. Excipiuntur haec tria , Ich wassche / du wesschest. Imper. ich wussch / du wusschest. Per. Ich habe gewaschen. Ich dressche / Tribulo excutio, du drisschest. Imper, ich drassch / du drasschest. Per. ich habe gedroschen. Ich heissche / Postulo, du heischest. Imper. ich hiesch / du hiessest. Per. ich habe geheisschen.

cken.

I. In cken definentia manent inuariata pleraque, praeter haec pauca, quae vocales mutant, quaedam etiam consonantes, vt: Ich backe / Pinso, du beckst. Imper. ich buch / du buchst. Per. Ich habe gebacken. Ich dencke / Cogito, du denckest. Imper. ich dachte / du dachtest. Per. ich habe gedacht / cum composicis. Ich trincke / Bibo, du trinckst. Imperf. ich tranck / du trunckest. Per. Ich habe getruncken / cum compositis. Sic stincken & sincken. Quaedam etiam duplici modo efferuntur, vt: Ich schencke / Dono, du schenckest. Imper. ich schenckte & schanckete / du schencktest / etc. Per. ich habe geschenckt & geschanckt. Sic decken / schmecken / trecken / recken / strecken / stecken. Sed in his formatio per e vsitatior est.

II. Caetera omnia sunt immutabilia, vt: Ich hacke / ligone sodio, du hackest. Imper. ich hackte / du hacktest. Per. ich habe gehackt. Sic packen / sacken / zwacken / wecken / hecken / blecken / lecken / necken / schicken / sticken / flicken / blicken / nicken / klicken / picken / erquicken / ersticken / brocken / locken / buecken / druecken / schmuecken / tuecken / duecken / juecken / ruecken / stuecken / zucken / mucken / klucken / paucken / walcken / kelcken / welcken / melcken / dancken / zancken / wancken / trencken / lencken / schwencken / hencken / bencken / krencken / berrencken / wincken / hincken / schmincken / tuncken / runcken / harcken / sterben / mercken / wircken / etc. Ex his tamen buecken / druecken / juecken / & ruecken / aliqui etiam peru efferunt in Imperfecto & Perfecto, vt: Ich druckte / du drucktest / Ich habe gedruckt / etc.

len / In.

I. In len definencia nõ variantur,quacunque vocali praecedente,vt: ich bezale / du bezalst. Imper. ich bezalte / du bezaltest. Per. ich habe bezalet. Sic schalen / pralen / malen / cum pingere significat, welen / zelen / schelen / quelen / pfelen / strelen / vermehlen / zielen / dielen / schielen / spielen / holen / fuelen / kuelen / wuelen / spuelen / bulen / faulen / kaulen / heulen/ eilen / feilen / heilen / teilen / schallen / ballen / wallen / kallen / lallen / stallen / fellen / stellen / prellen / schnellen / gesellen / wellen / stillen / woellen / soellen / zollen / rollen / trollen / fuellen / bruellen / verhuellen / samlen / stamlen / querlen Excipiunrur haec pauca :1. Ich stele / Furtum facio, du stilst / er stilt / Wir stelen / etc. Imper.ich stal / du stolest. Per. ich habe gestolen. Sic befehlen. 2. Ich male / Molo, du melest. Imper. ich mul / du mutest. Per. ich habe gemalen. 3. Ich schwelle / Tumelco, du schwillest. Imper. ich schwall / du schwollest. Per. ich bin geschwollen. Sic bellen / Latrare, & quellen / Scaturire, 4. Ich falle / Cado, du fellest. Imper. ich fiel / du fielest. Per. ich bin gefallen. Vuigus à stellen tendere insidias uellocare, facit in Imperfecto, ich stalte / & in Perfecto, ich habe gestalt: Sedregulariter vocalis est immutabilis. Monosyllaba Ich will / Volo, Ich soll / Debeo abijciunc s exterminatione ft in secunda persona singulari Praesencis, du wilt / du solt / pro du wilst / du solst. Pluraliter, wir wollen / sollen / etc. Imper. ich wolte / solte / du woltest / soltest. Per. ich habe gewolt / gesolt. In contextu orationis abijcitur augmentum , aut Infinitiuus pro Praeterito vsurpatur, vt: Ich habe wolt uel wollen das thun / Volui o hoc facere. Er hat folt uel soellen komen / Debuit venire. II. Deriuata à nominibus dissyllabis in l deſinentibus , abi8jciunt e ex terminatione len / uelaſſumunin ad termi. nationem nominis,& vocalem ac diphthongum eius rerinent immutabilem, & in Indicativo Praesenti in prima persona cum terminatione nominis coincidunt, vt: Ich handel / du handelst. Imper. ich handelte / du handeltest. Per. ich habe gehandelt / à nomine der handel. Sic wandeln /mandeln / fideln / mangeln / angeln / wechsseln / geisseln / zweiffeln / wurtzeln / teffeln / nageln / haspeln / schaufeln / hobeln uel huebeln / gengeln / zabeln uel zappeln / strampeln / Ezech. 6.

men.

1. In men definentia, quae vocales mutant, sunt haec: 1. Ich kome / Venio, du komest / & per syncopen koemst / quidam etiam p interponunt, du koempst / er koemet & koempt / Wir komen. Imper. ich kam / du kamest. Per. ich bin gekommen / & sine augmento, ich bin komen. 2. Ich neme / Accipio, du nimest, & per syncopen du nimst / uel nimpst. Imper. ich nam / du namest. Per. ich habe genomen. Quidam nn geminanc , Ich bin kommen / Ich habe genommen. 3. Ich schwimme / Nato, du schwimmest. Imper. ich schwam / du schwummest. Per. ich habe uel bin geschwummen, cum compositis omnia. II. Caetera retinent vocales & diphthongos inuariatas, vt: Ich besame / Semen edo, du besamest. Imper. ich besamete / Du besametest. Per. ich habe besamet. Sic zunamen / verlamen / claudum a fieri, schemen remen. bremen. verlemen / claudum facere seu eneruare. zemen / gremen / geziemen / scheumen / reumen / trewmen / sewmen / zeumen / seimen / keimen / leimen / reimen / verschleimen / oemen / rhuemen / verbluemen / gluemen / verthuemen / abbruemen / zermalmen / schwemmen / kemmen / ergrimmen / krimmen / stimmen / erbarmen / erwarmen / schwarmen / schwermen / hermen / erwermen / beschirmen / stuermen / etc.

nen.

I. In nen deſinentia pleraque manent inuariata , vt: Ich mane / debitorem vrgeo, du manest. Imper. ich manete / du manetest. Per. ich habe gemanet / cum compositis. Sic wehnen / entlehnen / threnen / denen / genen / sehnen/ dienen / wohnen / schonen / lohnen / cum compositis. Item, hoehnen / gruenen / buenen / weinen / greinen / meinen / verneinen / cum compositis omnia. Et quae consonantem habent ante n / vt: oeffnen / segnen & segenen / regnen / begegnen / verdamnen / quod & verdammen dicitur, wapnen / spannen / bannen / zannen / bannen / warnen / erarnen / lernen / zuernen / etc. II. Quae nn geminant, & r uel i in penultima habent,vocales sic mutant: Ich kenne / Noui, du kennest. Imper. ich kandte / du kandtest. Per.ich habe gekandt / cum compositis. Inuenitur tamen & erkennet. Sic brennen / ardereuel vrere, Ich brenne / du brennest. Imper. ich brandte / du brandtest. Per. ich habe gebrandt / cum compositis. Dupliciter efferuntur, nennen / rennen / trennen / vt: Ich nenne / du nennest. Imper, ich nennete & nandte. Per. ich habe genennet & genandt. Ich renne / trenne. Imper. ich rennete / trennte / & randte / trandte. Per. ich habe gerennet / getrennet / & gerandt / getrandt. Inuenitur tamen & geronnen / in praefatione minoris Catechismi Lutheri. Ich spinne / Colum neo, du spinnest. Imper. ich spann / du spunnest. Per. ich habe gespunnen. Sic zerrinnen & gewinnen / nisi quod haec o habent in Praeterito, zerronnen / gewonnen / quod tamen non rarò in u mutatur. Ich scheine / Fulgeo, Splendeo, du scheinest. Imper. ich schein / du scheinest. Per. ich habe geschienen / cum compositis. Ich kan / Possum, du kanst / er kan / Wir koennen / etc. Imper. ich kundte & kondte / du kundtest / etc. Per. ich habe gekundt & gekondt.

pen.

In pen deſinentia pauca sunt, & nihil mutant, vt: Ich steupe / Virgis caedo, du steuspest. Imper. ich steupte / du steuptest. Per. ich habe gesteupt. Sic graupen / tappen / klappen / schnappen / schleppen / raspen / knospen /plumpen / etc.

ren/rn.

I. In ren definentia pauca sunt, quae vocales aut diphthongos mutant , & sunt haec: Ich fare / Curru vehor, du ferest. Imper. ich fur / du furest. Per. ich habe uel bin gefaren. Ich schwere / Turo, du schwerest. Imper. ich schwur / du schwurest. Per. Ich habe geschworen / cum compositis. Dicitur etiam hoc verbum de vlcere seu apostemate. Sic geren quod est cereuisiae fere feruentis & spumantis, & geberen / parere, nisi quod hoc a habet in Imperfecto, vt, ich gebar. Ich verliere / Amitto, dit verleurest. Imper. ich verlor / du verlorest. Per. ich habe verloren. Sic frieren / Algere. Et monosyllabû, Ich thar / Ausima à TODO, du tharst / Wir thueren. Imper. ich thurste, du thurstest. Per. ich habe gethurst. II Caetera nihil mutant, vt: Ich spare / Parco, du sparest. Imper. ich sparte / du spartest. Per. ich habe gespart. Sic bewaren / paren / gebaren / geweren /gefehren / mehren / wehren/ kerch / leren / zeren / neeren / verheeren / beschweren / Onerare, stolzieren / hoffieren / zieren / schmieren & boren / schoren / hoeren / empoeren / stoeren / bethoeren / huren / glasuren / gebueren / fueren / rueren / spueren / schnueren / schueren /dauren / lauren / mauren / scheuren / stewren / vberthewren. Ec a Latinis deducta , jubilieren / regieren / veriren / agieren / disputieren / etc. III. Quae rr geminant , etiam nihil mutant, vt: Ich harre / Expecto, Praeftolor, du harrest. Imper. ich harrete / du harretest Per. ich habe geharret. Sic karren / knarren / narren / scharren / schnarren / starren / zerren / sperren / doerren / verdorren / murren / schnurren / kuerren / cicurare , jrren / kirren / anschirren / verwirren / quod etiam in Praeterito facit verworren.

IIII. Quae à nominibus in r veniunt, abijciunt e ex terminatione ren / vel ad terminationem nominis aſſumunt n / & nihil mutant, vt: Ich acker / Aro, du ackerst. Imper. ich ackerte / du ackertest. Per. ich habe geackert. Sic lagern. haddern, schnattern. flattern. schmettern. wittern. zittern. erbittern. vergittern. keltern. wintern. zaubern. redern. widern. sidern. rudern. endern. meistern. schustern. zimmern. hemmern. vetern. muettern. fuettern. huengern. wundern. opffern. wessern. bessern. ergern. geringern. mindern. hindern. foerdern. fodern. erinnern / etc. Huius formae sunt quae Latinis imitationem significant.

sen.

I. Quae in sen defining, pleraque nihil mutant, vt: Ich grase / Gramen seco, du grasest. Imper. ich grasete / du grasetest. Per. ich habe gegraset. Sic rasen. loesen. poescen. brausen. saufen. laufen. mausen. hausen. grausen. pausen. zausen. reifen. weisen. preisen. speisen. wichssen. prassen. hassen. fassen. verblassen. missen. spissen. lossen. bossen. floessen. buessen. gruessen. kuessen. zinsen / etc. Excipitur muessen, Oportere, quod ue & u habet , vt: Ich muss / du müssest / Wir muessen. Imper. ich muste / du mustest. Per. ich habe gemust / pro quo camen saepe vsurpatur Infinitiuus, ich habe muessen gehen. II. Quae aurem ex hac terminatione variant , sunt haec: 1. Ich blase / Flo, Spiro, du blesest / er bleset. Wir blasen. Imper. ich blies / du blieseft. Per. ich habe geblasen. 2. Ich lese / Lego, du liest. Imper. ich las / du lasest. Per. ich habe gelesen. 3. Ich wachse / Cresco, du wechsest. Imper. ich wuchs / du wuchsest. Per.ich habe & bin gewachsen. 4. Ich lasse / Sino, du lessest. Imper. ich lies / du liessest. Per. ich habe gelassen. 5. Ich esse / Edo, du issest. Imper. ich ass / su assest. Per. ich habe gessen /contracte pro geesen. Sic messen. fressen. vergessen. Ich weis / Scio, Noui, du weissest, er weis. Wir wissen Imper. ich muste / du wustest. Per. ich habe gemust. 7.Ich stosse / Trudo, pugno uel cornu peto, du stoessest. Imper.ich stiess / du stiessest. Per. ich habe gestossen.

II. Quae ss geminant, & ei in penultima habent, retinent ipsum in toto Praesenti, & in Imperfecti prima & tertia singulari : in caeteris vero personis, & in Perfecto mutant in i simplex, vt: Ich reisse / Lacero, Rumpo, du reissest. Imper. Ich reiss / du rissest. Per. ich habe gerissen. Sie schmeissen. schiffen. befleissen. schleissen. beissen. gleissen. At weissen / Dealbare, diphthongum suam retinet inuariatam , vt: Ich weisse / du weissest. Imperf. ich weiste / du weistest. Perf. ich habe geweist uel geweisset. Simile huic est schweissen / Stilare sanguinem, Ich schweiste. Ich habe geschweist uel geschweisset. heissen & verheissen in Imperfecto ie habent, vt: Ich hies / Iubebam. Ich verhiess / Promittebam. Ich habe geheissen / Iussi. Ich habe verheissen / Promis. IIII. Quae ie ante ss habent, ea in secunda & tertia singulari praesentis eu habent, & in Imperfecto ac Perfecto o / vt: Ich giesse / Fundo, du geussest / er geusset & geust. Wir giessen / etc. Imper. ich gos / du gossest/ er gos. Wir gossen. Per. ich habe gegossen / cum compositis. Sie fliessen. schliessen. geniessen. entspriessen. verdriessen. cum compositis omnia.

ten.

I. In ten deſinentia pleraque nihil mutant, vt: Ich bete / Oro, Precor , du betest. Imper. ich betete / & per syncopen, ich bette / du betetest uel bettest. Per. ich habe gebetet / & gebett. Sic waren. garen. verspeten. drometen. schroten. lauten. kauren. leuten. teuten. deuter. beiten. leiten. breiten. arbeiten. mieten. genieten. loeten. toedten. brueten. wueten. hueten. cum compositis. Excipiuntur haec, quae vocales & diphthongos mutant. I. Ich brate / Affo, du bretest. Imper. ich briet / du brietest. Per. ich habe gebraten. Sic raten cum compositis. 2. Ich biete / Liceor, du beutest & beutst. Imper. ich bot / du botest. Per. ich habe gebotten. Sic eius composita , gebieten / imperare. verbieten / prohibere. anbieten / deferre. entbieten / nunciare. erbieten / offerre. 3. Ich streite / pugno, certo, du streitest. Imper. ich streit / du strittest. Per. ich habe gestritten. Sic bestreiten. schreiten. reiten. cum compositis. 11. Quae consonantem ante t habent, etiam pleraque nihil mutant, vt: Ich achte / Existimo, du achtest. Imper. ich achtete / du achtetest. Per. ich habe geacht / cum compositis, verachten / erachten. Sic schlachten. verschmachten. trachten. rechten. richten. tichten. schlichten. vernichten. berichten. beichten. falten. spalten. rasten. tasten. erkalten. warten. falten. rasten. tasten. messen. nisten. misten. rosten. husten. roesten. troesen. bruesten. geluesten. ruesten. verwuesten. leisten. gatten. erstatten. getten. wetten. Excipiuntur haec, quae vocales mutant. 1. Ich halte / Teneo, du heltest. Imper. ich hielt / du hieltest. Per. ich habe gehalten / cum compositis. 2. Ich schelte / Increpo, Obiurgo, du schiltest. Imper. ich schalt / du scholtest. Per. ich habe gescholten. Sic gelten / cum compositis vergelten / entgelten. 3. Ich trette / Calco, du trittest & tritst. Imper. ich trat / du trattest. Per. ich habe getretten / cum compositis. 4. Ich bitte / Rogo, Obsecro, du bittest. Imper. ich bat / du batest. Per. ich habe gebeten /cum compositis. Ich flechte / Tricas plecto, du flichst/ er flicht. Imper. ich flacht / du flochtest. Per. ich habe geflochten. Sic fechten & bersten.


zen.

In zen definentia pleraque t affumuntino ante z / & non variantur , praeter duo haec: 1. Ich sitze / Sedeo, du sitzest. Imper. ich sass / du sassest. Per. ich habe gesessen. Ich schmelze / Liquesco instar cerae uel metalli uel pinguedinis, du schmilzest. Imper. ich schmalz / du schmolzest. Per. ich bin gelchmolzen / cum compositis. At cum est transitiuum, & significat liquefacio , manet inuariatum, vt: sur Ich schmelze / du schmelzest. Imper. ich schmelzte / du schmelztest. Per. ich habe geschmelzet. Caetera omnia sunt immutabilia, vt: Ich kraze / Frico, du krazest. Imper. ich krazte /du krastest. Per ich habe gekrazt. Sic schwazen. schmatzen. sezen. nezen. hezen. weken. ezen. verlezen. ergezen. ezen / cibum dare. hizen. schwizen. spizen. rizen. schlizen. schmizen. schnizen. wizen. blizen. trozen. rozen. schmarozen. buzen. muzen. stuzen. nuezen. stuezen. spruezen. spuezen. seuffzen. beizen. heizen. geizen. reizen. falzen. walzen. welzen. filzen. suelzen. tanzen. schanzen. grenzen. entgenzen. faullenzen. brunzen. münzen. wuerzen. stuerzen. kuerzen / cum compositis. Et quae sine t scribuntur, jauchzen / Pfal.66.98.100. Kroechzen / Mich.4.

VERBVM SVBSTANSTIVVM INCONSEQVENtis Coniugationis.

INDICATIVO.

Praesenti.

Sing. Sum, Ich bin / du bist / er ist. Plur. Wir sind / jr seid / sie ſind. Pro sind in 1. & 3. saepè vsurpatur sein.

Imperfecto.

Sing. Eram, Ich war / du warst / er war. Plur. Wir waren / ir waret / sie waren. Pro war vsurpatur aliquando was.

Perfecto.

Sing. Fui, ich bin gewesen / du bist gewesen / er ist gewesen. Plur. Wir sind gewesen / ir seid gewesen / sie sind gewesen. Vt in Praesenti, ita etiam hîc pro sind vsurpatur sein.

Plusquamperfecto.

Sing. Fueram, Ich war gewesen / du warst gewesen / er war gewesen. Plur. Wir waren gewesen /ir waret gewesen / sie waren gewesen.

Futuro.

Sing. Ero, Ich werde sein / du wirst sein / er wird sein. Plur. Wir werden sein / ir werdet sein / sie werden sein.

IMPERATIVO.

Praesenti.

Plur. Lasset uns sein / seid jr / sie seien.

Futuro.

Sing, Prima caret. Du solt sein / Esto. er sol sein. Plur. Wir sollen sein / ir sollet sein / sie sollen sein.

OPTATIVO.

Praesenti & Imperfecto.

Sing. Vtinam Essem, Wolt Gott ich were / du werest / er were. Plur. Wolt Gott wir weren / jr weret / sie weren.

Perfecto & Plusquamperfecto.

Sing. Vtinam fuiffem, Wolt Gott ich were gewesen / du werest gewesen / er were gewesen. Plur. Wolt Gott wir weren gewesen / jr weret gewesen / sie weren gewesen.

Futuro.

Sing. Vtinam Sim, Wolt Gott ich wuerde uel solte sein, du wuerdest uel soltest sein / er wuerde uel u 30 solte sein. Plur. Wolt Gott wir wuerden uel solten sein / ir wuerdet uel soltet sein / sie wuerden uel solten sein.

CONIVNCTIVO.

Praesenti.

Sing. Cum Sim, So ich bin / so du bist / so er ist. Plur. So wir sind / so ir seid / so sie sind. Vt in Indicatiuo. At cum particula das & auff das sic coniugatur: Sing. Das ich ſey / das du seiest / das er sey. Plur. Das wir seien / das ir seiet / das sie seien. Dysyllabae personae efferuntur per syncopen, seist / sein / seit.

Imperfecto.

Sing. Cum Essem, So ich were / so du werest / so er were. Plur. So wir weren / so jr weret / so sie weren. Vt in Optatiuo. At cum particula da & als / vt in Indicatiuo, Als ich war / als du warst / etc.

Perfecto.

Sing. Cum Fuerim, So ich gewesen bin / so du gewesen bist / so er gewesen ist. Plur. So wir gewesen sind / etc. Vt in Indicatiuo.

Plusquamperfecto.

Sing. Cum Fuiffem, So ich gewesen were / so du gewesen werest / so er gewesen were. Plur. So wir gewesen weren / etc. Vt in Optatiuo. At cum particula da & als / vt in Indicatiuo, Als ich gewesen war / als du gewesen warst / etc.

Futuro.

Sing. Cum Fuero, So ich werde gewesen sein / so du wirst gewesen sein / so er wird gewesen sein. Plur. So wir werden gewesen sein / so jr werdet gewesen sein / so sie werden gewesen sein. Formatur etiam uel ut in indicatiuo, So ich werde sein / etc. Vel ut in Optatiuo , So ich wuerde sein / etc.

INFINITIVO.

Praesenti & Imperfecto, Sein / Esse. Perfecto & Plusquamperfecto, Gewesen sein / Fuisse. Futuro, Sein werden / Futurum esse. Participia tria habet, quorum duo anomala sunt: Praesens, Wesend / ens, subsistens, Praeteritum, Gewesen / qui fuit TODO. Futurum, kuenſtig & Zukuenfftig / Futurus.

DE IMPERSONALIBVS.

IMpersonalia sunt, quibus non praeponitur certa persona, Ich / du / er: Sed particula es uel man / & flectuntur in sola tertia persona singulari, vt: man sagt / dicitur, aiunt, es regnet / pluit. Fiunt autem Impersonalia ab omnibus verbis , & quae Latinis efferuntur terminatione Passiua, his praeponitur particula man / vt: man sagt / fertur, man fragt / quaeritur, man gehet / itur, man stehet / statur, man lacht / ridetur, man weint / fletur, man isset / editur, man trincket / bibitur, man spielt / luditur, man tanzt, Calcatur,&c. Quae verò apud Latinos Actiuam terminationem habent, illis praeponitur particula es / vt: Es gebueret / es geziemet / decet. es pflegt / solet. es gelueft / iuuat. es rewet / poenitet. es taget / diescit. es schneiet / ningic. es regnet / pluit. es donnert / tonat. es blizt / fulgurat. Et hoc modo formantur, quae apud Latinos Desideratiua sunt, vt : Mich hungert / esurio. mich duerstet / bibiturio. mich schlessert / dormiturio, &c. In formandis horum temporibus, quaeratur Infinitiuus,& iuxta eius terminationem fingatur verbum Personale, & iuxta regulas suprà traditas formetur, vt: Es geschihet / fit. Huius Infinitiuus est geschehen / à quo formantur tempora, vt à sehen / vt: Es geschihet / Sicur er sihet. Imperfecto, Es geschah uel geschahe / Sicut er sah uel sahe. Perfecto, Es ist geschehen / Sicut er hat gesehen. Sic in caeteris temporibus & modis.

Paradigma.

INDICATIVO.

Praesenti, Man saget / Es regnet. Imperfecto, Man sagte / Es regnete. Perfecto, Man hat gesagt / Es hat geregnet. Plusquamperfecto, Man hatte gesagt / Es hatte geregnet. Futuro, Man wird sagen / Es wird regnen.

IMPERATIVO.

Praesenti, Man sage / Es regne. Futuro, Man soll sagen / Es soll regnen.

OPTATIVO.

Praesenti & Imperfecto, Wolt Gott man sagte / Wolt Gott es regnete. Perfecto & Plusquamperfecto, Wolt Gott man hette gesagt / Wolt Gott es hette geregnet. Futuro, Wolt Gott man wuerde sagen / Wolt Gott es wuerde regnen.

CONIVNCTIVO.

Praesenti, So man saget / So es regnet. Cum particula das & auff das / Das man sage / Das es regne. Imperfecto, So man sagte / Das es regnete. Perfecto, So man gesaget hat/ So es geregnet hat. Cum particula das & auff das / Das man gesagt habe / Das es geregnet habe. Plusquamperfecto, So man gesagt hette / So es geregnet hette. Cum particula als & da /vt in Indicativo, Als man gesagt hatte / Da es geregnet hatte. Futuro, So man wird gesagt haben / So es wird geregnet haben. Vel vt in Indicatiuo, So man wird fagen / So es wird regnen. Vel vt in Optativo, So man wuerde sagen / So es wuerde regnen.

INFINITIVO.

Praesenti & Imperfecto , Sagen / Regnen. Perfecto & Plusquamperfecto, Gesagt haben / Geregnet haben. Futuro, Sagen werden / Regnen werden. Participium, Gesagt / Geregnet.

DE PARTICIPIO.

PArticipium est tanque nomen verbale, significans non tam tempus, quam actionem & passionem praesentem vel praeteritam. Tempora duo sunt: Praesens vt liebend / amans, lesend / legens. Praeteritum vt geliebet / amatus. gelesen / Icctus, Significationes itidem duae sunt, Actiua & Passiva: Actiue significat praesens , vt lesend / qui legit: Passiue significat praeteritum, vt gelesen / qui lectus est. Formatur autem ab actiuis verbis solum praesens: A passivis solum praeteritum: A neutris vero vtrumgque. Praesens in end definit: Praeteritum in en uel et / praecedente in vtroque consona primitiui, paucis exceptis. Paerticipium in et saepe patitur syncopen vocalis e / breuitatis & Euphoniae caussa, vt gemacht pro gemachet / getaufft pro getauffet. Componuntur participia cum particula privatiua un / vt wissend / sciens. unwissend / insciens , nescius. gethan / factuum. ungethan / infectum. Mouentur participia omnia, vt adiectua, tribus generibus, sed trifariam. I. Cum adduntur substantiuis cum articulo indefinito ein / mouentur tribus terminationibus, & tunc Masculinum definit in er / Foermininum in e / Neutrum in es / vt: ein reitender Bote / eine geberende Frawe / ein reissendes Thier: Ein verkerter Sinn / eine verkerte weise / ein verkertes herz. Eadem est ratio, cum pronomina possessiua praeponuntur , vt: Mein geliebter Man / meine geliebte Frawe / mein geliebtes Kind. 2. Cum praeponuntur ipsis articuli, der / die / das / mouentur vna terminatione, & in e desinunt, vt: Der wuetende Hund / die wuetende Beerin / das wuetende Thier: Der verkerte Sinn / die verkerte art / das verkerte herz. 3. Cum participia absolute, id est, sine articulo, uel praedicati loco ponuntur, mouentur etiam vna terminatione, & in consonantem definunt, Praesens in end / Praetericum uerò in en uel et / vt: Er hats gethan unwissend / Fecit insciens uel inscius. Sie hats gethan wissend / Fecit sciens. Das ding ist eilend / Hoc est festinans uel festinatum. Er ist bereit / sie ist bereit / das ist bereit / Paratus, a, um, est. Declinantur autem participia iuxta quartam declinationem nominum.

DE ADVERBIO.

ADuerbia alia sunt primitiua , vt:lle heute / gestern / hodie , heri : Alia aliunde deriuata, vt lieblich / amabiliter, in à lieb. zertlich / tenere, à zart. heuffig / cumulaté, ab hauffen. Admittunt quaedam compositionem, vt morgen / cras, vbermorgen / post biduum. gestern / heri. ehgestern / nudiustertius. Quaedam etiam comparantur, vt: lieblich / lieblicher / am lieblichsten. Significationes sunt plurimae , cum de praesertim Interiectiones sub Aduerbio compraehendamus. Adiectiua neutro in genere seu absolute posita siunt aduerbia, & aliae partes orationis, proratione circumstantiarum. Loci, quorum alia significant in loco, alia ad locum, alia de loco. In loco significant, hie / hîc. da / ibi. dort / illic. oben / droben / suprà, vnten / drunten / infrà. hinden / retrò, à tergo. ferne / procul. nahe / prepe. daheim / domi. anderswo / alibi. darin / darinnen / drinnen / intus. inwendig / intrinsecus, auswendig / extrinsecus. aussen / extra. haussen / draussen / disseit / cis, citra. jenseit / vltrà. vmbrer / circum circa, in circuitu. allenthalben / vbique. irgend / vsque. nirgend / nusque , &c. Ad locum significant, her / hûc. hin / eò. hieher / hûc. daher / istuc , contracte dar / dahin / dorthin / illûc. anderswobin / aliò. hinauff / herauff/ sursum , & per aphaeresin nauff / rauf. Sic darein / drein. herein / rein. hinein / nein. herab / rab. hinab / nab / deorsum. herunder / runder. hinunter / nunter. heraus / raus. hinaus / naus. hieheraus / hieraus / hác. dahinaus / danaus / istâc, dorthinaus / dortnaus / illâc. fort / porrò. fuerder / vlterius. ferner / weiter / longius. neher / propius. bis / vsque. werts in compositione, versus, vt: heimwerts, domum versus. anheim / domum. fuerueber / praeter. gen / versus. De loco significant, von hinnen /hinc. von dannen / istinc. dorther / illinc. von oben / desuper. von unten / subtus , inferne. von forne, antrorsum. anderswo. her / aliunde. vom morgen / ab oriente. vom abend / ab occidente, vom mittag / à meridie. von mitternacht / à septentrione,

&c.

Temporis , uel Praesentis, uel Praeteriti, uel futuri, quaedam etiam sunt indefinita. Praesentis, vt: heute / hodie, nu / nunc, jzt /jzund / iam. bald / mox, statim. als bald / extemplo. erst / primulum, allererst / modò. Praeteriti, vt: gestern / heri, ehgestern / vorgestern / nudiustertius, neulich / dudum nuper. vnlengst / modò. langst / tamdiu, vorlangst / pridem, vorzeiten / olim, einsmals / quondam. zuuor / antea. vorhin / antehac. Futuri, vt: morgen / cras, vbermorgen / perendie. hinfort / fortan / deinceps. nachmals / darnach / postea , postmodo, als denn / tunc. schier / tandem, mit der zeit / tandem aliquando. bis / vt: bis montag / die lunae, seu ad diem lunae. Indefinita: vt: wenn / cum. stets / frequenter. allzeit / semper. bis / donec. bis so lang / quoad. jmer / jmerdar / vsque. in des / interim, sint uel seit dem mal / ab eo tempore, ex illo. seit der Zeit / ex quo. ehe / prius , cicius. eh denn / priusque. fruee / mane, mature. spat / langsam / ſerò, mitler zeit / interea temporis. Numeri , einest / semel. zwir / bis. einmal / semel, vna vice. zwey mal / bis. drey mal / ter. viermal / quater. hundert mal / centies. tausend mal / millies, & sic in infinitum vs. que offt / saepé. offtmal / vielmal / saepenumero. so offt / quoties, toties. manchmal / aliquoties. abermal / iterum. widerumb / rursus, denuo, selten / rarò. Affirmandi , ja / ita. jo / etiam. je / equidem. freilich / sané. fuerwar / certè. trawen / verè. profectò. ohn zweiffel / haud dubiè. genzlich / omnino. allerdinge / allermassen / in allwege / omnibus modis , & ignauorum huehh. Sunt & haec affirmandi, quibus vtimur cum dictis aut scriptis aut pactis alicuius aliquid comprobamus, laut / krafft / vermoege / id est, vt sonant verba , vi verborum, iuxta sensum verborum. Iurandi, warlich / warlich /nae nae, certè certè. amen amen / auff meine trew / do fidem. auff guten glauben / bona fide. bey meinen ehren / astringo fidem meam. bey Gott / Deo teste. So war ich lebe / ne sim saluus. so war Gott lebet / per Deum. auff meine Seel / per animam meam. bey allen Heiligen / suro tibi diuos. als mir Gott helffe / vt me Deus amet uel iuuet,&c. Negandi , Nein / non, nicht haud. mit nichten / nequaque, minime. weder dis noch jens / neque hoc neque illud. keins weges /, nullo modo. nie / niemal / nunque. nirgend / nusque. Demonstrandi, Sih & sihe / en. sih da / ecce, hem tibi. Sunt & haec demonstrandi, cum exemplis aliquid declaramus, vt: als / vt. als nemlich / vtpote, videlicet, nimirum. Optandi, Wolt Gott / vtinam. Gott gebe / faxit Deus, o / o das / ô si. ah uel ach / vtinam. ach das / o das ich solte / ach das ich hette / si licet mihi, si sit mihi. Obsecrandi, Umb Gottes willen / propter Deum, durch Gott / per Deum. vmb Christus willen / propter Christum. durch Christum / per Christum. Hortandi, Lieber / amâbo. ey lieber / obsecro, quaeso. wolan / age. hui / hui doch / euge. nu wolan / age, nunc. nu doch / TODO. wenn denn ?quando tandem ? Interrogandi, Warumb ? cur ? weshalben ? quamobrem ? wenn ? quando ? wo ? vbi ? wie ? quomodor ? wieso ? quid ita ? wohin ? quo ? wo aus ? quorsum ? Woher ? vnde ? wozu ? ad quid ? womit ? qua re ? wo von ? à quo ? wobey ? wodurch ? per quid ? wofuer / pro qua re ? &c. Vocandi, Hoer / hoer her / horch / hem, ausculta, halt / sta. hoerstu ? audin ? hola / heus. hoert / aduertite. kom her / adesdum. Respondendi, Was da ? quid vis ? wer da ? quis me vult ? hie bin ich / adsum. was sol ich ? quid me vis ? was wiltu ? quid vis ? was wolt jr ? quid vis ? cum ad honorariorem sermo est. Dubitandi, Vielleicht / forsan. ob / obs / num, an, ob vielleicht / num fortè. jrgend / forsitan, etwa / etwan / fortè. Congregandi, Zugleich / simul. miteinander / vna. vnternander / inuicem. allzumal / semptlich / sampt / heuffig / collectim, aceruatim. Separandi, Sonderlich / in primis. besonders / seorſum. in sonderheit / separatim. in geheim / secretò. beseits / seorsim. anderst / aliter, unterschiedlich / distincte, nur / tantum, modo. allein / duntaxat, saltem, Eligendi, Lieber / potius, viel lieber / imò, viel mehr / multò magis. so mehr / quanto. ehe / citius , prius. ehdenn / priusque. Prohibendi, Nicht / non, du solt nicht / ne. mit nichten / nequaque, in keinem wege / nullo modo. Concedendi, Es sey so / esto, ich wils setzen / fac sit, ich gebs zu / sit sané. ich gebe dir recht / concedo. dein wort war / ist ita. Comparandi, Mehr / magis, weniger / minus, drueber / vltra, plus. drunter / minus, citra. besser / melius. am besten / optime. am meisten / plurimum. Similitudinis, Wie / vt, quemadmodum, als sicur. gleich wie / velut. gleich als / veluri. so / sic. also / ita. gleicher gestalt, itidem. gleicher weise / similiter. gleichsam / tanque. dermassen / perinde. nichts anders denn / ac si, non aliter que. nichts weniger / non minus, eben so / perinde. gleich so / desgleichen / item. weise / TODO instar in compositione, vt, reimweise / rythmice. versweise / carminice. Euentus, On gefehr / forte. zufellig / forte fortuna. beyfellig / fortuitu, per accidens. schlumps / casu. Quantitatis, Viel / multum. wenig / parum, nicht viel / non ita multum. allzu viel / nimium. allzu wenig / minimum. Qualitatis, Fein /pulere. wol / bene. huebsch / scite. Hoefflich / ciuiliter. zertlich / tenerė. reinlich / pure. schrifftlich / perliteras. muendlich / coràm. boeslich / perperam, uebel / male. arg / prauė. & alia à nominibus &

verbis deriuata , & adiectiua absolutė.

Intendendi, Sehr / valde. alzusehr / nimium. gar / penitus. all / omninò. ganz vnd gar / prorsus. genzlich / penitus. fast / admodum. wie gar / wie sehr / quam. hefftig / vehementer. grausam / nimisque. vberaus / excellenter. geschwinde / mirum in modum. mechtig / gewaltig / trefflich / admodum, &c. Remittendi, Schier / fere. gar schier / penė. kaum uel kaumet / vix. nur / modò, saltem. allein / tantùm, nur allein / solummodò. gemach / allgemach / sensim. seuberlich / pedetentim, mehlich / paulisper. schwerlich / aegre. Exclamandi , Awe / zeter / mordio / fewer. Admirandi, Wanne wanne / vah. hilff Gott / bone Deus. behuete Gott / hui, papae. Abominandi & Detestandi, Da sey Gott vor / Deus auertat. da behuet Gott vor / Deus prohibeat. Gott gebe das ich liege / nullum sit in omine pondus. Gott gebe das es nicht geschehe / TODO. Troll dich / pack dich / heb dich / apage. an galgen / in malam rem. zum Teuffel / ad orcum. pfu / TODO. Comminandi, Weh dir / van tibi. weh jm / vae illi. weh euch / vae vobis. weh deinem halſe / vae capiti tuo.

Dolendi, Ey ey ey / ach ach ach / awe. Indignandi, Och och / proh. Gaudendi, Hui / jauch / hoscha. Approbandi, Da da / da recht / o wie recht. Euge. Ridendi, Hahaha. Vocem autem sonum imitandi, muff / mauff / wuff / maw / brim /bram / flinck / flanck / etc.

DE CONIVNCTIONE.

COniunctioni accidunt : Potestas, Figura, & Ordo.

POTESTAS.

Potestates Coniunctionum sunt septem: Sunt enim aliae Copulatiuae, aliae Difunctiuae , aliae Aduersariuae , aliae Causales, aliae Ratiocinatiuae, aliae Ordinales , aliae Expletiuae. Copulatiuae, Vnd / &. auch / quoque. darzu / etiam. Diſiunctiur, Entweder / oder / aut aut. denn / quam. Aduersatiuae , Wiewol / ob wol / ob schon / Etsi, quanque,licet,quamuis. doch jedoch / tamen, aber doch / veruntamen. ja viel mehr / imò, aber / verum, verò. sondern / sed. anders / alioquin. Causales, Denn / nam. weil / cum. dieweil / quoniam. sintemal / fiquidem. wo nicht / nisi. so / si. das / auff das / vt. damit / quò. als / da / cum. nach dem / quandoquidem. Ratiocinatiuaw, Halben / causa. derhalben / deshalben / ergo, igitur. derwegen / quapropter. darumb / itaque. darauff / ideo. demnach / idcirco, proinde. wegen / causa. willen / gratia, propter. Ordinales, Darnach / postea. weiter / ferner / porrò. vber das / praeterea. darzu / insuper, endlich / denique. lezlich / tandem. darauff / posthaec, demnach / deinceps. Completiuae, Zwar / wol / quidem. denn / ergo, & ne Enclitica, vt: habesne, hastu denn ? vis ergo ? wiltu denn ?

FIGVRA.

Coniunctiones aliae sunt simplices, vt: Vnd / denn / doch. Aliae Composite, vt: Jedoch / darnach.

ORDO.

Coniunctiones aliae praeponuntura tantum in oratione , aliae postponuntur , aliae indifferenter & praeponuntur & poftponuntur. Praepositiuae sunt: Vnd / entweder / oder / denn / weil / dieweil / wiewol / & omnes diſiunctiuae, aduerſatiuae, & causales. Postpositiuae sunt , Completiuae zwar / denn. Indifferentes sunt: darzu / aber / & omnes ratiocinatiuae atque ordinales. Ex his aber praeponitur , vbi Latini vtuntur Sed uelverum, & Graeciana: Vbi verò Latini vsurpant uerò uel autem, & Graeci TODO, aber in Germanico postponitur, vt: Ich habs gut mit dir gemeinet / Aber du hast mir nicht gefolget. Benè quidem tibi uolui, sed tu me audire noluiſti. Das ist aber alles geschehen / Hoc autem totum factum est touto TODO.

DE PRAEPOSISTIONE.

Potapositionum aliae sunt Inseparabiles , quae , casus non regunt, sed tantum cum alijs partibus orationis componuntur: Aliae sunt separabiles, quae & cum alijs dictionibus componuntur, & separatim cum suis casibus construuntur. Inseparabiles sunt vndecim : Ab / ant / be / ein / ent / er / miss / ver / vn / weg / zer. Separabiles sunt viginti tres: An / auff / aus / ausser / bey / durch / fuer /gegen / hinder / in / mit / nach / neben / ob / on / vber / vmb / vnter / von / vor / wider / zwischen. Construuntur aliae cum Accusatiauo: Aliae cum Ablatiuo: Aliae cum vtroqs, more Latinorum. Cum Accusatiuo construuntur hae quatuor: Durch / on / vmb / wider. Cum Ablatiuo construuntur: Aus / ausser / bey / mit / nach / ob / von / vor / zu. Cum Accusatiuo & Ablatiuo reliaquae omnes: An / auff / fuer / gegen / hinder / in / neben / vber/ vnter / zwischen.

Significationes Inseparabilium.

Ab significat ab, de, à, con, vt: abthun / abrogare. absetzen / abdicare. deponere. abwenden / auertere, abwege / auia. abnemen / conijcere, coniecturam capere, item decrescere. Significat & deprauationem, vt: Abgoettery / idololatria. Abgott / idolum. abguenstig / insensus. Additur saepè per paragogen e / vt abe. Ant significat re, vt: antwort / responsio. Descendit ex Graeca TODO, vt superior ex TODO. Be significat con, circum, de, per, ob, vt: bewaren / conseruare. beschliessen / concludere. beschneiden / behawen / circumcidere. beschreiben / describere. begiessen / persundere. bezalen / persoluere. belagern / obsidere. Ein significaț, & importat motum ad locum uel rem, vt: eingehen / ingredi. einlegen / imponere. einschreiben / inscribere. Et cum aduerbijs, einwarts / introrsum. hinein & nein / intro. darein & drein. Ent significat con, ab, de, è, ex, trans, per, vt: ensetzen / abrogare, abdicare. entwerffen / delineare, enthalten / abstinere, entbrennen / exardescere. entgehen / euadere. entwenden / alio transferre. entgegen / in occursum. empfangen / concipere. empfinden / persentiscere, in quibus postremis duobus Euphoniae causa p interponitur , & t ex praepositione abijcitur, & n in m mutatur, vt apud Latinos impono, & apud Graecos TODO. Er significat con, re, ad, in, e: erhalten / conseruare, ergreiffen / apprehendere. erlangen / impetrare, erstatten / compensare. ergehen / euenire. erfrischen / refrigerare. erquicken / recreare. Miss significat dis, vt: misstrawen / diffidere. Significat & deprauationem, vt: missverstand / deprauatio verborum. missglauben / superstitio misshellig / hellig / diffentientes. Act. 28. Ver significat con, re, de, ab, se, trans, ob, vt: verdammen / condemnare. verwerffen / repudiare. verzweiffeln / desperare. verbergen / abscondere. verfueren / seducere, versezen / transponere. verstopffen / obturare. On significat priuationem , sicut à TODOgr Graecis,& Latinis In, vt: vngelert / TODO indoctus. Descendit à praepositione on, quae & ipsa deriuatur ab TODOgr. Weg significat ah, re, vt : wegwerffen / abrjcere, weglegen / reponere. wegnemen / auferre. wegtragen / asportare. Zer significat di, dis, de , vt : Zerrissen / dilaniare, zerstrewen / dispergere. zerstoeren / destruere. zerhawen / diffecare.

Significationes Separabilium.

An signifcat ad, in , de, vt: anwenden wenden / adhibere, anfangen / incipere. angreiffen / inuadere, aggredi. angeben / deferre. So viel an mir ist / quantum in me est. Er hat an mich geschrieben / scripsit ad me, Coalescit cum articulo, vt: am ersten / primo. Auff significat con, ex, de, é, re, in, pro, vt: auffbringen / colligere, congregare. auffangen / excipere. auffdecken / detegere , retegere. auffwecken / excitare. auffheben / eleuare, reponere. aufflegen / imponere. auffgeben / proponere, dedere. Auff das Rathaus gehen / ascendere in curiam. Er ist auff dem Rathause / est in curia. Aus significat ex, de, é, dis , vt: ausbreiten / expandere, dispergere. ausfueren / educere. ausgeben / expendere, elocare. auserbeiten / elaborare. aus der Stad / ex vrbe. Auffer significat extra , praeter, vt: ausser dem lager / extra castra, ausser mir ist kein Gott / praeter me non est Deus. Esaiae 44. Bey significat apud, con, de, ad, vt : beywoninen / cohabitare. beyligen / concumbere. Beylegen / deducere, reponere, beystehen / adelle, beystand / aduocatus. Significat & aberrationem , beywerffen / beystechen / beygiessen / beyschuetten .i. darneben. bey mir / apud me. bey acht jaren / annis circiter octo. Durch significat per , trans, vt : durchgraben / perfodere. durchbrechen / perfringere, perrumpere. Durchstechen / tran figere. Durchleuchtig / illustris, perlucidus. durchsichtig, visu penetrabilis, durch Christum / vel, per, propter Christum. kuer significat prae, pro, ob, coram , vt: fuernemen / fuergeben / proponere. fuerwenden / praetexere, fuerschreiben / praescribere. fuerwerffen / obscere. Fuer Gott und den Menschen / coram Deo & hominibus. Fuer dich vnd die deinen / pro te tuisque. Segen significant contra, coram, versus, vt: gegenrede / gegenbericht / responsum gegenteil / contraria uel adauersaria pars. gegenwertig / praesens. gegen mir / erga me. gegen das grab / contra sepulcrum , é regione. gegen abend / versus occidentem. Vulgus prius g in k mutar kegen. Concise dicitur gen / vt: gen Leipzig / Lipsiam versus. Hinder significat post, circum, vt: hinderkomen / hindergehen / circumuenire. hinder der thuer / post ianuam. Gen. I 8. Sich nicht hinder dich / ne respicias post tergum. Gen. 19. In significat in, vt: in der Kirchen sein / esse in templo, in die Kirche gehen / ire in templum. Coalescit cum articulo, vt: im hause / in domo. Mit significat cum, con, vt: Mit mir / mecum. Mit Gottes huelff / cum auxilio Dei, auxiliante Deo, TODO, TODO Mitgehen / vnà ire. mitwircken / cooperari. mitteilen / communicare. Nach significat post, con, per, vt: Nachsetzen / postponere, nachgeben / concedere. nachfragen / nachforschen / perscrutari, perquirere, nachfolgen / persequi, imitari. Nachschreiben / ex ore alicuius excipere , imicari scribendo. nach mir / post me. Neben significat iuxta , prope, propter, secundum , vt : Neben mir / iuxta me. neben der thuer / propter ianusam. Er sezte jn neben sich / collocauit eum iuxta se. Sie legte sein kleid neben sich / Gen. 39. Ob significat prae, pro, supra, vt: Ich will ob jm halten / propugnabo pro eo. Er gefelt mir ob allem / placet mihi ante omnes uel prae omnibus. halte ob dem wort / das gewis ist. Tit. 1. obgeschrieben / suprà scriptum. obberurt / obgemeldt / obgenandt / suprà dictum, memoratum aut nominatum. In compositione deriuatur ab aduerbio oben per apocopen, cum casu verò à praepositione vber / TODO. On ugnificar sine, absque, vt: On dich / sine te. Et per paragogen one / one uel on Geld keuffen / absque pecunia mercari. Des geldes on werden / pecuniam omnem erogare. Descendit à praepositione TODO per apocopen, mutata uocali a in o. Uber significat trans, super, per, con, vt: vberfaren / tranjcere. vberschrifft / superscriptio. vberlauffen / exundare. uberhoben sein / supersedere. vbergeben / tradere. vberlauffen / percurrere, strictim attingere, vberweisen / conuincere. vber mir / supra me. er sezte in vber sich / supra se collocauit. Descendit ex Graeca TODO, mutara tenui in mediam , & aspirato neglecto, pro quo Latini s scribunt: Vel ex Ebraeo TODO vnde etiam TODO uenit. Umb significat circum, con, an, re, TODO, vt : vmbfangen / complecti, los amplecti. vmbgeben / circumdare. umbwerffen / vmbstoffen / euertere. umbkeren / conuerti, redire. vmbtragen / circumferre, vmb mich / circum me. vmb meiner willen / propter me, mea caussa. Unter significat sub subter , inter, di, vt: vnterschreiben , subscribere. vnterwerffen / subijcere, vnterbreiten / subfternere. vnternemen / dirimere. vnterreden / colloqui. vnter der erden / sub terra. eins vnter das ander setzen / alterum sub altero collocare. unter allen / inter omnes. & sicformatur ex inter. Von significat à, ab, abs , de, é, ex, vt: von mir / à me, von Leipzig / Lipsia. Coalescit cum articulo, vt: vom Himel/ é coelo. Vor significat ante, prae, vt: vorsetzen / anteponere, das hinderste vorwenden / posteriora obuertere. Notat tempus & locum, vt: vor gehen jaren / ante annos decem seu decennium. vor mir / ante me, vor der thuer / ante aedes. Wider significat contra , aduer-ow fus, re, vt: widerſprechen, contradicere. wider mich / contra me , aduersus me. widergeben / reddere. widerbringen / reducere. widerschreiben / rescribere, widerstehen / refiftere. Widerfacher / Aduersarius. Zu significatad, con, ob, vt: zulegen / apponere, zugeben / addere, concedere, zubringen / consumere. zubrechen / confringere, zugreiffen / comprehendere, zuschreiben / inscribere, ascribere. zustopfen / obturare, obstruere. zu mir / ad me. Zwischen significat inter, intra, vt: zwischen mir ond dir / inter me & te. zwischen das Heer der Egypter und das Heer Israël / inter exercitũ Aegyptiorum & populi Israël. Exod. 14. zwischen die Granataepffel / inter malogranata. Exod. 39. Et cum aduerbio, zwischen abends / sub vesperam. Exod. 12.2 9. Num.28. Praepositiones cum casus suos amitunt , fiunt aduerbia: Et contra aduerbia quaedam casus regunt, vt dicetur infrà in Syntaxi. Atque hactenus de Etymologia. Nunc de Syntaxi breuiter dicemus.

DE SINTAXI QVARTA PARTE GRAMMATICES. DE SYNTAXI articulorum.

I.

ARticuli cum Nominibus & Participijs in eodem genere, numero, & casu cohaerent, vt: der Man / TODOgr des Mans / TODOgr. die Frawe / TODOgr der Frawen / TODOgr.

II.

Proprijs virorum, mulierum, & vrbium nominibus non adduntur articuli, vt: Johannes hat Annen lieb / Iohannes Annam amat. Hirtzberg ligt sechs meilen von Wittemberg / Hirtzberga sex milliaribus distat ab vrbe Vuittemberga.

III.

Pronominibus quosque non praeponuntur articuli, nisi possessiuis substantiue politis, vt : mein Vater / meines Vaters. meine Mutter / meiner Mutter. pater meus, patris mei, mater mea , matris meae. Die meinen lassen dich gruessen / Salutant te mei. Die vnsern / nostrates.

IIII.

Cum genitiuus , qui substantiuo subijcitur , in contextu orationis prae. cedit : tunc ipsum substantiuum , cui subijcitur, articulo caret, vt: des Herrn Wort / verbum Domini, pro, das wort des Herrn. In meines Vaters hause / in domo patris mei, pro, in dem hause meines Vaters.

V.

Nomini Gott non additur articulus in singulari, nisi subijciatur illi genitiuus, vt: Gottes Wort / verbum Dei, Gott sey ehre / Deo sit honor. Fuerchte Gott / Time Deum. Alles koempf von Gott / à Deo sunt omnia. Cum genitiuo uerò, Der Gott aller Goetter / Deus Deorum. Der Herr der Gott des Himmels / Dominus Deus coeli, Gen, 24. Idem fit in iis, quae absolute ponuntur, hoc est, in quibus non genus aut numerus, sed ligniticatio & res spectauitur, vt: Der Herr Himels und Erden / Dominus caeli & terrae. Fuer Gott vnd Menschen. Coram Deo & hominibus. Talia sunt omnia terra nascentia,vt frumenta , legumina, herba, aromata, metalla, materiae uestium,& quae ad penum pertinent, quae uel mensurantur uel ponderantur, vt: rocken seen / serere olyram. Sallat essen / edere lactucam. Pfeffer dran thun / addere piper. Wein trincken / bibere uinum. Bley schmeltzen / liquefacere plumbum. Sammat keuffen / emere holosericum, &c.

VI.

Articulus infinitiuo additus efficit nomen, vt: Das schreiben / des schreibens / etc. Sic Graeci dicunt, TODOgr, TODOgr, &c.

DE SYNTAXI
NOMINVM.

Substantiuorum.

I.

Substantiuum & adiectiuum în eodem genere, numero, & casu cohaerent, & adiectiuum semper praeponitur, vt: Ein fromer Man / Vir bonus. Ein getrewer Knecht / Fidelis feruus. Ein ehrliches Weib / Honesra faemina. Numeralibus adduntur etiam singularia substantiua, vt: Vierhundert Man / Quadringenti viri, Gen. 3 3. Hundert vnd dreiſſig jar / Anni centum & triginta, Gen. 47. Vbi obseruandum , in numeralibus à tredecim vsque ad viginti minorem numerum praeponi sine copula, a viginti verò vsque ad centum cum copula, vt: dreizehen / 13. vierzehen / 14. funffzehen / 15. sechzehen / 16. siebenzehen / 17. achtzehen / 18. neunzehen / 19. zwenzig / 20. ein vnd zwenzig / 21. zwey vnd zwenzig / 22. drey vnd zwenzig / 23. vier vn zwenzig / etc. Sic dreissig / 30. vierzig / 40. funffzig / 50. sechzig / 6o. siebenzig / 70. achzig / 80. neunzig / 90. neun und neunzig / 99. hundert / centum. Deinceps centenarius numerus praeponitur vsque ad mille, vt, hundert und eins / 101. hundert und zwer / 102. Hundert und drey / 103. etc. hundert vnd zehen / 110. hundert vnd eilffe / 111. hundert vnd zwelffe / 112. hundert vnd dreizehen / 113. Deinceps millenarius praetog ponitur centenario sine copula, vt: tausend / fuenffhundert / vnd sieben vnd siebenzig jar / anni mille quingenti septuaginta septem. Pro ordinalibus post viginti vsurpantur cardinalia vsque ad vltimum, quod ordinale ext, vt: Im tausend / fuenffhundert / vnd sieben vnd siebenzigsten jar, Anno millesimo quingentesimo septuagesimo septimo, pro Im tausenden / fuenffhunderten / vnd siebenden vnd siebenzigsten. Sunt autem ordinalia haec: Der die das erste / Primus, a, um, ander / 2. dritte / 3. vierde / 4. fuenffte / 5. sechste 16. siebende / 7. achte / 8. neunde / 9. zehende / 10. eilffte / 11. zwelffte / 12. dreizehende / 1 3. vierzehende / 14. fuenffzehende / 15. sechzehende / 16. siebenzehende / 17. achzehende / 18. neunzehende / 19. zwentzigste / 20. dreissigste/ 30. vierzigste / 40. fuenfzigste / 50. sechzigste / 60. siebenzigste / 70. achzigste / 80. neunzigste / 90. hunderte / 100. tausende / 1000.

II.

Substantiuum cum substantiuo genitiuo casu iungitur, vt: Das Wort des Herrn bleibet ewiglich / Verbum Domini manet in aeternum. Die furcht des Herrn ist der Weisheit anfang / Initium in sapientiae timor Domini.

III.

Substantiua, quae patriam, gentem, & officium seu professionem signisicant, cum genitiuo construuntur, vt: Er ist seiner geburt oder landart ankunfft ein Meissner / Natione Misnensis est. Er it eins Handwercks ein Schuster / Arte sua lutor est, artem exercet sutoriam. Latini ablatiuo utuntur, vt, natione Syrus, professione medicus.

IIII.

Duo substantiua in eodem casu iunguntur per appositionem, vt: Gott der Herr / Deus Dominus. Herr Gott Vater / Domine Deus pater.

V.

Substantiua uoluntatem aut facultatem significantia infinitiuum post se regunt, cum praepositione Zu / vt: Zeit zu sagen / Tempus dicendi. Gelegenheit zu thun / Occasio faciendi. Fuerfatz recht zu thun / Propositum recie faciendi. Begirde zu haben / Cupiditas habendi.

Adiectiuorum.

I.

Duo adiectiua uni subtantiuo adduntur, uel intercedente copula, uel sine copula, vt: Ein fromer vnd getrewer Knecht / Bonus & fidelis seruus. Ein sein gut herzte / Cor bonum & purum. Ein lang weis kleid / Scola candida.

II.

Numeralia à tredecim ad viginti efferuntur sine copula , minore numero praeposito: Innumeralibus post uiginti incerponitur copula, vt dictum est in prima regula de substantiuis.

III.

Adiectiua neutro genere pro substantiuis usurpata substantiuorum more genitiuos affumunt, vt: Viel des boesen / Multum mali. Wenig des guten / Parum boni. Der narrheit ist viel in jm / der klugheit wenig / Multum est in ipso ftulticiae, sapientiae parum.

IIII.

Comparativo subijcitur particula Denn / cum nomine eius rei, cum qua fit comparatio, vt: Gold ist besser denn Silber / Aurum melius est que argentum. Latini ablatiuo vtuntur, Adduntur etiam comparatiuo particulae je & desto / vt: Je lenger / je lieber / Quanto diutius, canto gratius. Je elter / je erger / Quanto aetate profectior, tanto deterior. Je reicher / je kerger / quo ditior, eò tenacior.

V.

Superlativo subijcitur praepositio unter uel uber / uel in / vt: Der beste vnter allen / Optimus inter omnes. Der fuertrefflichste vber alle / Praestantissimus omnium. Der reichste in der ganzen stad / Ditissimus in vrbe.

VI.

Adiectiua quae copiam, noticiam, participationem, dignitatem , reatum. & his contrarium significants, genitiuo construuntur , vt: Sie sind voll suesses Weins / Pleni sunt musto. Des schreibens satt vnd vberdruessig / Satur & pertaesus scriptionis. Ich will dein eingedenck uel eindencken sein / ero tui memor. Ich bin des gewiss / Certus sum huius rei. Du bist des nicht werdt uel wirdig / Non es hoc dignus. Teilhafftig der Suenden / Peccaci particeps. Des Gerichts schueldig / Reus iudicij.

VII.

Quae deliderium & studium significant , requirunt praepositionem nach uel auff cum suo casu , uel infinitiuum cum praepositione zu / loco gerundij. vt: Luestern nach diesem oder jenem / Appetens huius uel illius. Beflissen auff lauffen / Compotationi deditus. Beflissen auf die narung / Studiosus rei familiaris. Begirig zu sehen / Cupidus uidendi.

VIII.

Quae partitionem aut collectionem significant , requirunt genitiuum pluralem, uel praepositionem vnter / aus / in / cum suo casu, perinde ut superlactiui, vt: Vnser einer / Vnus ex nobis uel nostrum. Der Buerger einer / Vnus ex ciuibus, quidam ex numero ciuium. Einer vnter jnen / Vnus ex ipsis. Einer aus dem hauffen / Vnus ex numero. Etliche aus der Stadt / Aliqui ex oppidanis. Viel Volcks / Magna turba. Ihrer viel / Multi illorum.

IX.

Datiuo construuntur, quae fauorem. utilitatem , facilitatem, similitudinem, uicinitatem , & cognationem significant, uel contrà, vt: Er ist mir guenstig / geneigt / wolgewegen / vnguenstig / feind / gehessig / etc. Est mei studiosus, propenso & beneuolo animo in me, infensus, inimicus, mihi & c. Es ist mir schedlich / nuetz / glit / gesuncd / Est mihi noxium, utile, bonum, salubre. Es ist ihm leicht / schwer / lieb / angenem / Est illi facile, difficile, gratum, acceptum. Das ist jenen gleich / ehnlich / vngleich / fremdd / Hoc illi simile est uel aequale, deforme, dissimile uel inae quale, alienum. Er ist vns nahe / befreund / verwand / etc. Est nobis propinquus uel uicinus, coníunctus, cognatus.

X.

Accusatiuo construuntur,quae mensuram, magnitudinem, spacium , diastantiam , rempus, & aetatem significant, vt: Drey elien lang / breit / hoch / tieff / weit / dike / Tres ulnas seu cubitos longum, larum, altum, prosundum, amplum, crassum. Drey meilen lang / Longitudine trium milliarium. Zwo stunden lang / Spacio duarum horarum. Zwelff jar alt / Annos natus duodecim &c. Vsurpatur & genitiuus, vt: Einer hand breit / Latitudine palmi. Eines fusses breit / Latitudine pedis. Eins jars alt / Anniculus.

XI.

Ablatiuus instrumentum, causam, materiam , aut partem significans, subijcitur adiectiuis & participijs cum præpofitione: Inſtrumentum quidem ad cum praepositione mit / vt: mit ruten gesteupt / Virgis caesus. Mit der fauft geschlagen / Pugno percuſfus. Mit dem Schwerdte getoedtet : Cauffa uerò cum praepositione von uel an / vt: Er ist muede von arbeit / Feſſus labore. Truncken vom wein / Ebrius uino. Kranck am fiber / Gestorben an der Schwindsucht / Laborans febri, mortuus phthiſi: Materia autem cum praepositione aus uel von / vt: Von gold gemacht / Ex auro factus. Aus Holze geschnitzt / Exculptus è ligno: Pars denique cum praepositione an / vt: Er ist lahm an henden vnd fuessen / Pedibus manibus que claudus. Zart / rein am leibe / Corpore tenero, Mundus corpore.

XII.

Adiectiua voluntatem aut facultatem significantia requirunt praepositionem zu cum suo casu uel infinitiuo, vt: Er ist geschickt zu dem dinge / Aptus seu idoneus ad hoc. Bereit vnd willig zu thun / Paratus & promtus ad faciendum.

XIII.

Formulae laudandi & vituperandi efferuntur trifariam : 1. Vel per geminum genitiuum adiectiui & substantiui, vt: Ein Weib schoener gestalt / Foemina vultus speciosi. Ein Man grosses verstandes / Vir magni iudicij. Boeser art / Prauae naturae: 2. Vel per geminum ablatiuum adiectiui & substantiui , cum praepositione von / vt: Ein Weib von schoener gestalt / Forma speciosa. Von guter art / Bona natura. Von grosser kunst / Praestans arte: 3. Vel per praepositionem an uel von cum suo casu post adiectiuum,vt: Klar am leibe / Corpore tenello. Geschlanck am leibe uel von leibe / Corpore gracili. Schoen von gestalt / Pulcra forma.

DE SYNTAXI PRONOMINVM.

I.

PRonomina cum substantiuis eodem Genere Numero & Casu cohaerent , vt: Der Man / Hic vir. Jens Weib / Illa mulier. Mein Vater / Pater meus. Meins Vaters / Patris mei. Meinem Vater / Patri meo. Meinen Vater / Patrem meum. Meiner Mutter / Matris & matri meae.

II.

Relatiuum cum antecedente substantiuo in eodem genere & numero consentit, casu uero verbo respondet, vt: Der Bote / welchen du zu mir gesandt hast / Tabellarius quem ad me misisti. Die Magd / welche bey dir gedient hat / Ancilla quae tibi feruiuit. Das Buch / welchs ich dir geschickt habe / Liber quem ad te misi. Alle die an ihn gleuben / Omnes qui credunt ine eum. Relatiui loco ponitur aliquando is particula so, vt: Alle so an ihn gleuben: Aliquando particula da uel da / cum praepositione postposita, vt: Das Buch dauon du mir schreibest / Liber de quo scribis. Das Pferd darauff er reit / Equus quo vehebatur.

III.

Pronomen interrogatiuum was / cum particula fuer / omnium generum, numerorum & casuum substantiuis per tg praeponitur, vt: Was für ein Man / Qui vir uel qualis vir, uel cuiusmodi vir? Was für eine Frawe / Quae foemina? Was fuer ein Thier / Quod uel quale animal? Was fuer Leute / Qui homines? Was fuer Leute meinstus? Quos homines dicis? Was fuer Buecher soll ich keuffen ? Quos aut quales aut cuiusmodi libros emam?

IIII.

Cum actio in agentem transit, vtimur accusatiuo primitiui, vt: Er hat sich getoedtet / Interfecit se, Manus sibi attuit: Cum uerò in alium, utimur accusatiuo relatiui, vt: Er hat in getoedtet / Interfecit ipsum. Caeteri casus diftinguuntur particula selbs / quae plerũque reciproco additur , vt: Er hat seiner vergesessen / Oblitus est ipsius. Er hat sein selbs vergessen / Oblitus est sui. Er hat jm das leben genomen / Eripuit ipsi uitam. Er hat im selbs das leben genomment / Eripuit sibi uitam. Ablatiuus ace homens cuſatiuo ſimilis eft, vt: Er hats von jm gestossen / Repulit ab illo. Er hats von sich gestossen / à se repulit. Post verbum primae uel secundae personae nunque sequitur reciprocum, vt: Wir haben uns vertragen / Composita est inter nos controuersia , non wir haben sich vertragen.

V.

Personarum seu indiuiduorum numerus indicatur praeposita particula selb numeralibus ordinalibus , vt : Er koempt selbdritte / Habet duos comites.i. venit cum duobus, & ipse est tertius. Er reit selb vierde /.i. mit vier Pferden / Equis quatuor , seu stipatus equitibus tribus , ipse quartus.

DE SYNTAXI VERBORVM PERSONALIVM.

Nominatiuus ante Verbum.

I.

NOminatiuus pręcedit yerbum personale, vt: Ich will / Du schreibest / Er saget. Mein Bruder hat mir geschrieben / Scripsit ad me frater meus. Inins terrogationibus postponitur verbo nominatiuus, vt: Soll ich ? Wiltu? Hat er? Sagts Johannes? Koempt der Vater? Debeo'ne? Vis'ne ? Ait'ne Iohannes ? Venit'ne pater?

II.

Duo Angularia postulant verbum plurale, vt: Mein Vater und Brudersind komen / Pater meus & frater meus uenerunt. Cum nominatiui sunt diuersarum personarum, respondet uerbum personae digniori. Est autem prima dignior secunda, & secunda dignior tertia, vt: Ich vnd du wollen gehen / Ego & tu ibimus, non woellet. Du vnd er soellet / non soellen.


III.

In conclusionibus & relationibus saepe dissimulantur pronomina , & auxiliares particulae praeteritorum habe & bin per oinnes personas, vt: Begere derhalben / Peto igitur, pro ich begere. Wollest derhalben / Velis igitur pro du wollest. Ist derhalben an euch meine bitte / Peto igitur à uobis , pro, es ist. Solt derhalben wissen / Scito igitur. Es ist also wie ich dir geschrieben / Est ita, ut scripsi, pro, geschrieben habe. Wie du geschrieben / Wie er gesagt / subintelligitur hast & hat. Wie wir droben angezeiget / Vt suprà demonstrauimus. Wie ir vns bericht gethan / Vt certiores nos fecistis. Wie sies befunden / Vt cognouerunt, subintelligitur haben / habet. Nach dem es also geschehen / wie ich / du / er / jr / wir / sie bericht worden / Quod cum ita factum sit, ut certior factus sum, es, est, ut certiores facti sumus, estis sunt, subintelliguntur particulae bin / bist / ist / sind / seid.


IIII.

Infinitivus aut tota oratio infinitiua pro nominativo ponitur, vt: Borgen macht sorgen / aes alienum (datum uel acceptum ) curas parit. Alteri enim incumbit necessitas soluendi & reddendi, alter timet, ne suum perdat. Sorgen macht alt vnd vngestalt / Curae senium afferunt, & vultus mutant. Viel heuser bawen will Geld haben / Ad aedificia extruenda requiruntur sumtus. Eim jeden trawen ist nicht gut / Denn niemand weis eins andern mut / Cuiuis fidere non est tutum, propter occultas hominum naturas.

Vocatiuus ante verbum.

Vocatiui imperatiuis secundae personae praeponuntur, vt: O Jesu Christ erbarm dich mein / Miserere mei Iesu Christe. Saepe vocatiui sine Imperatiuis, saepe Imperatiui sine vocatiuis in oratione ponuntur, vt: Herr Gott dich loben wir / Te ô Domine Deus Iaudiabus extollimus. Juda / du bists / dich werden deine Brueder loben / Iuda te laudabunt fratres tui, Gen. 49. Thu das / Fac hoc, Gehe bald / Ito que primum.


Nominatiuus post

verbum.

I.

Verba substantiua praecedunt & sequuntur nominatiui , vt: Gott ist die liebe / Deus est caritas. Ich bin der Weg / die Warheit / vnd das Leben / Ego sum via , veritas & vita. Conuenit autem verbum in numero cum nominatiuo digniore, vt: Sie sind ein anfang dieses hadders / Illi sunt principium & fons huius controuersiae. Die Menschen sind Gottes geschepff. Homines sunt creatura Dei. Dis sind die heiligen Zehengebot / Haec sunt decem praecepta. Das sind die zwelff Stemme Israël / Hae sunt duodecim tribus Israël. Gen.49. Dis sind die Namen der Kinder Israel / Haec sunt nomina filiorum Israël. Gen. 46.


II.

Eadem est constructio verborum nuncupandi, & caeterorum, cum gestus aut status significatur, vt: Christus wird ein Samariter genennet / Christus nominatur Samarita. Er trinckt nuechtern / Bibit ieiunus. Er schlefft sicher / Dormit securus. Er leufft eilend / Currit festinans.


Genitiuus post verbum.

I.

Quae possessionem aut proprietatem significant, genitiuum requirunt, vt: Das haus ist meines Vaters / Hae aedes sunt patris mei. Dieser Spruch ist dieses oder jenes Apostels / Hoc dictum est Apostoli huius uel illius.

II.

Genitiuo construuntur uerba fruendi, utendi , abstinendi, egendi, priuandi, admirandi, insimulandi, memosiae & obliuionis, vt: Ich geniesse des / Fruor hac re. Ich will deines raths gebrauchen / Vtar consilio tuo. Enthalt dich des / Abstine ab hoc. Der Herr bedarff jr / Dominus his opus habet. Ich muss des entberen / Cogor hoc carere. Einen seines guts berauben / Spoliare aliquem bonis suis. Ich verwundere mich des / Miror hoc. Er wird eines diebstals beschuldiget / Infimulatur furti. Gedencke mein / Memento mei. Vergiss mein nicht / Ne obliuiscaris mei. Sed uerbo dan urendi, memoriae & obliuionis additur etiam accusatiuus rei, vt: Ich habe das gebraucht / Vsus sum hoc. Ich will das mercken oder gedencken / Ero huius memor. Ich habe das vergessen / Oblitus sum hoc. Additur etiam uerbo memoriae praepositio an cum accusatiuo, vt: Gedenck an mich / Recordare mei. Ich gedencke an jn / Recordor eius : Et verbo abstinendi praepositio von cum ablatiuo, vt : Ich will mich von dem dinge enthalten / Abstinebo ab hac re: Et verbis admirandi praepositio vber cum abla tiuo , vt : Ich verwundere mich vber dem / Miror super hoc. Sie entsatzten sich vber seiner rede / Obstupescebant super sermonibus eius.

Datiuus post verbum.

Datiuum requirunt verba dandi, adimendi, attribuendi, remittendi, sequendi, imitandi, resistendi, auxiliandi, optandi, imperandi, parendi, obsequendi, cedendi, seruiendi, narrandi, assimilandi, vt : Ich gebe dir / Do tibi. Vergib mir / Remitre mihi. Folge mir / Sequere me. Ich wuendsche dir glueck / Gratulor tibi. Gott widersteher dan Hoffertigen / Deus superbis resiftir. Hilff mir / Iuua me. Ich befehle vnd gebiete dir / Mando & impero tibi. Er gehorcht mir / Obremperat mihi. Ich will dir dienen und zu willen sein / Morem tibi geram. Ich sage dir / Dico tibi. Weiche diesem / Cede huic. Ich vergleiche dich einem Hunde / Assimilo te cani.

Accusatiuus post verbum.

I.

Actiua verba omnia accusatiuum asciscunt, vt: Lobet den Herrn / Laudate Dominum. Ich schreibe einen Brieff / Scribo literas uel Epistolam. Similiter & Neutra , sed accusatiuum cognatae significationis, vt: Ich gehe einen fernen weg / Iter longinquum suscipio.

II.

Transitiuis adduntur duo accusatiui, vt: Ich lere dich die kunst / Doceo te hanc artem. Ich will dich etwas fragen / Interrogabo te aliquid. Das bitte ich dich / Oro te hoc. Sed alter accusatiuus saepe in infinitiuum mutatur, vt: Ich lere dich lesen / Doceo te legere. Ich lere dich deutsch reden uel die deutsche Sprache / Doceo té Germanicè loqui, uel linguam Germanicam.

III.

Nomina mensurae, spacij & temporis continui in accusatiuo subijciuntur verbis, vt: Ich habe drey tage gereiset / Triduum uel tridui iter feci. Hirtzberg ligt drey meilen von Torgaw / Hirtzberga distat Torgauia milliaria tria , uel milliaribus tribuse. Dis Fass helt sechss Eimer / Dolium hoc capit sex amphoras.

IIII.

Verba emendi & uendendi praeter accusatiuum rei construuntur cum accusatiuo precij, intercedente praepositione vmb uel fuer / vt: Ich habs vmb drey pfenning gekaufft / Emi tribus nummis. Keuffe für drey Pfenning semmel / vnd fuer drey pfenning brot / Eme tribus nummis similam , & totidem nummis panem. Man gibt einen scheffel rocken vmb neun groschen / Modius olyrae uenditur nouem duodenarijs. Verbum ualere seu licere praepositione non indigit, vt: Ein scheffel haber gilt vier groschen / Modius auenae uenditur quatuor duodenariis. Was gilt ein scheffel? Quanti uenditur modius?

Ablatiuus post verbum.

I.

Passiuorum proprius casus est ablatiuus cum praepositione von uel aus / vt: Ich werde von im gehasset / Odio habeor abillo. Ich bin von jm geschlagen worden / Caesus sum ab illo. Ich werde von jm geliebet / Amor ab illo. Ich werde von jm verfolget / verachtet / etc.

II.

Ablatiuo casu verbis subijciuntur, quae causam, instrumentum, materiam, vel modum actionis significant, sed intercedente praepositione mit / an / aus / von / fuer / vt: Er zittert fuer furcht / Tremit metu. Er schlug ihn mit der hand / Manu illum verberabat seu pulsabat. Isade Er schnitzt aus holz allerley / Ex ligno fabricat uaria. Er ligt am Fiber / Laborat febri. Er hat mit betrug gehandelt / Dolo edit.

III.

Nomina temporis non continui efferuntur in ablatiuo cum praepositione, vt: Er koempt bey nacht / uel, in der nacht / Noctu uenit. Es ist am tage geschehen / Interdiu factum est. Auff den montag will ich dirs geben / Ad diem Luna dabo tibi. Im sechsten monden / Mense sexto. Item cum particula bis / vt: Bis montag wird er komen / Ad diem lunae uensturus est. Interdum & Genitiuus vsurpatur, vt: Des nachts / Noctu. Des tags / Interdiu. Des jars dreymal / Ter quotannis uel singulis annis.

Locorum nomina.

I.

Ad locum significantes utimur accusatiuo, cum praepositionibus gen / in / auff / zu. 1. Cum nomen est proprium urbis, oppidi, aut pagi, utimur genv / vt: Ich zihe gen Leipzig / Proficiscor Lipsiam. Quam constructionem imitacur Get appellatiuum himel / vt: Gen Himel fahren / Conscendere caelum. 2. Cum nomen est appellatiuum, utimur in uel auff / vt: In die Kirche gehen / Ire in templum. Ins holtz / In syluam. In die stube / In hypocaustum seu uaporarium. Auffs Feld / Rus. Auffs dach steigen / Conscendere tectum. Auff die Cantzel / Suggestum. 3. Cum nomen est personae, vtimur zu / vt: Ich gehe zum Vater / Eo ad patrem. Ich will zu jr gehen / Ibo ad illam. quam constructionem imitantur & ea, quae congregationem hominum significant, aut line praesentia & frequentia hominum non fiunt, vt sunt: Kirche / Predigt / Hochzeit / Kirchweihe / Kindteuffen / Wolleben / Nachtmal / Jarmarckt / Messe / Zeche / Malzeit / Essen / Tisch / etc. Zur Predigt gehen / Ire in concionem, & etc.

II.

In loco significantes vtimur ablatientuo cum praepositionibus in / zu / auff. Nominibus vrbium & pagorum additur praepositio zu / vt: Er ist zu Leipzig / Est Lipsiae. Er wohnet zu Bendeleben / Bendelebij habitar. Es ist zu Northausengeschehen / Northusae factum est. Caeteris appellariuis adduntur in uel auff / vt: Im hause / In aedibus. In der Kamer / In cubiculo. In der Schuessel / In patina. Im Becher / In calice. Im felde / In agro. Auffm felde / Ruri. Auff der banck / In scamno. Auff der erden / Humi.

III.

De loco significantes utimur ablatiuo cum praepositione von uel aus / vt: Er koempt von Leipzig / Venit Lipsia. Er ist von Leipzig / Lipsensis est. Er koempt vom felde / Venit rure uel ex agro. Aus der Stad / Ex urbe, ex oppido. Aus der Stuben / aus der Kamer. Nominibus regionum additur aus / vt: Er koempt aus der Schlesig / Venit ex Silesia. Sie ist aus Morenland / Ex Aethiopia vsque est.

IIII.

Per locum significantes utimur Accusatiuo cum praepositione durch / vt: Durch Leipzig / Durch die Stad / Durch die Schlesig / Durch das Land Meissen / etc.

Infinitiuus post verbum.

I.

Infinitiui adduntur verbis significantibus, sensum , aut uoluntatem , aut facultatem, vt: Ich hoere singen / Audio cani. Ich sehe sie komen / Video illos uenire uel uenientes. Ich will gehen / Ibo. Ich soll und muss die warheit sagen / Cogor uerum dicere. Ich kan vnd mag nicht zancken / Nec possum nec uolo rixari. Ich thar nicht sagen / Non ausim dicere.

II.

Caeteris verbis adduntur infinitium cum particula zu / & fiunt gerundia & supina , vt: Ich kome zu sehen / Venio uisum uel ad uidendum. Ich gehe hin zu schawen / Eo spectatum uel ad spectandum. In compositis praepositio auellitur à uerbo intercedente particular zu / vt: Ich kome jn anzusprechen / Venio ipsum compellatum, uel ad compellandum ipsum. Auff zumachen / Ad aperiendum. Abzuschreiben / Ad describendum, &c. Excipiuntur composita cum be / ver / zer / & in quibus uerbum non praepositio sustinet accentum, quae integra manent, vt: Ich gehe hin zu bereiten / Eo ad parandum. Zu verstoffen / Ad repudiandum. Zu zerstoeren / Ad deftruendum. Zu vberlesen / Ad perlegendum. Zu widerlegen / Ad refutandum, etc.

DE SYNTAXI IMPERSONALIVM.

I.

IMpersonalia , quibus man praeponitur, ante se casum non habent , post se uerò plerunque eos, quos recipit uerbum personale, unde formantur , vt: Man isset / Editur. Man trickt / Bibitur. Man sagt / Dicitur. Man schlege jn / Verberatur. Man seufft eitel Wein / Bibitur merum uinum. In contexu orationis, cum casus, aduerbia, aut praepositiones, quae alias uerbis subijciuntur , impersonalibus praeponuntur, tunc particula man ipsis postponitur, vt: Tag vnd nacht seufft man / Dies noctes que potatur , pro man seufft tag vnd nacht. Zum Wein geht man lieber denn zur Kirchen / Ad tabernam uinariam concursus est frequentior , quam ad templum , pro , Man geht lieber zum Wein denn zur Kirche. Idem fic in interrogationibus, vt: Leut man? Pulsarur? Singt man? Canitur? Jsset man? Editur ?

II.

Quibus particula es praeponitur, eorum alia cum daciuo, alia cum accusatiuo construuntur, alia casum habent nullum.

1. Pathetica & desideratiua construuntur cum accusatiuo, vt: Es rewet mich / uel, Mich rewet / Poenitet. Mich gelueft / verdreust / jamert / verlangt / huengert / duerstet / schleffert / wundert / etc.

2. Caeteris ferè additur Datiuus, vt: Mir hat getrewmet / Somniaui. Mir gebuert / gezimet / gefelt / behagt / schadt / begegnet / widerferet / etc. In his quoque cum obliquus praeponitur, particula es omitticur,vo: Es trewmet mir / uel, Mir trewmet. Es hat mir getrewmet / uel, Mir hat getrewmet : Sic in superioribus, Es rewet mich / uel, Mich rewet / etc.

3. Impersonalia exemtae actionis casu non indigene, vt: Es regnet / es schneiet / es schlosset / es hagelt / es donnert / es blitzt / Pluit, Ningit, Grandinat, Tonat, Fulgurat.

DE SYNTAXI PARTICIPIORVM.

I.

PArticipia cum suis substantiuis eodem genere , & casu cohaerent , vt: Ein bruellender Lewe / Leo rugiens. Reissende Wolffe / Lupi rapaces.

II.

Participia uerbis subiecta gestum aut statum indicant, perinde ut adiectiua, vt: Er koempt reitend uel geritten / Venit equitans seu equo. Er sitzt angebunden / Seder uinctus aut constrictus. Er hats wissend gethan / Fecit sciens.

III.

Participia regunt casum uerborum suoram , sed rarissime usurpantur in lingua Germanica: Aduerbia uerò & praepositiones cum suis casibus saepius regunt, vt: Vnfleissig geschrieben / Negligenter scriprus, a, um. Von Leipzig gebracht / Lipsia aliatus. Zu Franckfurt gekaufft / Francoforti emtus. Aus dem Hause gestolen vnd enttragen / Ex aedibus furtim ablatum & asportatum. Von jederman geliebet / gehasset / Ab omnibus amatus, odio habitus.

DE SYNTAXI AD VERBIORVM.

I.

ADuerbia subijciuntur uerbis, & eorum participijs, ad explicandas actionum & passionum circumstantias, vt: Gehe bald / Ito statim. Kom morgen wider / Cras redi. Eilends gethan / darnach betracht / hat manchen in gros schaden bracht / Praepropere facta ante considerationem maximo nonnullis fuerunt damno & nocumento.

II.

Adijciuntur & nominibus adiectiuis aduerbia, & inter se coniunguntur, intendendi uel minuendi gratia , vt: Sehr zornig / Valde iratus. Gar bald / Quamprimum. Fein hoefflich / Egregiè ciuiliter. Nur einmal / Semel tantum, Je eher / je besser / Quò citius, eò melius, Quanto ocyus, tantò gratius.

III.

Cum genitiuo construuntur aduerbia loci cis & vltra significantia , vt: Jenseit des Jordans / Trans Iordanem, Iohan. I. Disseit des wassers / Cis flumen. Inuenitur tamen & jenseit dem Jordan / Gen. 50.

IIII.

Affirmandi laut / krafft / vermoege / construuntur & ipsa cum genitiuo, vt: Laut seiner wort / Vt sonant uerba eius. Krafft seiner wort / Viuerborum ipsius. Vermoege des befehls / Iuxta sententiam mandati.

V.

Aduerbium temporis sint uel seit / & aduerbium exclamandi weh / construuntur cum datiuo, vt: Sind der zeit / Ex illo tempore. Seid dem mal / Ex illo tempore. Weh dir / Vae tibi.

VI.

Aduerbio congregandi sampt additur ablatiuus, perinde ut praepositioni mit / cuius significationem habet , vt: Sampt allen Creaturen / Vnà cum omnibus creaturis.

VII.

Duae negationes Germanis perinde vt Graecis magis negant , Vt: Sags niemand nicht / Ne dixeris cuique. Kein Mensch nicht / Nemo hominum

VIII.

Haec aduerbia mutuò se consequuntur in oratione, & cola efficiūt: Wenn / denn: Solang / bis : Soweit / bis: Wie / also: Gleich wie / also: Et je je / quae comparatiuis adduntur, vt: Je eher / je besser / Quantò citius, tanto melius.

DE SYNTAXI CONIVNCTIONVM.

I.

COniunctiones autem orationem ordiuntur, aut noma orazione superiori annectunt , aut similia coniungunt, vt: Wiewol ich mich zu dir vnd den deinen alles gutes vnd aller freundschafft versehe / Jedoch fellt jetzt eine solche gelegenheit fuer / darbey ichs pruefen kan vnd erkennen / etc. Etsi de te tuis que omnia bona & amica mihi promitto: tamen ea nunc offert se occasio, qua id experiundo cognoscere queam. In hac periodo orationem inchoat wiewol: nouam superiori annectit jedoch: vnd similes casus & modos coniungit.

II.

Hae coniunctiones sibi correspondent, & in oratione mutuò sese consequentes colon efficiunt: Wiewol / Etsi. Jedoch / Tamen. So schon / Quanque. Doch vel dennoch / Tamen. Zwar / Quidem. Doch / Tamen. Nicht allein / Non solum. Sondern auch / Sed etiam. Entweder / Aut. Oder / Aut. Weder / Noch / Neque neque. Nec nec, etc.

III.

Coniunctiones ratiocinatiuae , & ex aduersariuis doch & aber / indifferenter za praeponi & postponi possunt, vt: Derhalben will ich / etc. Igitur uolo, Vel, Ich will derhalben / Volo igitur. Completiuae fere postponuntur: Caeterae praeponuntur omnes.

IIII.

Coniunctio halben / cum genitiuo construitur, vt apud Graecos TODOgr, vt: Deines Sons halben / Filij tui caussa, & semper casui postponitur, & pronominibus primitiuis addit in fine, vt: Meinethalben / Mea caussa. Deinethalben / Tua caussa. Seinethalben / Eius caussa. Vnserthalben / Nostra caussa, & c. Idem fit cum particulis wegen & willen / nisi quod praepositiones adduntur, vt: Von seinet wegen / Ipsius nomine. Vmb meinet willen / Propter me, Mea caussa.

V.

Vt coniunctio caussalis eandem ferè habet constructionem apud Germanos, quam apud Latinos, vt praesenti verbo praesens coniunctiui, & imperfecto imperfectum subijciatur, vt: Jch gebiete dir / das du ausfarest / Impero tibi ut exeas. Ich gebot dir / du soltest das thun / Mandabam tibi ut hoc faceres.

VI.

Coniunctioni So correspondet eadem repetita, vt: So du das thust / so wirstu leben / Si feceris hoc, uiues. Interdum tamen prior, interdum posterior, interdum utraque omittitur per Eclipsin: Prior, vt: Hastu geld / so bistu ein Held / Si es diues , magni fies: Pro, So du geld hast / so bistu ein lieber Gast / Si habes pecuniam, optatus uenis. Posterior, vt: So du morgen zu mir koempst / will ich dirs geben / Sicras ad me uenies, dabo tibi: pro, so will ich dirs geben. Vtraque, vt: Koempt er / ists gut / Koempt er nicht / ists gleich so viel / Si uenerit, bene est: Sin minus, idem est: Pro, So er koempt / so ist es gut / So er aber nicht koempt / so ist es gleich so viel.

DE SYNTAXI PRAEPOSITIONVM.

I.

ACcusatiuo construuntur praepositiones hae , Durch / on / vmb / wider / vt : Alle ding sind durch dasselbige gemacht / vnd on dasselbige ist nichts gemacht / etc. Omnia per ipsum facta sunt, & sine ipso factum est nihil. Vmb die Stad / Circum vrbem. Wider mich / Contra me. Sed ex his vmb cum cau. sam significat, idem quod TODOgr, assumit particulamı willen loco accusatiui intercedence genitiuo, vt: Vmb deines Sons willen / Filij tui caussa. Vmb meinet willen / Mea caussa.

II.

Ablatiuo construuntur hae , Aus / ausser / bey / mit / nach / ob / von / vor / zu / vt: Aus dem Hause / Ex aedibus. Bey mir / Apud me. Mit mit / Mecum. Nach mir / Post me. Ob jm / Super uel pro ipso. Ob allen / Supra omnes. Von jm / Ab ipso. Zu jm / Ad ipsum. Sed possit hîc aliquis suspicari hos esse Datiuos, cum in utroqs numero omnium declinarionum datiuus & ablatiuus apud Germanos sint similes, & Graeci etiam dicant TODO, TODO. Huic ego opinioni cur non affenciar, facit pronomen reciprocum , quod ablaciuum accusatiuo praeter morem aliorum, non datiuo habet similem. Inueniuntur autem hae praepositiones & aliae cum ablatiuo pronominis reciproci , non cum ob datiuo, Ergo & nomina his praepositio. nibus addica ablatiui non datiui casus esse necesse est. De similibus enim idem est iudicium, vt: Er hat in von sich gestossen / Repulit illum à se, quia von jm significat repulsionem ab alio. Er lies sie von sich / Dimisit illos à se. Marci 8. Er nam mit sich zween Knaben / Affumsit duos pueros. Gen. 22. Hatte mit sich allerley gueter / etc. Habebat secum omnia bona uel de omnibus bonis. Gen. 24. Die bracht er mit sich in Egypten / Gen. 45. Moses nam mit sich die gebeine beine Josephs / Tulit Moses ossa Iosephi secum, Exodi 13. Item, Bey sich / Apud se. Er nam zu sich die zwelffe / Assumsit duodecim. Lucae 18. Idem sentiendum de caeteris.

III.

Cum Accusatiuo & Ablatiuo construuntur hae, An / auff / fuer / gegen / hinder / in / neben / vber / vnter / zwischen. Cum Accusatiuo construuntur, cum motum ad rem, locum, uel personam significamus, vt: Hengs an die wand / Suspende ad parietem. An den hals / De collo. Auff das dach steigen / Conscenderetectum. Fuer mich / Pro me. Setze eins gegen das ander / Alterum contra alterum opponas. Trit hinder mich / Sta post me. Ich gehe in die Kirche / Eo in templum. Er setzte jn neben sich / Iuxta se collocabat ipsum. Vber das haus / Supra aedes. Legs vnter die banck / Colloca subter scamnum. Ich will mich zwischen sie nicht legen / Non interponam me inter illos. Cum Ablatiuo construuntur, cum in loco seure versari vel esse significamus, vt: Es hangt ander wand / Haeret in pariere. Auff einem gruenen zweige / Fronde super viridi. Fuer mir / Coram me, ante me. Gegen mir / Erga me. Hinder der thuer / Post ianuam. Ich bin in der Kirchen / Sum in templo. Er sas neben mir / Iuxta me sedebat. Vber dem kopffe / Supra caput. Vnter der banck / Sub scamno. Zwischen mir und dir / Inter me & te.

IIII.

Articuli cum praepositionibus coalescunt in vnam dictionem concisione literarum, vt: Auffs erste / pro, Auff das erste. Zum andern / pro, Zn dem andern. Im Tempel / pro, In dem Tempel. Ins Vaters namen / pro, In des Vaters namen. Vom ersten / pro, Von dem ersten. Am anfang / pro, An den anfang / etc.

V.

Praepositio verbis per compositionem addita, in praesenti & imperfecto auellitur , & postponitur , alijs interiectis, vt: Abschreiben / Describere. Ich schreibe jzt dis Buch ab / & per paragogē abc / Describo iam librum hunc. Ich schreib gestern etliche bletter ab / Heri aliquot pagellas describebam. Schreib mir dis Gebetlein ab / Describe mihi hanc precatiunculam. In compositis cum be / ge / ver / zer / & in quibus verbum sustinet accentum non praepositio, hoc non fit , sed composita manent integra, vt: Ich beweise / du beweisest / Du verachtest / er zerstoeret. Vberlis das / Perlege hoc.

Appendix.

CAsus qui à verbo reguntur, item aduerbia & praepositiones cum suis casibus, interijciuntur inter particulas Praeteriti & Futuri ac passiui Ich habe / Ich bin / Ich will / Ich werde / & inter participium ex quo formatur praeteritum, aut infinitiuum , ex quo formatur futurum, vt: Ich habe dir meine meinung im nechsten schreiben angezeigt / Quid sentiam, proximis tibi literis indicaui uel exposui, cohaerent, Ich habe angezeigt. Ich bin neun jar zum Goldberge gewesen / Fui Goldberg annos nouem, cohaerent, Ich bin gewesen. Ich will dir den gangen handel nach der lenge erzelen / Toram caussam copiosè tibi exponam, cohaerent, Ich will erzelen. Idem fit cum uerbis sensum uoluntatem aut altas facultatem significantibus, quibus infinitiui subijciuntur, vt: Ich kan dir das nicht verhalten / Non possum te hoc caelare. Ich sehe etliche dorther komen / Video aliquot aduenire uel aduenientes, etc. Sunt etiam quaedam peculiares phrases linguae Germanicae , quae non regulis Syntaxcos comprehendi possunt, sed vsu discendae sunt.

DE METARAPLASMIS
SEV FIGVRIS
ORTHOGRAPHICIS

HActenus communissima Grammatices praecepta persecuti, dicmus etiam de ratione carminum apud boa Germanos, praemissis primum obseruatiunculis de metaplasmis seu figuris orthographicis , quarum etiam suprà passim mentionem fecimus, quae sunt: Prosthesis, Epenthesis, Paragoge, quae addunt: Aphaeresis, Syncope, Apocope, quae deterunt: Mecathesis & Antithesis, quarum haec permutat literas, illa transponit.

TODOgr.

Prosthesis est appositio syllabé in principio dictionis, vt: Gethun / pro, Thun / Facere.

TODOgr.

Aphaeresis est ablatio syllabae ab initio dictionis, quae accidit in praeteritis uerborum, abiecto augmento, vt: Ich bin komen / Veni, pro gekomen : Et in compositis , vt: Ich will zalen / pro bezalen / Soluam.

TODOgr.

Epenthesis est interpositio uocalis sacientis syllabam in medio dictionis, quae fit in genitiuis nominum, vt: Des Windes / Venti, pro winds. Des Buches / Libri, pro buchs.

TODOgr.

Syncope est concilio uocalis constituentis syllabam è medio dictionis, quae fit in personis uerborum, vt: Du liebst / Amas, pro liebest. Er liebt / Amat, pro liebet. Ich liebte / Amabam, pro liebete. Ich habe geliebt / Amaui, pro geliebet : Et quae uocalem uel diphthongum puram habent, vt: Thun / pro thuen. Sic in nominibus Thewr / pro thewer. Fewr / pro fewer / & in pronomine Ewr / pro ewer.

TODOgr.

Paragoge est adiectio syllabae uel uocalis constituentis syllabam in fine dictionis, quae fit in datiuo singulari nominum, & quibusdam temporibus uerborum , vt: Dem Weibe / pro Weib. Dem Manne / pro dem Man. Schreibe du / pro schreib.

TODOgr

Apocope est abiectio syllabae uel uocalis syllabam constituentis , à fine dictionis, quae accidit in nominibus in e desinentibus, vt: Der Rab / pro Rabe. Die Fraw / pro Frawe. Et in Imperfecto uerborum, & prima perxona Praesentis , vt: Ich liebet / pro liebete. Ich geb / pro gebe. Ich hab / pro habe.

TODOgr

Metathesis est traspositio literae alicuius de suo loco in alium, vt: Ewer / ewers / & per metathesin Ewres / Sic ewrem pro ewerm / sammeln pro samlen / à themate ich samle. TODO. Antithesis est literae permutatio, & alterius pro altera positio , propter cognationem, vt: Komen & kumen. Koennen & kuennen. Moegen & muegen. Son & Sun. Sonne & Sunne. Sed uidendum utrum sit usitatius.

DE RATIONE CARMINVM
VETERI APVD
GERMANOS.

Ermaniut Ebraeicarmina scribunt. obseruantes in sine rythmum, id est, TODO, vt: Du Jesu Christ / Mein hoffnung bist. Versus non quantitate , sed numero syllabarum mensurantur , Sic tamen, vt TODO & TODO obseruetur , iuxta quam pedes censentur aut Iambi aur Trochaei, & carmen fit uel Iambicum uel Trochaicum. Syllabae enim, quae communi pronunciatione non eleuantur, sed raptim tanque scheua apud Ebraeos pronunciantur, in compositione uersus nequaque eleuandae sunt, sed deprimendae: Et contrà syllabae longae & accentum sustinentes, nequaquam deprimendae sed eleuandae sunt, vt:

Im Gesetze steht geschrieben / Du solt Gott den Herren lieben. Trochaici sunt. Nam si lambici essent, sylabae deprimendae eleuarentur, & eleuandae deprimerentur. Binis enim syllabis sit dimensio, quarum prior deprimitur, altera eleuatur, in carmine lambico: In Trochaico uerò prior eleuatur, posterior deprimitur. Versus alí sunt Monometri, alij Dimetri, alij Trimetri,&c. Et versus alij sunt Acatalecti, alí Catalecti, alij Brachycatalecti, alij Hypercatalecti. Monometer est, qui unam habet dipodian, seu pedes duos, hoc est, syllabas quatuor, tàm in Iambicis , quàm Trochaicis. Dimeter est, qui dipodias habet duas, seu pedes quatuor, hoc est, syllabas octo. Trimeter est,qui dipodias habet tres. seu pedes sex, hoc est, syllabas duodecim. A catalectus est, qui vnam, uel duas, uel tres habet dipodias integras, nulla syllaba uel deficiente uel abundante, hoc est, quisyllabas habet aut quatuor, vt Monometer, aut octo vt Dimeter, aut duodecim vt Trimeter. Catalectus est, cui ad perfectionen dipodiae syllaba vna deest , & est triplex: Monometer acatalectus , qui syllabas habet tres: Dimeter catalectus, qui syllabas habet septem: Trimeter catalectus, qui syllabas habet vndecim. Brachycatalectus est, cui ad perfectionem dipodiae syllabae desunt duas: & est itidem triplex: Monometer brachycaralectus, qui syllabas habet duas: Dimeter brachycatalectus, qui syllabas habet sex: Trimeter brachycatalectus, qui syllabas haber decem. Hypercatalectus est, qui ultra dipodian syllabam habet unam superfluam, estque etiam triplex : Monometer hypercatalectus est, qui syllabas habet quinque: Dimeter hypercatalectus, qui syllabas habet nouem: Trimeter hypercatalectus, qui syllabas habet tredecim, Habent itaque singuli acatalecti, suos brachycatalectos, catalectos, & hypercatalectos, quorum exempla ex ordinem collocabimus in Iambicis & Trochaicis.

Monometer brachycatalectus

constans syllabis duabus.

Iambicus. Trochaicus. Hilff Gott / Singer / Aus not. Springer.

Monometer catalectus

constans syllabis tribus.

Herr hilff mir / Ich bin dein / Ich traw dir. Du bist mein.

Monometer acatalectus

constans syllabis quatuor.

Herr Jesu Christ / Durch dein guete / Mein trost du bist. Mich behuete.

Monometer hypercatalectus

constans syllabis quinque.

Iambicus. - - Die Menschen liegen / Gott kan nicht triegen. Trochaicus. - -o Gottes Wort ist war / Lauter / rein / vnd klar.

Dimeter brachycatalectus

constans syllabis sex.

V- U Mein hoffnung steht zu Gott / Der hilfft mir auch aus not / Er rettet mich vom tod. - -U Lobet Gott den Herren / Der vns thut geweren / Was wir nur begeren.

Dimetercatalectus constans

syllabis septem.

- V V- Ach Gott las dichs erbarmen / Verlassen sind wir armen. 0 -V - Herr erbarm dich uber mich / Denn ich hoff allein auff dich.

Dimeter acatalectus constans

syllabis octo.

V- V- O Erhalt vns Herr bey deinem Wort / Vnd stewr des Bapsts und Tuercken mord. - -U U Im Gesetze steht geschrieben / Gott den Herren soltu lieben.

Dimeter hypercatalectus

constans syllabis nouem.

U- V v- Wer Gott allein mit ernst vertrawet / Des haus steht fest und woi erbawet. -U -U Himel / Erd / vnd alle ding vergehn / Aber Gottes Wort bleibt ewig stehn.

Trimeter brachicatalectus

constans syllabis decem.

V- U- V- U Wer sich auff Gottes Wort getrost verlest / Der wird nicht fallen / sondern stehet fest. -0 -U -U Sich auff ſchoener Frawen wort verlassen / heist den wind mit henden woellen fassen.

Trimeter catalectus constans

syllabis vndecim.

HT V- V- Man Saget / Grossen Herrn und schoenen Frawen Den mag man dienen / aber wenig trawen. -V -U -U

Einem jeden leichtlich trawen ist nicht gut / Denn man kan nicht wissen eines andern mut.

Trimeter acatalectus constans

syllabis duodecim.

U V Das Ach Herr vergib uns vnser schuld vnd missethat / Damit dich vnser leben je erzuernet hat. -U -U -U -O Lobet Gott den Herren / denn er ist sehr guetig / Vnd vergibt vns vnser schuld / vnd ist langmuetig.

Trimeter hypercatalectus

constans syllabis tredecim.

U- - Nu lobet Gott / vnd preiset seinen thewren namen / Sprecht / heilig / heilig / heilig ist Gott ewig / Amen. U -U - -U - -U


Saget lob vnd danck der heiligen Dreyfaltigkeit. Jzt und imerdar von ewigkeit zu ewigkeit. Pro uarietate & mixtura specierum iam enumeratarum, carmen aliud dicitur monocolon, aliud dicolon , aliud tricolon, aliud tetracolon : Et rursus aliud monostrophon, aliud distrophon, aliud tristrophon, aliud tetrastrophon, &c. Monocolon est, in quo omnes versus unius & eiusdem sunt generis & speciei, uidelicet omnes aut monometriaut dimetri aut trimetri, uel brachyscatalecti, uel catalecti, uel hypercatalecti, vt: Der Mensch bald felt / Den Gott nicht helt. Vterque est lambicus monometer acatalectus. Dicolon est , in quo aut duorum generum uersus, aut eiusdem generis duae diuersae species contexuntur, vt: Wir gleuben al an einen Gott / Schepffer Himels und der Erden / Der sich zum Vater geben hat / Das wir seine Kinder werden / etc. Primus & tertius est Iambicus dimeter acatalectus, secundus & quartus Trochaicus dimerer acatalectus. Aliud Sexemplum, in quo eiusdem generis diuersae species contexuntur: Ach Gott von Himel sih darein / Vnd las dich des erbarmen / Wie wenig sind der heilgen dein / Verlassen sind wir armen / etc. Primus & tertius est lambicus dismeter acatalectus, secundus & quartus lambicus dimeter catalecius. De Tricolon est, cum aut vnius generis, aut duorum generum tres diuersae species coniunguntur, vt: Verleih vns frieden gnediglich Herr Gott zu vnsern zeiten / Es ist doch je kein ander nicht / Der fuer vns koendte streiten / Denn du vnser Goft alleine. Primus & tertius est Iambicus dimeter acatalectus : Secundus & quartus Iambicus dimeter catalectus: Vltimus Tochaicus dimeter acatalectus.

Tetracolon est, in quo quatuor species diuersae , siue sint vnius & eiusdem generis, siue duorum , contexuntur, Vt: Ein feste burg ist vnser Gott / Ein gute wehr ond waffen. Er hilfft vns frey aus aller not / Die vns jzt hat betroffen. Der alt bose feind / Mit ernst ers jzt meint / Gros macht und viel list Sein grausam ruestung ist / Auff erd ist nicht seins gleichen. Primus & certius est Iambicus dimeter acatalectus: Secundus, quartus, & ultimus, est lambicus dimerer cacalectus: Quintus, sextus, septimus, Trochaicus inonometer hypercatalectus: Octauus lambicus dimeter brachycatalectus.

Monostrophon est, in quo uel omnes uersus sunt TODO, uel bini continui TODO. Huius usus est in narrationibus, sententijs, prouerbijs, & comadijs. Distrophon est in quo post duos uersus diuersorum generum uel specierum subijciuntur alij duo prioribus similes. Huius usus , vt sequentium, est in canticis. Triſtrophon est , in quo tres uersus fit replicatio, & tres prioribus similes ex ordine collocantur. Tetrastrophon, in quo post quatuor versus fit replicatio, Ita sentiendum de pentastropho, hexastropho & consequentibus. Habere autem potest carmen uel canticum tot cola & strophas , quot uisae fuerint scribenti, modò in illis perseueret oda ad finem usque. Exempla mutationis optima sunt in canticis Lutheri, quae nos idiomate Ebraeo expressimus, seruato rythmo et syllabarum numero, ut ad melodiam Germanicam cani passint, quae si studiosis grata futura sciremus, libenter in publicum ederemus. Atque hactenus de ratione carminum apud Germanos ueteri et usitata.


DE RATIONE

CARMINVM

NOVA.


POssunt et ad Latinorum Graecorumque imitationem carmina scribi heroica et alia in lingua Germanica, quod Ebraeis est negatum, propter defectum Dactyli et anapesti, aliorumque pedum in quibus duae continuae breues syllabae consequuntur, quos Ebraei habere non possunt. In fine versus nihilominus seruari potest rythmus, et in Heroicis ac Pentametris etiam in medio. Quantitas uerò syllabarum censeri potest iuxta has regulas, partim à Latinis et Graecis, partim ex natura linguae Germanicae sumtas.

I.

Omnis positio longa est. Sed liquida post mutam uocalem breuem ancipitem facit.

II.

Diphthongus omnis longa est. Finalis ante uocalem Graecorum more corripi uel produci potest.

III.

Syllaba in qua circumflexus est, natura longa est. Circumflexum autem indicat pronunciatio.

IIII.

Vocalis ante uocalem corripitur, paucis exceptis quae circumflexo efferuntur.

V.

Ls aspiratio est, non consonans, ideóque que nec positionem adiuuat, nec uocalem ante uocalem impedit.

VI.

m non eliditur sed corripitur , nisi praecedat diphthongus, aut uocalis circumflexa, tunc enim producitur.

VII.

Vocales in sine non eliduntur, sed per apocopen, si fieri potest, abijciuntur, aut corripiuntur.

VIII.

Praepositiones inseparabiles ab / er / ver / vn / weg / ser / sequente uocali corripiuntur. Idem fit in separabilibus in compositione & extra compositionem, quae nec positione neque diphthongo producuntur.

IX.

Augmentum ge in praeteritis & uerbalibus & his similibus , & praepositio inseparabilis be / natura corripiuntur. Possunt tamen & produci, si sequantur duae consonantes.

X.

Monosyllaba nomina fere producuntur, nisi ratione terminationis aut deriuationis corripiantur, accentu acuto elata. Partes uero indeclinabiles corripiuntur, nisi impediat auc positio, aut diphthongus. Pronomina & articuli discernuntur accentibus , in quibus enim est circumflexus, producuntur, in quibus uerô acurus, corripiuntur, vt: Der demonstratiuũ circumflectitur & producitur. Der articulus acuítur & corripitur jr / wir / mir / circumflectuntur, dich / sich / mich acuuntur.

XI.

Disyllaba nomina & uerba plaeraque habent priorem longam, nisi impediat uocalis ante uocalem, aut differentia, aut deriuatio. Contra partes indeclinabiles plaerung corripiuntur, nisi impediat positio aut diphthongus.

XII.

Praeterita penultimam producunt omnia , vt: geliebet / geschlagen / geleget / getragen.

XIII.

Ine deſinentia corripiuntur:caeterae uocales fere producuntur, excepto a in proprijs nominibus mulierum, vt: Anna / Martha / Maria.

XIIII.

In b d l m n r t definentia corripiuntur, nisi praecedat aut consonans positionem faciens , aut diphthongus, aut uocalis circumflexa.

XV.

In ig & lich definentia corripiuntur. Similiter pronomina , ich / mich / dich / sich: Et omnia penè in ch deſinentia, in quibus non praecedit diphthongus, aut consonans, aut uocalis circumflexa.

XVI.

In as / es / os / us / deſinentia fere producuntur: in is corripiuntur.

XVII.

Quantitas ultimae manet eadem,cum fit penultima,vt: Ewig / ewiger / Freundlich / freundlicher / Ich liebe / ich liebete / Ander / andere.

XVIII.

Deriuatione syllaba aut breuis est aut longa. Est autem deriuatio uel Latina, uel Græca, uel Ebraea, vt: Haben ab habere, Ewig ab [todo] & æuum, ueber ab [todo] uel [todo], Schawen a [todo] respexit, Riechen a [todo] odoratus est.

XIX.

Danda est opera, vt (quantum fieri potest) neque syllabae communi pronunciatione deprimendae in [todo], neque eleuandae in [todo] incidant, præsertim si sint mediae. Deformatur enim hac collocatione dimensio.

Exemplum carminis.

Heroici.
AEnigma.

Ein Vogel hoch schwebet / der nicht als

andere lebet /

Nach keim Thier strebet / sich in allen winden

erhebet.

Vnd wenn die wueten / muss er denn fleissiger hueten / Wechst in fewrs glueten / darff nicht als andere brueten. Erzeugt nicht jungen / der nie sein tage gesungen / Wird doch gedrungen / das offt mit schalle geklungen. Er braucht kein essen / wird von keim thiere gefressen / Kanst jn nicht messen / weil er dir ferne gesessen.

Aliud.

Bitte den Herrn Herren/ der wird dich gnedig erhoeren / Vnd wird dir geben nach dem das ewige leben.

Exemplum carminis
Elegiaci.

Gott sey mein beystand / barmherziger ewiger Heiland / Denn ich bin dein Knecht / mache mich Herre gerecht.

Aliud.

Wer Gott vertrawet / sein hat derselbe gebawet /
Sein haus nicht zergeht / dach fach on ende besteht.

Exemplum carminis
lambici dimetri.

Bewar mich Herr mein hoechster Hort /
Auff das ich ewig lebe dort.

Exemplum carminis
hendecasyllabi.

Nu sey Christe gelobet vnd gepreiset /
Hast mein seele getrencket vnd gespeiset.

Exemplum carminis
Sapphici cum Adonico.

Lobe mit Cimbeln / der ob allen Himeln
Dich mit heil zieret / benedeit / regieret /
Noch gesund sparet / wider angst bewaret /
Lobe den Herren.

LIPSIAE

Iohannes Rhamba excudebat 1578.

...