Migne Patrologia Latina Tomus 65
FulRus.Episto74 65 Fulgentius Ruspensis462-527 Parisiis J. P. Migne 1847 early modern edition, no apparatus this file was encoded in TEI xml for the University of Zurich's Corpus Corporum project (www.mlat.uzh.ch) by Ph. Roelli in 2013 Classical Latin orthography latin
EPISTOLA PRIMA. De conjugali debito, et voto continentiae a conjugibus emisso.
Domino et merito venerabili filio FULGENTIUS, servorum Christi famulus, in Domino salutem. CAPUT PRIMUM. Excusatio dilatae responsionis. --1. Epistolam tuam, sanctae sollicitudinis indicem, ante aliquot menses accipiens, cum persolvere cuperem sine dilatione responsum, sic sum repentina corporis aegritudine correptus, ut febrium violenta nimietas commeatum mihi vitae praesentis auferret; nisi verus animarum corporumque medicus, qui sanat omnes languores nostros, et redimit ( al. redimet) de interitu vitam nostram, ad removendum tantae infirmitatis flagellum, dignaretur medicinae suae largiri subsidium. Recepta quoque sospitate, non defuit quidem rescribendi ( al. scribendi) voluntas, sed ad dirigendum obstitit hiemalis asperitas. Nunc itaque, quia creator et moderator temporum temperiem dignatus est donare ventorum, consultationi ( al. consolationi) tuae, quod miseratione atque inspiratione superni largitoris accepi, redhibere non destiti.
CAP. II. Tenor interrogationis super continentia uxoris. Commixtio conjugalis in se mala non est, sed excessus. Debitum conjugale. --2. Dicis itaque filiam nostram conjugem tuam pene usque ad extremum nuper aegrotasse periculum, et, sicut plerumque contingit, accepta manus impositione, poenitentiam secundum morem quem habet Christiana religio peregisse. Verum quia postmodum, divinae bonitatis munere, plenam accepit corporis sospitatem, fragilitatem 145 carnis allegans, aetatis insuper juvenilis incontinentiam confiteris; et in hac ambiguitate cogitationis, qua carnem consideras, majestatemque formidas, velut nauta locorum ignarus, et fluctibus ventisque jactatus, dum periculorum incerta praecaves, nostra tibi responsione demonstrari flagitas portum, ubi possis animae vitare naufragium. 3. Tenor ergo interrogationis tuae duo quaedam me compellit non segniter consideranda pensare: scilicet non solum quid in se conjugalis admixtionis ( al. commixtionis) qualitas habeat, sed etiam quid in unaquaque re pollicitatio voventis exposcat. 4. Igitur, si per se ipsam quis fidelium conjugum commixtionem duce ratione consideret, culpabilis usus non in conjugali concubitu, sed in concumbentium reperietur excessu; neque ex commixtione maris et feminae, sed ex immoderatione libidinis culpam trahit coitus conjugalis. In conjugibus ergo excessus jure reprehenditur, nuptialis tamen dignitas collati sibi divinitus honoris munere non privatur. Ideo clamat apostolicae praedicationis auctoritas: Honorabile connubium in omnibus, et thorus immaculatus (Hebr. XIII, 4). Corinthios quoque super matrimonii honestate servanda Paulus informans, cum praemisisset: Bonum est homini mulierem non tangere (I Cor. VII, 1); quorumdam infirmitatem videns, atque apostolica satagens caritate, tanquam parieti inclinato, et maceriae impulsae ( al. depulsae), non neglexit doctor egregius consolationis destinam, Christo in se loquente, supponere. Denique subsequenter adjungit: Propter fornicationes (al. fornicationem) autem unusquisque suam uxorem habeat, et unaquaeque suum virum habeat; uxori vir debitum reddat, similiter autem et uxor viro (Ibid., 2, 3). 5. Apostolicae itaque lectionis tenor ostendit, uxorem viro, et virum uxori quadam debiti communione misceri. Quod proculdubio non appellaret Apostolus debitum, nisi legitime sciret esse reddendum; nec juberet reddi mutuae consensionis officio, si esset iniqua reposcentis exactio: usque adeo namque nuptias operi divino applicare non ambigit gentium Doctor, ut et mulieris in corpore viri, et in uxoris corpore viri potestatem aequali prorsus jure confirmet, dicens: Mulier sui corporis potestatem non habet, sed vir; similiter autem et vir sui corporis potestatem non habet, sed mulier (Ibid., 4). Alio autem loco idem dicit: Quia non est potestas nisi a Deo (Rom. XIII, 1). CAP. III. Utendum conjugio propter prolem, non propter libidinem. --6. Hujus igitur potestatis inculpabilis est usus, officio gignendi divinitus attributus, si justitiae terminum transgredi libidinosus non permittatur excessus. Justitia vero utendi conjugii haec est, ut non explendae libidinis, sed substituendae prolis obtentu sibi conjuges congruo tempore misceantur. In illis namque bonis quae fecit Deus, invenitur casta copulatio uxoris et viri; in quibus Dei operibus libido non potest inveniri; nec aliquando justitiae congruit, quae non hominibus ex dono conditionis ( al. conditoris), sed peccatoribus ex vitio primae praevaricationis accessit. 146 Sed quia sine illa, in corpore mortis hujus, proles humana non seritur, non eam affectant conjugia casta, sed tolerant, eique imponit nuptialis honestas modum sine qua non potest in carne peccati naturalis explere fecunditatis officium. 7. Sic ergo quaeri debet ex nuptiis fructus, ut cohibendus sit lubricae voluptatis excessus. Quocirca, si conjugalis usus eatenus temperetur, ut non aestuanti libidini animus serviat, sed proventum nasciturae prolis attendat, et cum nata fuerit diluendam celerius spiritali generatione non negligat, non deputatur fidelibus conjugibus ad peccatum carnis indulta commixtio, quia et conjugalis servat confoederatio castitatem, et verecundia custodit modesta temperiem, et Deo dicandam conjugalis exhibet fecunditas prolem, ut et Redemptoris ope homo jam natus reformetur baptismatis sacramento, cujus opere prius formatur in utero; et illum habeat humana natura beneficio secundae nativitatis patrem, quem in prima nativitate suae conditionis agnoscit auctorem. 8. Conjugatus ergo si fornicetur damnabiliter peccat; si vero thori fidem non deserat, sed in uxore sua, naturali duntaxat usu, aliquantulum intemperatus ( al. intemperatius) excedat, non solum scilicet generationem quaerens, sed aliquando libidini carnis obediens, hoc quidem sine culpa non facit; talis autem culpa citius bene operanti atque oranti remittitur, quia ipsi conjugi servat maritalis caritas fidem, in qua non potest maritalis infirmitas custodire temperiem; et si nuptialis in uxore modestia non tenetur, a nuptiali tamen fide nulla immoderatione disceditur. CAP. IV. Servata thori fides maculam libidinis diluit. Omnis fornicatio damnabilis, praesertim in conjuge. --9. Retenta ergo thori fides maculam diluit quam contrahit infirmitas carnis, si mulieri non misceatur alteri, quisquis non pro sola generatione, sed etiam propter fragilitatem carnis suae miscetur uxori; quia etsi praefixum concumbendi modum transit, tamen conjugalem terminum non excedit; et licet contrahat carnalis infirmitas culpam, impetrat tamen nuptialis integritas veniam. Accipit ergo talis indulgentiam, non pro eo quod ab una debitum conjugale plus quam oportet exigit ( al. exegit), sed quia una legitime ( al. legitima) accepta contentus, alteram non requirit. Si tamen non desunt misericordiae opera, quae tantum valent in religione Christiana, ut non solum qui conjugiis utuntur, aut qui continentes sunt, sed etiam virgines ad praemium virginitatis pervenire non possint, si opera misericordiae caritatisque neglexerint. Si vero quis intentus operibus bonis tantam servaverit in uxore temperiem, ut filiorum procreandorum causa tantummodo misceatur uxori, multa laude talis est proculdubio dignus, si quis hoc nostris potest implere temporibus. 10. Fornicatio tamen nunquam potest esse sine gravi crimine, in qua licet non dubitemus damnabiliter peccare hominem ab uxore disjunctum, damnabilius tamen fornicari existimo conjugatum. Utrumque autem Scriptura sancta judicandum, et a regno ( al. regni) Dei pronuntiat alienum: scriptum namque est in Epistola ad Hebraeos: Quia fornicatores et adulteros judicabit Deus (Hebr. XIII, 4). Et in Epistola quam ad Corinthios 147 scripsit Apostolus, dicitur: Nolite errare: neque fornicarii, neque idolis servientes, neque adulteri, neque molles, neque masculorum concubitores, neque fures, neque avari, neque ebriosi, neque maledici, neque rapaces, regnum Dei possidebunt (I Cor. VI, 9, 10). Rursus inter opera carnis idem apostolus Paulus fornicationem, immunditiam, luxuriamque dinumerat; in quorum conclusione dicit: Quoniam qui talia agunt regnum Dei non consequentur (Galat. V, 21). Praemonet etiam ne lugeat multos ex his qui ante peccaverunt, et non egerunt poenitentiam super immunditia, et fornicatione, et impudicitia, quam gesserunt (II Cor. XII, 21). CAP. V. Vota Deo reddenda absque excusatione. --11. Igitur quia de qualitate conjugii, quod Dominus donavit, diximus, illud est consequenter tota sollicitudine pertractandum, quidnam vestrae voluntatis praefixerit (si qua tunc potuit esse) devotio. Neque enim quia in rebus ( al. rebus) a Deo concessis usus hominibus non interdicitur, ideo debet homo quod voverit Deo non reddere, cum scriptum sit: Reddam tibi vota mea, quae distinxerunt labia mea (Psal. LXV, 13). Et ne quisquam sibi vellet excusationem tribulationis ad frustrandae licentiam promissionis assumere, nec se putaret voti reum, si se dixisset ad aliquid vovendum non voluntate sed tribulatione compulsum, docens beatus David omnia esse Deo reddenda, quae fuerint legitime duntaxat etiam in tribulatione promissa, cum dixisset Deo: Reddam tibi vota mea quae distinxerunt labia mea, continuo subdidit: Et locutum est os meum in tribulatione mea (Ibid., 14). Sed et in Deuteronomio scriptum est: Si autem voveris votum Domino Deo tuo, non tardabis reddere illud, quia exquirens exquiret Dominus Deus a te, et erit in te peccatum. Si autem nolueris vovere, non erit in te peccatum. Quae exeunt per labia tua custodies, et facies quemadmodum voveris Deo tuo votum quod locutus es ore tuo (Deut. XXIII, 24). Dicit et Salomon: Statim ut voveris votum Domino, non tardabis reddere illud. Tu itaque quae voveris redde. Bonum est non vovere, quam vovisse et non solvere (Eccle. V, 3, 4). CAP. VI. Res licitae post votum fiunt illicitae. Continentiae voto obstrictis conjugium redditur illicitum. --12. Proinde licitarum rerum usus licite cum temperantia geritur, donec rei licitae renuntiatio non vovetur, et quandiu non tenetur ex utriusque, id est ex mariti uxorisque consensu, perpetua continentiae promissio, non est illicita conjugalis admixtio ( al. commixtio). Scriptum est enim: Si duxeris uxorem, non peccasti; et si nupserit virgo, non peccavit (I Cor. VII, 28). Verumtamen cum ( al. etsi) non peccet virgo quae nubit, invenitur aliqua virgo peccare si nupserit: non enim peccat virgo nubens, si virginitatem Deo priusquam nuberet in corde non vovit. Caeterum si (quemadmodum dixit Apostolus) statuit in corde suo firma non habens necessitatem, potestatem autem habens suae voluntatis, et hoc judicavit in corde suo, servare virginitatem suam (Ibid., 37), graviter postmodum peccat, si post dicatam virginitatem Deo, voluerit humano servire connubio. Nam et viduas quasdam beatus Paulus vinculo pronuntiat damnationis obstrictas, quia scilicet post continentiae professionem nubendi receptam non abjiciunt voluntatem. De quibus evitandis Timotheum sic instruit: Adolescentiores autem viduas devita; cum enim luxuriatae fuerint in Christo, 148 nubere volunt, habentes damnationem, quia primam fidem irritam fecerunt (I Tim. V, 11). Adimit igitur concumbendi licentiam continentiae promissio, nec sola talibus fornicatio interdicitur, sed etiam maritalis admixtio prohibetur, et praevaricatricem voluntatem tenet culpabilis nexus, etiamsi nullus in opere consequatur effectus. Neque enim frustra scriptum est quia Concupiscentia cum conceperit, parit peccatum (Jac. I, 15). CAP. VII. Non est conjugibus licentia vovendi, sicut solutis, quia corporis sui potestatem non habent. Votum continentiae obligat, si fiat consensu utriusque conjugis. --13. Quocirca non solum a virginibus integritas, verum etiam a viduis atque conjugibus debet Deo dicata continentia cum timore et tremore servari. Quia priusquam sit aliquis voti reus, non condemnatur, sive virgo licite nubat, sive maritus et uxor conjugale sibi debitum reddant. Postquam vero quisque, meliora consectans, professione seipsum continentiae sive integritatis obstrinxerit, gravissime delinquit, si sibi deinceps licere putat quod ante licitum fuerat. In talibus quippe rebus quod vovens Deo sibi adimit voluntas, nulla deinceps impune permittit usurpare necessitas; nec temerator voti excusationem justam suae praevaricationis inveniet, quem nemo compulit ut voveret. 14. Est plane aliquid discernendum inter votum virginis aut viduae, et inter votum eorum qui tenentur vinculo conjugali. Nec enim tanta est vovendi licentia vel libertas viro sive mulieri potestatem sui corporis non habenti, quanta est viduae cuilibet aut virgini: conjugato enim, vel conjugatae, corporalis continentiae vovendae facultas plena non suppetit, cujus corpus non in sua, sed in conjugis potestate consistit, secundum illud Apostoli dictum, quod supra posuimus: Mulier sui corporis potestatem non habet, sed vir; similiter autem et vir sui corporis potestatem non habet, sed mulier (I Cor. VII, 4). Non itaque sinitur absque conjugis voluntate continentiam assumere, cujus corpus non est in propria potestate: hoc enim quisque recta et firma devotione solus promittit, quod sui tantum juris esse cognoverit. Tale est enim ut velit quisque corporis sui, quod est in conjugis potestate, continentiam profiteri, quale si quis de alterius substantia aut eleemosynam facere aut sacrificium conetur offerre: Deus autem noster (sicut ipse testatur) diligit justitiam, et odio habet rapinam in holocausto (Isai. LXI, 8). 15. Illa itaque inter conjuges est continentiae certa promissio, quae fuerit utriusque consensione firmata; quam cum vir et mulier sibi consentientes concordi voluntate, tanquam sacrificium in odorem suavitatis, super altare fidei, Deo vero ac summo in templo sui cordis obtulerint, nec mulier ulterius in viri, nec vir in mulieris corpore, ad reposcendum debitum conjugale potest habere legitimam potestatem. Sicut enim priusquam Deo simul voverent reprehensibilis fuit unius oblatio, quia legitimi consortis deerat assensus: ita cum pari obtulerit uterque consensu, quod est inseparabiliter utriusque commune, non erit impunitus, si quis munus Deo voluntaria devotione oblatum, illicito crediderit opere temerandum. CAP. VIII. Qui non toto animo vovit, eo magis damnabilis est. De voto nihil licet retinere aut repetere. --16. Quod si forte quis non toto animo vovisse causetur, eo magis damnabilis erit, quod non simplex ad Deum, sed fictus accessit. 149 Scriptum est enim quia Spiritus sanctus disciplinae effugiet fictum, et auferet se a cogitationibus quae sunt sine intellectu (Sap. I, 5). Alio quoque loco fictos sancta Scriptura sic increpat: Vae duplici corde, et labiis sceleratis, et manibus malefacientibus, et peccatori ingredienti terram duabus viis (Eccli. II, 14). 17. Quam sit autem malum, quamque sollicite fugiendum, si quis de hoc quod Deo voverit aut retinere aut repetere aliquid mortifera praevaricatione pertentet, exemplo sunt Ananias et Saphira, quos de pretio agri quamdam partem infideliter subtrahentes, non solum vox apostolica, tanquam divini juris pervasores, increpavit ( al. increpuit), sed etiam severitas justitiae coelestis occidit. Beatus denique Petrus, non solum fraudis vitio memoratum Ananiam dixit obnoxium, quin etiam cor ejus a Satana pronuntiavit impletum, dicens: Anania, cur implevit Satanas cor tuum mentiri te Spiritui sancto, ut fraudares de pretio agri? Nonne manens tibi manebat, et venundatum in tua erat potestate? Quid utique fecisti hoc? Non hominibus mentitus es, sed Deo (Act. V, 3, 4). Si quis igitur rem Domino jam devotam carnali victus illecebra crediderit denuo reposcendam, non est legitimus rei suae possessor, sed divini juris pronuntiatur invasor. Nec immerito continentiae jam devotae violator immundus audit, quod avarus pecuniae fraudator audivit. CAP. IX. Responsio ad interrogata ab initio epistolae. Verecundia in actu conjugali servanda. --18. Proinde cuncta quae superius disputata sunt, conscientia vobis testimonium perhibente perpendite. Et, si quidem continentiam pari vovistis assensu, tenorem vestrae dilectionis cum Dei timore servate: et si quando carnis infirmitas mentem pulsat, animus ad auxilium divinae miserationis accurrat, nec cedat libidini, sed Deum tota humilitate fidelis exoret, et carnali desiderio militanti adversus animam non consentiat, sed repugnet. Si vero continentiam unus vestrum sine alterius vovit assensu, temerarie se vovisse cognoscat, et debitum conjugi casta sinceritate redhibeat. 19. Verumtamen, ut omnia vestra honeste fiant, in redditione conjugalis debiti, sic infirmitatem carnis usus excipiat conjugalis, ut non caro libidini serviat, sed animi virtus adjuta divinitus carnalis concupiscentiae frena restringat. Negotium namque substituendae prolis ita debet a conjugibus peragi, ut subserviente verecundia dum se ad opus fecunditatis animus fidelis inclinat, modestiam simul naturalis honestatis, Deo adjuvante, custodiat: praecipue autem observandum est fidelibus conjugibus ut illa fugiant opera quae divina severitas, et facienda prohibet, et facta condemnat. Haec enim nec apostolica doctrina fidelibus insinuare cessavit, ut ad custodiendam vitae bonae regulam prudenter instrueret salubriterque terreret. CAP. X. Continentia a Deo omnibus est expetenda. De regimine familiae, et educatione prolis. Regula profectus et perfectionis in conjugio. --20. Magnum itaque bonum est mulierem non tangere, quod debet omnis fidelis principaliter observare: propter fornicationes tamen, quisquis, sive conjugatus, sive a conjugio liber, si continentiam Deo non vovit, et seipsum ad implendam continentiam cernit invalidum (quamvis ubi plena fuerit continendi voluntas, et ab oratione atque 150 operibus bonis non destiterit vera cordis humilitas, ille qui dixit: Petite, et dabitur vobis; quaerite, et invenietis; pulsate, et aperietur vobis (Matth. VII, 7); quia veritas est et mentiri non potest; et bene petenti det, et quaerenti adinventiones suas praeparet, et bene pulsanti ipse aperiat, ut ad penetralia vitae melioris introeat); tamen, si quis adhuc plus est de sua infirmitate sollicitus quam de Domini virtute securus, si continentiam non vovit carnis, contineat ab iniquitate, et sicut decet utatur uxore: malitiam atque avaritiam fugiat, et non condemnabitur ( al. condemnetur), si conjugi debitum reddat: non sit ebriosus, non invidus, non contentiosus, non fictus, non malignus, non litigiosus, non superbus, non rapax, non avarus: quantum ad ipsum attinet, pacem habere cum omnibus quaerat, perniciem non teneat, nulli detrahat, cum amicis fidem teneat, inimicis nunquam perfidus aut perjurus existat; aliena non rapiat, aequitati pecuniam non praeponat; sit in negotiis justus, in operibus pius, mitis ad tolerandas, tardus ad retribuendas injurias; in fide stabilis, amator castitatis et pacis. Attendat Salvatoris nostri dictum, quo nobis, et quid faciamus praecipit, et quid accipiamus ostendit; ait enim: Dimittite, et dimittetur vobis; date, et dabitur vobis (Luc. VI, 37). Sit ergo quantum potest in eleemosynis largus et hilaris, et ad dimittendum peccantibus facilis ac suavis; nec tamen putet ita peccantibus veniam tribuendam, ut disciplinam suae domus existimet negligendam, sed vigoris ( al. rigoris) retinens clementiaeque temperiem, servet in correptione modestiam, et in remissione censuram. Arguat, moneat, terreat, increpet, consoletur, oblectet; nec tantum faciat in subditis peccantibus quantum impetus furoris impellit, sed quantum modus consultationis exposcit; et si verberandus est pro peccato famulus, non ulciscendi libido praevaleat, sed aequitas Christiana potius illi clementer consulat quem flagellat; ac sic et quando justitia persequitur culpam, non desit misericordia, quae modeste novit tenuare vindictam. 21. Nutriantur filii, secundum Apostoli praeceptum, in disciplina et correptione Domini (Ephes. VI, 4), nec permittantur impudice aut luxuriose vivere, cum non lasciviae, sed castitati ac temperantiae proles debeat Christiana servire. Neque enim et de malis operibus filiorum non erit in illa terribili examinatione parentum negligentia judicanda, cum et in hoc saeculo propterea Heli sacerdos (I Reg. II, 3) a Domino reprobatus fuerit et abjectus, non quia filiis in iniquitate consensit, sed quia peccantes mansueto quamvis sermone monuerit, prohibere tamen competenti severitate cessavit. Magis autem parentes qui vere diligunt filios, bene operando eis consulant, quam divitias colligendo; ne dum filiis tenaciter substantia colligitur, opportunitas boni operis omittatur. 22. Prae omnibus autem fideles meminerint conjugati semper orationibus atque eleemosynis insistendum; nec velint jugiter in ipsa carnis infirmitate jacere, sed festinent gradum vitae potioris ascendere. Et ut ad virtutem continentiae perveniat animus, magis magisque carnalis concupiscentiae comprimatur excessus: ut dum, Deo adjuvante, illum superaverint gradum, in quo conjugalis infirmitas veniam postulat, celsiorem 151 possint laudabiliter obtinere, in quo continentiae virtus palmam vitae melioris exspectat. EPISTOLA II. AD GALLAM VIDUAM. De Consolatione super morte mariti, et de statu viduarum. Dominae vere illustri et in Christi timore venerabili filiae GALLAE FULGENTIUS, servorum Christi famulus, in Domino salutem.
CAPUT PRIMUM. Consolatio Gallae de morte mariti juvenis. Laus mariti defuncti. --1. Ante menses aliquot diaconi mei ex urbe remeantis certa narratione comperi, non solum tui conjugis obitum, verum etiam sanctum propositi tui tramitem, in quo jam ambulas, illo deducente qui est via, veritas et vita (Joan. XIV, 6), qui fidelibus suis novit per momentaneam tristitiam donum sempiternae largiri laetitiae, et quos vult salubriter de terrenis ad coelestia, paternae benignitatis dispensatione, transferre.
2. Neque enim frustra Dominus, cujus incomprehensibilia judicia et investigabiles vias apostolus praedicat Paulus (Rom. XI, 33), conjugem tuum religione sincera ( al. sincere) fidelem, corde humilem, moribus mitem, operibus misericordem, conversatione penitus innocentem, aetate juvenem, de peregrinatione hujus vitae ad aeternam coelestis patriae celeriter transtulit mansionem, nisi ut, et illi gaudia aeterna conferret, et tibi facultatem melius vivendi concederet. Illi donavit ut corpore spoliatus sit cum Christo sine fine victurus; tibi donavit ut quae sunt Domini cogites et, secundum apostoli Pauli sermonem, sis sancta, et corpore et spiritu. Proinde sine dubitatione crede quod divinitus dicitur, et cum dilectione spera quod promittitur, ut possis bene facere quod jubetur. CAP. II. Non debent Christiani de mortuis contristari, sicut caeteri qui spem non habent. Duplex tristitia. --3. Primo igitur de mariti morte per apostolum Paulum quid debeas fideliter tenere cognosce; ait enim: Nolumus autem vos ignorare, fratres, de dormientibus, ut non contristemini, sicut et caeteri qui spem non habent. Si enim credimus quod Jesus mortuus est, et resurrexit, ita et Deus eos qui dormierunt per Jesum adducet cum eo (I Thess. IV, 13, 14). Si ergo verae fidei tenaces sumus, si de sermonibus Dei nihil ambigimus, si ad futuram vitam spe certissima tendimus, si digne Deum proximumque diligimus, si non ab hominibus inanem, sed a Deo veram gloriam Christiani nominis exspectamus, non debemus utique de fidelibus mortuis, et, ut proprie dicam, de dormientibus nostris, aliquam, sicut infideles, habere tristitiam. Salubris etenim 152 noxiaeque tristitiae debet in corde nostro manere discretio qua fit ut nec de amissione solatii temporalis concidat animus aeternis rebus deditus, et de his salubrem tristitiam sumat, in quibus se aut minus aliquid aut secus quam oportuit fecisse considerat. Propter quod Paulus utramque tristitiam non minus opere docet quam retributione discretam. Denique in una salutis proventum, in altera mortis positum demonstrat exitium dicens: Quae enim secundum Deum est tristitia poenitentiam in salutem stabilem operatur; saeculi autem tristitia mortem operatur (I Cor. VII, 10). 4. Ne igitur ultra fidei Christianae modum, indiscretam teneas de mariti morte tristitiam, nec amissum existimes, sed praemissum ( al. promissum), nec ipsius juventutem putes immature praecisam, quam interminabili vides aeternitate firmatam. Fideli quippe animae dicitur: Renovabitur sicut aquilae juventus tua (Psal. CII, 5). CAP. III. Fideles non aufert atra dies. Dies magnitudinis Christi, dies est extremi judicii. --5. Absit autem ut infidelium consentientes erroribus, aestimemus aut dicamus quia illum juvenem Christianum Abstulit atra dies, et funere mersit acerbo. (VIRG. Aeneid. VI, 428.) Illos namque atra dies aufert qui, secundum Joannis apostoli dictum, in tenebris sunt, et in tenebris ambulant, et nesciunt ubi ambulant, quia tenebrae obcaecaverunt oculos eorum (I Joan. II, 11). Illos abstulit atra dies quos ipsa lux vera vehementer objurgans: Hoc est autem, inquit, judicium, quia lux in mundum venit, et dilexerunt homines magis tenebras quam lucem, erant enim eorum mala opera (Joan. III, 19). Tales sunt qui sic vivunt, ut cum audierint vocem Filii Dei, non ad vitam, sed ad judicium suscitentur, dicente Domino: Quia veniet hora, quando omnes qui in monumentis sunt audient vocem ejus; et procedent qui bona fecerunt in resurrectionem vitae, qui vero mala egerunt, in resurrectionem judicii (Joan. V, 28, 29). Et quia his nec brevis vita potest prodesse nec longa, consequenter de talibus in libro Sapientiae dicitur: Et si quidem longae vitae erunt, in nihilum computabuntur, et sine honore erit novissima senectus illorum. Et si celerius defuncti fuerint, non habebunt spem, nec in die magnitudinis allocutionem (Sap. III, 17). 6. Quae est autem dies magnitudinis, nisi dies in qua non judicandus, sed judicaturus veniet Dominus? Nunc enim cum venit, ut pro nobis judicaretur, non fuit dies magnitudinis, sed minorationis, in qua minoratus est paulo minus ab angelis; tunc autem erit dies magnitudinis, quando, secundum Joannis attestationem, omnes mali abscondi cupient in cavernis montium, dicentes montibus et petris: Cadite super nos, et abscondite nos a conspectu Patris sedentis super thronum, et ab ira Agni, quoniam venit dies magnus irae illorum: et quis poterit stare (Apoc. VI, 16)? In hac die magnitudinis mali non habebunt allocutionem, sed increpationem; non enim audient: Venite, benedicti Patris mei, percipite regnum quod vobis paratum est a constitutione mundi (Matth. XXV, 34); sed dicetur eis: Ite, maledicti, in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis ejus (Matth. XXV, 41). Tales igitur, quantumlibet longaevi moriantur, acerbo funere demerguntur, et quamvis aetas eorum matura videatur in corpore, 153 mortifera tamen mundi dilectio immaturae mentis acerbitatem retentat in corde. CAP. IV. Bonus Christianus, etsi juvenis, non mergitur funere acerbo. Non vita longa prodest, sed bona. --7. Christianus autem qui in timore Dei vixerit, quacunque fuerit defunctus aetate corporis, non acerbo funere mergitur, sed placita Deo subnixus maturitate transfertur. Legimus namque in eodem Sapientiae libro: Quia senectus honorabilis est, non diuturna, neque numero annorum computata: cani sunt autem sensus hominis, et aetas senectutis, vita immaculata; quae placita Deo facta, dilecta est (Sap. IV, 8). Denique in subsequentibus bene viventem quemdam Deoque placitum ob hoc raptum celeriter dicit, ut nullam mutationem perferret malitiae saecularis, nec anima ejus aliqua foret fictione ( al. fatigatione) decepta. Sic ergo dicitur: Raptus est, ne malitia mutaret illius intellectum, aut ne fictio deciperet animam illius: fascinatio autem (al. enim) nugacitatis obscurat bona, et instantia concupiscentiae transvertit sensum sine malitia; consummatus autem in brevi replevit tempora longa. Placita enim erat Deo anima illius: propter hoc properavit de media iniquitate illum educere (Ibid., 11, 12, 13, 14). His nempe verbis sancta Scriptura nos docet in hoc saeculo Christianis fidelibus non vitam longam prodesse, sed bonam; et ad cognoscendum, quantum possibile est, cujuslibet defuncti meritum, non quantum dixerit, sed qualiter quisque vixerit intuendum. Sicut enim vita mala, quanto magis fuerit temporaliter prolongata, tanto magis delinquentibus multiplicat poenam: sic vita bona, quamvis hic brevi tempore terminata, magnam sempiternamque conquirit bene viventibus gloriam. Vita igitur mala immaturos acerbosque senes demergit in tartarum, vita vero bona defunctos juvenes maturos perducit ad regnum. CAP. V. Vidua debet esse sollicita ut sancta sit et corpore et spiritu. Sancta sunt Christianorum conjugia. --8. Non ergo sis tristis, quod te ille praecesserit diebus paucis, sed esto sollicita, et sic viam mortalis hujus vitae perage, ut ad aeternam vitam valeas pervenire. Proinde apostolici te oportet indesinenter meminisse sermonis, quo ait: Mulier innupta et virgo sollicita est quae sunt Domini, ut sit sancta et corpore et spiritu (I Cor. VII, 34). Innuptam hic viduam dicit, non quia omnino non nupserit, sed quia viro mortuo soluta fuerit vinculo nuptiali. De qua alio loco dicit: Si autem mortuus fuerit vir ejus, soluta est a lege viri (Rom. VII, 2). Hanc ergo sanctam jubet esse, et corpore, et spiritu. Quid autem aliud est corpore et spiritu sanctam esse, nisi quod sanctum est, et in opere, et in cogitatione servare? Etenim quae mundi sunt illa cogitare permittitur quae corporali vincta connubio detinetur, eodem apostolo dicente: Quae autem nupta est, cogitat quae sunt mundi, quomodo placeat viro (I Cor. VII, 34). Illic est ergo mundanae cogitationis subeunda necessitas, ubi mortalis caro morituro carnaliter nubit. Et quia illos ipsa carnis necessitas durioribus vinculis tenet innexos, propter hoc de illis Apostolus dicit: Tribulationem autem carnis habebunt hujusmodi (Ibid., 28). Mulier ergo innupta, id est vidua, cui praecipitur ut sit sancta, et corpore et spiritu, sicut corpore desistit ( al. desiit) marito servire, sic non debet corde carnalia cogitare. 9. Sancta quidem sunt Christianorum conjugia: quia et conjugalis ibi castitas custoditur in corpore, et puritas fidei servatur in corde. 154 Nam et apostolica dicit auctoritas: Honorabile connubium in omnibus, et thorus immaculatus (Hebr. XIII, 4). Non est ergo connubium ex colluvione peccati, sed ex institutione Dei: et in eo quod sibi conjuges invicem carnis debitum reddunt, in quantum id modeste faciunt, Christi praecepta custodiunt, quia nullatenus a conjugali caritate et castitate discedunt. Exsecratur autem adulterinos concubitus castitas conjugalis, et, honestatis ac verecundiae tenax, ab una unus, et ab uno una expetit, quod uterque se uni tantum legitime debere cognoscit. Illic quidem carnis debitum redditur viro: conjugalis autem castitas magis debetur Christo quam viro, quia et corpus tunc vere castum est, quod fornicatione carnali non polluitur, quando spiritalis integritas Christi timore ac dilectione servatur. CAP. VI. Innupta in altiori gradu est quam nupta. --10. Attamen a muliere nupta mulier innupta et virgo non parva gradus dignitate discernitur, quandoquidem nupta cogitationibus mundanis tenetur obstricta, mulier autem innupta et virgo carnalibus tribulationibus non subjicitur, quia carnalis matrimonii vinculo non tenetur. Ibi ( al. ubi) certior est corporalis atque spiritalis continentiae libertas, quia nulla est ex conjugali servitute necessitas. Utrumque igitur ( al. enim) donum Dei est, et conjugalis pudicitia, et continentia vidualis: Unusquisque enim proprium habet donum a Deo (al. ex Deo ) (I Cor. VII, 7); et illud quidem, quantum in se est, laudabile, quia bonum; hoc autem laudabilius, quia melius. Conjugali namque servitute turpitudo vincitur fornicationis; viduali vero libertate crescit dignitas castitatis. Illic fides consulit infirmitati, ne cadat in vitium; hic se fidelis animus ad virtutis extendit augmentum. De conjugatis enim dicitur: Propter fornicationes (al. fornicationem) autem unusquisque suam uxorem habeat, et unaquaeque suum virum habeat (I Cor. VII, 2). De vidua vero dicitur: Beatior autem erit si sic permanserit (Ibid., 40). Beata ergo quae illicitum concubitum, turpitudinis horrore, non appetit; sed beatior quae licitum, majore puritatis amore, contemnit. Beata quae alligata viro sic vivit, ut soli viro carnis suae debitum reddat; sed beatior quae soluta sic permanet innupta, ne debeat. CAP. VII. Consolatio viduae. --11. Proinde in eo quod ex conjugata facta es vidua, donum Dei auctum tibi magis existima, non ablatum: neque enim te deseruit, qui tibi sequendam viam vitae melioris ostendit. Gradibus te voluit Dominus ad meliora conscendere, ut primitus ( al. prius) conjugata cum uno viro fideliter viveres, quo postmodum sine difficultate absque viro vidua permaneres. Ad hoc igitur animum tuum divina gratia conjugali castitate nutrivit, ut quae didiceras illo uno vivente alterum non quaerere, disceres ab omni viro vidua continere. Noli ergo negligere gratiam quae in te est: et tu enim nosti quanto melius sit jugiter a concubitu continere, quam vel pro conjugali necessitate concumbere. Maritus qui tibi datus fuerat ad tempus, discessit in tempore: datus enim tibi fuerat, non ad patriae beatitudinem, sed ad itineris consolationem. 12. Alia quippe sunt Dei dona, quae Deus ita suis largitur fidelibus in praesenti tempore, ut eorum usus in hac tantum vita necessarius habeatur, quo futurae vitae meritum comparetur; sicut est credulitas rectam 155 fidem tenens, et operatio justitiam misericordiamque custodiens: ut fides recta non deseratur caritatis auxilio, quae in operatione cognoscitur: propter quod Apostolus eam fidem probat quae per dilectionem operatur (Galat. V, 6). CAP. VIII. Fides et operatio misericors in hac vita necessaria sunt, in patria non erunt. --13. Recta igitur fides et misericors operatio post hanc vitam desinent, cum per speciem videbitur, quod nunc cum creditur non videtur; nec inter beatos erit aliquis miser, cui misericordia praerogetur. Haec autem duo, id est fides et operatio, ita post hujus vitae finem non sunt necessaria, ut ante finem non sint ullatenus deserenda. Quisquis enim ante finem vitae praesentis a fide recta sive bona operatione discesserit, etiamsi in his antea strenue vigilanterque cucurrerit, pro eo quod ab itinere recto desistit, perdit meritum totius itineris quod cucurrit. 14. Item sunt alia quae sic hominibus in hoc tempore pietas divina largitur, ut non solum in hac vita cum hominibus debeant manere continua, verum etiam crescant in retributione divina: sicut est peccatorum mundatio, veritatis agnitio, Dei proximique dilectio. Haec enim si quis in hoc tempore perseveranter in se custodierit, et divino munere proficiendo augere curaverit inchoata, in futuro habebit aeterna secum perfectione mansura. Tunc enim perfecta mundatio perfectam cognitionem veritatis accipiet, et perfecta cognitio nihil in nobis perfectae caritatis ( al. caritati) deesse permittet. CAP. IX. Aliqua temporaliter et dantur et auferuntur a Deo. Exemplum Job. Dives et Lazarus, hic beatus, ille miser. --15. Alia vero sunt quae sic a Deo temporaliter donantur ( al. dantur), ut temporaliter auferantur: sicut est copulatio conjugum, procreatio filiorum, abundantia divitiarum, incolumitas corporum, et si quae sunt similia; quae per se nec miseros homines possunt facere, nec beatos. Ideo haec et bonis et malis a Domino dantur, et nonnunquam bonis malisque divinitus auferuntur. 16. Beatus fuit Job cum in divitiis juste viveret; sed beatior cum in paupertate justior exstitisset. Beatus fuit cum decem circumdaretur filiis, sed beatior cum una cunctorum simul orbitate percussus, in Dei dilectione permansit immobilis. Beatus etiam fuit in corporis sospitate, sed beatior est factus in vulnere. Beatior etiam in acervo squaloribus pleno quam in palatio marmoribus adornato. 17. Attende etiam duos, unum in divitiis et sanitate miserum, alterum in egestate et vulnere multum beatum. Dives ille qui induebatur purpura et bysso, et epulabatur quotidie splendide (Luc. XVI, 19), quam inanis fuit in illis epulis, quam pauper in multitudine divitiarum, quam nudus in pulchritudine vestium, quam infirmus in sanitate corporis, quam famelicus in saturitate ventris, quam miser in gaudiis, quam desolatus inter amicorum colloquia, quam dejectus inter obsequia servulorum! Attende quoque Lazarum in paupertate divitem, in miseria beatum, in infelicitate felicem, in vulneribus sanum, et quidem sine domo, sed non sine domino; sine veste, sed non sine fide; sine 156 bona valetudine corporis, sed non sine robore caritatis; sine cibo, sed non sine Christo; canibus expositum, sed socium angelorum qui non accipiebat de micis quae cadebant de mensa divitis, sed coelestem ( al. coelestium) panem visceribus ructabat internis. CAP. X. Bona temporalia, et bene, et male habentur, pariter et contemnuntur. --18. Haec sunt igitur quae nonnunquam bene habentur, nonnunquam male; nonnunquam bene contemnuntur, nonnunquam male. Bene quippe habentur, cum in eorum usu timor Dei servatur; bene autem contemnuntur, cum in eorum contemptu a summo Deo gloria, non ab hominibus, quaeritur. 19. Tales sunt etiam nuptiae, quae et bene suscipi possunt, et bene contemni. Quam bene nuptiarum opus in castitate conjugali Susanna servavit! quam melius in continentia viduali Judith atque Anna contempsit! quam optime in integritate virginali Maria nescivit! 20. Non est igitur inter praecipua Dei dona conjugium aestimandum, licet non negetur donum esse divinum; nec est dicendum beatitudinis munus, quod cum bono possit proposito teneri, potest etiam proposito meliore contemni. Nam si hoc inter praecipua Dei dona aestimari oporteret, non ore Salvatoris nostri laudarentur, qui se ipsos castraverunt propter regnum coelorum (Matth. XIX, 12); nec pro se patrem, matrem, fratres, sorores, uxorem, filios, agros, relinqui Salvator ipse cum centupla retributionis et vitae aeternae promissione juberet, dicens: Omnis qui reliquerit domum, vel fratres, aut sorores, aut patrem, aut matrem, aut uxorem, aut filios, aut agros propter nomen meum, centuplum accipiet, et vitam aeternam possidebit (Matth. XIX, 29). Hoc autem dicens Christus, non divortium fieri jussit, sed justa discretione, quamvis Dei munera, tamen temporalia aeternis, caduca permanentibus, parva magnis, a suis fidelibus postponenda monstravit. Non damnat bona, sed plus laudat meliora; illa non odit, sed ista plus diligit. Illorum enim sive adeptio, sive amissio, non est retributio fidei, sed probatio. CAP. XI. Fides non temporalibus, sed aeternis debet esse intenta. Vidua ne sit cogitationibus mundanis implicita. Ornatus et habitus viduarum. --21. Fides autem nostra non temporalibus, sed aeternis esse debet intenta. Propter quod Vas electionis, ad tolerantiam nos praesentis tribulationis exhortans, praecipit ut a contemplatione temporalium rerum cordis nostri penitus avertamus obtutum, dicens: Id enim quod in praesenti est momentaneum et leve tribulationis nostrae supra modum in sublimitate aeternum (al. aeternae) gloriae pondus operatur in nobis, non contemplantibus nobis quae videntur, sed quae non videntur. Quae enim videntur temporalia sunt, quae autem non videntur, aeterna sunt (II Cor. IV, 17, 18). 22. Ambula igitur, sicut scriptum est, de virtute in virtutem (Psal. LXXXIII, 8), et animus tuus ab intentione temporalium ad contemplationem transeat aeternorum, transiensque a virtute conjugalis pudicitiae ad potiorem virtutem continentiae vidualis, non minore continentia cordis praedita debes esse quam corporis, et post obitum temporalis mariti omnes in corde tuo reliquiae debent mundanae cogitationis exstingui. 23. Cur enim vidua Christiana gerat animum vinculo cujusquam mundanae cogitationis innexum, quae, mortuo viro, mundum debet aestimare commortuum? Causa igitur mundanae cogitationis desistente, debet ipsa quoque cogitatio mundana cessare; et sicut antea corporaliter 157 ornabaris viro, qui delectaretur specie corporis, ita nunc spiritaliter ornanda es Christo, qui solam in te quaerit pulchritudinem mentis. 24. Attende quid beatus Petrus etiam conjugatis mulieribus mandet, quibus exterioris habitus interdicit ornatum, haec loquens: Mulieres subditae sint viris suis, ut si qui non credunt verbo Dei, per uxorum suarum conversationem, sine verbo lucrificentur, considerantes vestram in timore castam conversationem; qua insit non extrinsecus capillorum implicatio, aut auri circumpositio, aut in habitu vestimentorum ornatus, sed ille absconditus cordis homo in incorruptibilitate quieti et modesti spiritus, qui est ante Deum locuples (I Petr. III, 1, 2, 3, 4). Hoc praeceptum beatus apostolus sanctarum mulierum firmavit exemplo, dicens: Sic enim et aliquando mulieres sanctae, quae sperabant in Deum, ornabant se, subjectae viris suis (Ibid., 5). CAP. XII. Sanctae mulieres non monilibus, sed moribus sint ornatae. Officium viduae adhaerere Deo, et instare orationibus. --25. Si ergo sanctae mulieres, etiam conjugatae, non sunt monilibus commendandae, sed moribus, et magis humilitate debent ornari quam veste, qualis debet esse viduae habitus et incessus, quae non homini viro cupit placere, sed Christo? quae necessitate corporalis absoluta connubii, spiritalia tantum debet ornamenta sectari? Habitus ergo tuus talis sit, qui non ad lasciviam excitet, sed ad continentiam provocet; qui non illiciat ad libidinem, sed comprimat ad timorem; qui non accendat carnis concupiscentiam, sed exstinguat; qui non illicitet ad concubitum, sed excitet ad profectum; ex quo cordis compunctio, non carnis libido nascatur; unde Filio Dei placeas, unde te vere castam obtutui ( al. obtutu) sponsi coelestis ostendas. Ille enim sponsus carnem tuam maceratam vult videre, non nitidam; animae connubio utitur, nec carnis, sed animae pulchritudine delectatur. Quocirca castigatione corporis acquire pulchritudinem cordis: vilibus caro tegatur operimentis, et pretiosis anima vestibus induatur; nec quaeras ut placeas oculis hominum, sed ut Christi non offendas aspectum. Ille in te quod diligit videat, quod dedit inveniat, quo delectatur agnoscat. Concupivit enim rex speciem tuam; sed omnis gloria filiae regis intrinsecus (Psal. XLIV, 12, 14). 26. Transiit tempus amplectendi, nunc tempus est longe fieri ab amplexu. Adhaereant viris quae conjugali vinculo tenentur astrictae: tibi dicendum est cum propheta: Mihi autem adhaerere Deo bonum est; ponere in Deo spem meam (Psal. LXXII, 28). Unde et Apostolus ait: Quae autem vere vidua est et desolata, speravit in Domino, et instat obsecrationibus et orationibus nocte et die (I Tim. V, 5). Oratio ergo tibi sit in postulatione crebra, in sancta vero cogitatione atque operatione continua. Sic enim poteris implere quod Apostolus jubet (I Thess. V, 16), ut sine intermissione oremus. Oratio namque est in conspectu Dei omne opus bonum, quo delectatur nihil indigens Deus. Et ut agnoscamus bona opera locum orationis apud Deum habere, Scriptura nos sancta sic admonet: Absconde eleemosynam in corde pauperis, et ipsa exorabit pro te (Eccli. II, 15). 158 CAP. XIII. Qualiter in cibo et conviviis se gerat vidua. --27. Cave ne carnis curam in desideriis facias, ne semper gulae quod poscit indulgeas: refectione tua non voluptas expleatur, sed sustentetur infirmitas. Tales autem convivii debes habere participes, quae non carnis solent delicias laudare, sed cordis, quae angelorum panem interioris hominis aviditate perquirunt, quae post sponsum tuum in odore unguentorum ejus currunt, quae suavitate Deum gustus interioris percipiunt, quae puro affectu esuriunt, sitiuntque justitiam; quae operantur cibum, non qui perit, sed qui permanet in vitam aeternam. Cum talibus et colloquia tibi conserenda, et frequentanda convivia; ut cum eas cibis corporalibus pascis, ad meritum tibi sanctae operationis accedat; et cum earum verbis spiritalibus pasceris, profectus tibi sanctae conversationis accrescat, nec velis talibus nunc mensam tuam replere deliciis, qualibus eam replebas, quando carnali connubio serviebas. Audi Magistrum gentium, quid de vidua dicat: Quae in deliciis est, inquit, vivens mortua est (I Tim. V, 6).
CAP. XIV. Exempla viduarum Judith et Annae. --28. Habes et in Veteri et in Novo Testamento sanctarum viduarum quibus aedificeris exempla. In Veteri Testamento, Judith; Anna consideretur in Novo: quarum si, Domino adjuvante, imitatrix fueris, et delicias carnis, et jactantiam saecularem vera cordis humilitate calcabis, ut illius in te sponsi semper vivat affectus, qui semper est vivus: sicut, eodem resurgente, vocis angelicae attestatione firmatur, cum mulieribus dicitur: Quid quaeritis viventem cum mortuis (Luc. XXIV, 5)? De quo etiam apostolica sic auctoritas loquitur: Vivus est enim sermo Dei, et efficax (Hebr. IV, 12). Vivus est ergo ille qui est Verbum Patris; et ideo ipse est fidelium vita. Hunc sanctae viduae cordis contritione et corporis castigatione quaesierunt, huic cordis et corporis plena continentia devotissime servierunt. 29. De Judith enim scriptum est: Et erat Judith in domo sua vidua annis tribus et mensibus quatuor; et fecit sibi tabernaculum super solarium domus suae, et imposuit super lumbos suos cilicium, et erant super eam vestimenta viduitatis suae, et jejunabat Judith omnibus diebus viduitatis suae (Judith VIII, 4, 5). Ac, ne quis illam sanctam viduam non devotione cordis, sed necessitate paupertatis existimet jejunasse, audi quid de ea in subsequentibus dicitur: Et erat Judith bona (al. pulchra) aspectu, et formosa facie valde, et prudens corde, et bona intellectu, et erat honesta valde. Quia reliquerat ei Manasses vir ejus, filius Achitob, filii Melchis, filii Heliab, filii Nathahel, filii Surisoda, filii Simeon, filii Israel, aurum et argentum, servos et ancillas, et pecora et praedia (Ibid., 7, 8). Ecce vidua praeclara natalibus, facultatibus dives, aetate juvenis, specie mirabilis, divitias contempsit, delicias respuit, carnis incentiva calcavit, et induta virtute ex alto, non quaesivit secundo famulari connubio. Propterea testimonio tam praeclari operis apparuit, quantum Deo dilecta sit continentia vidualis. Denique cum Holofernes innumero Bethuliam obsedisset exercitu, et omnis Israelitarum virtus perturbata languesceret, egreditur castitas oppugnatura lasciviam, et ad interitum superbiae humilitas 159 sancta procedit. Ille pugnabat armis, ista jejuniis; ille ebrietate, ista oratione. Igitur quod omnis Israelitarum populus facere non potuit, sancta vidua castitatis virtute perfecit. Obtruncavit una mulier tanti agminis ducem, et insperatam Dei populo reddidit libertatem.
CAP. XV. Laudes Annae. Comparatio Judith et Annae. --30. Videamus et in Novo Testamento qualiter nobis sanctae Annae conversatio demonstretur. De qua sanctus Lucas sic refert: Et erat Anna prophetissa filia Phanuel de tribu Aser; et haec processerat in diebus multis, et vixerat cum viro suo annis septem a virginitate sua. Et haec vidua usque ad annos octuaginta quatuor, quae non discedebat de templo, jejuniis et obsecrationibus serviens nocte et die (Luc. II, 37). Istae duae viduae, licet tempore fuerint diverso, unius tamen fidei servierunt ambae mysterio; quia Christum, quem Anna cognovit in carne natum, ipsum Judith noverat nasciturum. Quam vero multum Deus in utraque vidua continentiam sibi placitam demonstravit! Nam et Judith spiritalibus, armis accincta, caput lascivi praedonis abscidit; Anna vero ipsum caput Ecclesiae Spiritu sancto repleta cognovit. Datus est Judith Holofernis interitus; Annae revelatus est Salvatoris adventus. Illi Deus dedit a populo repellere pestilentiam; huic tribuit humani generis agnoscere medicinam. Et quia sanctimoniam virginalem vidualis continentia gradu inferiore subsequitur, idcirco postquam de virgine natus est Filius Dei, vidualis linguae dignatus est officio praedicari. Nec tamen de illo locuta est vidua deliciis dedita, quae vivens mortua est, sed quae non discedebat de templo, jejuniis et obsecrationibus serviens nocte ac die. CAP. XVI. Laudes Probae, quae erat soror Gallae. Gallae nobilitas. Distribuendum pauperibus quod subtrahitur apparatibus. --31. De quibus jejuniis et obsecrationibus non est nunc latius disserendi locus. Disponimus enim (si Dominus voluerit, et si vixerimus) ad sororem tuam sanctam Christi virginem Probam, quam Dominus hoc tempore praecipuum in urbe Roma dare dignatus est virginitatis et humilitatis exemplar, de jejunio et oratione aliquid scribere, sicut in epistola quam ad eam nuper dedi mea pollicitatio continetur, cujus tibi praecipue sancta conversatio est in omnibus imitanda: quae cum sit avis atavisque nata consulibus, et deliciis regalibus enutrita, tanta illi est humilitas dono gratiae coelestis infusa, ut amore subjectionis, et usu serviendi, dominam se aliquando fuisse jam nesciat, cum omnes dominos habere, delectatione sanctae servitutis, affectat. Scit enim a Domino, cui virginitatem vovit et cordis et corporis, pro liberatione nostra humilitatem formae servilis acceptam: et ob hoc delectatur sponso in hujus servitutis humilitate placere, ut consortio quinque sapientum virginum deputata, cum sponso possit in aeterna claritate regnare. Delicias vero corporis quanta virtute contempserit, et quomodo suam famem satiandis faciat deservire pauperibus, nec ob aliud ipsa vilibus tegatur indumentis, nisi ut et humilitatis propositum impleat, et vestiendis pauperibus jugem curam sanctae pietatis impendat, 160 plenius ipsa videndo cognoscis, quam ut id a me velis audire, quod minus possum sermonibus explicare. 32. Hanc ergo tibi tanquam speculum pone, et ex ipsius consideratione, quid tibi jam insit, vel quid adhuc desit, sanctorum studiorum operumque cognosce; et licet illa egregio praecellat virginitatis munere, comitem te debet in caeteris habere virtutibus. Disce igitur tu quoque nihil tibi de nobilitate generis assignare. Et licet avo, patre, socero, marito consulibus pridem fueris inter saeculares illustris, nunc in eo te illustrem fieri cognosce, in quo tibi virtus humilitatis accrescit. Disce a Domino quia mitis et humilis corde, et invenies requiem animae tuae (Matth. XI, 29). Nobilitatem carnis, quae superbiae fomes est, abjice, et nobilitatem spiritus perfecta cordis humilitate sectare. Orationibus operam da, jejuniis insta, et quidquid tuis apparatibus subtrahis, esurientibus tribue; et quidquid tibi diducis, egenis expende; voluntarium jejunium tuum esuriem sublevet jejunantium, ut in fructu misericordiae tuorum possit jejuniorum fecunditas apparere. Prosit etiam tibi vilitas vestium, et pauperum per te nuditas vestiatur: tunc enim utiliter fugies noxium pretiosae vestis ornatum, si nudos vestias; ut vere consortem te pauperum Christi, non inanitate verborum, nec ostentatione fallaci, sed testimonio sanctae operationis edoceas. CAP. XVII. Fugienda jactantia in operibus bonis. --33. Nec te illis quos pascis aut vestis superiorem credas, aut, pro eo quod tu tribuis et illi accipiunt, merita tua Christi pauperibus anteponas, tanquam tu ideo potior sis, quod plura contempseris. Frustra enim contemnis facultates tuas, si noxias jactantiae teneas in corde divitias: non enim illi soli peccant qui, pro divitiis quas habent, aliquam gestant in corde jactantiam; imo gravius delinquunt qui volunt jactantiam cordis de divitiis habere contemptis, aut qui se propterea volunt pauperibus praeponere, eo quod plura videantur pauperibus erogare. Non autem idem ordo est apud Deum, qui non quantitatem contemptae facultatis, sed qualitatem voluntatis attendit. Plures divitias pauperibus pro Christo dicitur expendisse Zachaeus, pro quo vilissima piscatoriae artis instrumenta Petrus reliquit apostolus; et tamen a Christo, non Zachaeus dives pauperi Petro, sed pauper Petrus diviti Zachaeo praeponitur, ut divitibus Christi nulla de contemptis divitiis jactantia nasceretur. CAP. XVIII. Non thesaurizandum in terra, sed in coelo. --34. Absit autem ut aliquid tibi thesaurizes in terra, in qua non es carnis filios relictura; cum etiam illi qui ex carne filios habent non sine peccato thesaurizare sibi delectentur in saeculo. Cunctos enim fideles uno Salvator noster dignatur admonere sermone dicens: Nolite thesaurizare vobis thesauros in terra, ubi aerugo et tinea exterminat, et ubi fures effodiunt et furantur. Thesaurizate autem vobis in coelo, ubi neque aerugo neque tinea exterminat, et ubi fures non effodiunt nec furantur (Matth. VI, 19, 20). Multum metuenda est illa increpatio Domini, quam stultus dives illico moriturus audivit: Stulte, hac nocte animam tuam repetunt a te: quae autem parasti cujus erunt (Luc. XII, 20)? Omnes ergo divitias 161 tuas ad Christum praemitte; in coelo tibi thesaurum reconde, quem perdere non possis, et in aeternum valeas possidere. CAP. XIX. Fugienda laus hominum, ut Deus laudetur in nobis. --35. In omnibus autem operibus bonis, cave ne laudis humanae desiderio ventileris. Laudari quippe in bonis operibus debes, sed in eo quod operaris, hominum laudes exspectare non debes. Laudet te quidem humana lingua, sed tu laudem a solo Deo desidera. Atque ita fiet ut, dum tu laudem ab hominibus non quaesieris, Deus laudetur in operibus tuis. Memento qualiter nobis Dominus interdicat ne justitiam nostram laudis humanae faciamus obtentu, dicens: Attendite ne faciatis justitiam vestram coram hominibus, ut videamini ab eis; alioquin mercedem non habebitis apud Patrem vestrum qui in coelis est (Matth. VI, 1). Verumtamen ipse rursus ait: Luceat lux vestra coram hominibus, ut videntes vestra bona opera, glorificent Patrem vestrum qui in coelis est (Matth. V, 16). Cum ergo dicit ut attendamus ne faciamus justitiam nostram coram hominibus, ut videamur ab eis, et iterum jubet ut lux nostra luceat coram hominibus, nunquid contraria praecepit? Absit; sed sic jubet opera bona fieri, ut non nos ipsos, sed Deum velimus in nostra operatione laudari. Nam et Apostolus in suis operibus gloriam humanam vitabat, sed divinam gloriam quaerebat. Propter quod dicit, Thessalonicensibus scribens: Neque enim aliquando fuimus in sermone adulationis, sicut scitis; neque in occasione avaritiae, Deus testis est; nec quaerentes ab hominibus gloriam, neque a vobis, neque ab aliis (I Thess. II, 5). Et tamen idem, in suae conversationis auditu, Deum ab Ecclesiis glorificatum, cum exsultatione sic memorat: Eram aliquando ignotus facie Ecclesiis Judaeae, quae erant in Christo; tantum autem auditum habebant, quia qui persequebatur nos aliquando, nunc evangelizat fidem quam aliquando expugnabat; et in me glorificabant Deum (Gal. I, 22, 23). Proinde manus quidem ab opere bono non desinat, nec tamen animus ita operetur, ut merces boni operis, humanae laudis intentione cassetur. Apostolus enim, sicut ipse testatur, vult ut simus sinceri et sine offensa in diem Christi, repleti fructu justitiae, per Jesum Christum, in gloriam et laudem Dei (Philip. I, 10, 11). CAP. XX. Bonum opus non virtuti propriae, sed gratiae Dei attribuendum. --36. In studio ergo bonorum operum et laudis humanae contemptu, cave ne bonum quod facis, non gratiae Dei, sed tuae velis assignare virtuti; imo firmiter tene nullam tibi facultatem inesse posse bonae voluntatis aut operis, nisi id gratuito munere divinae miserationis acceperis. Scito ergo Deum in te operari et velle et perficere, pro bona voluntate. Proinde cum timore et tremore tuam salutem operare (Philip. II, 12, 13). Humiliare in conspectu Domini, ut exaltet te (I Petr. V, 6). Ab illo posce bonae voluntatis exordium, ab ipso postula bonae operationis effectum, ab ipso perseverantiae donum pete; nec aliquando te putes illius adjutorio desistente aliquid posse boni velle seu facere. Illum roga ut avertat oculos tuos, ne videant vanitatem (Psal. CXVIII, 37); ipsum postula ut demonstret tibi viam in qua ambules; ipsum obsecra ut gressus tuos dirigat secundum verbum suum, et non dominetur 162 tibi omnis iniquitas; illum ora ut opera manuum tuarum dirigat super te. Viriliter ergo age, et confortetur cor tuum (Psal. XXVI, 14). Jacta in Deum cogitationem tuam, et ipse te enutriet (Psal. LIV, 23). CAP. XXI. Nec diffidendum de Dei auxilio. Delectatio in Scripturis sanctis quaerenda. --37. Nec quia dixi, nihil te debere propriae assignare virtuti, ideo tibi est de divina virtute ac pietate in aliquo diffidendum. Fidelis est enim Deus in verbis suis, et sanctus in omnibus operibus suis (Psal. CXLIV, 13); nec tibi auxilium denegabit in hoc saeculo, nec praemium subtrahet in futuro. Qui tibi demonstravit rectam viam, et ipse tibi est deductor ad patriam. Spera ergo in Domino, et fae bonitatem (Psal. XXXVI, 3); nec te putes posse deficere, si te ille dignatus fuerit custodire. Scriptum est enim: Quis speravit in Domino et confusus est? aut quis permansit in mandatis ejus et derelictus est? aut quis invocavit, et despexit illum (Eccli. II, 12)? Ne igitur amittas confidentiam tuam, quae magnam habet remunerationem (Hebr. X, 35). Esto stabilis et immobilis, sciens quod labor tuus non erit inanis in Domino; potiora semper appete, et animum tuum ad incrementa virtutis extende. Nunquam cesses a divinis eloquiis, et totam delectationem cordis tui Scripturis sanctis indulge. Non tenearis nexibus mundanae delectationis ( al. dilectionis), et de diabolo prospere triumphabis. 38. Et ut sanctae Scripturae testimonio atque admonitione praesens tibi terminetur epistola, cunctis quae superius dicta sunt hoc quoque subnectam. In mansuetudine opera tua perfice, et super omnium gloriam diligeris. Quanto magis magna es, humilia te in omnibus, et coram Deo invenies gratiam (Eccli. III, 19, 20). Dominus te in via virtutis suae dirigat, et ad regni coelestis promissa perducat, domina illustris filia. Amen. EPISTOLA III. AD PROBAM. De Virginitate atque Humilitate. CAPUT PRIMUM. 163 Congratulatio de spiritalis vitae instituto. Servitus Christi bona, noxia libertas peccati. --1. Spiritali desiderio atque instituto tuo, sancta famula Dei Proba, quantum congratuler atque congaudeam, vellem competenter verbis exprimere, si pari modo cogitationem locutio posset aequare. Neque enim parvi propositi debet indicium aestimari, quod, cum te constet, illo in te operante a quo est omne datum optimum et omne donum perfectum (Jac. I, 17), spiritalibus virtutibus praeditam, arbitraris te tanquam expertem, de virtutibus admonendam. Hoc itaque studium, quo me, sancto fratre nostro, Tuto scilicet Dei servo, scriptis frequentibus insistente, vehementer instigas ut tibi exhibeam sermonem de virginitate atque humilitate aliquid continentem, in Deo, in quo laudanda est anima tua, multum laudo, sed quantum laudare debeo, laudare non valeo; et quantum me huic desiderio digne laudando imparem cerno, tanto magis in te Deum, seu dura negatione, sive diuturna dilatione offendere timeo. Quippe Christus offenditur, si quando debita servitus membris ipsius denegatur; cum non ob aliud ipse voluerit male quondam liberos a peccati servitio liberare, nisi ut nos doceret invicem libera caritate servire: quos enim compressos invenit jugo servilis ac pessimae libertatis, sublevavit dono liberalis atque optimae servitutis. Illius denique ( al. inquam) noxiae libertatis, in qua magis libet peccato servire quam Deo, apostolico nobis intimatam tenemus sermone laetitiam ( forte notitiam); dicit namque: Cum enim servi essetis peccati, liberi fuistis justitiae. Et adjiciens ait: Quem ergo fructum habuistis tunc in quibus nunc erubescitis? Nam finis illorum mors est (Rom. VI, 20, 21). Illam quoque servitutem, quam liberati accepimus, ut liberatori Deo liberaliter serviremus, in subsequentibus ejusdem doctrinae sermonibus invenimus, cum dicit: Nunc autem liberati a peccato, servi autem facti Deo, habetis fructum vestrum in sanctificationem, finem vero vitam aeternam (Ibid., 22.) Ecce quo ducit ac perducit haec sancta servitus, in qua verae libertatis est munus: ad vitam scilicet aeternam, in qua semper vivitur, semperque regnatur, in qua nemo tamen hominum vivet, nisi qui mortificatur huic mundo; in qua nemo regnabit, nisi qui humilis perseverat in Deo. Illa namque vita huic mortificationi promittitur, et illa celsitudo huic humilitati servatur: ipsi humilitati, quam scilicet efficaciter alacriterque sectaris, et in qua sanctam virginitatem, 164 Deo custodiente, custodis, me quoque devote libenterque servire compellis.
CAP. II. Servire invicem debent membra Christi per caritatem. --2. Et ego quidem, sancta filia, in quantum me caritas Dei, quae diffusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis (Rom. V, 5), tam delectabiliter quam liberaliter servire Christi membris instigat, volo quod injunxisti competenter implere; sciens illum vere Christo servire, qui per illam caritatem, Christi membris servit, per quam, ut ejusdem Christi membrum fieret, prior pro eo Christus ipse servivit. Propter quod Apostolus, ut ad libertatem perveniamus aeternam, servitutem liberam invicem Christi membris imperat exhibendam, dicens: Vos enim in libertatem vocati estis, fratres: tantum, ne libertatem in occasionem carnis detis, sed per caritatem servite invicem (Gal. V, 13). 3. Quanto magis igitur reddere quod exigis hujus servitutis praecepto compellor, tanto magis virium mearum consideratione deterreor. Est enim talis utriusque virtutis copula, de qua mihi est aliquid, in quantum Deus donaverit, disputandum, ut in praesenti vita ipsa sit omnium perfectio culmenque virtutum: quia nec in corpore est aliquid integritate melius, nec in anima est aliquid fideli humilitate sublimius. Est mihi tamen confidentia divinae opitulationis, in eo quod adjuvor orationibus vestris. Ob hoc enim Deus sancti desiderii fervorem filiis filiabusque suis inspirat, ut cum a conservis suis spiritale debitum flagitant, ipsi quoque pro eis orare Dominum non quiescant, atque ita mutuae caritatis officio sic debitum quod sibi debetur exigant, ut debitoribus quod exigunt reddant.
4. Nemo est enim fidelium qui sic sibi caritatem flagitet reddi, ut ipse non illam suo debeat reddere debitori. Quae licet in diversis donationibus, secundum gratiam quae data est nobis, differentibus diverso reddi videatur effectu, in adjutorio tamen mutuae orationis omnes facit unius debiti participes, in qua facit singulos omnibus debitores. Vide qualiter ille qui se debitorem sapientibus et insipientibus profitetur, debitum orationis et cunctis reddat, et ab omnibus exigat. Romanis ait, reddens hoc debitum: Testis enim mihi est Deus, cui servio in spiritu meo, in Evangelio Filii ejus, quod sine intermissione memoriam vestri facio semper in orationibus meis (Rom. I, 9). Sed hujus debiti, cujus est devotus redditor, vide quam sit avarus exactor. Iisdem denuo ait: Obsecro igitur vos, fratres, per Dominum nostrum Jesum Christum, et per caritatem Spiritus, ut adjuvetis me in orationibus pro me ad Dominum (Rom. XV, 30). CAP. III. Sufficientia nostra ex Deo est. A Deo est velle et perficere. --5. In hoc debito quod exigitis a nobis et redditis nobis, adjuvari me non dubito, ut Deus, qui operatur in suis et velle et perficere pro bona voluntate, ipse donet quod digne cogitem, digne dicam. In bonis enim cogitationibus non sumus idonei cogitare aliquid a nobis, quasi ex nobis, sed sufficientia nostra ex Deo est (II Cor. III, 5). Et ob hoc non deficimus indigentia, quia gratuito munere ab illo sufficientia nostra est, in quo indigentia ulla non est; qui sicut bonorum nostrorum non eget, sic 165 semper abundat ut donet, nec donando fit indigus, qui hoc donat quo semper est plenus; nec est quod illi a nobis offeratur ( al. afferatur) cogitationis, sermonis aut operis placitum munus, quod ipse non fuerit gratuita benignitate largitus. Idcirco autem gratuita semper est Dei sancta largitio, quia humanorum meritorum nulla unquam praecedit exactio: quia etsi quod est bonum cujuslibet hominis meritum, ab ipso est utique a quo est omne datum optimum et omne donum perfectum (Jac. I, 17): quod nec habere potest homo, nisi ab ipso fuerit datum, nec perseveranter habere, nisi fuerit ipso custode servatum. Ab ipso igitur posco reddi hujus debiti facultatem, a quo reddendi accepi voluntatem. Neque enim vel reddere aliquatenus vellem, nisi misericors ipse donaret ut vellem. Si quid itaque in hoc opere dixero quod placeat et sufficiat, vel, si non sufficiat, saltem placeat sancto desiderio tuo, non est meae indigentiae, sed divinae sufficientiae. Si quid vero forsitan ita dixero, ut nec sufficere tuo sancto possit desiderio, nec placere, non est sufficientiae divinae, sed indigentiae meae. Proinde Christiana caritas utrobique operis sui partes exhibeat, ut et sufficientiam Dei humiliter agnoscat, et indigentiae servili patienter ignoscat. CAP. IV. Virginis filius virginitatis auctor et sponsus. Virgo quasi virago. --6. Virginem sacram te sibi munere gratuito fecit, qui omnia quaecunque voluit fecit (Psal. CXIII, 11); a quo ideo gratia nullis praecedentibus meritis datur, ut illi semper gratiarum actio pura cordis humilitate reddatur. Hic est autem unigenitus Dei Filius, unigenitus etiam Virginis filius, unus omnium sacrarum virginum sponsus, sanctae virginitatis fructus, decus et munus; quem corporaliter sancta virginitas peperit; cui spiritaliter sancta virginitas nubit; a quo sancta virginitas fecundatur, ut perseveret intacta; a quo decoratur, ut permaneat pulchra; a quo coronatur, ut regnet perenniter gloriosa. 7. Quapropter bonum depositum custodi (I Tim. VI, 20), et meritum tanti boni, quod ut haberes Deus dedit, et ut Deo voveres ipse fecit, ex nominis ipsius significatione perpende: tam magnum quippe Deus voluit esse bonum virginitatis, ut illud non aliunde, sed ex vocabulo dignaretur nominare virtutis. Virginis itaque si quis velit diligenter considerare vocabulum, ex virtutis inveniet nomine derivatum: virgo enim dicitur, quasi virago: viraginem vero Scriptura sancta non ob aliud vocatam dicit, nisi quia de viro sumpta est. Hoc autem a sancto Hieronymo secundum Hebraicam proprietatem libri Geneseos docet expressa translatio, in qua sic habetur: Immisit ergo Dominus Deus soporem in Adam: cumque obdormisset, tulit unam de costis ejus, et replevit carnem pro ea, et aedificavit Dominus Deus costam quam tulerat de Adam in mulierem, et adduxit eam ad Adam; dixitque Adam: Hoc nunc os ex ossibus meis, et caro de carne mea. Haec vocabitur Virago, quoniam de viro sumpta est (Genes. II, 21, 22). CAP. V. Virago a viro, vir a virtute dicitur. Ecclesia et virgo et vir ab Apostolo dicitur. A Christo Christiana Ecclesia, sicut a viro virgo dicitur. Ecclesia sancta dicitur mater, virgo et sponsa. --8. Itaque cum viraginis nomen ex nomine viri descenderit, quis dubitet quod vir a virtute vocatus sit? Et quia, sicut Paulus docet, illa omnia in figura facta sunt nostri (I Cor. X, 6), profecto in illa virgine quae ex viri fiebat costa, futura jam tunc praefigurabatur Ecclesia, quae vere de viro sumpta, et de quo sumpta illi conjuncta, inde habet in veritate 166 virtutem, unde habet verum viraginis nomen. Propter quod hanc viraginem, id est virginem, quae de viro sumpta est, non solum virginis, sed etiam viri nomine Paulus non dubitat appellare; dicit enim fidelibus: Despondi enim vos uni viro virginem castam exhibere Christo (II Cor. XI, 2). Christus est quippe vir de quo haec virgo sumpta est. Ipsis denuo fidelibus idem apostolus dicit: Donec occurramus omnes in unitatem fidei et agnitionis Filii Dei, in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi (Ephes. IV, 13). Per sanctum quoque David, tam viris quam mulieribus in commune spiritalis hujuscemodi promulgatur hortatio: Viriliter agite, et confortetur cor vestrum, omnes qui speratis in Domino (Psal. XXX, 25). 9. Typice itaque a viro ducitur ( al. dicitur) virginis vocabulum, quemadmodum ( al. quia) nomen a Christo ducitur ( al. dicitur) Christianum: Christus enim Dei virtus est et Dei sapientia, ex quo est Ecclesia, quae virgo in fide et caritate persistens, et sapientiam possidet et virtutem; ideo nec seductione decipitur, nec violentia vincitur, quia internae virginitatis integritate fulcitur. Huic virgini Esaias dicit: Quoniam complacuit Domino in te, et terra tua inhabitabitur. Habitabit enim juvenis cum virgine, et habitabunt in te filii tui (Esa. LXII, 4, 5). Et ut ostenderet non alium esse juvenem quam sponsum, nec aliam esse virginem quam sponsam, sponsum autem et sponsam Christum et Ecclesiam, secutus adjunxit: Et gaudebit sponsus super sponsam; Et gaudebit super te Deus tuus. Haec virgo mater est cui dicitur: Habitabunt in te filii tui; et haec mater virgo est de qua dicitur: Habitabit enim juvenis cum virgine. Haec virgo sponsa est de qua dicitur: Et gaudebit sponsus super sponsam. Haec igitur Ecclesia una et vera catholica sponsa est, quia inhaeret Christo; mater est, quia fecundatur a Christo; virgo est, quia incorrupta perseverat in Christo. Hujus sponsae nec fecunditate virginitas corrumpitur, nec virginitate fecunditas impeditur. Tale namque istius est viri virginisque connubium, ut idcirco ab hoc viro fecundetur haec virgo, quia in hoc connubio nulla unquam potest esse corruptio, et tanta in hac matre virginitatis perseverat integritas, ut nisi virgo semper esset, mater esse non posset. Istius matris ac virginis nomen novum ita praenuntiat Esaias: Et vocabitur tibi nomen novum, quod os Domini nominavit (Ibid., 2). Ergo quia Christus virtus est, sicut Ecclesia vocabulum virginis a virtute sumpsit, sic a Christo Christianum nomen accepit. CAP. VI. Major gratia donationis in virginibus quam in aliis. Spadonibus melior locus in muro promittitur. --10. Quae cum in diversis membris suis habeat donationes, secundum gratiam quae data est ei, differentes, majorem tamen gratiam donationis in illis membris accepit, in quibus ita spiritaliter virgo dicitur, ut etiam corporeae virginitatis integritate potiatur. Nam in caeteris fidelibus membris, quae in Deum secundum fidei catholicae regulam recte credunt, et pudicitiam conjugalem vidualemve custodiunt; quae scilicet nec actualis sunt fornicationis colluvione respersa, et ab omni stupro manent infidelitatis immunia, spiritali tantum virginitate potitur Ecclesia; in his vero membris, in quibus sic fidem custodit rectam, ut etiam carnem ab omni concubitu reservet intactam, quanto pleniorem habet virginitatem, tanto plenius et perfectius ejusdem virginitatis 167 possidet nomen: in illa quippe, nihil minus habet ad vitam; in hac autem, amplius aliquid acquirit ad gloriam, quia sicut Paulus ait: Alia est gloria solis, et alia gloria lunae, et alia gloria stellarum; stella enim a stella differt in gloria; sic et resurrectio mortuorum. Denique sub spadonum nomine (quos etiam in Evangelio propter regnum coelorum se ipsos castrasse Salvator affirmat) meliorem locum in domo sua et in muro suo Dominus per Esaiam virginibus repromittit. Sic enim scriptum est: Haec dicit Dominus spadonibus: Quicunque custodierint praecepta mea, et elegerint quae ego volo, et amplectentur testamentum meum, dabo illis in domo mea et in muro meo locum nominatum meliorum filiorum et filiarum; nomen electum dabo illis, et non deficiet (Esa. LVI, 4, 5). In Apocalypsi quoque beati Joannis, illi sunt qui sequuntur Agnum quocunque ierit (Apoc. XIV, 4), qui virgines permanserunt. CAP. VII. Melior virginitas mentis et corporis, quam alia dona. --11. Claret itaque inter caeteras Ecclesiae donationes, illic praecipuum munus spiritalis esse carismatis, ubi virtus ipsa integritatis perfecto meretur vocabulo censeri virtutis. Quamvis enim sit prophetia secundum rationem fidei, sive ministerium in ministrando, sive qui docet in doctrina, qui exhortatur in exhortando, qui tribuit in simplicitate, qui praeest in sollicitudine, qui miseretur in hilaritate (Rom. XII, 6, 7), haec dona diversa propriis inveniuntur appellari nominibus. Integritas autem carnis Deo fideliter consecrata, et in cordis virginitate, Deo adjuvante ac protegente, servata, idcirco proprie virginitas dicitur, ut ibi perfectio verae virtutis inesse monstretur. 12. Melior est igitur caeteris actualibus donis intemerata sanctitas virginalis, quae divini gratia muneris a virtute videtur originem vocabuli trahere, ut ex ipso nomine semper se admoneri cognoscat, ea quae virtutis sunt debere servare. Unde non immerito Doctor gentium, ac Vas electionis caelibem conjugalemque vitam tali definitione discernit, ut istam sollicitam quae Dei sunt in sanctificatione corporis et spiritus Deo placere; illam vero mundanis cogitationibus deditam, placendi viro studium gestare confirmet. Qui sine uxore est, inquiens, sollicitus est quae Dei sunt, quomodo placeat Deo. Qui autem cum uxore est, sollicitus est quae sunt mundi, quomodo placeat uxori, et divisus est. Et mulier innupta et virgo cogitat quae sunt Domini, ut sit sancta corpore et spiritu; quae autem nupta est, cogitat quae sunt mundi, quomodo placeat viro (I Cor. VII, 32, 33, 34). CAP. VIII. Conjugatis quoque ascribitur sanctitas, sed major virginibus. --13. Verumtamen hoc Apostolus dicens, non sic ascripsit virginibus sanctitatem corporis et spiritus, ut illam vel conjugatis demeret, vel viduis abnegaret: praecipue qui superiori loco ejusdem Epistolae fidelium corpora membra Christi et templum appellet Spiritus sancti; dicit enim: Nescitis quia corpora vestra membra Christi sunt (I Cor. VI, 15)? Et paulo post, An nescitis quia membra vestra templum est Spiritus sancti, qui in vobis est, quem habetis a Deo, et non estis vestri? 168 Empti enim estis pretio magno Glorificate igitur et portate Deum in corpore vestro (Ibid., 19). Et ut se conjugatis quoque scribere demonstraret, continuo subjunxit: De quibus autem scripsistis: Bonum est homini mulierem non tangere; propter fornicationes autem unusquisque suam uxorem habeat, et unaquaeque suum virum habeat (I Cor. VII, 1, 2). In Epistola quoque ad Ephesios conjugatis utique loquebatur, quibus dicebat: Viri, diligite uxores vestras, sicut et Christus dilexit Ecclesiam (Ephes. V, 26). Et paulo post, Qui suam uxorem diligit, seipsum diligit. Nemo enim unquam carnem suam odio habuit; sed nutrit et fovet eam, sicut et Christus Ecclesiam, quia membra sumus corporis ejus de carne ejus, et de ossibus ejus (Ibid., 29, 30). Petrus quoque apostolus conjugatas fideles, sanctas non ambigit appellare, dicens: Sic enim aliquando mulieres sanctae, sperantes in Deo, ornabant se, subjectae viris suis: sicut Sara obsequebatur Abrahae, dominum eum vocans (I Petr. III, 5, 6). Non ergo apostolus Paulus a sanctificatione corporis et spiritus fideles conjugatas separat, sed hoc eas cogitare dicit, ubi earum cogitationem amplius teneri cognoscit. Quis enim nesciat sanctarum virginum cogitationem magis ad spiritalia recurrere, et sanctarum conjugatarum cogitationem magis conjugali necessitati servire? CAP. IX. Nuptiae non sunt peccatum, sed donum Dei. Multiplex inter virginitatem et connubium comparatio. --14. Scimus ergo nuptias non esse peccatum, sed Dei opus et Dei donum: quas ipse Dominus connexuit fidei vinculo, gratificavit benedictionis dono, multiplicavit propagationis augmento. Novimus honorabile connubium in omnibus, et thorum immaculatum (Hebr. XIII, 4); novimus a Deo, non conjugia, sed fornicationes et adulteria judicanda: Fornicatores enim et adulteros judicabit Deus (Ibid.). Fatemur enim a Deo esse nuptiarum fidem, conjugum caritatem, naturae fecunditatem; sed quia unusquisque proprium habet donum a Deo, alius quidem sic, alius autem sic (II Cor. VII, 7), nos quoque sic utriusque doni gradum discernimus, ut utrumque donum a Deo tribui fidelibus non negemus. Non igitur inferius donum Dei devocamus in culpam, cum potioris doni praeferimus gratiam; nec cum primum pudicitiae donum praeponimus, secundum tertiumve damnamus; nec in eo quod integritatis virginalis agnoscimus culmen, pudicitiae conjugalis asserimus crimen; neque sic virginitatem frumentis ascribimus, ut conjugium inter zizania ( al. zizaniam) deputemus. Non est conjugium nocturni seminis fructus, quia hoc in agro dominico non sator invidus superseminavit (Matth. XIII, 25), sed Dominus bonus instituit. 15. Verumtamen utriusque rei congrua discretione momenta pensantes, tantum dicimus a sanctis nuptiis, ubi nubunt qui se continere non possunt, sanctam virginitatem merito potiore distare, quantum distant a bonis meliora, ab humilibus celsa, a terrenis coelestia, a beatis beatiora, a sanctis sanctiora, a mundis mundiora, a mortali connubio immortale connubium, a carne spiritus, ab infirmitate virtus, a fetu transiturae prolis permansuri germinis fructus; a tribulatione securitas, a perturbatione tranquillitas, a bono quod est cum angustia momentaneum melius quod est cum laetitia sempiternum. 169 CAP. X. Virginitas longe superior connubio carnali. Infortunia conjugii circa prolem corporalem. Bona virginitatis circa prolem spiritalem. --16. Nec dubitamus dicere, tantum a sancta virginitate carnis et spiritus fidelium conjugatorum (licet a Deo concessum) infirmae mortalisque carnis hujus distare concubitum, quantum similitudo pecorum ab imitatione discernitur angelorum. In uno quippe, ad terram spiritus terrena carnis voluptate deprimitur; in altero autem, terrena caro coelesti delectatione spiritus ad coelestia sublevatur. Ad placendum quippe carnali conjugio, saepe mundana mentem cura sollicitat: ad placendum vero spiritali connubio, mens, dulcedini coelestis cogitationis intenta, corpus suum spiritali pinguescens delectatione castigat.
17. In opere corporalium nuptiarum virginitas carnis amittitur, ut ad carnis fecunditatem veniatur. Ubi tamen nonnunquam sic incertae spei fructu fraudatur humana delectatio, ut quae virgo esse destitit, mater esse non possit, et sterilitatis obstaculo coercita, nec in corpore queat reparare quod perdidit, nec ex corpore valeat habere quod cupit. Plerumque (quod est gravius) graviore dolore fetus carnis perdit, quos gravi dolore suscepit; et ad hoc pariens pericula gemitusque tolerat, ut amittens quos cum gemitu pepererat, deterius gemat. In copula vero matrimonii spiritalis, cum sponso Christo sic conjugatur anima, ut etiam caro servetur intacta. Quanto magis virginalis integritas viget, tanto magis immortalis fecunditas pollet. Sic enim ibi non est mortalis fructus ex corpore, ut immortalis fetus non desit ex corde. ibi maritalis accessus non vitiat corpus, quia Christi spiritalis amplexus et animam servat et corpus. In tali connubio nullus effectus aestuanti cupiditati conceditur, quia sanctae caritatis fervor refrigerio spiritali nutritur. O angelicae imitationis non humana in hominibus virtus! O ineffabile superni sempiternique muneris decus! quod qui accipiunt, hoc meditantur in carne mortali, quod sunt in immortalitate sumpturi: eligunt enim bonam partem, quae non auferetur ab eis (Luc. X, 42), sed perficietur in eis. Quod enim ab eis nunc inviolatum servatur in opere, hoc eis gloria immortalitatis cumulatum reddetur in munere. CAP. XI. Virginitas sic ambulet, ut nec declinet ad dexteram, nec ad sinistram. Via sinistra voluptas carnis. Via dextera superba jactatio virtutum. --18. Quocirca, quae non est saeculi virgo, sed Christi, sicut non debet monilibus, ita debet virtutibus adornari. Ornatus autem virginis est, virginitatis bonum non minus mente quam carne servare: ut scilicet semetipsam tanto munere condignam semper exhibeat, et sic veritatis teneat viam, ut non divertat ad dexteram vel sinistram. Sinistram quippe obsidet carnalium turba vitiorum, dexteram tenet spiritalium jactatio superba virtutum. Illa carnem publicis delectamentis oblectare contendit, haec menti laudem propriae virtutis immurmurare non desinit. Illa namque blandiens virgini persuadere conatur ut, tantum carnis integritate servata, quidquid pertinet ad delicias ciborum, nitorem vestium, fomenta balnearum, stramentorum mollitiem, unguentorum lenitatem, jocorum hilaritatem, sub specie vitandae infirmitatis, et custodiendae corporeae sospitatis, virgo diligat, appetat, teneat; et quasi 170 molliori clivo devexum latioris viae monstrat gradienti descensum, qua non conscendat ad coelum, sed devolvatur in tartarum: insinuat vitandum itineris angusti laborem, ne perveniatur ad requiem. 19. Ast alia quanto occultius, tanto periculosius parat virgini praecipitium, dum callide collaudat ascensum. Etenim si teneatur in cibis abstinentia, vestis non sit nitida sed despecta, buxeum pallorem rubore sublato corpori jejunia generent, candorem carnis lavandi contemptus obfuscet, lasso corpori somnus stratis durioribus detur, cutis lenitas despectis asperetur unguentis, contractior vultus risui semper obsistat et joco, haec omnia non divino adjutorio deputat, sed viribus humanae possibilitatis assignat. CAP. XII. Delicias carnis virgo Christi fugere debet. --20. Proinde ad exteriorem virginitatem interioremque servandam sollicita debet virgo semper excubare cautela. Delicias carnis et oblectamenta corporis, quae sibi non tam necessitas exigit quam voluptas, omnino sacra virgo refugiat. Spiritalis enim virginum sponsus non quaerit in virgine carnem deliciis accuratam, sed jejuniis castigatam. Hoc Doctor gentium cum se facere dicit, nobis quoque insinuat faciendum, Castigo, inquiens, corpus meum, et servituti subjicio (I Cor. IX, 27). Et rursus: In vigiliis multis, in fame et siti, in jejuniis multis (II Cor. XI, 27). De vidua vero dicit: Quae autem in deliciis est, vivens mortua est (I Tim. V, 6). Non quaerat ergo Christi virgo carnis delicias, quas nec viduae videt esse concessas. In saturitate cibi vivens Sodoma (Gen. XIX, 24 et seq.), cibus ignis effici meruit; et Niniviticus populus (Jonae III, 5) divinum furorem, cunctorum jam cervicibus imminentem, jejunio lacrymisque submovit. Igitur si visibilis cupiditas vincatur in corpore, inimica invisibilis potestas non dominatur in corde. Illam feliciter vincimus, si fortiter cum ista certemus: et de illa triumphus acquiritur, cum ista calcatur. CAP. XIII. Temperies jejuniorum. --21. Porro jejuniis sic est adhibenda temperies, ut corpus nostrum nec saturitas excitet, nec inedia immoderata debilitet. Talis igitur tantaque virginis jejunium refectio subsequatur, ut nec suavitate corpus illiciat, nec saturitate succendat. Suavitate quippe minuitur eleemosyna pauperum, saturitate corpus efficitur bellicosum. Illic fratribus debitum invaditur, hic hosti auxilium subrogatur. Volentibus enim nobis concupiscentiam gulae diversis oblectare pigmentis, quod egenus accipere debuit, voluptas insumit. Proinde jejunium nec debilitas praeripiat, nec saturitas tollat. Utraque enim nostris adversariis militat: quia una utilitatem jejunii praecedentis adimit, altera facultati jejunii subsequentis obsistit. Saturitas facit ut inaniter jejunemus, debilitas facit ne jejunare possimus. CAP. XIV. Virginum vestes quales. --22. Vestis quoque talis sit sacrae virginis, quae testis existat intimae castitatis. Nihil nitoris in habitu exterioris hominis quaeratur, ne interioris hominis habitus ( al. habitu) sordidetur. Virgo quae ornatum corporeae vestis affectat, animam suam virtutum splendore despoliat; nec habet castitatem veram, quae intuentibus parat illecebram; nec fidem servat Christo, quae populo quaerit magis placere quam sponso. Consequenter autem necesse est ut quae humano conspectui concupiscentiam seminat, 171 in divino conspectu iracundiam metat. Qui enim seminat in carne sua, de carne metet corruptionem. Qui vero seminat in spiritu, de spiritu metet vitam aeternam (Galat. VI, 8) 23. Verum de his atque horum similibus quae ad curam pertinent carnis, et animam faciunt sub virginitatis nomine in concupiscentiis dormitare, illae potius admonendae sunt virgines quae deliciosae, quae vagae, quae jocis sunt deditae. CAP. XV.--Nobis autem nunc ad spiritalem virginem loquentibus, de illis est laqueis evitandis aliquid memorandum, quos (ut ita dicam) non in terrenis rebus, sed in ipsis coelestibus adversarius tendit; nec a via manifesto seducit errore, sed (sicut ait propheta: In via hac qua ambulabam, absconderunt laqueos mihi [Ps. CXLI, 4] ubi bene ambulantes perspicit in operibus bonis, ibi vehementius et periculosius, sub colore simulatae pacis, occultis repugnat insidiis; et non valens virginitatem carnis in carne perdere, virginitatem spiritus conatur auferre.
24. Propter quod non est Christi virginibus negligentius intuendum quantum cordis virginitas carnis virginitati praeponderet. Haec enim si a fidelibus conjugatis ac viduis in fide, quae per dilectionem operatur, etiam sine virginitate corporea, in hac vita fuerit custodita, in futuro nec carnis virginitate privabitur, et regni coelestis beatitudine perfruetur; corporalis vero virginitas, etiam Deo dicata, si virginitatem non servaverit cordis, nihil proderit in corpore custodita, si spiritalis castitas fuerit in mente corrupta. 25. Diabolus utramque oppugnat virginitatem: carnis, per homines; mentis, per seipsum. Callidi hostis varia tentatio contra virgines. --Utramque diabolus persequitur, utramque callidis consiliis insectatur. Sed virginitatem carnis per hominem nititur praeripere, cordis vero virginitatem per seipsum conatur auferre. Nam plerumque ad hoc carnis virginitatem, quae inferior est, non impugnat, ut illius quae potior est fundamenta subfodiat; et tanquam diversis machinis, sic innumeris utitur argumentis; et cum certamini manifesto cedit, ad hoc se victum demonstrat, ut vincat; ad hoc fugam simulat, ut persequentem missis post tergum sagittis occidat. Defende te a talibus: evidentibus quippe vitiis provocat, dum virginitatem corporis impugnat, in quibus si palam superetur, illico superbiam perniciosissime jaculatur; et vitiorum auctor in eo quod vincere non potest vitiis suis, vincit virtutibus alienis; armis quibus eliditur surgit, et virtute qua dejicitur dejicit. Laudat qua se perspicit superari virtutem, ut victus possit captivare vincentem: injicit enim cordis jactantiam, ut graviori lapsu de alto possit dejicere, si quos in humilibus videt gradu firmiore pugnare. Nam (verbi gratia) cum gulae delectamenta porrigit, si suscipiatur, fomitem libidinis subministrat; si respuatur, jactantiam de abstinentia seminat. Insinuat dilectionem pecuniae: si tenuerit assensum, avaritiae gladio animam confodit incautam; si autem fuerit repulsus, insidias quas per tenacitatem tendere non potuit, per liberalitatem nequissimus tendit; et in opere misericordiae facit cordis superbiam pullulare, ut eo quod egenti largitur, magna sibi habere 172 merita videatur. In multis haec facit, et maxime sic impugnare spiritales Dei famulos et famulas assuevit; ut si quis rebus noxiis mortiferisque non vincitur, vitalibus remediis occidatur. Bonis operatur mala, salubribus noxia, justis injusta, et commodis praestat incommoda. Hoc in seipso primum operatus est, qui non ex conditione habuit originem criminis, sed ex elatione virtutis veritatem in injustitia detinere voluit et, per injustitiam lapsus, in veritate non stetit. Quomodo enim stare potuit, cui pro superbia restitit ille qui nunquam cadit? Initium enim omnis peccati superbia (Eccli. X, 15); Propter quod Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam (Jac. IV, 6). CAP. XVI. Superbia initium omnis peccati. Hypocritae superbi mente. --26. Haec autem superbia ideo initium omnis peccati dicitur, ut omne peccatum de ipsa tanquam de radice pullulare monstretur: quae multiplici modo miseris inferens mortem, publico certamine carnales dejicit; spiritales vero, si quos incautos invenerit, occultiore conflictu prosternit. Quis enim nesciat fornicarios, idolis servientes, adulteros, molles, masculorum concubitores, fures, avaros, ebriosos ( al. ebrios), maledicos, rapaces, superbas adversus Deum cervices erigere, et nequissimis operibus magis diabolo militare? Sunt alii quos in conspectu hominum superbia tanquam suos demonstrat hostes, et intrinsecus habet nequissimos milites. Ab his iniquitas callide geritur, ut humanis obtutibus justitia fallaciter ostendatur. Hos Dominus noster sic increpat: Vos estis qui justificatis vos coram hominibus; Deus autem novit corda vestra. Quos ut superbos evidenter ostenderet, secutus adjunxit: Quia quod hominibus altum est, abominatio est ante Dominum (Luc. XVI, 15). 27. Ad eos etiam qui sub Christiana professione vivunt, et Christi praecepta manifeste peccando contemnunt, sic ipse Christus loquitur: Quid autem vocatis me, Domine, Domine, et non facitis quae dico (Luc. VI, 46)? Tales gentium quoque Doctor his verbis objurgat: Confitentur se nosse Deum, factis autem negant; cum sint abominati, et incredibiles, et ad omne opus bonum reprobi (Tit. I, 16). Sed et beatus Jacobus dicit: Quid proderit, fratres mei, si fidem quis dicat se habere, opera autem non habeat? Nunquid poterit fides salvare eum (Jac. II, 14)? Humilitas ergo, quam docuit Christus dicens: Discite a me quia mitis sum et humilis corde (Matth. XI, 29), non in sola consistit fide, sed in fide simul et opere. Nam scriptum est quia Et daemones credunt et contremiscunt (Jac. II, 19); qui tamen ideo humiles non sunt. Unde etiam apostolus Paulus asserit: Quia sapientia carnis inimica est Deo: legi enim Dei non subjicitur; nec enim potest (Rom. VIII, 7); quae sapientia secundum Jacobi sententiam, non est desursum descendens, sed terrena, animalis, diabolica (Jac. III, 15). CAP. XVII. Duplex superbia. Parabola Christi de Pharisaeo et Publicano. --28. Manifesta igitur superbia deprehenditur, cum manifeste peccatur; at cum fuco justitiae iniquitas tegitur, illa superbiae pestilentia venenosius serpit, illa periculosius irrepit, cum ab his qui justitiae studium gerunt, vel aliorum vita tanquam indigna despicitur, vel in operibus bonis aliquid humanis viribus assignatur. Illa denique superbia, 173 qua caeteri ab his qui sibi justi videntur velut peccatores despiciuntur, in Pharisaeo condemnatur, sicut etiam sanctus evangelista testatur, dicens: Dixit autem et ad quosdam qui in se confidebant tanquam justi, et aspernabantur caeteros, parabolam istam. Duo homines ascenderunt in templum ut orarent, unus Pharisaeus, et alter Publicanus. Pharisaeus stans, haec apud se orabat: Deus, gratias ago tibi, quia non sum sicut caeteri homines, rapaces, injusti, adulteri, sicut etiam hic Publicanus: jejuno bis in sabbato, decimas do omnium quae possideo. Publicanus autem a longe stans, nolebat oculos ad coelum levare, sed percutiebat pectus suum, dicens: Deus, propitius esto mihi peccatori. Dico vobis: descendit hic justificatus in domum suam ab illo; quia omnis qui se exaltat humiliabitur, et qui se humiliat exaltabitur (Luc. XVIII, 9-14). In conspectu judicis misericordis et justi non est accepta superba jactatio bonorum operum, sed humilis confessio peccatorum. Illi etiam qui virtutem bonae voluntatis aut bonae operationis suis nituntur superbe viribus assignare, ab Apostolo taliter denotantur: Quia ignorantes Dei justitiam, et suam quaerentes statuere, justitiae Dei non sunt subjecti (Rom. X, 3). In sua igitur injustitia profecto deficit, qui justitiae Dei superba colla non subjicit. 29. In his itaque quatuor superbiae generibus, quibus diabolus velut quadrigis vehitur, et ad gehennam miserorum quibus insidet mortifero cursu raptatur, duobus animas opprimit, quas in carne jacentes perspicit, aliis duobus animas dejicit, quas de carne volare cognoscit. Istas captivat delectatione vitiorum, illas circumvenit elatione virtutum; illarum sic virginitatem praeripit, ut se fornicari non dubitent; istas sic constuprat et maculat, ut se conculcari non aestiment. CAP. XVIII. Virgo superba, Christi sponsa non est. --30. Proinde, ut integra permaneat Deo dicata virginitas, sicut custoditur integritas corporis, multo amplius custodienda est humilitas cordis. Si qua enim vere virgo est Christi, non potest Christo nisi cordis humilitate conjungi. Filii Dei thalamus elatas non recipit, et humilis sponsus a connubio suo superbas expellit. Sit igitur studium tuum, sicut decet virginem sacram, sectari justitiam, pietatem, fidem, caritatem, patientiam, mansuetudinem; non tamen ut consideratione tui quaslibet Christianas, etiam in inferiori positas professione, despicias, aut te in bonis operibus, praesumptione propriae virtutis extollas. Quidquid enim spiritalium donorum plus habueris quam habent aliae, non parva est jactura virtutis, si in ipsa principali virtute, quae est humilitas, non alias antecellis, cum non nescias scriptum: Quando magnus es, humilia te in omnibus, et coram Deo invenies gratiam (Eccli. III, 20). CAP. XIX. Christus et Dominus et sponsus est virginum, ideo et humilitatem exigit, et integritatem.--30 bis. Attende igitur in te sponsi tui amorem, considera Domini pietatem. Pius est Dominus, qui te sibi fecit ancillam; speciosus sponsus, qui te castificavit in sponsam. Idem tamen, quia verus est Dominus, et sponsus est verus, utriusque potestatis partes exsequitur. Exigit ab ancilla humilem servitutem, in sponsa quaerit integram castitatem. Servi ergo Domino cum timore, et exsulta sponso cum tremore. Nam quia Dominus est, territat; et quia sponsus est, zelat. Timens igitur 174 custodi Domini terrentis imperium, et tremens dilige sponsi zelantis affectum. In ancilla Domini nihil suum praedo reperiat, in sponsa Christi nihil suum adulter agnoscat. Sicut in corpore virginis non dominatur libido, sic in corde virginis nulla dominetur elatio. Cum timore et tremore tuam salutem operare. Deus est enim qui operatur in te, et velle, et perficere, pro bona voluntate (Philip. II, 12, 13). 31. Quotiens cogitas de perfectione virtutum, noli considerare quid aliae minus habeant quam tu habes, sed quid tu minus habeas quam habere jam debes; nec ideo te putes virtutibus perfectam, si quamlibet alium videas criminibus deditam; nec propterea tibi aliquid velocitatis assignes, si quaslibet, aut retro redeuntes, aut segniter videas ambulantes. Neque enim idcirco sanos oculos habere pronuntiandus est lippus, quia videtur caecus a lumine penitus alienus; nec ideo sanus dicendus est, qui gravi jacet vulnere semivivus, si alius graviore vulnere reperiatur occisus; nec sibi debet tanquam victor vindicare gloriam, quisquis, licet ab hoste non sit occisus, tenetur tamen ab hoste captivus. CAP. XX. Non aliis, sed sibi ipsi debet se homo comparare. Adjutorium divinae gratiae semper poscendum. --32. Noli ergo aliis te comparare, sed tibi. Audi Apostolum hoc facientem, et ut hoc faciamus salubriter admonentem. Ad Corinthios quippe scribens, dicit: Non enim audemus inserere aut comparare nos quibusdam qui seipsos commendant, sed ipsi in nobis nosmetipsos metientes, et comparantes nosmetipsos nobis (II Cor. X, 12). Sibi ergo semetipsam comparet virgo Christi, et ut ad perfectam perveniat sanitatem, non debet de aliorum sibi periculo graviore blandiri, sed de sua curet infirmitate tristari: de qua ille tristabatur jugiter qui dicebat: Tota die contristatus ingrediebar, quoniam anima mea impleta est illusionibus, et non est sanitas in carne mea (Psal. XXXVII, 7, 8). Et ut ostenderet huic tristitiae humilitatem debere conjungi, statim secutus adjunxit: Incurvatus sum, et humiliatus sum nimis. Et ut desiderio sanitatis hoc a se fieri perdoceret, adjunxit: Rugiebam a gemitu cordis mei; et: Ante te est omne desiderium meum, et gemitus meus a te non est absconditus (Ibid., 10). Iste autem, qui hoc dicebat, fatetur se aliquando tanquam de virtute sanitatis elatum, et in eo se periculum gravissimae infirmitatis expertum; dicit enim in alio psalmo: Ego dixi in abundantia mea, Non movebor in aeternum (Psal. XXIX, 7). Et quia hoc dicens adjutorio divinae gratiae fuerat desertus, et in sua defecerat infirmitate turbatus, sequitur dicens: Domine, in bona voluntate tua praestitisti decori meo virtutem; avertisti faciem tuam a me, et factus sum conturbatus (Ibid., 8). Et ut ostenderet adjutorium divinae gratiae, quamvis jam habitum, humiliter esse sine intermissione poscendum, hoc quoque subnectit: Ad te, Domine, clamabo, et ad Deum meum deprecabor (Ibid., 9).--CAP. XXI.--Nemo autem deprecatur et rogat, qui non aliquid se cognoscit minus habere, aut quod habet, sua tantum potest virtute servare. 33. Quisquis igitur et beneficium rogat, et adjutorium flagitat, necesse est ut et evidentiam suae imbecillitatis et egestatis agnoscat; et ideo egestas nostra dari sibi quod non habet poscit, imbecillitas nostra 175 custodiri sibi postulat quod accepit. Egestas audit: Quid enim habes quod non accepisti (I Cor. IV, 7)? Et: Non potest homo accipere quidquam, nisi datum fuerit ei de coelo (Joan. III, 27). Imbecillitas audit: Revela ad Dominum viam tuam, et spera in eum, et ipse faciet (Psal. XXXVI, 5); audit etiam ab ipsa virtute: Sine me nihil potestis facere (Joan. XV, 5); audit a propheta: Nisi Deus custodierit civitatem, in vanum vigilant qui custodiunt eam (Psal. CXXVI, 1). Dicat ergo egestas illi qui propter nos pauper factus est, cum esset dives, ut illius paupertate nos divites essemus (II Cor. VIII, 9); dicat, Da mihi intellectum, ut discam mandata tua (Psal. CXVIII, 73); dicat etiam imbecillitas illi qui pro nobis crucifixus est ex infirmitate, sed vivit ex virtute Dei (II Cor. XIII, 4); et qui sic infirmatus est propter peccata nostra, ut semper ipse sit Dei virtus, et Dei sapientia; dicat: Custodi me, Domine, ut pupillam oculi; sub umbra alarum tuarum protege me, a facie impiorum qui me afflixerunt (Psal. XVI, 9). CAP. XXII. Sancti quoque in hac vita animae habent afflictiones, propter incidentes cogitationes. --34. Graviter hic affliguntur animae omnium jam justificatorum, et ex fide viventium, imo solae animae intelligunt in qua sint afflictione postiae, quibus se infundit lumen verum, quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. Vident enim quia licet sint gratiae dono ab operum malorum contagione liberae, teneantur tamen cogitationum varietate captivae. Quis enim gloriabitur castum se habere cor? aut quis gloriabitur mundum se esse a peccatis (Prov. XX, 9)? Attendamus qualis quantusque justus dixerit: In multis enim offendimus omnes (Jac. III, 2); et ille qui dixit: Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in nobis non est (I Joan. I, 8): ille etiam qui condelectabatur legi Dei secundum interiorem hominem, videbat autem aliam legem in membris suis repugnantem legi mentis suae, et captivantem eum in lege peccati, quae erat in membris ejus, donec eum suae infelicitatis conscium de corpore mortis hujus liberaret gratia Dei per Jesum Christum Dominum nostrum (Rom. VII, 22, 23 seq.). 35. Ab hac ergo lege peccati, quae est in membris nostris, non virtus cujuslibet hominis fortis, non industria sapientis, sed sola liberat gratia Salvatoris, quae non nisi humilibus gratis datur: Deus enim superbis resistit, humilibus autem dat gratiam (Jac. IV, 6). Verumtamen haec gratia, sicut non nisi humilibus datur, sic humilis homo esse non potest, nisi detur. Datur enim ut humiles esse incipiant, et datur ut humiles esse non desinant. Gratia igitur Dei facit ut et humiles simus, et humiles perseverare possimus. Qui enim potuit quod non habuimus dare, ipse potest quod accepimus custodire. CAP. XXIII. Praecepta pro sanctis virginibus eo Scripturis deducta. --36. Proinde, ut in te sit vera humilitas, quae virginitatis est interna virginitas, non ignoras quanta sacrae virgini debeat paupertas spiritus inesse, ut regnum coelorum mereatur accipere; quanta mansuetudo, ut illam possideat viventium terram in qua se David bona Domini visurum plena credulitate confidit (Ps. XXVI, 13). Quanta etiam cautione virgini luctuosa sit praesentis saeculi laetitia fugienda, cui semper in hac vita praestolanti sponsi coelestis adventum magis sit ex desiderio spiritali lugendum, ut adipiscatur intimum certumque solatium. Quantam quoque virgo Christi debeat esuriem sitimque justitiae perpeti, ut plena mereatur 176 aeternae dulcedinis satietate laetari; qualibus etiam sit induenda visceribus misericordiae, ut in conspectu Dei misericordiam valeat invenire; mundandique cordis quantum debeat inesse sacrae virgini studium, ut illum videre mereatur felicibus oculis sponsum, speciosum forma prae filiis hominum (Psal. XLIV, 3), ad quem carnis virginitas non potest pervenire, nisi humili corde fulciatur virtute virginitatis internae. Quantam etiam pacificae quietis virgo Christi possidere virtutem debeat, ut desideriorum carnalium bella spiritalibus armis induta compescat. Talibus te sponsus tuus uti fruique monilibus cupit, qui te sibi fide despondit, spe firmavit, caritate conjunxit. CAP. XXIV. Omne opus bonum gratia Dei in nobis praevenit. Dives virginum sponsus. Quomodo servanda virginitas. Conclusio. --37. Neque vero fidei veritate carnisque integritate spiritaliter tali sponso nupsisses, si non eum, contempta vanitate saeculi, dilexisses; nec tamen eum fuisses aliquatenus dilectura, nisi fuisses gratuita sponsi dilectione praeventa. Dixi autem te praeventam, non solum dilectione qua ille te dilexit, sed etiam dilectione quam tibi gratis ut a te diligeretur infudit. Totum ergo quidquid in te sanctae dilectionis erga sponsum tuum habes, in te quidem habes, sed ex te non habes. Pauperem te accepit ditissimus sponsus, quidquid in te boni habes, non ex te, sed ex ipso habes, et quidquid nondum habes, tunc habebis, cum se sponsus dederit, qui omnia bona quae habes gratuita largitate jam dedit. Ipsi ergo de acceptis humiliter gratias age, ipsum de accipiendis humiliter posce. Sic enim divitem sponsum habes, ut nec egeat his quae dedit, et abundet ad largiendum multo meliora ( al. majora) quam dedit. Haec humili semper compunctione considera, et virginitatem quam Deo vovisti, non solum carnis integritate, sed et cordis humilitate conserva. Ab illo tibi semper custodiam virginitatis et humilitatis exposcens, qui non dormitabit, neque obdormiet custodiens Israel (Psal. CXX, 4). 38. Ecce, sancta filia, in quantum Dominus dedit, brevem ad te libellum de virginitate et humilitate conscripsi; magis eligens pauca tibi desideranti transmittere, quam debitae servitutis officium sponsae Domini denegare. EPISTOLA IV. AD PROBAM. De oratione ad Deum, et compunctione cordis. Dominae in Christo plurimum venerabili, et cum omni honorificentia nominandae famulae Dei, filiae PROBAE, FULGENTIUS, servorum Christi famulus, in Domino salutem.
177 CAPUT PRIMUM. Humilitas Probae omnibus imitanda. --1. Epistolam sanctitatis tuae, cum tota cordis gratulatione suscepi, non solum studium boni operis, sed etiam humilitatem cordis tui certis indiciis praeferentem. Bene igitur, sancta filia, in laudem Dei, non de bonis operibus superbiae vento extolleris, sed ad implenda Domini praecepta infirmam te invalidamque testaris. Ita debet sentire quisquis verbi Dei non auditor obliviosus, sed factor operis (Jac. I, 25) esse desiderat, qui non hic ab hominibus recipere mercedem suam, sed a Deo in die retributionis exspectat; qui non in praesenti tempore inanis gloriae vanitate raptatur, sed sancto igne divini amoris accenditur. Hunc enim Christus venit mittere in terram (Luc. XII, 49), ut omne superbiae germen exurat, et humiliato cordi fervorem sanctae compunctionis injiciat. Sic fit ut in nostris peccatis nosmetipsos veraciter accusemus, et in bonis operibus nostris Deum vera cordis humilitate laudemus; illi assignemus quae nobis ejus pietas donat, nobis imputemus in quibus eum nostra infirmitas exacerbat.
CAP. II. Oratio et cordis compunctio a Deo, ut infundat, exposcenda. Quomodo Deus est auctor boni operis nostri. --2. Et quia frequenter a nobis offenditur, necessarium est ut frequenti oratione et jugi cordis compunctione mitigetur. Compunctio enim cordis excitat orationis affectum, oratio humilis divinum promeretur auxilium; compunctio cordis vulnera sua respicit, oratio vero medelam sanitatis exposcit. Et ad haec quis idoneus? Quis enim vel orare competenter valeat, nisi medicus ipse initium desiderii spiritalis infundat? aut quis perseverare in oratione queat, nisi Deus in nobis hoc quod coepit augeat, quod seminavit enutriat, et quod misericordia praecedente gratis donavit indignis, ad effectum ( al. fructum) perfectionis misericordia subsequente perducat? Sic enim a nobis poterit boni operis meritum non perire, si Deus auctor atque adjutor semper glorificetur in opere. 3. Nec putemus sic eum auctorem boni operis aestimandum, tanquam in ipso tantum creationis exordio sic Deus naturae humanae boni operis facultatem dederit, ut ipsius adjutorio desistente sola per seipsam possit natura quodcunque bonum velle seu facere; cum hoc nec in ipso primo 178 homine potuerit solo implere conatu proprio, quando necdum fuerat vitiata peccato. Quomodo ergo infirma sine juvamine medici sospitatem suam reparare poterit, quae dum sana esset sospitatem suam custodire nequivit? 4. Non ergo glorietur terra et cinis, quia in vita sua projecit intima sua; nec vulneratus, de hoc quod in se sanum existimat, tanquam sanus exsultet; sed suorum vulnerum putredinem compuncti cordis humilitate consideret, ut clamans cum propheta: Computruerunt et deterioratae sunt cicatrices meae, a facie insipientiae meae (Psal. XXXVII, 6), possit medelam, non suo merito, sed gratuito munere divinae pietatis accipere. Quid enim habet homo quod non accepit? Si autem accepit, quid gloriatur, quasi non acceperit (I Cor. IV, 7)? Solus igitur Deus potest omnibus quibus voluerit dare unde vera salus acquiri possit; et ideo solus potest in accipiente custodire quod dederit: Nisi enim Dominus custodierit civitatem, in vanum vigilant qui custodiunt eam (Psal. CXXVI, 2). Ille itaque non patietur furtivum nequissimi praedonis ingressum, cui non defuerit Domini vigilantis auxilium: ipse enim Non dormitabit, neque obdormiet, qui custodit Israel (Psal. CXX, 4). CAP. III. In hac vita semper proficere debemus. Non potest homo ex se, absque Dei gratia, quidquam boni operari, ne velle quidem. --5. Sicut autem qui ad patriam tendit, donec perveniat semper habet ubi ambulet, sic etiam nos, quandiu in hoc mortali corpore constituti peregrinamur a Domino, praesens vita nobis est via, in qua semper habemus ubi possimus proficere, donec, Deo perducente, ad illam valeamus beatae immortalitatis aeternam patriam pervenire. Magnae igitur beatitudinis est sic in praesenti vivere saeculo, ut profectui spiritali omnis fidelis operam det, nec tamen hoc suis aliquando viribus superbus assignet, sed humili corde a Deo poscat jugem custodiam accepti muneris, a quo emanat totius bonae, non tantum principium, sed etiam perfectio voluntatis. 6. Neque enim Jacobi apostoli praedicatio aliqua potest argumentatione cassari, dicentis: Omne datum optimum, et omne donum perfectum desursum est, descendens a Patre luminum (Jac. I, 17). Nec quisquam hominum, sive ad cogitandum, sive ad operandum quodcunque bonum, potest esse idoneus, nisi fuerit munere gratuito divinae opitulationis adjutus: Deus est enim qui operatur in suis et velle et perficere pro bona voluntate (Philip. II, 13), sicut Vas electionis affirmat; quo etiam docente cognovimus quia, Non sumus idonei cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis; sed sufficientia nostra ex Deo est (II Cor. III, 5). Ille igitur nobis omnem boni sufficientiam subministrat, cujus non minuitur plenitudo cum donat, qui nobis omne bonum benigne largitur ut habeamus; et in seipso sine diminutione permanet plenus: quod nec angelica potest, nec humana praestare natura; ac sic nulla, licet spiritalis, tamen creata substantia. Quia omne quod creatum est, sicut antequam crearetur non fuit, sic antequam acciperet habere non potuit; et sicut subsistere non potest sine illius operatione qui fecit, sic bonum non potest velle seu facere, nisi Deus dignetur jugiter adjuvare. Ab ipso namque est initium 179 bonae voluntatis; ab ipso facultas boni operis, ab ipso perseverantia bonae conversationis; ab ipso datur in praesenti saeculo vera cordis humilitas, et in futuro retributionis aeternae felicitas: ut ipsi sint sine fine felices qui nunc sine fictione sunt humiles, nec se inflatione vana seducunt, sed pericula praesentis vitae cum timore et tremore conspiciunt, in qua sic non potest esse bonis plena securitas, ut tunc facilius adversitas subrepat, cum se prosperitas fraudulenter ostentat.
CAP. IV. Laqueos diaboli per se absque Dei gratia nullus evadere potest. --7. Nec est aliquod hujus vitae tempus in quo non hominibus muscipulam tendat inimicus; cujus laqueos nemo potest propriis viribus evadere, nisi quem Deus gratia sua per Jesum Christum Dominum nostrum dignatus fuerit liberare. Ideo Vas electionis, cum captivari se in lege peccati sentiret, exclamabat, dicens: Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis hujus? Gratia Dei per Jesum Christum Dominum nostrum (Rom. VII, 24). Propterea etiam propheta, non sua virtute, sed divino munere, pedes suos de laqueo praedicat evellendos, dicens: Oculi mei semper ad Dominum, quoniam ipse evellet de laqueo pedes meos (Psal. XXIV, 15). Et alio loco, ex persona sanctorum, quos de hujus saeculi laqueo liberatos, ad aeternam dignatus est Dominus securitatem laetitiamque transferre, sic dicitur: Anima nostra sicut passer erepta est de laqueo venantium; laqueus contritus est, et nos liberati sumus (Psal. CXXIII, 7). CAP. V. Nemo in hac vita securus. Oratione et cordis companctione pugnandum. --8. Verumtamen, ut suam animam unusquisque nostrum inter adversitates et laqueos inimici versari cognoscat, nec in hoc saeculo noxia unquam securitate torpescat, idem propheta dicit: Tota die contristatus ingrediebar; quoniam anima mea impleta est illusionibus, et non est sanitas in carne mea (Psal. XXXVII, 7). Quid est autem tota die contristatum ingredi, nisi totius hujus vitae tempore peccatorum recordatione tristari. In quo enim anima illusionibus impletur, nisi cum concupiscentiarum carnalium frequenti tentatione concutitur? Quibus etsi consensione non cedit, fatigatione lassescit. Quamvis enim subinde suis Dominus in certamine, ne deficiant, adjutorium tribuat, permittitur tamen fatigari propriae infirmitatis onere praegravata mortalitas, ut cum in seipsa nullum virtutis invenit firmamentum, ad poscendum divinae pietatis cito recurrat auxilium. 9. Hic ergo tunc adversarium vincimus, si lacrymis, et orationibus, et continua cordis humilitate pugnemus. Scriptum est enim quia Oratio humilium nubes penetrat, et non elongat Dominus, donec exaudiat (Eccli. XXXV, 21). Humilium ergo fletus magnus est concupiscentiae carnalis interitus. Lacrymae quae ex compunctione cordis veniunt, et inimicum vincunt, et nobis donum laetitiae triumphalis acquirunt. Qui enim euntes eunt et flent, mittentes semina sua, ipsi venientes venient in exsultatione portantes manipulos suos (Psal. CXXV, 5, 6). Quam bene autem sanctus propheta semina bonorum operum riganda docet flumine lacrymarum! Omnia etenim semina non germinant, nisi fuerint irrigata; nec de semine procedit fructus, si fuerit aquarum juvamine destitutus. Proinde nos quoque, si volumus fructus nostrorum seminum capere, non desinamus 180 semina nostra lacrymis irrigare, quae magis corde sunt fundendae quam corpore. Ideo namque nobis dicitur per prophetam, ut scindamus nostra corda, et non vestimenta nostra (Joel. II, 15); quod tunc facere possumus, cum scilicet recordamur nosmetipsos, etsi non in opere, saltem in cogitatione frequenter delinquere. Quia terrena inhabitatio sensum multa cogitantem deprimit (Sap. IX, 15); et terra nostra germinare spinas nobis et tribulos non quiescit (Genes. III, 17), nec possumus pervenire ad esum panis nostri, nisi fuerimus sudore vultus et fatigatione confecti. CAP. VI. Fatigatio nostra in resistendo concupiscentiis. Quid sit parvulos Babylonis elidere ad petram. --10. Fatigamur enim sudoribus, dum propriis cupiditatibus repugnamus: in quibus vincendis idcirco major est certaminis difficultas, quia non extrinsecus ex altero, sed intrinsecus ex seipso certanti homini concupiscentiae carnalis generatur adversitas, quae fatigationem ingerit humanae imbecillitati, dum nascitur, quamvis divinae virtutis opitulatione vincatur. Caro enim concupiscit adversus spiritum, spiritus autem adversus carnem: haec enim sibi invicem adversantur, ut non quaecunque volumus, illa faciamus (Gal. V, 17). Hinc est quod nondum Deo sumus omnino subjecti, quia ex nobis nascitur quod divinae renititur jussioni. Nam licet ex gratia Dei sit voluntas in nobis bona quae nos Deo reddat humiles, non nobis tamen deest pravae cupiditatis exortus, qui nos faciat contumaces. 11. Per Dei ergo gratiam sumus jam Deo ex parte subjecti, per culpam vero nostram sumus adhuc ex parte non subditi. Propter quod ad Hebraeos dicitur necdum omnia Christo esse subjecta; sic enim ait: In eo enim quod ei subjecit omnia, nihil dimisit non subjectum ei. Nunc autem necdum videmus omnia subjecta ei (Hebr. II, 8). Subjecti sumus igitur Deo, ex eo quod, ipso in nobis operante, condelectamur legi Dei secundum interiorem hominem. Necdum autem sumus subjecti ex eo quod videmus aliam legem in membris nostris repugnantem legi mentis nostrae, et captivantem nos in lege peccati, quae est in membris nostris (Rom. VII, 22, 23). Subjecti sumus Deo, quia. ipsius miseratione eripimur a tentatione; ipsi enim cantamus: A te eripiar a tentatione (Psal. XVII, 30); sed necdum sumus omnino subjecti, quia Tentatio est vita hominis super terram (Job. VII, 1). Subjecti sumus Deo, in quo gressus nostros dirigit secundum verbum suum, ut non dominetur nobis omnis iniquitas (Psal. CXVIII, 133); sed necdum sumus omnino subjecti, quia in multis offendimus omnes (Jac. III, 2). Subjecti sumus in quantum, ipso donante, in carne ambulantes, non secundum carnem militamus (II Cor. X, 3); sed necdum sumus omnino subjecti, quia etsi habemus ex dono Dei ut mente serviamus legi Dei, habemus tamen ex reliquiis peccati ut carne serviamus legi peccati. Propter quod Apostolus dicit: Igitur ipse ego mente servio legi Dei, carne autem legi peccati (Rom. VII, 25). 12. Omnis enim qui nunc juste vivit, carne quidem servit legi peccati, dum in se nasci carnalem concupiscentiam sentit: mente autem servit legi Dei, quia eidem carnali concupiscentiae non consentit. Carne servimus legi peccati, dum filii Babylonis nascentes inquietant animam nostram; sed mente servimus legi Dei, cum iidem parvuli Babylonis eliduntur ad petram. Babylon enim confusio interpretatur, cujus filia est omnis carnalis cupiditas quam cordis confusio generat. Quandiu 181 autem in corpore peregrinamur a Domino, partus suos nobis ingerit ista confusio. Ex ipsa quippe confusione omnis prava cogitatio nascitur, quae parvula tunc ad petram eliditur, dum celeri recordatione atque opitulatione Christi superata calcatur. CAP. VII. Et gratias agere, et continuas preces effundere Deo debemus. --13. Igitur licet habeamus unde gratias agere Deo debeamus, quia nos sibi gratuita miseratione subjecit, ut humiles simus, habemus tamen unde continuis precibus divinas aures pulsare debeamus; quia quandiu in hoc mortali corpore sumus, sicut non possumus sine peccato esse, sic necdum valemus perfectam humilitatem divinis jussionibus exhibere. Propter quod agendae quidem sunt gratiae Deo, in quantum nobis donat ut bene operemur, ne muneribus ejus existamus ingrati; et danda est opera ut ad meliora proficiamus, ne mortiferam incidamus in superbiam, si conversationem nostram putemus ex omni parte perfectam. CAP. VIII. Flendum in hac vita, ut in altera quieti vivamus. Qualis in coelo beatitudo. --14. Proinde gemamus et fleamus coram Domino, qui fecit nos (Psal. XCIV, 6), ut a concupiscentia carnis, et a concupiscentia oculorum, et superbia saeculi, quae non est ex Patre, sed ex mundo est (I Joan. II, 16), liberet nos, et ad illam nos subjectionem perducat in qua nobis nihil repugnet ex mortalitatis vitio, sed ex immortalitatis dono totum quidquid in nobis est fiat subditum Deo. Tunc enim erit in nobis vera, perfecta et excelsa humilitas, cum et in carne et in mente nostra nulla remanserit prava cupiditas; nec cogitationibus fatigabitur spiritus, nec laboribus macerabitur corpus: nulla erit sollicitudo certaminis, sed perfecta erit securitas pacis; nulla nobis erit justitiae indigentia, sed cum delectatione saturitas plena. Ibi erimus enim perfecta celsitudine beati, quia perfecta erimus Deo carnis et spiritus humilitate subjecti. Ibi nec minor erit laudatione nostra dilectio, nec inferior dilectione laudatio. Erit enim plena nostra laudatio, quia tunc in nobis erit Dei proximique perfecta dilectio. Tunc laudabimus et habebimus, tunc habebimus et amabimus, tunc satiabimur cum delectatione, et delectabimur cum satietate. EPISTOLA V. AD EUGYPPIUM ABBATEM. De caritate et ejus dilectione. Domino beatissimo, et plurimum venerabili, ac toto caritatis affectu desiderabili, sancto fratri et compresbytero EUGYPPIO, FULGENTIUS, servorum Christi famulus, in Domino salutem. 182 1. Utinam, sancte frater, tanta meo facultas suffragaretur eloquio, ut ad explicandam spiritalem quam ex tuarum litterarum lectione percepi dulcedinem, verba sufficientia reperirem; quod dum volo, nec valeo, mirum mihi aliquid evenisse cognosco, videns gaudium quod ex tuis sermonibus sumpsi, non posse meis sermonibus explicari. Nempe quod mihi scripsisti, postquam cogitatione inventum dispositumque est, sic in litteras digessisti, ut aut ipse manu scriberes, auctore dictares. Unde igitur factum est ut os meum delectationem dictando parere non possit, quam cor meum ex tui oris dictatione concepit? Quae est inops opulentia vel opulenta inopia, ut eo minus mihi sermo sufficiat, quo me magis affectus instigat; et quod ideo loquor quia delector, minus eloquar quam delector? Quid rogo est hoc quod eloquio significare volo, nec valeo? Nimirum aliquid est quod sic corporali eloquio styloque significatur, ut tamen non corporaliter, sed spiritaliter habeatur
2. Caritas primus fructus spiritalium donorum. --In spiritalibus autem donis primus fructus est caritas. Unde non inordinate eam Vas electionis ita posuit: Fructus autem spiritus est caritas, gaudium, pax (Gal. V, 22), et caetera. Alio quoque loco, praecipuum quiddam coelestium voluit significare carismatum, cum diceret: Quia caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis (Rom. V, 5). Haec caritas quam Spiritus sancti dono, cum indigni essemus, accepimus, tam bona, tam sancta, tam immensa est, ut eam etiam qui habet in corde, nunquam possit sermonibus explicare. O qualis caritas, multum miranda, multum laudanda, multumque diligenda! 3. Caritatem non diligit qui eam non habet. --Verumtamen non omnes qui caritatem mirantur et laudant, statim diligunt caritatem; et ideo, nisi eam quisque diligat, nihil ei proderit quod eam miratur et laudat. Tunc autem fructuosa est admiratio caritatis, et laudatio, si non desit in admirante atque laudante dilectio. Sed nunquid sicut eam possunt admirari atque laudare 183 qui eam non habent, ita possunt eam diligere qui eam necdum habent? Nequaquam; caritas quippe ipsa est dilectio: quomodo autem dilectionem jam diligit, qui dilectionem habere non coepit? Nam ecce multa visu corporeo videmus, ubi non hoc est ipse visus, quod est illud quod eo videmus: quia illud est sensus quo videmus, illud autem sensibile quod videmus; et cum illud quod videtur ab oculis tollitur, si sanitas inest oculis, sic illud quod videbatur a sensu videntis aufertur, ut ipse sensus a vidente nullatenus auferatur: ita fit ut videndi sensus in homine maneat, quamvis ab eo quod videbatur visus ipse discedat. At cum caritas diligitur, quia non nisi dilectione diligitur, non potest homo tanquam oculum corporis a quacunque re visibili, sic a caritate intentionem avertere dilectionis, ut possit et caritatem non diligere, et dilectionem habere. Caritas quippe, id est dilectio, nullatenus diligitur, nisi dilectio habeatur qua ipsa dilectio diligatur. Seipsa igitur dilectio diligitur, quia tunc diligitur cum habetur, nec diligitur nisi habeatur. Et quidem potest diligi a nobis, etiam cum petimus ut augeatur in nobis, sed non diligit ejus augmentum qui non habet initium. 4. Non diligitur caritas sicut pecunia. Non diligitur caritas sicut alia dona spiritus. --Non ergo sic caritas diligitur, sicut nummus aut aliquid ejusmodi. Potest enim quisque unum non habere nummum, et multitudinem diligere ac desiderare nummorum. Diligit ergo iste nummorum multitudinem, cum ne unius quidem nummi habeat facultatem: apud se unum nummum non invenit, et foris nummos innumerabiles quaerit. Hoc et in caeteris rebus corporeis invenimus, ut aliquid earum possit diligi, ita ut hoc ipsum quod diligitur nulla ex parte habeatur. Est tale quiddam et in plerisque spiritalibus donis: velut si quis diligat (verbi gratia) ut habeat prophetandi donum, quod nullus negat inter dona spiritalia litteris apostolicis contineri: Alii quippe datur per Spiritum sermo sapientiae (sicut Vas electionis affirmat), alii autem sermo scientiae secundum eumdem Spiritum, alteri fides in eodem Spiritu, alii gratia sanitatum in uno Spiritu, alii prophetia, alii dijudicatio spirituum, alii genera linguarum, alii interpretatio sermonum. Haec autem omnia operatur unus atque idem Spiritus, dividens singulis prout vult (I Cor. XII, 8, 9, 10, 11). 5. Caetera dona sine bona voluntate haberi possunt; caritas nequaquam. --Cum igitur, ut de caeteris taceamus spiritalibus donis, possit diligi prophetia, nec haberi; caritas tamen nec habetur si non diligatur, nec diligitur si non habeatur. Ideo caetera sancti Spiritus dona, id est, linguae, prophetia, sacramentorum scientia, fides, facultatum in pauperes distributio, corporis quoque ipsius exustio, possunt haec haberi sine voluntate bona, ad hoc scilicet ut habentem onerent, non honorent; caritas vero sine bona voluntate non potest haberi, quia voluntatem in qua caritas fuerit, malam fieri non permittit: Caritas enim nec agit perperam, nec cogitat malum; et quia non gaudet super iniquitate (I Cor. XIII, 4, 5), necesse est ut in qua est bonam faciat voluntatem. 6. Malevolus animus caritatem nec impendit nec habet. --Malevolus ergo animus non impendit caritatem alteri, quia non habet sibi; cum autem coeperit habere exordium, ut ita dixerim, caritatis, nec malevolus potest esse, nec sterilis. Et quia donec permanet in caritate, in Deo permanet, et Deus in illo manet (I Joan. IV, 16), semper habebit, 184 si eam semper impenderit; quando autem eam non impenderit, non habebit. Proprium est enim caritatis, quod ad cursum praesentis attinet vitae, ut in eo qui eam erogaverit crescat, ab eo autem qui sibi tantum habere voluerit, sine dilatione discedat. Ille igitur eam magis habebit, qui libentius impenderit: quia sicut eam nec impendere potest, nec habere malevolus, sic nec habet eam quisquam, nec impendit invitus. Homo ergo benevolus est domicilium caritatis. Hoc autem nomen, id est benevolus, ex bene et velle compositum est: si ergo alteri quisquam male velit, in quantum male vult benevolus non est, ac per hoc malevolus est: In malevolam autem animam non introibit sapientia (Sap. I, 4); malevolus autem homo ille proprie dicitur, non omnis qui vel sibi vel alteri contrarium aliquid cupit aut poscit, sed qui nocendi voluntatem gerit, sive bonum, sive malum possit esse quod cupit. 7. Voluntas bona, non ex officio, sed ex fine est. --Voluntas autem vel bona, vel noxia, non ex officio, sed ex fine rei est cujusque pensanda: quia non ex eo quod facit, sed ex eo propter quod facit, qualitatem suae quisque voluntatis ostendit. Nam et Paulus contrarium sibi aliquid volebat, cum posceret ut ab eo stimulus auferretur, quem salubriter adversus vitium elationis acceperat (II Cor. XII, 8); nec tamen habuit malevolam mentem, quamvis utilitati suae contrariam gereret voluntatem. Ut enim a se stimulum quo colaphizabatur rogaret auferri, salutem corporis sui plus volebat praedicationi prodesse quam sibi, non quaerens quod sibi utile esset, sed quod multis, ut salvi fierent. Illis ergo volebat prodesse sospitatem suam, quibus suam prodesse sciebat et vitam. Denique cum desiderium haberet dissolvi et esse cum Christo (Philip. I, 23), quod esset multo melius, sciebat tamen manere in carne necessarium esse, propter illos in quibus apostolatus ministrabat officium. Caritas ergo eum Christi urgebat, sive cum a se stimulum rogaret auferri, sive cum in carne, quamvis aliud desiderans, cuperet immorari: coarctabatur enim latitudine caritatis, ut et cum Christo desideraret esse, et officium vellet piae necessitatis implere; caritatem igitur utrobique dilexit, quam semper in bona voluntate spiravit. 8. In dilectione proximi diligitur et caritas. Dilectio Dei et proximi est dilectio caritatis. --Quisquis itaque secundum caritatem (quae Deus est) diligit fratrem, ipsam in eo quam maxime diligit caritatem. Ideo cum Salvator noster apostolos suos novo dignaretur innovare mandato, dicens: Mandatum novum do vobis, ut invicem diligatis (Joan. XIII, 34), jubens per se fraternitatem diligi, ipsam quoque caritatem fraternitatis per apostolum Paulum praecipit diligendam. Christo enim in se loquente, gentium Magister vult nos dilectionem habere sine simulatione: Odientes malum, adhaerentes bono, caritate fraternitatis invicem diligentes (Rom. XII, 9, 10). 9. Hinc est quod in undecimo Confessionum libro egregius ille doctor, beatus scilicet Augustinus, cum Deo amorem suum quem « ut eum diligeret ab ipso acceperat, confiteretur, ait: Jam dixi, et dicam: amore amoris tui facio istud (S. August. XI Confess., 1). » Psalmum quoque centesimum duodevigesimum exponens, cum illius loci intelligentiam explanaret ubi dicitur: Incola ego sum in terra, ne abscondas a me mandata tua (Psal. CXVIII, 19); 185 post aliqua sic ait: « Quid autem diligendum diligitur, si ipsa dilectio non diligatur? Unde consequenter iste incola in terra, cum Dei mandata ne a se absconderentur orasset, in quibus dilectio praecipitur, vel sola, vel maxime, et ipsius dilectionis dilectionem se velle habere proclamat dicens: Concupivit anima mea desiderare justificationes tuas, in omni tempore (Idem in psal. CXVIII conc. 8). » Nonne tibi videtur aperte de propheticis atque apostolicis dictis tracta beati Augustini de diligenda dilectione sententia? 10. Conclusio, ut ex caritate pro invicem oremus. --Quocirca dilectio Dei et proximi, quae plenitudo legis finisque praecepti est, et in Deo caritatem diligit, quae Deus est, et in proximo caritatem diligit, quae ex Deo est: tunc enim recte Deus proximusque diligitur, si et in Deo et in proximo ipsa caritas diligatur. Ita fit ut et in Deo ipsum Deum, et in proximo Deum sine dubio diligamus. Neque enim frustra post dilectionem Dei, non alia nisi proximi sola nobis est mandata dilectio, scilicet ut agnoscamus illam creaturam nos debere diligere, ubi caritatem ipsam possumus invenire. Omne namque animal irrationale, sicut non habet rationem, sic non habet caritatem; nec aliud mihi videtur esse ratio praecipua, quam competens atque ordinata dilectio quae ab homine soli Deo debetur et proximo. 11. Vides, sancte frater, quam prolixum tecum conserui de caritate sermonem, dum nimis in te ipsam diligo caritatem, quam utique ipse quoque in nobis diligis; nec ob aliud, nisi quia hanc in nobis sic amas, qua dono Dei plenus es, ut etiam quos diligis, similiter plenos esse desideres. Hoc ergo superest, ut quia nos pure diligis, instanter pro nobis orare digneris, ut Deus, qui nos prior dilexit (I Joan. IV, 10), et dedit nobis caritatem qua diligatur a nobis, sicut non habentibus, ipse eam gratia praeveniente largitur, sic in nobis omnes reliquias mundanae cupiditatis absumat, et nos spiritu servientes ( Mss., spiritu ferventes) in caritate perficiat, illiusque nos faciat beatitudinis compotes, in qua sicut nulla est delectatio prava, sic nulla mors timetur ex poena: ubi nihil quisquam ex carnis fragilitate perpetitur, sed ab omnibus sanctis in Dei et proximi perfecta semper caritate regnatur. 12. Orantem pro nobis sanctitatem tuam clementia divina custodiat, quod opto, domine sancte ac beatissime frater. Domnus Januarius sanctitatem tuam toto salutat puritatis et venerationis affectu; benedictionem a vobis directam, tota cum exsultatione suscepi. Libros, sicut praecepisti, ad Monimum datos, in quaternionibus destinavi, in quibus, si aliquid placuerit, utinam veritatis, et non solum amoris esse cognoscam! Hi sunt igitur meae parvitatis oblatio, quam vobis faciet puritas vestri cordis acceptam. Suggestione fratris communis accepta, quaeso ut adjutrix adsit vestrae caritatis industria. Obsecro ut libros quos opus habemus, servi tui describant de codicibus vestris. EPISTOLA VI. AD THEODORUM SENATOREM. De conversione a saeculo. Domino illustri, et merito insigni, ac praestantissimo filio THEODORO, FULGENTIUS, servorum Christi famulus, in Domino salutem.
186 CAPUT PRIMUM. Occasio scribendae epistolae. --1. Ut ignotus corpore audeam epistolari tibi meam notitiam inferre sermone, quaeso ne impudentiae deputes, neve importunitati opus caritatis assignes. Ad scribendum namque, primum sancti fratris Romuli dulcis epistola, deinde fratrum exinde venientium, qui a vobis in Domino benigne suscepti sunt, eo me magis suasio compulit, quo vestri spiritalis propositi cognitio libentius invitavit. Retulerunt quippe quod Christi compulsus affectu, nostri nominis in colloquio benigne feceris mentionem, dicens te nostra epistola delectari. Libens igitur feci, quod te velle libenter agnovi, malens incultus videri sermone, quam esse frigidus caritate, domine illustris, et merito insignis, ac praestantissime fili.
CAP. II. Gratulatur ei de conversione et caicato mundo. --2. Itaque multum gaudeo quod jam saecularis dilectionis nexibus non teneris, et mundum contemnendo calcas, a quo, cum eum diligeres, calcabaris. Nunc vero consulatu proveheris, nunc felici triumpho certissime sublimaris: non cui populus Romanus applaudat, sed cui angelicus coetus adgaudeat: Beatus es, quia hoc non caro et sanguis revelavit tibi, sed ille Pater qui est in coelis (Matth. XVI, 17), inter quos coelos et tu factus es coelum Quantum putas inesse luctum diabolo quod a te contemptum perspicit mundum, et te conversum cognoscit ad Christum: quod te videt ea in quibus videris esse deserere, et ab amore temporalium terrenarumque rerum ad illa coelestia et aeterna jam corde migrare? Quamvis enim Christus aequaliter sit pro cunctis fidelibus mortuus, et aequale cunctis beneficium redemptionis impenderit, dicente Apostolo: Quicunque enim in Christo baptizati estis, Christum induistis: non est Judaeus neque Graecus, non est servus neque liber, non est masculus neque femina; omnes enim vos unum estis in Christo Jesu (Gal. III, 27); tamen conversio potentium saeculi multum militat acquisitionibus Christi. CAP. III. Exemplu optimatum trahunt post se multitudinem. --3. Sicut enim multi fratres et amici, clientes et subditi, noti pariter et ignoti, talium auctoritate, ad mundanae dilectionis excitantur ardorem, et eo magis igne saecularis concupiscentiae succenduntur, quo sublimes saeculi dilectione mundana libenter captivos teneri conspiciunt: 187 ita quotiens ille qui respicit in terram, et facit eam tremere, qui tangit montes, et fumigant [al. fumigabunt] (Psal. CIII, 32), dum terrenis rebus intenta corda misericorditer respicit, et consideratione judicii sui tremere compellit, dumque contingit superba corda sublimium, velut altitudines montium, ut confessione fumigent peccatorum; in talium tremore plurimi contremiscunt, et in talium conversione multi ad subsidium miserationis divinae confugiunt. Ita fit ut qui sunt in saeculi culmine constituti, aut plurimos secum perdant, aut secum multos in via salutis acquirant. Magna tales aut poena manet, si multis praebeant malae imitationis laqueum, aut gloria, si multis ostendant sanctae conversationis exemplum.--CAP. IV.--Quis enim non parvam despiciat cellam, quando senator domum despicit marmoratam? Quis non terrena contemnens ad acquirenda coelestia sibi consulat, quando ad coelum Romanus consul terrenorum contemptu festinat? 4. Conversio Dei opus est. Immutabilis Deus, et quae possidentium eum futura beatitudo. --Vere in te illud quod propheta cecinit opere videmus impleri: Haec est mutatio dexterae Excelsi (Psal. LXXVI, 11). Quis enim in te hoc operari potuit, nisi ille qui ordinem mutabilium rerum secundum incommutabile novit regere ac dispensare consilium? Quia, ut singula pro opportunitate temporum, pro varietate causarum, vel in deterius, vel in melius commutentur, illius incommutabili consilio fit qui nec melioribus rebus, nec deterioribus commutatur. Neque enim habet ubi proficiat ipse in melius, aut unde in deterius deficiat. Ille quod est, semper est, et sicut est, ita est, non in se habet non esse posse quod est, quia nec in se habet esse posse quod non est. Et hoc quod sic est, non initio praevenitur, non fine concluditur, non temporibus volvitur, non locis continetur, non aetatibus variatur. Nihil ibi deest, quia totum in illo est; nihil ibi superest, quia nihil praeter illum est. 5. Si qui ergo, rerum temporalium et mutabilium amore contempto, in illius dilectionem transeunt, in ipso erunt pleni, in quo nihil indigetur; in eo securi, in quo nihil metuitur; in eo vere semperque gloriosi, cujus vera et sempiterna gloria nec aufertur, nec minuitur, nec augetur. Quis non illius vitae desiderio praesentem vitam despiciat? Quis non illius abundantiae delectamento, divitias temporis labentis exhorreat? Quis non illius regni dilectione omnia terrena regna contemnat? 6. Humilium tantum futura beatitudo. --Illam ergo vitam tunc accipiemus, si huic nos vitae mortuos aestimemus; et illas divitias tunc possidebimus, si hic pauperes spiritu vivamus; et ad illius regni culmen tunc perveniemus, si hic humilitatem, quam Deus ille Magister docuit, vero corde teneamus.--CAP. V.--Talibus mortuis dicit beatus Apostolus: Mortui enim estis, et vita vestra abscondita est cum Christo in Deo, cum Christus apparuerit vita vestra, tunc et vos apparebitis cum illo in gloria (Coloss. III, 3, 4). De talibus etiam pauperibus ipse Dominus loquitur, dicens: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum coelorum (Matth. V, 3). De talibus quoque humilibus dicit: Quoniam qui se humiliaverit exaltabitur (Matth. XXIII, 12); et alio loco: Discite a me quia mitis sum et humilis corde, et invenietis requiem animabus vestris (Matth. XI, 29). 7. Hanc humilitatem non habent sive qui mundum diligunt, seu qui 188 suis viribus assignant, cum ea quae sunt in mundo contemnunt. CAP. VI. Superbiae duo genera. Omne bonum Deo, non viribus nostris, assignandum. --Haec duo superbiae genera, uno versiculo Spiritus sanctus designavit in psalmo, dicente David: Qui confidunt in virtute sua, quique in abundantia divitiarum suarum gloriantur (Psal. XLVIII, 7). In abundantia enim divitiarum suarum gloriantur, qui sic divitias suas diligunt, ut in ipsis summam beatitudinis collocent; in sua vero virtute confidunt, qui sic contemnunt divitias, ut ipsum contemptum viribus suis assignent; ac per hoc utrique superbi sunt: illi, quia in divitiis confidunt, non in Deo; isti autem, quia quod divitias spernunt, sibi volunt assignare, non Deo: illi, quia quod bene diligi non potest, male diligunt; isti, quia quod bene sperni potest, non bene spernunt; ac per hoc, illi malum male faciunt, isti bonum male operantur. 8. Proinde quoniam, Domino in te misericorditer operante, jam didicisti in abundantia divitiarum tuarum non gloriari, hoc superest ut non confidas in virtute tua, id est ne deputes viribus tuis quod saeculi facultates divitiasque contemnis, quod honores mundi pro nihilo ducis, quod desiderio regni coelestis accenderis, quod viam mandatorum Dei currere delectaris. Haec enim omnia nullatenus haberes, nisi a Deo munere gratuitae donationis acciperes: non hoc homini dat natura, sed gratia; non hoc ex qualitate conditionis humanae habetur, sed ex benignitate divinae illuminationis acquiritur. 9. Homo quidem sic a Deo factus est ut haec habere possit, sed habere non potest nisi dono Dei miserantis acceperit: nam et oculus sic factus est ut videre lumen possit, sed videre non potest nisi se illi lumen infuderit. Quod ergo videt oculus, beneficium est luminis; quo si caruerit, caecus remanebit in tenebris. Non omne quod aliquid esse potest, jam hoc est quod esse potest, nisi ( al. sed) cui naturaliter hoc est esse posse quod semper est. Hic autem unus Deus ipsa Trinitas est, id est, Pater, et Filius, et Spiritus sanctus: qui solus est omnium rerum creator, quia solus a nullo creatus est. Omnia vero, quoniam ab illo creata sunt, non de illo, naturaliter et detrimento subjacent et cremento. Ut ergo quaedam in deteriora non recidant, gratia ejus gubernat; et ut quaedam ad meliora conscendant, gratia ipsius elevat; et ut in aeternum permaneant, ipsa gratia vivificat et conservat. CAP. VII. Gratia Dei semper poscenda quia et velle, et perficere dat. --10. Hujus gratiae adjutorium semper est nobis a Deo poscendum, sed ne ipsum quod poscimus nostris viribus assignemus: neque enim haberi potest ipse saltem orationis affectus, nisi divinitus fuerit attributus. Ut ergo desideremus adjutorium gratiae, hoc ipsum quoque opus est gratiae. Ipsa namque incipit infundi, ut incipiat posci; ipsa quoque amplius infunditur, cum poscentibus datur. Quis vero potest gratiam poscere, nisi velit? sed nisi in eo Deus ipsam voluntatem operetur, velle nullatenus poterit. Propter quod beatus Apostolus, non solum bona opera hominum, sed etiam bonam voluntatem Deum in nobis operari testatur dicens: Deus est enim qui operatur in vobis et velle et perficere pro bona voluntate (Philip. II, 13). Hoc est, quod sollicitudinem fidelibus humilitatemque 189 commendans, praemisit ( al. praecipit), dicens: Cum timore et tremore vestram salutem operamini; et ibi adjecit: Deus est enim qui operatur in vobis et velle et perficere pro bona voluntate. Ut ad eum quoque veniamus, currimus; et ideo currimus, quia currere volumus. CAP. VIII.--Sed ne vel voluntatem, vel ipsum cursum assignemus viribus nostris, idem nos informat Apostolus dicens: Non volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei (Rom. IX, 16).
11. Quocirca, ut in his bonis quae a Deo accepisti permaneas et proficias; ut nec in via remaneas, nec retro redeas, nec in dexteram sinistramve divertas, quidquid habes bonae voluntatis, vel bonae operationis, Deo assigna, qui dedit, et ipsum humiliter roga ut et conservet et augeat quod donavit. Nihil tibi boni tanquam tuum assignes, ne non accipias quod accipere poteras, et quod acceperas perdas. Detestabilis est enim cordis humani superbia, qua facit homo quod Deus in hominibus damnat; sed illa detestabilior qua sibi tribuit homo quod Deus hominibus donat. Tanto enim deterioris tenetur iste superbiae reus, quanto in melioribus donis existit ingratus. Damnabilis est qui substantia saeculi male utitur, sed damnabilior qui spiritalibus donis superbus effertur.
CAP. IX. Humilitas animi sublimitas est Christiani. --12. Crescat igitur in te humilitas animi, quae vera est et integra sublimitas Christiani, et tanto magis in te cognosce Dei gratiam crescere, quanto magis tibi humilitatem cordis videris abundare. Quam ut semper habeas, in qua ut semper proficias, cum timore et tremore tuam salutem operare. Nec lectio desit operibus bonis, nec bona opera desint studio lectionis. Bona coram Deo et hominibus provide. Scripturis sanctis studium tui cordis impende; et ibi qui fueris, qui sis, quique debeas esse cognosce. Ad has si humilis et mitis accesseris, ibi profecto invenies, et praevenientem gratiam, qua potest elisus surgere; et comitantem, qua viam recti queat itineris currere; et subsequentem, qua valeat ad regni coelestis beatitudinem pervenire. 13. Sanctam multumque in Christo venerabilem matrem vestram, quae tuo spiritali studio Christiana fide et vere materna caritate concordat, sed et venerabilem sororem tibi jam in Christo conjugem tuam, obsecro, salutare digneris. Inseparabilis Trinitas protectione vos virtutis suae custodiat, quod opto, domine illustris fili. EPISTOLA VII. AD VENANTIAM. De recta Poenitentia, et futura retributione. Dominae illustri et merito venerabili filiae VENANTIAE, FULGENTIUS, servorum Christi famulus, in Domino salutem.
190 CAPUT I.--1. Sicut vera lux nullatenus obscuratur, ita nunquam veritas aeterna mentitur. Lux autem et veritas Deus est, de quo scriptum est: Erat lux vera quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum (Joan. I, 9). Ipsa quoque lux et veritas dicit: Ego sum lux mundi (Joan. VIII, 12). Et rursus de se ait: Ego sum via, veritas, et vita (Joan. XIV, 6). Ipsius vero doctrina monemur, quia arbor bona bonos fructus facit, et quia ex fructibus arbor agnoscitur (Matth. VII, 17); in ipso te, domina illustris et merito venerabilis filia, cum corpore sis ignota, jam scio; in ipso tibi, cum sis tam procul constituta, congaudeo.
2. Per epistolam siquidem clarissimi filii mei Junilli propositum simul et studium tuae Christianitatis agnovi, qui mihi gratiam quam tibi largitus est Deus in tantum significare curavit, ut in suis litteris tuae quoque salutationis mihi demonstraret indicium. Hoc procul dubio non fecisses, nisi Christum tota puritate mentis in suis famulis dilexisses, nec incognitum servum tam benigne in Domino salutares, nisi Dominum pio corde gestares. Gratias illi qui multiplicat gaudium nostrum de caritate fidelium. CAP. II.--Ipsa ( al. Ipse) est caritas quae credentes perducit ad Deum, quia ipsa caritas est Deus. Unde Joannes apostolus dicit: Deus caritas est; et qui manet in caritate, in Deo manet, et Deus in illo manet (I Joan. IV, 16).
3. Bonum caritatis multiplex contra peccata. --Haec ubi habitare coeperit, non permittit dominari peccatum, sed cooperit multitudinem peccatorum; nec solum praesentia peccata facit vitari, quin etiam praeterita facit omnia relaxari. Hanc superbi contumacesque repudiant qui de peccatorum remissione desperant; et non solum salutis suae curam, miseranda caecitate rejiciunt; quin etiam fideles animas, si pervertere nequeunt, perturbare mortiferis sermonibus non quiescunt: his etenim plerumque, aut peccatorum immanitas, aut aetatis nequiter peractae longaevitas spem salutis adimit, et ad deteriora perpetranda compellit; ita ut in talibus illa sanctae Scripturae sententia compleatur: Peccator cum in profundum malorum venerit, contemnit (Prov. XVIII, 2, 3). Et vere malorum profunditas necat, si quos desperatio indulgentiae, detestanda cordis obduratione, praejudicat. 191 CAP. III. Nequaquam de Dei misericordia desperandum. --4. Quis enim non videat quam sit impium quamque sacrilegum, si homini per poenitentiam praeteritorum malorum ad bona converso credatur cujusquam peccati dari non posse remissio? Quid autem aliud his verbis agitur, nisi ut omnipotentis medici manus, ab humanae salutis effectu, desperationis vitio repellatur? Ipse quippe medicus ait: Non indigent qui sani sunt medico, sed qui male habent (Luc. V, 31). Si peritus est medicus noster, omnes potest infirmitates sanare; si misericors est Deus noster, universa potest peccata dimittere. Non est perfecta bonitas, a qua non omnis malitia vincitur; nec est perfecta medicina, cui morbus aliquis incurabilis invenitur. Scriptum vero tenetur in litteris sacris: Sapientiam autem non vincit malitia (Sap. VII, 30), et omnipotentia medici nostri talibus in psalmo sermonibus intimatur: Benedic, anima mea, Dominum, et omnia interiora mea nomen sanctum ejus. Benedic, anima mea, Dominum, et noli oblivisci omnes retributiones ejus. Qui propitius fit omnibus iniquitatibus tuis; qui sanat omnes languores tuos; qui redimet (al. redimit) de interitu vitam tuam; qui satiat in bonis desiderium tuum, qui coronat te in miseratione et misericordia: renovabitur sicut aquilae (al. aquila) juventus tua (Ps. CII, 1, 2, seq.). Quid rogo nobis putemus remitti non posse, cum propitius sit Dominus omnibus iniquitatibus nostris? aut quid in nobis aestimemus sanari non posse, cum Dominus sanet omnes languores nostros? aut quomodo sanato et justificato indigentiae aliquid relinquitur, cujus in bonis desiderium satiatur? vel quatenus plenae remissionis beneficio potiri non creditur, cui etiam corona in miseratione et misericordia condonatur. Nemo igitur de medico desperans, in infirmitate remaneat; nemo misericordiam Dei minorans, in iniquitatibus contabescat. Apostolus clamat: quia Christus pro impiis mortuus est (Rom. V, 6). Ipse itidem dicit: Quia Christus Jesus venit in mundum peccatores salvos facere (I Tim. I, 15).
CAP. IV. Peccata etiam post baptismum commissa sunt remissibilia. Multus est ad ignoscendum Deus. --5. Sed forsitan dicitur illos peccatores posse salvos fieri qui post peccata merentur baptismatis ablutione mundari; deinceps autem peccata quae videtur baptizatus admittere, irremissibilia permanere. Nunquid non baptizatis loquebatur Joannes apostolus, quibus dicebat: Filioli mei, haec scribo vobis, ut non peccetis; et si quis peccaverit, advocatum habemus apud Patrem Jesum Christum justum, et ipse est exoratio pro peccatis nostris (I Joan. II, 1, 2) 6. Qualecunque sit ergo peccatum, a Deo quidem potest remitti converso, sed ille sibi remitti non sinit, qui desperando contra se indulgentiae ostium clauserit. Caeterum Veritas non mentitur, quae dixit: Quaerite, et invenietis; petite, et accipietis; pulsate, et aperietur vobis. Omnis enim qui quaerit, invenit (al. inveniet); qui petit, accipit (al. accipiet), et pulsanti aperietur (Matth. VII, 7). Unde et propheta sanctissimus Esaias ad remissionem peccatorum nullatenus desperandam, impios et iniquos hortatur dicens: Quaerite Dominum, dum inveniri potest; invocate eum dum prope est. Derelinquat impius viam suam, et vir iniquus cogitationem suam, et revertatur ad Dominum, et miserebitur ejus; et ad Deum nostrum, quia 192 multus est ad ignoscendum (Isa. LV, 6, 7). Relinquat ergo impius viam suam, qua peccat; relinquat iniquus cogitationem suam, qua de peccatorum remissione desperat, et secundum prophetae dictum, convertatur ad Dominum, quia multus est ad ignoscendum. In hoc multo nihil deest, in quo et omnipotens misericordia, et omnipotentia misericors est. Tanta est autem et benignitas omnipotentiae, et omnipotentia benignitatis in Deo, ut nihil sit quod nolit aut non possit relaxare converso.
CAP. V. Salubris conversio in duobus consistit. Desperatio Judae, poenitentia sine spe. --7. Salubris autem conversio duplici ratione subsistit: si nec poenitentia sperantem, nec spes deserat poenitentem; ac per hoc, si ex toto corde quisquam renuntiet peccato suo, et toto corde spem ponat remissionis in Deo. Etenim nonnunquam aut spem poenitenti homini diabolus adimit, aut speranti poenitentiam tollit: unum dum onerat, comprimit; alterum dum elevat, dejicit. Judas, qui Christum tradidit, peccati sui poenitentiam gessit, sed salutem perdidit, quia indulgentiam non speravit. Denique sic de illo evangelista loquitur: Tunc videns Judas, qui eum tradidit, quia damnatus esset, poenitentia ductus, retulit triginta argenteos principibus sacerdotum, et senioribus dicens: Peccavi tradens sanguinem justum. At illi dixerunt: Quid ad nos? tu videris. Et projectis argenteis in templo, secessit, et abiens, laqueo se suspendit (Matth. XXVII, 3, 4, 5). Digne quidem poenitentiam gessit, quia peccavit tradens sanguinem justum, sed ideo sibi fructum poenitentia denegavit, quia peccatum traditionis suae ipso quem tradiderat diluendum sanguine non speravit. CAP. VI. Spes sine poenitentia vana est praesumptio. --8. Plerosque sub vana spe indulgentiae in peccatis diabolus tenet, et compellit eos Dei justitiam non metuere, quos inaniter suadet de Dei bonitate gaudere. Tales dicunt, secundum Apostoli objurgationem: Faciamus mala, ut veniant bona; quorum damnatio justa est (Rom. III, 8). 9. His indiciis evidenter agnoscimus inaniter hominem poenitere, si dum poenitentia geritur, indulgentia desperatur, et frustra indulgentiam sperari sine peccatorum poenitentia; ac per hoc, nec sub spe remissionis debet aliquis peccare securus, nec peccatorum suorum considerans multitudinem, remanere catena desperationis obstrictus. Hortatur enim nos Scriptura sancta, ut peccare jam desinamus, nec desperemus nobis remittenda quae fecimus; dicit quippe: Fili, peccasti; ne adjicias iterum, sed et de praeteritis deprecare, ut tibi dimittantur (Eccli. XXI, 1). Utrumque sancta Scriptura praemonuit, et ostendit quod nec in peccato debeamus remanere, nec de remissione cujuslibet iniquitatis ambigere. Cur enim jubetur ne adjiciamus peccata peccatis, si est in peccato manendum? aut cur jubetur ut de praeteritis deprecemur ut nobis dimittantur, si sunt aliqua quae deprecantibus dimitti nullatenus possunt? An forsitan temporum cuiquam potest praejudicare longaevitas, ut sicut peracto tricennali spatio, nullus sinitur legibus humanis ablata repetere, sic legibus divinis, post longa peccandi spatia, non liceat indulgentiam postulare? Absit ut hoc sit in Deo nostro quod in litibus habet humana conditio. Deus enim noster sic est misericors et bonus, sicut infinitus est et invictus. Proinde bonitas invicti non vincitur, et infiniti misericordia non finitur. 193 CAP. VII. Omne tempus praesentis vitae conversioni aptum est. --10. Denique omne vitae praesentis tempus conversioni demonstrat aptissimum, dicens: Iniquus, si se convertat ab omnibus iniquitatibus suis quas fecit, et custodierit omnia mandata mea, et faciat justitiam, et misericordiam, vita vivet, et non morietur. Omnia delicta ejus quaecunque fecit non erunt in memoria. In sua justitia quam fecit vivet. Nunquid voluntate volo mortem peccatoris, dicit Dominus, quam ut avertatur de via sua mala, et vivere eum? Cum se autem averterit justus a justitia sua, et fecerit iniquitatem, secundum omnes iniquitates quas fecit ille iniquus, omnes justitiae ejus quas fecit non erunt in memoria; in delicto suo quo deliquit, et in peccatis suis quibus peccavit, in ipsis morietur (Ezech. XVIII, 21, 22 et seq.). Et infra dicit: In eo cum convertet se justus a sua justitia, ut faciat delictum, in suo delicto quod fecit, in ipso morietur. Et in eo quod avertatur iniquus ab iniquitate sua quam fecit, ut faciat judicium et justitiam, hic animam suam custodivit, et avertit se ab omnibus iniquitatibus suis quas fecit, vita vivet, et non morietur (Ibid., 24). Utraque sententia vera est, quia utraque divina est, sive justum, cum aversus fuerit a justitia sua, omnes justitias ejus oblivioni tradendas; sive iniquum, cum ab iniquitate fuerit conversus ad justitiam, ipsum salvandum, et omnes iniquitates ejus in memoria non futuras.
11. Iniquum vero est, si putemus justum quandoque aversum posse damnari; et putemus iniquum quandoque conversum non posse salvari. Justus est Deus et misericors. Sicut ergo potest per justitiam damnare aversum, sic potest per misericordiam semper salvare conversum. Nulla prolixitas temporis, vel aequitati divinae, vel pietati praejudicat. Poenitentia nunquam est apud Deum sera, in cujus conspectu semper pro praesentibus habentur tam praeterita quam futura. Si diuturnitas peccatorum Dei vinceret misericordiam, non in aetate mundi novissima Christus veniret, ut peccata mundi pereuntis auferret, de quo dicit Joannes: Ecce Agnus Dei, ecce qui tollit peccatum mundi (Joan. I, 29), et ipse Salvator de se: Venit enim Filius hominis quaerere et salvare quod perierat (Luc. XIX, 10) CAP. VIII. Exemplum misericordiae Dei, ex parabola de Samaritano et Vulnerato. --12. Samaritanus noster nunquam vulneratum ad stabulum misericorditer impositum jumento perduceret, si aliquod in eo vulnus insanabile judicaret. Nunquam duobus denariis datis, redditurum se quidquid supererogaret stabulario spopondisset (Luc. X, 30 et seq.), si supererogationem illam non plenae sanitati praenosceret profuturam. Ut quid enim stabularius aliquid supererogat, si est in saucio vulnus quod curari non valeat? Sicut ergo medico nostro nulla est incurabilis plaga, ita nec in aliquo vulnere, nec in aliquo tempore, coelestis potest deficere medicina. Ideo ipse medicus semper se posse converso salutem donare testatur, dicens: Cum conversus fueris, et ingemueris, salvus eris (Isa. XXX, 15). Propter quod duritiam quorumdam sic per Hieremiam Deus non desinit increpare: Nunquid qui cadit non resurget, aut qui aversus est non revertetur? Quare ergo aversus est populus iste in Hierusalem aversione contentiosa? Induraverunt cervices suas, noluerunt reverti (Jer. VIII, 4, 5). Non 194 punit Deus in peccatore peccata, si peccatoris cervix non fuerit indurata. CAP. IX. Justitia Dei conversos salvat, aversos damnat. --13. Bonum nobis est igitur, si ad ejus misericordiam confugiamus cujus effugere justitiam non valemus. Ipsa enim justitia Dei talis est, ut aversos damnet, conversos salvet. Propter quod dicit: Convertimini ad me, et salvabo vos (Isa. LIV, 22); semper autem delectatur conversione nostra, nec tempus homini, quandiu in hac vita est, posuit, quo propitiari converso non possit; imo tempus omne praesentis vitae conversioni nostrae cognoscitur deputasse. Beatus enim Petrus dicit: Non tardat Dominus promissum suum, sicut quidam tarditatem existimant, sed patienter fert propter vos, nolens aliquem perire, sed omnes ad poenitentiam converti (II Petr. III, 9). CAP. X. Parabola de operariis in vinea. Deus semper delectatur conversione nostra --14. Si aliquam aetatem judicaret Dominus conversionis remedio ineptam, non diversis temporibus operarios vocaret ad vineam. In diversitate quippe horarum non incongrue accipitur aetatum diversitas; ita ut aetas puerilis accipiatur in mane, pubertas in tertia, juventus in sexta, gravitas declinantis aetatis in nona et in undecima, senilis aetas ipsa novissima. In quacunque igitur quis aetate vocatus, si benignitatem vocantis Domini non spernat, necesse est denarium vitae perennis accipiat. Neque enim non semper delectatur conversione nostra, de quo nobis clamat Joel propheta: Haec dicit Dominus Deus vester: Convertimini ad me ex toto corde vestro, in jejunio, et in fletu, et in planctu, et disrumpite corda vestra, et non vestimenta vestra, et convertimini ad Dominum Deum vestrum; quia misericors, et patiens est, et magnanimis, et multum misericors, et patientiam habens in malis (Joel II., 12 et seq.). 15. Propter quod apostolus Paulus duritiam cordis increpat in his qui poenitentiam suorum negligunt agere peccatorum; dicit enim: Propter quod inexcusabilis es, o homo omnis qui judicas. In quo enim judicas alterum, te ipsum condemnas; eadem enim agis quae judicas. Scimus autem quoniam judicium Dei est secundum veritatem in eos qui talia agunt. Existimas autem hoc, o homo omnis qui judicas eos qui talia agunt, et facis ea, quia tu effugies judicium Dei? An divitias bonitatis ejus et patientiae et longanimitatis contemnis, ignorans quoniam benignitas Dei ad poenitentiam te adducit? Secundum duritiam autem tuam et impoenitens cor thesaurizas tibi iram in die irae, et revelationis justi judicii Dei, qui reddet unicuique secundum opera sua (Rom. II, 1, 2, et seq.). Alio quoque loco non tam plangit qui peccare graviter videbantur, quam eos qui peccatorum suorum poenitentiam gerere noluerunt. Denique dicit Corinthiis: Ne iterum cum venero, humiliet me Deus apud vos, et lugeam multos ex his qui ante peccaverunt, et non egerunt poenitentiam super immunditia, et fornicatione, et impudicitia, quam gesserunt (II Cor. XII, 21). Nec immerito luget Apostolus qui poenitentiam non agunt: scit enim plus esse gaudii coram angelis Dei super uno peccatore poenitentiam agente, quam super nonaginta novem justis, quibus non est opus poenitentia (Luc. XV, 7). Digne igitur illos pro impoenitentia cordis luget beatus Apostolus, pro quibus non gaudet angelicus chorus. 195 CAP. XI. Variis modis nos ad poenitentiam vocat Deus. --16. Benignitas ergo Dei ad poenitentiam nos adducit, ideo nos tribulationibus affligit, infirmitatibus corripit, angustiis erudit, ut qui in sanitate corporis peccavimus, in infirmitate a peccatis abstinere discamus: qui in laetitia misericordiam Dei contempsimus, correpti flagello tristitiae justitiam ipsius formidemus. Ita fit, ut qui nobis, abutendo sanitate, infirmitatem peperimus, per infirmitatem sanitatis beneficia reparemus; et qui per laetitiam in tribulationes incidimus, per tribulationes ad laetitiam recurramus. Denique magis erga nos dilectionem Dei flagellis et correptionibus Scriptura sancta testatur ostendi; dicit enim: Fili, ne deficias in disciplina Domini, neque fatigeris cum ab eo increparis; quem enim diligit Dominus, corripit; flagellat autem omnem filium quem recipit (Prov. III, 11).
CAP. XII .--Sed et ipse Salvator illos se dicit amare quos arguit: Ego, inquiens, quos amo arguo et castigo (Apoc. III, 19). Et apostolorum doctrina praedicare non cessat, quia oportet nos per multas tribulationes introire in regnum Dei (Act. XIV, 21). Ipse quoque Dominus arctam viam et angustam dicit esse portam, quae ducit ad vitam. 17. Ut autem noverimus illos qui gaudiis temporalibus oblectantur, et jussa divina contemnunt, aeternis ignibus concremandos, illos vero qui mala temporalia cum timore Dei patienter tolerant aeterna quiete potituros; attendamus divitem purpuratum, et pauperem Lazarum, illum post epulas flammis perennibus traditum, istum post aerumnas in aeterna sinus Abrahae quiete securum: ubi cum stillam dives ardens digito beati pauperis linguae suae posceret irrorari, haec ad eum beati Abrahae protinus est directa responsio: Fili, recordare quia recepisti bona in vita tua, et Lazarus similiter mala; nunc autem tu cruciaris, hic vero requiescit (Luc. XVI, 25). Non fuit alia causa qua dives poenas lueret, et pauper gaudio potiretur ac requie, nisi quia ille bona recepit in vita sua, ille autem mala. CAP. XIII. Non idem est bona praesentis vitae habere et recipere. --18. Non omnes autem qui bona praesentis vitae habent, bona praesentis vitae recipiunt, nec omnes qui mala hujus vitae patiuntur, mala hujus vitae recipiunt; sed illi recipiunt bona in vita sua, qui in gaudio et deliciis vitae praesentis exsultant, et in eo se beatos credunt, quod se nulla concuti adversitate conspiciunt: illi autem mala recipiunt in vita sua, qui pressuras et tribulationes praesentis vitae cum timore Dei tolerant, et corde contrito et humiliato, non temporalia gaudia, sed aeterna suspirant; nec transitura bona, sed permansura desiderant. 19. Denique illis qui in bonis praesentium rerum volunt habere laetitiam, dicit psalmus: Filii hominum, usquequo graves corde; utquid diligitis vanitatem et quaeritis mendacium (Psal. IV, 3)? et alio loco: Nolite sperare in iniquitate, et in rapina nolite concupiscere. Divitiae si affluant, nolite cor apponere (Psal. LXI, 11). Tales etiam beatus Jacobus increpare non cessat, dicens: Agite nunc, divites, plorate, ululantes in miseriis quae advenient vobis. Divitiae vestrae putrefactae sunt, et vestimenta vestra a tineis comesta sunt. Aurum et argentum vestrum aeruginavit, et aerugo eorum 196 in testimonium vobis erit, et manducabit carnes vestras sicut ignis. Thesaurizastis in novissimis diebus. Ecce merces operariorum qui messuerunt regiones vestras, quae fraudata est a vobis, clamat, et clamor eorum in aures Domini Sabaoth introivit. Epulati estis super terram, et luxuriis enutristis corda vestra (Jac. V, 1 et seq.). Talium quoque risum et gaudium in luctum converti praecepit et moerorem, dicens: Emundate manus, peccatores, et purificate corda duplices animo; miseri estote, et lugete, et plorate. Risus vester in luctum convertatur, et gaudium in moerorem. Humiliamini in conspectu Domini, et exaltabit vos (Jac. IV, 8, 9). CAP. XIV. Retributione futura nec boni nec mali privabuntur. --20. Neque vero putemus tristitiam humilium, et laetitiam superborum, luctum piorum, et gaudium impiorum, futura posse retributione privari. Manet utriusque ( al. utrisque) condigna merces, divino reddenda judicio, quam judex ipse tali cognoscitur decrevisse sententia: Vae vobis, qui saturati estis, quia esurietis; vae vobis qui ridetis nunc, quia lugebitis et flebitis. Beati qui nunc esuritis, quia saturabimini. Beati qui nunc fletis, quia ridebitis. Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur (Luc. VI, 25; Matth. V, 5). Tales etiam David semina quidem dicit in fletibus jacere, nec tamen silet cum gaudio et exsultatione messuros; sic enim ait: Qui seminant in lacrymis, in gaudio metent. Euntes ibant et flebant, mittentes semina sua. Venientes autem venient in exsultatione, portantes manipulos suos (Psal. CXXV, 5). Talibus etiam nunc asserit Dominum propinquare, dicens: Prope est Dominus his qui tribulato sunt corde, et humiles spiritu salvos faciet (Psal. XXXIII, 19). In tantum vero prodest tribulatio Christianis, ut per hanc spiritus noster Deo sacrificium fiat. Scriptum namque continetur in psalmo: Sacrificium Deo spiritus contribulatus, cor contritum et humiliatum Deus non despiciet (Psal. L, 19). CAP. XV. Exhortatio ad promptam conversionem. --21. His et innumeris hujuscemodi testimoniis informati, principaliter ad Deum converti, quantocius festinemus; dicit enim Scriptura: Ne tardaveris converti ad Dominum, et ne differas de die in diem, ne subito veniat ira ejus, et in tempore vindictae disperdat te (Eccli. V, 8). Conversi autem, de remissione peccatorum nullatenus desperemus, tenentes Domini fidele promissum, qui ait: Cum conversus fueris, et ingemueris, salvus eris (Isa. XXX secundum LXX). Pressuras tribulationesque praesentis temporis longanimiter toleremus, et a timore Dei nullatenus discedamus; praecipit enim nos Apostolus, esse in tribulatione patientes (Rom. XII, 12). Qui etiam correptionem praesentis temporis, ad evitandam futuri judicii poenam, multum nobis prodesse testatur, dicens: Cum judicamur autem, a Domino corripimur, ut non cum hoc mundo damnemur (I Cor. XI, 32). CAP. XVI. In tribulationibus nostris gratias Deo agamus. --22. Verum in ipsis tribulationibus gratias agamus Domino, et hoc quod sanctus Azarias dixit in fornace, nos in tribulatione dicamus: Benedictus es, Domine Deus patrum nostrorum, et laudabilis, et gloriosum nomen tuum in saecula: quoniam justus es in omnibus quae fecisti nobis, et omnia opera tua vera, et rectae viae tuae, et omnia judicia tua veritas; et judicium veritatis fecisti, secundum omnia quae induxisti nobis, et super civitatem sanctam patrum nostrorum Hierusalem. Quoniam in veritate et judicio induxisti haec omnia, propter peccata nostra. Quoniam peccavimus, et inique egimus, discedentes a te, et multum peccavimus in omnibus; et mandatis tuis non obedivimus, nec conservavimus, 197 neque fecimus, sicut praecepisti nobis, ut bene nobis esset. Et omnia quae induxisti nobis, et omnia quaecunque fecisti nobis, in vero judicio fecisti (Dan. III, 26 et seq.). Et paulo post ait: Et nunc sequimur in toto corde nostro, et timemus te, et quaerimus faciem tuam, ne confundas nos (Ibid., 41). EPISTOLA VIII. SEU LIBER AD DONATUM. De fide orthodoxa et diversis erroribus haereticorum. Domino eximio, et in Christi caritate plurimum desiderabili filio DONATO, FULGENTIUS, servorum Dei famulus, in Domino salutem.
CAPUT I. Quis vitae particeps. Quis expers. --1. Multum benedico Dominum, dilectissime fili, cujus gratia talis es, ut cum sis aetate junior, non quae sunt carnis, sed quae sunt spiritus concupiscas; et fidei fervore succensus, illa laudabiliter jam incipias meditari, quibus non voluptas carnem damnabiliter nutriat, sed agnita veritas animum spiritaliter pascat; ipsius enim factum inspiratione non dubito, ut cum studiis insistere soleas saecularium litterarum, nunc divinis eloquiis impendas affectum: illud utique volens magis apprehendere, non unde tumida eloquentia discitur, sed unde vitae perennitas comparatur. Quisquis enim fidem veram tenet, vitam possidet: Justus enim ex fide vivit (Rom. I, 17); et quisquis in ejusdem fidei mysterio cupit instrui, vitae scientiam desiderat adipisci; in qua tantum quisque crescit, quanto magis quod verum et salutare est, discit. Hujus scientiae qui tenuerit indubitanter initium, perveniet ad perfectum, et qui non spreverit lac apostolici sermonis humiliter accipere, ipse merebitur solidi cibi perceptione gaudere. Sive autem quis intra Ecclesiam catholicam lacte nutriatur, sive cibo pascatur; si tamen a sinu matris Ecclesiae non recesserit, vitae particeps permanebit; quia tenens fidei justitiam, possidebit et vitam. Quam vitam nec ille possidebit qui permanet in infidelitate, nec ille qui perseverat in crimine: quoniam uterque de illis esse convincitur qui, secundum 198 Apostoli sententiam, ambulant in vanitate sensus sui, tenebris obscuratum habentes intellectum, alienati a vita Dei per ignorantiam, quae est in illis, propter caecitatem cordis ipsorum (Ephes. IV, 17, 18): ipsa enim cordis caecitas, et quid credat, et quid agat, ignorat.
CAP. II. Donatus contra fidem Trinitatis tentatus ab Arianis. Ad respondendum de fide parati esse debemus. Fides S. Trinitatis exponitur. --2. Dicis itaque a quibusdam Arianis de Patre et Filio propositam quaestionem, in qua Patrem majorem et minorem Filium asserebant; te vero, propter divinarum ignorantiam litterarum, quibus minus instructus es, non invenisse quid eis in defensionem verae fidei responderes. Hoc in te itaque primitus in nomine Domini laudo, quia si tibi non fuit tanta respondendi ( al. respondenti) facultas, permansit tamen in corde tuo veritatis firma ( al. firmissima) credulitas. Non enim omnes qui Christi participes sunt, etiam respondendo possunt defensare quod credunt; sed etiam illa pars est profecto victoriae, ut quandiu quis sermone non potest defendere veritatem, fideli tamen corde devitet errorem. Expedit autem ut saluberrima Petri apostoli verba sectemur, praecipientis ut simus parati semper ad respondendum omni poscenti nos rationem de fide et spe quae in nobis est (I Pet. III, 15). Volens ergo ad respondendum paratior inveniri, petis ut nostro instructus sermone agnoscas quemadmodum haereticis, fidem nostram impugnare volentibus, divinis valeas armatus eloquiis obviare. 3. Proinde illud admoneo ( al. commoneo) principaliter teneas: sanctam Trinitatem, id est, Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum, naturaliter verum ( forte unum) esse Deum, summum, verum et bonum, unius naturae, unius essentiae, unius omnipotentiae, unius bonitatis, unius aeternitatis, unius immensitatis; ac sic cum unum Deum audis Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum, unam naturam summae illius Trinitatis intellige; et cum Trinitatem audis, Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum, tres personas unius summae illius divinitatis agnosce. Tres enim personae sunt, Pater, et Filius, et Spiritus sanctus; ideo Trinitas dicitur: sed una substantia est Patris, et Filii, et Spiritus sancti; ideo ipsa Trinitas unus Deus veraciter a fidelibus praedicatur. CAP. III. Tres personae, non tres naturae. Aequalitas in Trinitate. Scripturae testimonia quod Trinitas sit unus Deus. Testimonia pro tribus personis perperam assignantur soli Patri ab haereticis. Filius quoque Dominus Deus dicitur. Quis debet dici Christianus. Adorandus est et Filius. --4. Tres itaque personas esse Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum, ostendunt ipsius eloquia Veritatis. Unde Salvator noster ait: Non sum solus, sed ego et qui misit me Pater (Joan. VIII, 16). De Spiritu sancto quoque dicit: Ego rogabo Patrem, et alium paracletum dabit vobis, Spiritum veritatis (Joan. XIV, 16, 17). Praecepit etiam baptizari gentes in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti (Matth. XXVIII, 19). His atque hujusmodi testimoniis ostenditur, Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum, tres esse personas, sed non tres esse naturas. Unde Trinitas illa sancta digne creditur in personis, tres autem deos dici, Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum, non permittit unitas naturalis. Et quia in una natura Trinitatis nulla potest esse diversitas, ideo in tribus personis manet inconfusa proprietas et in unitate naturae regnat incommutabiliter substantialis aequalitas. Ideo de 199 Filio dicitur: Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo (Philip. II, 6). Et: Quia non solum solvebat sabbatum, sed et Patrem suum dicebat Deum, aequalem se faciens Deo (Joan. V, 18). Ad hanc aequalitatem naturae virtutisque, etiam illud pertinet quod ipse Filius ait: Quia quaecunque Pater facit, haec eadem et Filius similiter facit. Et sicut Pater suscitat mortuos et vivificat, sic et Filius quos vult vivificat (Ibid., 19, 21). In illa ergo Trinitatis natura, sic totum unum est, ut nihil ibi possit vel separari vel dividi: sic totum aequale est, ut nihil ibi majus aut minus valeat inveniri. Istum nobis unum Deum Novi et Veteris Testamenti veridica demonstrat auctoritas; de hoc enim uno Deo beatus Moyses dicit: Audi, Israel: Dominus Deus tuus Deus (al. Dominus) unus est; et: Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli servies (Deut. VI, 4). Et ipse Dominus dicit de se: Videte quod ego sum Deus et non est alius praeter me (Deut. XXXII, 39). De hoc et beatus David dicit: Quis Deus praeter Dominum, aut quis Deus praeter Deum nostrum (Psal. XVII, 32)? Sanctus quoque Jacobus apostolus, istum unum Deum praedicans, ait, Tu credis quia unus est Deus, bene facis; et daemones credunt, et contremiscunt (Jac. II, 19). 5. Verumtamen non ignoramus ista testimonia, et si qua similia in divinis reperiuntur eloquiis, quibus unus et solus asseritur Deus, non ipsi sanctae Trinitati, sed uni tantum personae, id est soli Deo Patri, ab haereticis assignari. Proinde illorum quae proposuimus testimoniorum, id est illius quo dicitur: Audi, Israel: Dominus Deus tuus Deus (al. Dominus) unus est; et alterius, quo legitur Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli servies; in quantum, ipso Domino Deo donante, possumus, intelligentiam requiramus. Primum quippe nos testimonium posuisse meminimus illud quo dicitur: Audi, Israel: Dominus Deus tuus, Deus (al. Dominus) unus est. Hoc itaque sic utrique fatemur esse firmissimum, ut ab hoc testimonio nullus existimet aliquatenus recedendum. 6. Proinde quoniam duos deos a fidelibus coli regula praecepti hujus nulla ratione permittit: aut Patrem et Filium credant unum naturaliter Deum, si volunt sine hujus transgressione mandati unum Deum sic colere, ut nec Patrem colant sine Filio, nec Filium sine Patre; aut, quia Deus major et Deus minor, Deus unus esse non possunt ( al. non possent), necesse est ut, aut Patrem solum Dominum Deum suum dicant, et Filium Dominum Deum suum omnimodis negent; aut solum Filium Dominum Deum asserant, et a Dei Patris cultura recedant. Sed Deum Patrem Dominum Deum suum negare non possunt, quem usque adeo Dominum Deum omnium esse confirmant, ut etiam ei divinitatem Filii, tanquam minoris, jure servitutis subjugare contendant: 200 Filium vero, si Dominum Deum suum negare voluerint, ipsius paternae vocis testimonio protinus arguuntur; per os enim prophetae, ex persona Dei Patris dicitur: Et domui Juda miserebor (al. misereor), et salvabo eos in Domino Deo suo (Ose. I, 7). Ipsum Dominum esse Deum nostrum Evangelicae quoque veritatis commendat auctoritas, ubi beati Thomae apostoli confessio pravitati haereticae prorsus contradicit, exclamantis atque dicentis: Dominus meus, et Deus meus (Joan. XX, 28). 7. Ergo quando et Patrem Dominum sine dubio confitentur, et Filium Dominum Deum fateri prophetica atque evangelica veritate coguntur, aut Patrem et Filium, personarum proprietate servata, unum Dominum Deum naturaliter dicant, aut confitentes solum Patrem suum Dominum Deum, consequenter dicant Filium nec Dominum suum esse, nec Deum. Quod cum dixerint, nunquam se audebunt asserere Christianos: cum utique Christianus a Christo nomen acceperit; Christianus autem nullatenus esse possit, quisquis ipsum Christum Dominum Deum suum esse non dixerit. 8. Fateantur ergo Patrem et Filium non duos dominos deos, sed unum Dominum Deum suum, si volunt veritatem tenere fidei, et nolunt rebelles praeceptis legalibus atque evangelicis inveniri. Sic enim poterunt ( al. potuerunt) et illius testimonii, quo dictum est: Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli servies, intellectum pariter officiumque servare. Neque enim cuiquam fas est sic adorare Deum Patrem, ut Deum Filium non adoret ( al. adores), cum utique de ipso Filio scriptum sit in Deuteronomio: Laetamini, coeli, simul cum eo, et adorent eum omnes angeli Dei. De ipso quoque beatus David dicat in Psalmis: Adorabunt eum omnes reges terrae, omnes gentes servient ei (Psal. LXXI, 11). CAP. IV. Creatura nequaquam adoranda. Idololatrae veritatem Dei commutant in mendacium. --9. Quod ( al. quia) si Filius secundum divinitatem unus Deus cum Patre non esset, unius cum eo naturae utique non fuisset; et si naturae alterius esset, creatura sine dubio esset. Si autem creatura esset, serviendum ei sanctarum Scripturarum auctoritas non juberet, sed potius prohiberet. In primo enim decalogi mandato, sicut unius Domini Dei cultura servitusque manifestissime praecipitur, ita omni creaturae adoratio ac servitus a fidelibus exhibenda vehementissime prohibetur. Ibi enim dicitur: Ego sum Dominus Deus tuus, qui eduxi te de terra Aegypti, de domo servitutis: Non erunt tibi dii absque me (Exod. XX, 2, 3). Si hoc simul a Patre et Filio dictum accipitur, unus Dominus Deus credatur Pater et Filius: sed si hoc aut Pater sine Filio, aut sine Patre creditur dixisse Filius, necesse est ut aut Pater Dominus Deus negetur, aut Filius. De illo enim qui dixit: Ego sum Dominus Deus tuus, qui eduxi te de terra Aegypti, de domo servitutis: Non erunt tibi dii absque me; de ipso sanctus Moyses ait: Audi, Israel: Dominus Deus tuus Deus (al. Dominus) unus est (Deut. VI, 4). Et quia ( al. et quod) ipse Deus sibi soli praecipiens tantummodo serviendum, seque jubens a fidelibus adorandum, prorsus interdixit ne quis auderet ( al. audeat) creaturam adorare, creaturaeque servire; propterea 201 in fine illius primi praecepti, de omnibus quae creavit ita loquitur: Non adorabis ea, nec servies eis: ego enim sum Dominus Deus tuus (Exod. XX, 5). 10. Quod utique sciens beatus Apostolus, iram Dei revelari pronuntiat super omnem impietatem et injustitiam eorum qui commutaverunt veritatem Dei in mendacium, et coluerunt et servierunt creaturae potius quam creatori, qui est benedictus in saecula (Rom. I, 18, 25). Veritatem Dei tenere est unum Deum colere; veritatem Dei in mendacium convertere est creaturae servire. Vera enim religio in unius constat veri Dei servitio. Ipsa namque veritas unus est Deus; et sicut excepta una veritate non est alia veritas, sic absque uno Deo vero non est alius verus Deus: ipsa enim una veritas est naturaliter una vera divinitas. Et ita non possunt duo veri dii veraciter dici, sicut ipsa una veritas naturaliter non potest dividi. CAP. V. Scriptura et Patrem et Filium, verum Deum praedicat. Homines sancti filii Dei sunt non eo modo quo Christus. Quis commutat veritatem Dei in mendacium. Quid sit ex superioribus argumentis concludendum. --11. Sancta vero Scriptura, quae nobis unum Dominum Deum veraciter salubriterque commendat, sicut Patrem verum Deum, sic et Filium verum Deum fidelibus cunctis insinuat. De Patre quippe dicit beatus Paulus apostolus, Thessalonicensibus scribens: Conversi estis ad Dominum a simulacris, servire Deo vivo et vero; et exspectare Filium ejus de coelis, quem suscitavit a mortuis Jesum, qui eripuit nos ab ira ventura (I Thess. I, 9, 10). Hic Jesus Christus non sic est Dei Patris filius, sicut nos sumus: ille est enim proprius, nos redempti; ille natus, nos facti; ille verus, nos adoptivi. Ille autem, qui verus est filius, ipse etiam verus est Deus, non adoptione generatus, sed de Patre naturaliter natus. In quo vero Deo veroque Filio, ideo est vera divinitas, quia naturalis est illi de Patre nativitas. Propter quod eum verum Patris Filium, verum Deum, vitamque aeternam, beatus Joannes in Epistola sua profitetur, dicens: Scimus quia Filius Dei venit, et dedit nobis intellectum, ut sciamus verum, et simus in vero Filio ejus Jesu Christo. Hic est verus Deus, et vita aeterna (I Joan. V, 20). Verum itaque Deum colere, veroque Deo servire, non est utique veritatem Dei in mendacium commutare. Ille autem veritatem Dei commutat in mendacium, qui Deo non vero existimat serviendum; ille autem Deum non verum colit, et Deo non vero servit, qui creaturae servierit, creaturamque coluerit: quia ubi Deus non verus colitur, et Deo non vero servitur, ibi Dei veritas in mendacium commutatur. 12. Quoniam ergo, et Deum Patrem Deum verum, et Deum Filium Deum verum, coelestium eloquiorum attestatione cognoscimus; aut unum verum Deum naturaliter Patrem et Filium cum catholicis asserant, aut duos veros deos a se coli, contra veritatem sanctae fidei dicant; aut creaturae cultores seipsos profiteri non metuant, ut veritatem Dei se in mendacium commutasse ipsa rerum manifestatione cognoscant. Una quippe veritas unius veri Dei, imo una veritas, unus 202 verus Deus, non permittit servitutem atque culturam veri Dei creaturae conjungi. Vera quoque religio, excepto uno vero Deo, nulli deo sinit culturae ac servitutis obsequium a fidelibus exhiberi.
CAP. VI. Nulla creatura est veritas, sed vera. Filius in quo Patri aequalis. In quo minor. Duplex nativitas Christi, aeterna et temporalis. --Omnis autem natura quae minor est natura Dei Patris, sine dubio creata natura est. Quid est autem creata natura, nisi creatura? Omnis porro creatura quoniam opus est veritatis, est quidem creatura vera, non tamen est veritas. Sola enim ( al. autem) naturaliter est veritas, quae naturaliter est vera divinitas. Illi ergo veritatem Dei non commutant in mendacium, sed verae fidei tenent salutare mysterium, qui nec solum Patrem, nec solum Filium, sed simul Patrem et Filium, unum Dominum Deum suum corde credunt ad justitiam, et ore confitentur ad salutem (Rom. X, 10). Quia non solum Pater Deus, sed etiam Filius Deus naturaliter est verax Deus, veritas Deus, permanens cum Patre naturaliter unus verax, unus verus, unaque veritas: quia duos deos credi vel dici omnino prohibet una veritas, quae sola vera est divinitas. 13. Proinde Deus Filius secundum divinam naturam non est minor Patre, sed aequalis est Patri, quia Filius ita verus Deus dicitur, ut Pater Deus verior non dicatur; in Deo enim vero nihil minus existimari sinit ipsa veritatis agnitio. Permanet itaque in Patre et Filio naturaliter una verae divinitatis aequalitas, et una incommutabilis ac sempiterna majestas. Sic autem Filium Patri aequalem veraciter dicimus, ut etiam minorem veraciter non negemus. Scimus enim Deum Filium natum de natura Dei Patris, natum etiam de natura Virginis matris, ac per hoc verum Deum de veritate paternae naturae, verum hominem de veritate maternae substantiae: quem divinitatis aeternitas ostendit sine initio natum, et temporalis susceptio carnis docet sine dubio minoratum. Aequalis est Filius Patri, et minor est Filius Patre: aequalis vera divinitate, minor vera humanitate. Aequalis, quia In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum (Joan. I, 1); minor autem, quia Verbum caro factum est, et habitavit in nobis (Ibid., 14). Aequalis, quia cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo (Philip. II, 6); minor autem, quia semetipsum exinanivit, formam servi accipiens (Ibid., 7). Aequalis est Patri Filius, quia de Domino natus est Dominus; minor est autem Patre Filius, quia de ancilla factus est servus. Inde est quod dicit: De ventre matris meae, Deus meus es tu (Psal. XXI, 11) Et iterum: O Domine, ego servus tuus, et filius ancillo tuae (Psal. CXV, 6). Aequalis est Patri Filius, quia Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil (Joan. I, 3); minor est autem Patre Filius, quia factus est ex muliere, factus sub lege (Gal. IV, 4). Et ideo sicut veraciter Dei Filius Deo Patri coaeternus agnoscitur, sic veraciter matre posterior invenitur. 14. Primam quippe nativitatem Filii nullatenus praecessit aeternitas Patris, cujus tamen secundam nativitatem praecessit temporalis nativitas 203 matris. In illa quippe natura Dei Patris, quae esse non coepit, de aeterno Patre coaeternus est Filius inenarrabiliter natus; in natura Virginis, quae esse coepit ex tempore, de temporali matre temporaliter est idem Filius misericorditer generatus. In ea itaque natura Dei Filius aequalis est Patri, in qua ante omnia coaeternus est Patri; et in ea natura est Filius Patre minor, in qua est et matre posterior. In ea natura Patri aequalis est Filius, in qua creator est angelorum; in ea natura Patre minor est idem Filius, in qua Redemptor est hominum. In ea natura Patri aequalis est Filius, in qua ab initio creaturae adoratur et laudatur ab angelis. In ea natura Filius minor est Patre in qua est minoratus paulo minus ab angelis. CAP. VII. Minoratio in Christo ad naturam humamanam pertinet. --15. Apostolica quippe auctoritas hujus minorationis non destitit demonstrare mysterium, dicens, Eum autem, qui modico quam angeli minoratus est, videmus Jesum propter passionem mortis gloria et honore coronatum (Hebr. II, 9). Superius autem cujus naturae sit haec assignanda minoratio, evidenter ostensum est, quando illud testimonium prophetae prolatum est, quo dicitur: Domine, quid est homo, quod memor es ejus; aut filius hominis, quoniam visitas eum? Minorasti eum paulo minus ab angelis (Psal. VIII, 5). Dei ergo Filius ante susceptionem carnis, cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo (Philip. II, 6), quia in illa forma Dei, Filius aequalis est Patri; quod si minor esset, in eadem forma Dei non esset: sed in forma Dei Filium esse apostolica testatur auctoritas. Ideo ergo aequalem Deo esse, non illi rapina fuerat, sed natura; quia in forma veri Dei non nisi verus esse potuit Deus, et divinae formae unitas ipsa est deitatis unius naturalis aequalitas. Ubi ergo formae unitas in natura erat, aequalitas rapina non erat. Naturalis autem divinitatis aequalitas, quae in forma Dei erat, auferri Deo vero non poterat. 16. Inde est quod, retinens veritatem divinitatis, et veritatem accipiens carnis, unus idemque Dei et hominis filius, et Patre factus est minor, et Patri permansit aequalis. Ideo utrumque veraciter ipsa veritas dixit: et: Pater major me est (Joan. XIV, 28); et: Ego et Pater unum sumus (Joan. X, 30). Vere ergo Deo Patre minor est Christus, quia naturaliter ex patribus est secundum carnem; et vere Deo Patri aequalis est idem Christus, quia naturaliter est super omnia Deus benedictus in saecula. De ipso enim uno Christo Dei Filio beatus Apostolus ait: Quorum patres, et ex quibus Christus secundum carnem, qui est super omnia Deus benedictus in saecula. Proinde vera fides, quae in uno eodemque Christo utriusque credit et confitetur substantiae veritatem, unum eumdemque Christum Dei Filium, et secundum veritatem carnis factum praedicat minorem, et secundum veritatem divinitatis Deo Patri credit et confitetur aequalem. Sicque veraciter unum Deum cum Patre Filium vera fides adorat, quae sic uni Deo novit a creaturis omnibus serviendum, ut noverit creaturae non deberi divinae servitutis obsequium.
204 CAP. VIII. Spiritus sanctus non creatura, sed creator est. Spiritus sanctus est verus Deus. Templum Spiritus sancti sumus sicut Patris et Filii. Spiritus sanctus aequalis est Deo Patri et Filio. --17. Inde est, quod etiam Spiritum sanctum creatorem vera fides asserit, non creaturam. Quomodo enim creator esse negetur, a quo firmata coelorum virtus ostenditur, dicente David: Verbo Domini coeli firmati sunt, et Spiritu oris ejus omnis virtus eorum (Psal. XXXII, 6). Et alio loco: Emittes Spiritum tuum, et creabuntur (Psal. CIII, 30). Creator quippe est omnium rerum, qui factor est hominum. De quo beatus Job dicit: Spiritus divinus qui fecit me (Job. XXXIII, 4). Spiritus ergo sanctus, sicut omnia creavit, sic omnia replet immensus. Et quia immensus replet, naturaliter est verus Deus. Scriptum est enim: quia Spiritus Domini replevit orbem terrarum (Sap. I, 7). Nam et beatus David ubique esse Spiritum Dei testatur, dicens de eo: Quo ibo a spiritu tuo, aut a facie tua quo fugiam (Psal. CXXXVIII, 7)? Quomodo autem negant Ariani Deum esse Spiritum sanctum, cum ita simus templum Spiritus sancti, sicut sumus templum Patris et Filii? Apostolus enim dicit: Nescitis quia templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in vobis? Si quis autem templum Dei violaverit, disperdet illum Deus. Templum enim Dei sanctum est, quod estis vos (I Cor. III, 16). Sic autem nos Apostolus asserit esse templum Dei, ut in eadem epistola templum nos dicat etiam Spiritus sancti. Dicit enim: Nescitis quia membra vestra templum sunt qui in vobis habitat Spiritus sancti, quem habetis a Deo (I Cor. VI, 19)? Et ut ipsum Spiritum sanctum Deum esse demonstraret, continuo subjunxit: Glorificate et portate Deum in corpore vestro (Ibid., 20).
18. Aequalis est ergo Patri et Filio Spiritus sanctus, quia creator est omnium rerum, sicut Pater et Filius. Aequalis est Patri et Filio Spiritus sanctus, quia omnia replet immensus, sicut Pater et Filius-Aequalis est Patri et Filio Spiritus sanctus, quia omnium fidelium membra unum templum habet sicut Pater et Filius. Quis autem negare audeat unam esse divinitatem Patris, et Filii, et Spiritus sancti, tum corpora fidelium, quae membra sunt Christi, ipsa templum sint Spiritus sancti? CAP. IX. Conclusio de Trinitate. In tribus personis non est diversitas divinae naturae. Baptismus non valet nisi in nomine Trinitatis collatus. --19. Trinitas est itaque unus solus creator omnium rerum Deus, Trinitas est unus solus immensus naturaliter Deus. Ad hujus imaginem Trinitatis homo factus agnoscitur, in cujus nomine baptizatus denuo renovatur. Baptizari autem gentes in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti (Matth. XXVIII, 19), Salvator noster edocuit, ut sicut Trinitatis opere initium conditionis accepimus, sic in nomine Trinitatis, divinae adoptionis gratiam sumeremus. Unus est ergo verus Deus Pater, et Filius, et Spiritus sanctus, qui omnipotentissima bonitate creat homines, et gratuita miseralione justificat peccatores. Praeter hunc unum Deum verum nullus est Deus, quia dum dicit: Videte quia ego sum Deus, et non est alius praeter me (Deut. XXXII, 39), docet nos et admonet grave esse peccatum, si quis extra unum Deum alium credat. Alium sine dubio credit quisquis in Patre, et Filio, et Spiritu sancto, diversitatem divinitatis existimat; cum ille Deus, qui solus habet veram divinitatem, colendi alterius dei nullatenus 205 tribuat facultatem; nec in sacramento redemptionis humanae sit aliquatenus nominandus, quisquis ab unius veri Dei natura invenitur extraneus. Mysterium autem redemptionis humanae nulla ratione perficitur, si in baptismo vel Filii, vel Spiritus sancti, vocabulum subtrahatur. CAP. X. Excusatio brevitatis.--19 bis. Proinde, quoniam epistolaris modus sermonem nostrae disputationis non permittit extendi, dilectionis tuae primordia non sunt lectionis prolixitate fatiganda, sed brevitate potius excitanda, ut dum breve opus delectabiliter legis, ad prolixam lectionem ardentius inflammeris. Pauca quae dicturus sum, intente lege, prudenter intellige, et indubitanter tene: ex quibus valeas in assertione fidei a falsis vera discernere, et Christianam fidem, ipsius illuminatoris nostri juvamine retinere . CAP. XI. In Trinitate unus Deus, una natura. Error Sabellianorum. --20. Unus Deus est sancta Trinitas, Pater, et Filius, et Spiritus sanctus. Una est enim Patris, et Filii, et Spiritus sancti, natura, sed non una persona. Proinde ut retenta veritate possis refellere, vel certe respuere falsitatem, si quem videris ita Patris, et Filii, et Spiritus sancti unam confiteri naturam, ut velit unam asserere personam, noli Christianum catholicum putare, sed haereticum Sabellianum agnosce. CAP. XII. Error Arianorum. Sabelliani et Ariani in quo recipiendi, in quo respuendi. --21. Si quem vero audieris ita tres personas, Patris, et Filii, et Spiritus sancti, dicere, ut velit tres naturas istarum trium personarum asserere, Arianum haereticum sine dubitatione intellige. Verum est enim quod Sabelliani unam naturam Patris, et Filii, et Spiritus sancti, credunt; sed falsum est quod tres personas esse non credunt. Verum est etiam quod Ariani tres personas Patris, et Filii, et Spiritus sancti, dicunt; sed falsum est quod istarum trium personarum tres naturas persuadere contendunt. Perverse itaque Ariani naturam Trinitatis dividunt, et personas Sabelliani confundunt; cum ita sit una natura Patris, et Filii, et Spiritus sancti, ut non sit una persona; quia alia est persona Patris, alia Filii, alia Spiritus sancti. CAP. XIII. Error Macedonianorum. --22. Si quem vero videris, Patris quidem et Filii unam confiteri naturam, sed Spiritus sancti alteram praedicare substantiam, ut aequalem quidem dicat Patri Filium, et solum minorem asserat Spiritum sanctum, iste non tenet catholicae fidei veritatem, sed a Macedonio natum perfidiae sectatur errorem. Proinde quia non est catholicus Christianus, sed Macedonianus haereticus est, ab omnibus est fidelibus respuendus. CAP. XIV. De veritate humanae naturae in Christo. --23. Nunc pauca de mysterio Dominicae Incarnationis adverte. Christus enim Dei Filius, qui seipsum Veritatem profitetur, sicut verus est Deus, sic verus est homo: in quo sicut est plenitudo divinae naturae, ita est et plenitudo humanae substantiae. Inest enim illi naturalis veritas divinitatis, naturalis veritas animae rationalis, et naturalis veritas carnis: ac per hoc naturalis divinitas communis est illi cum Patre: naturalis vero humanitas communis est illi cum Virgine matre. CAP. XV. Haeresis Manichaeorum. --24. Si quis ergo sic in Christo veram divinitatem praedicat, ut ejus veram carnem negare contendat, non est Christianus catholicus, sed 206 haereticus Manichaeus, cum ipse Christus discipulis dubitantibus dixerit: Palpate et videte, quia spiritus carnem et ossa non habet, sicut me videtis habere (Luc. XXIV, 39). CAP. XVI. Error Photinianorum. Christus mediator hominum propter naturae utriusque consortium. --25. Rursum si quis in Christo sic veritatem praedicat animae et carnis, ut veritatem in eo nolit accipere deitatis, id est, qui sic dicit Christum hominem, ut Deum neget, non est Christianus catholicus, sed Photinianus haereticus. Christus enim quemadmodum secundum veram divinitatem Deus creator est hominum, ita secundum veram carnem mediator est Dei et hominum. Mediator enim nullatenus esset, si vel cum Patre divinitatis naturam, vel cum hominibus communem carnis et animae substantiam non haberet. In eo autem verus mediator est hominum homo Christus Jesus, in quo et de Patre formam Dei (per quam nos salvaret) naturaliter habuit, et ex Virgine formam servi (quam in nobis salvaret) accepit. Nunquam autem homo a Deo gratiam salutis acciperet, si in una persona Christi divinae humanaeque naturae communio non maneret. CAP. XVII. Duae naturae in una Christi mediatoris persona. Duae in Christo naturae nec confunduntur nec duas personas constituunt. Eutychetis et Nestorii contrarii errores. --26. Veritas ergo Christi sicut habet veritatem naturalem divinitatis ex Patre, sic habet naturalem veritatem humanitatis ex Virgine. Deus enim unigenitus dignatus est in utero Virginis fieri humanae carnis animaeque susceptor, ut esset humanae carnis animaeque salvator. Ipse unus, in quo est gemina, inseparabilis, inconfusibilisque natura, et utriusque naturae una persona: in quo alii duo rursus haeretici, sibimet contraria sentientes, diversos errores intulisse ( al. instituisse) cognoscuntur, Nestorius scilicet et Eutyches. Nestorius quippe, quia duas in Christo cognovit esse naturas, conatus est duas in eo praedicare personas, et ita cor habens falsitatis obscuritate caecatum, fidei Christianae non dubitavit suae perfidiae sociare mendacium. Fides enim vera sicut in Christo duas naturas veraciter praedicat, sic duas in eo personas omnino denegat. Eutyches vero recte credens unam in Christo personam, perverse visus est unam in eo praedicare naturam, cum vera fides simul in Christo sic proprietatem naturae utriusque cognoscat, ut unam personam divinitatis atque humanitatis intelligat. CAP. XVIII. Sabellius. Arius. Manes. Photinus. --27. Unus quippe Christus est, qui In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Qui etiam Verbum caro factum est, et habitavit in nobis. Hinc Sabellianus vincitur, quia in eo quod Verbum erat apud Deum, ostenditur alia Patris, alia Filii esse persona. Hinc etiam Arianus superatur, quia in eo quod Deus erat Verbum, ostenditur una esse Patris Filiique natura. Ad ostendendam quippe proprietatem personae valet quod solus Filius Verbum dicitur; ad ostendendam vero unius naturae communionem pertinet, quod sicut Deus Pater dicitur, sic etiam Filius Deus nuncupatur. Hinc etiam et Manichaeus simul confunditur, et Photinus, in eo quod dicitur: Et verbum caro factum est. In nomine quippe Verbi divinitas vera cognoscitur, et in nomine carnis vera humanitas invenitur: ut Christus Filius Dei, et verus Deus, et verus homo, in utriusque nominis 207 naturali veritate cognoscatur; ac sic, nec Manichaeus in eo falsam praedicare audeat carnem, nec Photinus ei naturalem valeat adimere deitatem. CAP. XIX. Nestorius et Eutyches ex Apostolo refelluntur. Inconfusae manserunt duae in uno Christo substantiae, nec persona geminata est. --28. Nestorius quippe et Eutyches apostolicis convincuntur eloquiis: ille, ut agnoscat unam Christi geminari personam non posse, iste, ut noverit Christi geminam confundi non posse naturam. Ipse quippe unus est Christus, de quo illud quod jam superius positum est, dicit Apostolus: Quorum patres, et ex quibus Christus secundum carnem, qui est super omnia Deus benedictus in saecula (Rom. IX, 5). Ubi et unam Christi personam, et geminam naturam, plenus Spiritu sancto demonstravit. Dicens quippe: Ex quibus Christus secundum carnem, qui est super omnia benedictus in saecula, sicut Dei et carnis nomine veritatem naturae utriusque indubitanter ostendit, sic in uno Christi nomine unam personam divinitatis atque humanitatis edocuit. Christus enim, qui est ex patribus secundum carnem, ipse est super omnia Deus benedictus in saecula. Non confunditur natura quam Dei Filius habet ex Patre, cum ea natura quam idem Deus sumpsit ex virgine. Sed nec habuit Christus duas aliquando personas, quia idem Deus unigenitus, et secundum divinitatem natus est de Patre, et secundum carnem processit ex Virgine. Et qui Verbum Deus natus est de Deo, idem Verbum caro factum tanquam sponsus processit de thalamo suo (Psal. XVIII, 6). Ipse unus, qui, servata utriusque proprietate naturae, et crucifixus est ex infirmitate, et vivit ex virtute Dei. CAP. XX. Conclusio libri exhortans ad scripta Sanctorum perlegenda. --29. Haec tibi, carissime fili, pro tuo sancto desiderio et dilectione transmisi, ex quibus tibi quidem praebeatur instructionis gustus, et ex hoc gustu crescat in te prolixioris lectionis affectus, ut tanto magis possis Deo adjuvante proficere, quanto studiosius coeperis sanctorum Patrum dicta requirere, inventa frequentius atque attentius recensere. Unde tibi, Deo adjuvante, gratia scientiae plenioris accedat, qua possis non solum veram retinere fidem, verum etiam haereticorum mortiferam convincere falsitatem, credens et firmiter retinens, unam naturam et tres personas in Trinitate Deo, et unam personam duasque naturas in unigenito Dei Filio Domino nostro Jesu Christo. 208 EPISTOLA IX. Victor Fulgentio, ipsius preces enixe flagitans, et sermonem Fastidiosi Ariani refellendum mittens. Domino beatissimo et apostolicis meritis coaequando, sancto patri FULGENTIO episcopo VICTOR. 1. Desideratae rei divinitus attributum tempus advenit, quo nostra petitio sortiatur effectum. Nefas enim fuerat ut is qui ad respondendum callidae machinationi beatitudinem tuam frequenter ipse petieram, differrem volentem; quod apud honestissimos mores mendacio plerumque deputatur quidquid differendo promittitur. Sed hoc sicut nobiscum vestra beatitudo melius recognoscit, non voluntate factum est, sed spatium regionum diversarum impedimentum detulerat; quibus huc atque illuc incassum ducimur; ubi nulla salutis aeternae vitae utilitas invenitur. sed potius ab ipsa futurae vitae utilitate exquirenda, mens diversis occupationibus avocatur; ut cum tempus est diabolici timoris instinctu, aliquid quod ad salutem aeternam proficiat, quisque nostrum minime agere permittatur.
2. Induimur enim diversis cupiditatibus ac desideriis hujus mundi, quae subito tanquam fumus evanescunt, et insanabiliter saecularibus illecebris sic nostra deservit intentio, ut tanquam si immutabiliter in hoc mundo vivamus, sic de futura aeternitate, aut vitae, aut mortis periculo, quod utrinque ( al. utrumque) est, minime cogitemus: sed hoc tantum satagimus, quod in praesenti cognoscimus nostris desideriis adfuturum. Quantacunque enim utilitas nostrae voluntati accrescat parum esse putamus, secundum illam B. Cypriani sententiam: Quid aliud in mundo quam pugna adversus diabolum quotidie geritur? Et paulo post sequitur: Si avaritia prostrata est, exsurgit libido; si libido compressa est, succedit ambitio; si ambitio contempta est, ira exasperat, inflat superbia, vinolentia invitat, invidia concordiam rumpit, amicitiam zelus abscindit (Lib. de Mortalitate, paulo post initium ), etc. Pervidens vir venerabilis tantis animam inimici jaculis quotidie vulnerari: unde non virtus propria, sed sola divina poterit eruere misericordia. 3. Propterea lacrymabiliter exoramus, ut pro nobis cum omnibus illis quos Domino acquisisti, ac mundanis squaloribus erutos ad spiritalem vitam converti fecisti, ejus pietatem exorare digneris, ut nobis misericordiae suae lumen ostendat, ut non sumat vindictam de peccatis nostris, ut in delictis nostris non moriamur, ut exuamur a laqueis et compedibus inimici, ut non se gaudeat lucrasse animam, quam Dominus suo sanguine redemit. Sed hoc enixissime obsecramus, ut nostram supplicationem tuis precibus justis, nostrosque gemitus tuis sanctis fletibus adjungas, 209 ut mereamur vestris intercessionibus futurae vitae subsidium reportare, ut qui peccatis mortui sumus, vestris sanctis orationibus resurgamus. Aliter enim Elisaeus propheta suscitare non posset cadaver exanime, nisi, refraenatis membrorum lineamentis, illo se corpori faceret aequalem (IV Reg. IV, 3, 4). Minoravit se paululum magnitudo, ut cum osculatur mortuum, implastraret animam, et redderet puerum vivum. Unus se sternit, et duo consurgunt; et subito redditur incolumis genitrici, qui alieno spiritu revixit. Et ego ita confido vestro intercessu me vivum Ecclesiae matri restitui, qui videor gravantibus peccatis mortis aculeo detineri. Scio enim quod in juvenili aetate vitae, ante annos plurimos salutem animae nostrae quaesieris, Dominumque ex hac re saepissime postulaveris, ut me a tentationibus hujus vitae erueret. Et quia adhuc peccatorum mole depressus mereri non potui, hoc deprecor, ut assiduis supplicationibus pro nobis Dominum exorare digneris, ut quolibet ordine vel tempore delictorum nostrorum veniam assequatur. 4. Et ne nostra flebilis ac diuturna oratio vestrae paternitatis sensibus fastidium generet, illud nobis iterum postulandum est, ut promissionibus vestris celer sequatur effectus; ac maligno operi illius, qui venerabilium monachorum spiritalem vitam, et secundum saeculum quasi vilissimam, fastidiose contemnens, usque ad cedros Libani evolans se pervenisse gloriatur, cujus nomen, nisi fallor, per ordinem verborum superiore versu evidentius videor expressisse, cujus tractatum direxi, qui emendicatis hinc inde sermonibus, adversum rectam fidem et catholicam veritatem visus est oblatrasse, et Homousianos (quos nos esse appellavit) et Donatistas objectionum suarum jaculis quasi vulnerans, sibi postea catholicam vindicavit, sicut ex lectione diligenter vestra paternitas advertet. Quare petimus ut de mellifluo vestrae paternitatis fonte istius vanitas refellatur, auctorisque ejus serpentis, cujus iste, mala gramina pastus, quemdam velut novum errorem visus est pullulasse, adsit luculenta responsio, et omnis adversus Deum excogitata nequitia comprimatur, ne aliquid rectum adversus dogmatis fidem qui legunt eum dixisse reputent. Confundatur antiqui serpentis astutia, quia sibi tales praedicatores diversis seditionum ac voluptatum illecebris aggregavit; ejusque vipeream venenosamque trisulcem linguam tuis sanctis responsionibus dissipa. Qui non doctoris, sed potius adulatoris id temporis officio fungebatur falsitatis. Commentum quod suis posteris dereliquit, te respondente eorum mentibus evanescat, quo adversus Dei mysterium voluit militare. Propterea rogamus ut in hac parte, Domino adjuvante, bonae famae meritum, et praeclarum omnibus extendas ingenium. Et quoniam praesens aestus aliqua recentia quaerit, desiderium mentis audacter expressi, antiquae familiaritatis caritate possessus; et sicut prae caeteris sacerdotibus mentibus et oculis intuentium fulges, ita te cupimus frequenter florulentis opusculis fulgentiorem et nobis et omnibus gentibus apparere. 5. Hoc pio fretus amore indocilis rerum scripsi: Sitiens cum nimio ardore ad fontem peritiae ac doctrinae cum rustico meo eloquio alacer accucurri. Unde nostram sitim et imperitiam satiari cupimus, ut non solum futurae vitae praemium, sicut in prima fronte epistolae vestrarum orationum 210 solatia conquisivi, merear adipisci, verum etiam huic operi in omnibus satisfactum fuisse gaudeamus: ut non solum nos, sed et omnis conservorum nostrorum filiorum vestrorum religiositas, qui in te pio affectu dependent, et hoc de te nobiscum exspectant, divino muneri cum eis referam [ an. referat?] gratias. Et petimus ut nostrae rusticitati ignoscas, qui ut haec auderem ipse jussisti. Et licet nos aut exigua, aut nulla doctoris scientia imbuit, accedit etiam ut si aliquid corde conceptum retineremus, aliis occupationibus implicati, usum pene Latini sermonis amisimus, secundum illud dictum, Pectora nostra duas non admittentia curas. Sed ora ut Dominus praestet et faciat quod volumus. Guberna ergo et exorna famulum quem nutristi, et praesta doctrinam quam frequentius docuisti. Orantem pro nobis beatitudinem tuam divinitas aeterna custodiat, quod optamus, domine Pater. SERMO FASTIDIOSI ARIANI. Dicimus, prudentissimi fratres, quod nostrae dignatur pusillitati divinitas largiri. Deus justitiae est auctor et vitae, imo ipse justitia nostra et vita nostra. Nec ad peccatum fecit hominem, nec ad mortem; Scriptura dicente, Deus mortem non fecit, nec laetatur in perditione vivorum (Sap. I, 13). Quid ergo? mors accidit homini, quem fecerat Deus. Non enim dicitur Creatoris, sed diaboli deceptoris. Postquam igitur a diabolo deceptus est homo, qui volens fecit iniquitatem, invitus incurrit in mortem: praevaricatus est injuste, et punitus est juste. Deus vero cum haec vidisset duo in homine, culpam et mortem; unam quam male fecerat, alteram quam juste pertulerat; cum his duabus validissimis catenis homo tenebatur innexus, praecepit ut carnem susciperet Dominus Christus, non in qua peccator debitor fieret, sed in qua sine peccati debito mortem indebite pro debitoribus sustineret. Non ut Dei Filius iniquitatis vinculo ligaretur, sed ut homo peccator iniquitatis vinculo solveretur. Hoc est quod Apostolus dicit, Magnum pietatis sacramentum, quod manifestatum est in carne, justificatum est in spiritu, apparuit angelis, praedicatum gentilibus, creditum est in hoc mundo, assumptum est in gloria (I Tim. III, 16). Et revera, doctissimi Christiani, quae major potuit esse pietas, quam ut pro carnalibus hominibus Dei Filius, paterno parens imperio, humanam carnem susciperet, et vita mortem pro mortalibus sustineret? et ille qui ante saecula nascitur fundatus a Patre, in novissimo tempore nasceretur ex Virgine? ille qui dat vitam mundo jaceret mortuus in sepulcro? Quantis ergo nunc deflendum est lacrymis, vel quanta cordis afflictione lugendum, quod plerique nunc usque durissimae obstinationis nolunt pervicaciam deserere, dum assumptioni noxiae indiscrete cupiunt deservire. Qui cum salutaribus nequaquam remediis acquiescunt, vel correctionis voluntatem abjiciunt, vitalibus dictis tanquam medicinalibus ferramentis manus contrarias opponentes, inde se vulnerant, unde curari debuerant, ac vim spiritalium medicaminum sibi 211 in contrarium vertunt. inde vulneribus suis augent putredinem unde assequi potuerant sanitatem. Bipartitus namque pridem error irrepsit, qui hactenus perditorum animas vinciens, ad quaerendam veritatem spirare non sinit. Homousianis asserentibus inseparabilem atque individuam Trinitatem, nec Patri Filium fuisse minorem, nec Patrem ingenitum Filii sui esse factorem; Donatistis etiam praedicantibus communione malorum bonos pollui, dum sanctae Scripturae munus medelam salutis procul abjiciunt. Inter quos sancta mater Ecclesia catholica Davidico murmure noscitur decantare, sicut in praesenti cecinimus psalmo: Domine, deduc me in tua justitia propter inimicos meos (Psal. V, 9). In tua enim deducor justitia, dum te omnipotentem Deum, ingenitum atque increatum, filii tui Domini Jesu Christi credo factorem, Joanne Baptista testante: Post me venit qui ante me factus est (Joan. I, 11). Et Petro apostolo praedicante ac dicente: Sciet omnis domus Israel quia Dominum illum et Christum Deus fecit, hunc Jesum quem vos crucifixistis (Act. II, 36). Salomone etiam ex persona Christi prius declarante: Ante saecula fundavit me (Prov. VIII, 23). Ecce factum, creatum atque fundatum Scriptura testatur quem ita credere sacrilegi detestantur. Item inseparabilem atque individuam, ut superius dictum est, asserunt Trinitatem. Et si Filius, de quo evangelista dicit: Verbum caro factum est, et habitavit in nobis (Joan. I, 14), obcelata paulisper divinitatis potentia thalamum virginalis uteri solus ingressus est, procul dubio separatus a Patre et Spiritu sancto est. Sed ab uno nullatenus potuit Trinitas separari, quam constat omnino non dividi, secundum ipsorum absurditatem. Ergo tota Trinitas carnem assumpsit, tota Trinitas passionum injurias sensit, tota Trinitas in sepulcro jacuit, tota Trinitas inferos penetravit, tota Trinitas tertia die a mortuis resurrexit, tota Trinitas quadragesima die in coelos ascendit? Et ad cujus dexteram tota Trinitas sedet? vel quem Spiritum die Pentecostes tota Trinitas in apostolos misit? aut cui Deo tota Trinitas in coelo dicere potuit: Deus, Deus meus, quare dereliquisti me (Psal. XXII, 1)? vel cui Patri tota Trinitas ait: Pater, in manus tuas commendo spiritum meum (Luc. XXIII, 46), si possunt, edicant. Quod si dicere nequeunt, ipsi se propriis jaculis perimunt, qui Trinitatem inseparabilem esse contendunt. Donatiana quippe vanitas non attendit ob hoc collatum hominibus baptismi beneficium, ut qui originaliter alienis gravantur erroribus, gratiae medentis auxilio relevati, propria deinceps tantummodo bajularent; nec communio sacramenti, sed consensus damnaret unumquemque peccati. Quoniam sicut peccata parentum in tertiam et quartam generationem ait se Dominus redditurum, quia terrena carnalisque nativitas originali delicto monstratur obnoxia: sic alio loco, sicuti animam patris, ita et animam filii suam esse testatur, ut secunda coelestisque nativitas alienis peccatis cognoscatur penitus absoluta. Statim namque infert: Anima quae peccaverit, ipsa morietur (Ezech. XVIII, 20). Cui sententiae Salomonis monitio concinit, nec alterum alterius gravari peccatis ostendit: Fili, inquiens, si bonus fueris, tibi et proximis tuis: si autem malus evaseris, solus hauries mala (Prov. IX, 12). Itaque catholica fides uniuscujusque erroris praerupta refugiens, ac, Domino reducente, viam itineris coelestis incedens, sobria credulitate 212 decantans ait: Domine, deduc me in tua justitia propter inimicos meos (Psal. V, 9). Atque inde a Patre per Filium Spiritum sanctum flagitans, itineris rectitudine, cujus gratuito munere gradiendi adepta est facultatem, sicuti necdum baptizatos, non solum propriis, verum etiam alienis peccatis fatetur obnoxios, quos in iniquitatibus novit esse conceptos, ita genitaliter lotos latice iniquitatis indemnes asserit alienae, si voluntatis assensus non teneatur in crimine. Quotquot enim crediderunt in eum, ait Joannes evangelista, dedit eis potestatem filios Dei fieri; his qui credunt in nomine ejus, qui non ex sanguinibus, neque ex voluntate carnis, neque ex voluntate viri, sed ex Deo nati sunt (Joan. I, 16). Sicut ergo ex voluntate carnis atque ex voluntate viri exorti aliena trahunt peccata, quamvis nondum habeant propria: ita ex Deo nati, si propriae voluntatis in eis culpa non fuerit, nulla asperguntur alienae iniquitatis injuria. Quoniam sicut prima nativitas edendo infixit quod nascens non fecit, ita secunda abluto originali peccato nativitas, in sola positum imputat voluntate delictum. In hac igitur parte a malis sequestrari debemus, in qua primitias spiritus habentes consepulti Christo in baptismo resurreximus. In quo etiam veterem hominem, qui corrumpitur secundum desideria erroris, gratia Dei praeveniente et comitante deponimus, ut novum hominem, qui secundum Deum in justitia et in sanctitate caritatis creatus est, induamus: Per Dominum.
EPISTOLA X. Scarila Fulgentio proponit duas quaestiones, unam de Incarnatione Filii Dei, alteram de vilium animalium auctore. Domino sancto ac beatissimo, et apostolicis meritis coaequando, patri FULGENTIO episcopo famulus tuus SCARILA. 1. Imperitorum desideria paternitatis vestrae multum desiderant peritiam; quia scriptum est: Inquire patrem tuum, et annuntiabit tibi; seniores tuos, et docebunt te (Deut. XXXII, 7); et quia quod intelligere non possumus, sanctitatis tuae doctrina nosse desideramus.
2. Dum ad mensam Christiani Ecclesiae catholicae filii tui Eventi de Dei Incarnatione locutio nasceretur, unus ex nobis hoc de ipsa Incarnatione asseruit, quoniam non Deus Pater, sed Deus Filius carnem induit; et alius dixit: Ipse Deus qui unus est in tribus dignatus est carnem assumere, ut nostram servitutem qua per transgressionem patris nostri Adae obligati detinebamur, ad libertatem perduceret. 3. Et scire cupimus si ipse Deus Pater descenderit et carnem assumpserit; an, ipso residente, Verbo mandaverit quod carnem assumpserit? cum sciamus quoniam Verbum caro factum est, ut ipse habitaret in nobis, sed inter Verbum, quod Deus est, et Patrem, qui Deus est, una utrorumque 213 descendit ad induendam carnem majestas, quia legimus: Hic est Deus noster, et non aestimabitur alius absque illo; post haec in terris visus est, et cum hominibus conversatus est (Baruch. III, 36). Et cum istud testimonium in medium proferremus, hoc etiam ille e contrario locutus est: De Filio hoc dixit, non de Deo Patre; et ego ad praesens locutus sum: Quod simul pariter ignoremus, ad sancti patris Fulgentii episcopi, cui Deus tantae virtutis scientiam donare dignatus est, recursum faciamus, qui nostrae imperitiae per patefactionem divinarum Scripturarum plano sermone iter ostendat. Unde me tuis commendans orationibus sanctis, peto per illum qui sanctitatem tuam tanta gratia muneravit, ut jubeas nos ut bonus pater quae ignoramus imbuere, et de illo fonte unde omnes qui sitiunt replentur inundes. 4. Et finita locutione, alius e nobis dixit, quod muscas, pulices et scorpiones, vel si quae foediora animalia quae cymices nuncupantur, Deus non fecerit, sed post dejectionem angeli illius indigni diaboli, haec omnia ab ipso diabolo facta sunt; et dum diceremus quia omnia Deus fecerit, et haec bona valde, dixit quod sanctitatem tuam et de hoc deberemus consulere, ut ipse de hoc satisfieri jubeas: Si ante transgressionem quando Deus omnia fecit, tunc ista facta sunt, an post transgressionem Adae. Ora pro nobis, domine sancte ac beatissime pater EPISTOLA XI. Ferrandus diaconus Fulgentio proponit duas quaestiones, de salute Aethiopis catechumeni, baptizati cum jam vi morbi esset mentis impos, ac non percepta eucharistia mortui. Domino beatissimo et cum omni veneratione suscipiendo patri FULGENTIO episcopo FERRANDUS diaconus in Domino salutem. 1. Qui terrenis indigent facultatibus, nec diuturni operis continuato labore, vel honestae artis industria, sive forsitan honesta negotiatione pascuntur, solent ante divitum fores, postquam verecundiam fames excluserit, suspirantes victum precibus quaerere; virorum quoque nobilium clementissimas aures etiam importuna aliquando petitione pulsare: norunt enim mendicantibus non prodesse silentia. Ego vero qui ingenii pauperis laboro penuria, neque multis oblatrantibus curis operari cibum sapientiae quotidiana divinae lectionis meditatione permittor; minus etiam praevalens meis, id est disputationum sive cogitationum mearum viribus investigare dubia, explanare obscura, dividere ac definire contraria, pulso crebris gemitibus ad coelestis patrisfamiliae 214 januam. Sed ubi rursus indignum, cui tam cito aperiatur quod volo, memetipsum convinco, tunc eos quos de intimis regis cubiculi penetralibus accepisse dispensandam domini mei pecuniam video, voce supplici deprecor, ut dignentur famem nostram modicis saltem sumptibus consolari. Quorum quia unus ex numero talentorum tibi creditorum multiplicare lucra desideras, et coelestis scribae pretiosissimam margaritam, quam distractis omnibus quae habeas negotiator fidelissimus comparasti, generaliter acquirendam, possidendam, perfruendam, sine invidia tabescente communicas; profer, obsecro, de thesauro tuo, dispensator egregie, nova simul et vetera, quibus indigentem locupletes, esurientem pascas, imperitum doceas, dubitanti quid sequatur ostendas.
2. Religiosi cujusdam viri famulus aetate adolescens, colore Aethiops, ex ultimis credo barbarae provinciae partibus, ubi sicco solis ignei calore fuscantur, adductus, salutaris lavacri necdum fuerat aspergine mundatus, aut micante Christi gratia dealbatus. Hic ergo dominorum fidelium diligentia, sacramentis ecclesiasticis imbuendus, ad ecclesiam traditur; fit ex more catechumenus; post aliquantum nihilominus temporis propinquante solemnitate paschali inter competentes offertur, scribitur, eruditur: universa quoque religionis catholicae veneranda mysteria cognoscens atque percipiens, celebrato solemniter scrutinio, per exorcismum contra diabolum vindicatur; cui se renuntiare constanter, sicut hic consuetudo poscebat, auditurus Symbolum profitetur. Ipsa insuper sancti Symboli verba memoriter in conspectu fidelis populi clara voce pronuntians, piam regulam dominicae orationis accepit. Simulque jam et quid crederet, et quid oraret intelligens, futuro baptismati parabatur, cum subito violentis invaditur febribus, et crescente lethali infirmitate turbatur. Persuasit dierum brevitas, ut ad fontem cum caeteris abluendus differretur, sive potius servaretur. Et quid pluribus immorer? Hora exoptata cunctis advenerat, in qua populus acquisitionis, Redemptori suo per baptismum consepultus, vitam veterem poneret, et novam resurrectionis fidem innovatus assumeret. Tunc ille in extremo halitu constitutus, sine voce, sine motu, sine sensu, nihil valens sacerdoti interroganti respondere, deferentium manibus apportatur; et pro eo nobis quasi pro infante respondentibus, mente absentissimus accepit baptismum, quem se accepisse, post paululum mortuus, in hac praesenti, arbitror, vita nescivit. 3. Quaeso nunc utrum nihil ad aeternam beatitudinem consequendam vox ablata nocuerit. Valde enim timeo ne propterea Dominus, cui omnia possibilia sunt, facultatem loquendi denegaverit, quod eum beneficio secundae nativitatis judicavit indignum. Quomodo namque potuerit aetas illa rationis capax aliena confessione purgari, non video. Nonne solos parvulos rite credimus offerentium fide salvari, quos originali tantum novimus iniquitate damnari? Id agente divina justitia miris modis, ut quodammodo ubi minime propria, id est actualis malitia reperitur, rite nec propria voluntas requiratur; sed per abundantiam gratiae detur, aliis credentibus, salus, quibus, aliis peccantibus, reatus ascriptus est. At hic proprio vivebat arbitrio: super illud quod de radice traxerat multa sine dubio vitia propria cupiditate contraxerat, plurimorum peccatorum 215 vinculis obligatus, et non nisi voluntaria credulitate salvandus, quam in illo redemptionis loco confiteri, nec voluit, nec valuit; qui nihil sentiens, velle omnino aliquid non valuit. An fortassis scientis praeterita confessio remissionem peccatorum meruit etiam nescienti? Sed hoc dicere dubito, ne quis mihi veraciter dicat: Ergo salvus esset, si nec ad ipsam tinctionem corporis pervenisset; quoniam, sicut asseris, expiationis meritum per mysteria transacta meruerat. 4. Postremo, cur non etiam mortuos baptizemus, quos sacro baptismate repentina saepe mors abstulit, sed eorum tamen voluntas, fidelisque devotio nota omnibus fuit? Cui talia respondenti si consensum praebere tentavero, magna illico sequitur absurditas; ut putetur, illis tantum mysteriis sufficientibus et salutem plenam conferentibus, aquam fontis aeterni non renasciturum suscipere, sed renatum. Video in hoc articulo posse usitatam canonum proponi sententiam, quae infirmos jubet, si pro se respondere non valeant, sed eorum voluntati testimonium sui proprio periculo dixerint, baptizari. Sub qua definitione magis arbitror quid Ecclesia facere debeat imperatum, quam quid ille percipiat indicatum. Videlicet ut minister verbi liber sit a culpa negligentiae, non ut ille ostendatur consors particepsque justitiae. Maxime, quia licet multos in hac re moveri videam, saepe tamen plus ipse commoveor; haesitans qualis debeat haberi sententia de his qui, etiamsi legitime sana mente baptizantur, praeveniente velocius morte, carnem Domini manducare et sanguinem ejus bibere non sinuntur. Nota quippe sunt fidelibus Salvatoris verba dicentis: Nisi manducaveritis carnem Filii hominis, et biberitis ejus sanguinem, non habebitis vitam in vobis (Joan. VI, 54). Unde petimus, ut velociori responsione nos instruas: utrum noceat, quantum noceat, an omnino nihil noceat, si quis baptizatus in nomine sanctae Trinitatis sacro cibo potuque fraudetur. Simul ad utraque respondere dignatus, quae praesumptione caritatis interroganda credimus, et quae multis utilissima fore suggerimus. Deus noster paternitatem vestram ad aedificationem nostram custodire dignetur, domine mi semper pater. 216 EPISTOLA XII. Fulgentius Ferrando respondens ad propositas quaestiones de salute Aethiopis moribundi. Domino venerabili et in Christi caritate plurimum desiderabili, sancto fratri et condiacono FERRANDO FULGENTIUS, servorum Christi famulus, in Domino salutem.
CAPUT I.--1. Gaudeo, sancte frater, quod in corde tuo flamma caritatis, quae per Spiritum sanctum diffunditur, gratia subinde crescente nutritur: quae facit in his quae videntur plerisque dubia manifestum aliquid de litteris agnoscere; ne dum ambiguitas habetur in ipso sacramento salutis, putetur in vacuum credentibus dari gratia Salvatoris.
2. Dicis itaque, quod religiosi cujusdam viri famulus, aetate adolescens, colore Aethiops, dominorum fidelium diligentia sacramentis ecclesiasticis imbuendus, fuerit ad ecclesiam traditus, et ex more catechumenus factus. Post aliquantum nihilominus tempus, propinquante solemnitate paschali, inter competentes oblatus, scriptus, eruditus, universa quoque religionis Christianae veneranda mysteria cognoscens atque percipiens, celebrato solemni scrutinio, per exorcismum contra diabolum fuerit vindicatus; cui se renuntiare constanter, sicut Ecclesiae [Carthaginensis, in qua jam, Deo propitio, diaconus militas], consuetudo poscebat, auditurus Symbolum fuerit professus. Jam insuper sancti Symboli verba memoriter in conspectu fidelis populi clara voce pronuntians, piam regulam dominicae orationis accepit. Qui simul jam, et quid crederet, et quid oraret intelligens, futuro baptismati parabatur. Quem dicis violentis febribus invasum, et crescente lethaii infirmitate turbatum. Adjicis autem quod persuaserit dierum brevitas ut ad fontem cum caeteris abluendus differretur, sive potius servaretur. Dicis quoque advenisse horam exoptatam cunctis, in qua populus acquisitionis Redemptori suo per baptismum consepultus vitam veterem deponeret, et novam resurrectionis fidem innovatus assumeret. Tunc ille, ut ais, in extremo halitu constitutus, sine voce, sine motu, sine sensu, nihil valens sacerdoti interroganti respondere, deferentium manibus apportatur, et pro eo vobis, quasi pro infante, respondentibus, mente absentissimus accepit baptismum; quem se accepisse, post paululum mortuus, in hac praesenti, quantum arbitraris, vita nescivit. CAP. II.--3. Hac itaque narratione completa deinde quaeris, utrum ei nihil ad aeternam beatitudinem consequendam vox ablata nocuerit. 217 Valde enim te timere testaris, ne propterea Deus, cui omnia possibilia sunt, facultatem loquendi denegaverit, quod eum beneficio secundae nativitatis judicarit indignum. Dicis quoque te non videre quomodo potuerit aetas illa rationis capax aliena confessione purgari, eo quod solos parvulos recte credamus offerentium fide salvari, quos originali tantum novimus iniquitate damnari: id agente divina justitia miris modis, ut quodammodo ubi minime propria, id est actualis, malitia reperitur, nec propria voluntas requiratur, sed per abundantiam gratiae detur, aliis credentibus, salus, quibus, aliis peccantibus, reatus adscriptus est. Hic autem, ut asseris, proprio vivebat arbitrio: super illud quod de radice traxerat, multa sine dubio vitia propria cupiditate contraxerat, plurimorum peccatorum vinculis obligatus, et non nisi voluntaria credulitate salvandus, quam in illo redemptionis loco confiteri nec voluit, nec valuit, qui nihil sentiens velle omnino aliquid non valuit.
4. His verbis tuis alia sub timore interrogationis opponis dicens, « An fortassis scientis praeterita confessio remissionem peccatorum meruit etiam nescienti? Hoc, inquis, dicere dubito: ne quis mihi veraciter dicat: Ergo salvus esset, si nec ad ipsam tinctionem corporis pervenisset; quoniam, sicut asseris, expiationis meritum per mysteria transacta meruerat. Postremo, cur non etiam mortuos baptizemus, quos sacro baptismate [F. baptismati] repentina saepe mors abstulit, sed eorum tamen voluntas fidelisque devotio nota omnibus fuit? Adjicis deinde, quod si talia respondenti consensum praebere tentaveris, magna illico sequeretur absurditas, ut putetur illis tantum mysteriis sufficientibus, et salutem plenissimam conferentibus, aquam fontis aeterni non renasciturum suscipere, sed renatum. 5. Postremo, ne quid vigilantissimae intelligentiae tuae sollicitudinique piissimae minus quaesitum putaretur, adjungis in hoc articulo posse usitatam canonum proponi sententiam, quae infirmos jubet, si pro se respondere non valuerint, sed eorum voluntati testimonium sui proprio periculo dixerint, baptizari. Sub qua definitione magis arbitrari dicis te quid Ecclesia facere debet imperatum, quam quid ille percipiat indicatum. Videlicet ut minister verbi liber sit a culpa negligentiae, non ut ille ostendatur consors particepsque justitiae. Maxime quia licet multos ex hac re, sicut ais, moveri videas, saepe tamen plus ipse commovearis, haesitans qualis debeat haberi sententia de his qui etiamsi legitime sana mente baptizantur, praeveniente velocius morte, carnem Domini manducare et sanguinem ejus bibere non sinuntur. Propter illa scilicet quae nota sunt fidelibus Salvatoris verba dicentis: « Nisi manducaveritis carnem Filii hominis, et biberitis ejus sanguinem, non habebitis vitam in vobis (Joan. VI, 54). » Deinde petis ut velociori responsione vos instruam, utrum noceat, quantum noceat, an omnino nihil noceat, si quis baptizatus in nomine sanctae Trinitatis, sacro cibo potuque fraudetur. Quoniam igitur simul ad utraque nos respondere caritas imperat, dignum est ut imperanti caritati caritas libenter obediat. Speramus autem quoniam ad 218 persolvendum debitum caritatis illius gratia adesse dignabitur, a quo ipsa caritas inspiratur. CAP. III.--6. Primitus itaque meminisse nos oportet illius sententiae quam generaliter ad humani salutem generis promulgavit gratuita benevolentia Salvatoris. Illam porro nunc dico sententiam quam ipse Dominus tanto tenacius voluit nostris mentibus inhaerere, quantum eam cunctis praeceptis suis posteriore dignatus est tempore promulgare. Post resurrectionem siquidem corpore ascensurus in coelum, sed cum suis in terra divinitate mansurus, haec invenitur suis dixisse discipulis: Euntes in mundum universum praedicate Evangelium omni creaturae: Qui crediderit, et baptizatus fuerit, salvus erit; qui vero non crediderit, condemnabitur (Marc. XVI, 15). Bene hic Dominus eum qui crediderit et baptizatus fuerit salvari praedixit, non credentem autem damnandum sine dubitatione monstravit. In non credente quippe nulla fuit futuri ratio facienda baptismatis. Qui enim non crediderit, sive baptizetur, sive non baptizetur, sine dubitatione damnabitur.
7. Hac autem sententia, qua Dominus statuit atque definivit omnem non credentem sempiterna punitione damnandum, non solum eos quos hujus vitae finis a sacramento baptismatis invenit alienos, verum etiam omnes haereticos divina non dubium est definitione damnandos. Si enim fides, quam unam esse beatus Paulus divino Spiritu repletus asseverat, illa est utique quae non ficta, sed vera (Ephes. IV, 5); quia finis praecepti est caritas de corde puro, et conscientia bona, et fide non ficta (I Tim. I, 5); quomodo credere dicitur, a quo fidei veritas non tenetur? Quidquid enim credentis animum continet quod a fidei veritate cognoscitur alienum, necesse est id esse mendacium. Odit autem Dominus omnes qui operantur iniquitatem, et perdet eos qui loquuntur mendacium (Psal. V, 7). Propter quod et Sapientia in Proverbiis dicit: Quoniam veritatem meditabuntur fauces meae, abominata vero ante me labia mendacia (Prov. VIII, 7). Non ergo accipiunt in baptismo salutem, qui non tenent in corde atque ore fidei veritatem. Ac per hoc licet formam pietatis habeant quae constat in sacramento baptismatis, abnegando tamen pietatis virtutem, nec vitam percipiunt, nec salutem. Quid autem talibus restat, nisi damnatio sempiterna quam eis pariet fides non vera, sed ficta? In talibus quippe nec caritas est de corde puro: quia secundum beati Petri sententiam (Act. XV, 9), fide Dominus suorum corda purificat; nec cordis puritas esse potest ubi fides non est: quia nec fides omnino dicenda est, ubi vera non est. Quoniam igitur ubi est caritas de corde puro, ibi fides est non ficta, sed vera, cor autem non fictione fidei, sed veritate purgatur; manifestum est apud haereticos, in quibus non est veritas, sed fictio fidei, caritatem de corde puro nullatenus inveniri. Conscientiam vero bonam quomodo possunt habere, in quibus per incredulitatem habitat princeps ille malitiae? Isti ergo, nisi convertantur, et fidei veritate salventur, pro incredulitatis crimine damnabuntur: quia non illum dilexerunt, in quem non secundum veritatem fidei crediderunt, nec in eis potuit esse conscientia bona, quos constat contra fidem veram usque in finem vitae mortiferam tenuisse perfidiam. 8. Nec moveat aliquem, quod licet fictam, tamen beatus Apostolus 219 fidem nuncupavit: quia alio loco, sicut unum Deum, sic unam praedicavit et fidem. Illud enim beatus Apostolus non secundum rei veritatem, sed secundum opinionem fidelium posuit. Nam et illud quod a pseudoapostolis praedicabatur, idem apostolus, et Evangelium nuncupat, et Evangelium non esse confirmat. Quod in epistola ejus, quae scripta est ad Galatas, continetur his verbis: Miror quod sic tam cito transferimini ab eo qui vocavit vos in gratia Christi, in aliud evangelium, quod non est aliud (Gal. I, 6). Quomodo ergo aliud evangelium, si non est aliud, nisi aliud secundum perfidorum errorem, non autem aliud secundum fidei veritatem? Sic et fides a perfidis secundum propriam opinionem fingitur, a quibus vera fides quam Spiritus sanctus tribuit, non habetur. Falsi quoque nominis scientiam, idem beatus demonstrat apostolus, dicens: O Timothee, depositum custodi, devitans profanas vocum novitates, et oppositiones falsi nominis scientiae (Tim. VI, 20). Sicut autem illa quae falso nomine scientia nuncupatur, scientia non est, ita et fides quam non Spiritus divinitus ( al. divinus) infundit, sed humanus sibi spiritus fingit, utique fides non est; ac per hoc, secundum illorum opinionem fides dicitur, quae tamen fides esse nullatenus invenitur. Nam et deos invenimus in sanctis eloquiis appellari, quos tamen non esse deos ipsa prorsus eloquia divina testantur. Dicitur quippe in Psalmis: Omnes dii gentium daemonia (Psal. XCV, 5). Hieremias quoque ait: Dii qui non fecerunt coelum et terram, pereant de sub coelo (Jer. X, 11). Qui tamen alio loco ipsos quos deos nuncupat, ostendit non esse deos. Ait enim: Circuite insulam Cethim, et videte; et in Cedar mittite, et intelligite vehementer, et videte si facta sunt talia. Si mutavit gens deos suos, et isti non sunt dii (Jer. II, 10). 9. Invenimus autem Dei nomen in Scripturis sanctis, quantum nobis nunc occurrit, modis quatuor. Dicitur enim Deus secundum veritatem naturae, quomodo sola sancta Trinitas est unus, verus et incommutabilis Deus, qui ait: Videte quoniam ego sum Deus, et non est alius praeter me (Deut. XXXII, 39); et de quo David dicit: Quis Deus praeter Dominum, aut quis Deus praeter Deum nostrum (Psal. XVII, 32)? Hic est unus et solus Deus qui solus naturaliter Deus est. Ab hoc uno vero Deo quidam, ut essent dii, non naturaliter habuerunt, sed dono gratiae perceperunt. De talibus diis fuit Moyses, cui ille unus verus Deus ait: Ecce dedi te deum Pharaoni (Exod. VII, 1). De talibus sunt etiam illi de quibus dicitur, Ego dixi, dii estis, et filii Excelsi omnes (Psal. LXXXI, 6). Isti ergo dii eam gratiam acceperunt ut dii essent, quam acceperunt ut filii Dei fierent. Dicit autem evangelista, quia quotquot acceperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri; his qui credunt in nomine ejus; qui non ex sanguinibus, neque ex voluntate carnis, sed ex Deo nati sunt (Joan. I, 12). Ipsis item dicitur, Ego dixi, dii estis, et filii Excelsi omnes (Psal. LXXXI, 6). 10. Duo ergo isti modi in nominando laudabiles: unus quo naturaliter vocatur verus Deus, alter quem per gratiam quibus voluit largitus est Deus; qui tamen ab invicem magna differentia distinguuntur. Ille quippe modus quo in Dei nomine veritas naturalis ostenditur, sic unum Deum ipsa naturalis nominis veritate demonstrat, ut deos in se nunquam vocari permittat. Hinc est quod 220 sicut solus Pater, aut solus Filius, aut solus Spiritus sanctus veraciter Deus dicitur, ita simul Pater, et Filius, et Spiritus sanctus, non tres dii, sed unus Deus veraciter nominatur. Hoc habet illa Trinitas unus Deus, ut tres quidem personae sint, sed tres dii non sint: quia illa Trinitas unus verus est Deus. Ideo Dei Filius, non solum secundum veram divinitatem, quam habet de natura Patris, sed etiam secundum carnem quam veram naturaliter habet de corpore genitricis, Deus verus et creditur, et praedicatur a nobis. Quoniam aeterna divinitas Filii cum plena humanitate sua, et eadem plena humanitas Filii cum aeterna divinitate sua, una est in Trinitate persona: et ipse totus in divinitate atque humanitate sua unigenitus Filius cum Patre et Spiritu sancto unus est Deus. Alter vero modus quia non est naturae, sed gratiae, ideo sine aliqua fidei pravitate nomen deorum in se recipit; quia solam continet adoptivorum multitudinem, quibus, ut filii Dei fierent, summa Trinitas unus verus Deus tribuit potestatem.--CAP. IV.--In illo ergo modo claritas naturalis agnoscitur; in isto autem gratiae largitas invenitur. 11. Duo vero residui modi quibus Deus, aut aliqua res aut persona nominatur, magis inveniuntur digni vituperatione quam laude. Et ideo in utroque manifesta invenitur culpa, quia nulli eorum vel natura potest inesse, vel gratia. Unus quippe est secundum affectum pravae cupiditatis, alter secundum opinionem erroris. Nam carnali cupiditati deditus animus, hoc sibi deum facit esse quod diligit prae omnibus. Hinc est quod beatus Apostolus, quorumdam terrena sapientium ventrem deum esse sine dubitatione pronuntiat, dicens: Quorum finis interitus, quorum deus venter est, et gloria in confusione eorum qui terrena sapiunt (Philip. III, 19). Hic existimo Apostolum terrena sapere, pro terrena diligere posuisse. Talem sensum illo etiam loco arbitror contineri, ubi memoratus apostolus dicit: Igitur si consurrexistis cum Christo, quae sursum sunt quaerite, ubi Christus est in dextera Dei sedens: quae sursum sunt sapite, non quae super terram (Coloss. III, 1). Ostendens namque quod ea quae sunt super terram sapere non deberent, paulo post addidit: Mortificate ergo membra vestra quae sunt super terram, fornicationem, immunditiam, libidinem, concupiscentiam malam, et avaritiam, quae est simulacrorum servitus (Ibid., 5). Cum ergo mortificari praecipit membra nostra quae sunt super terram, concupiscentiam utique in nobis mortificari rerum imperat terrenarum. Propter quod alio loco dicitur: Qui autem sunt Christi, carnem suam crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis (Gal. V, 24). Quibus etiam vult et nos mortuos aestimemus, dicens: Existimate vos mortuos quidem esse peccato, viventes autem Deo in Christo Jesu (Rom. VI, 11). Illi quippe rei vivit quisque quam diligit, et illi se exhibet mortuum, cujus in se mortificavit affectum. Terrena ergo sapiunt qui terrena diligunt; et deum sibi ventrem faciunt qui gulae delectationibus illecebrosam sui cordis mancipant servitutem. 12. Opinio vero humani erroris dupliciter sibi Dei nomen mendaciter in suum finxit exitium: quae gemina erroris opinio non minus sibi haereticos vindicat quam paganos; dum et istos et illos eo sibi subjicit, 221 quo simul omnes diversis vinculis multimodae falsitatis astringit. Pagani quippe, relicto vero Deo, falsorum deorum superstitioni deserviunt; haeretici autem de vero Deo falsa opinantes, veritati sanctae religionis obsistunt. Manifestum est igitur haereticos vinculo mortiferi erroris obstringi, nec debere dici fideles quos Ecclesia inimicos patitur pertinaces: quandoquidem infidelitatis reatus sit, vel falsa de vero Deo credere, vel falsum deum sub nomine veri Dei adorare. CAP. V.--13. Quoniam ergo de illa Domini sententia sumpsimus disputationis exordium, quae statuit, quia omnis qui crediderit, et baptizatus fuerit, salvabitur (Marc. XVI, 15); illum puerum salvatum esse credamus, in quo nihil defuisse eorum quae ad baptismatis officium atque effectum pertinent invenimus. Officium quippe secundae nativitatis in fide et confessione, effectus autem in regeneratione consistit. Quotquot enim receperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri, his qui credunt in nomine ejus (Joan. I, 12). Credunt ergo, ut filii Dei fiant; quoniam ad hoc accipiunt gratiam fidei, ut credentes accipiant gratiam sacramenti. Dignum namque est ut dum corde creditur ad justitiam, ore confessio fiat ad salutem. Manifestum est autem quod, sicut officium credulitatis et confessionis pertinet ad catechumenum, sic effectus baptismatis pertinet ad ministrum; et dum ab illo per veram fidem confessio promitur, subsequenter est ut isto tingente salutaris mysterii gratia peragatur.
14. Quam regulam in Actibus apostolorum sancti Philippi videmus opere custoditam: qui cum admoneretur a Spiritu sancto ut praedicaret Eunucho Dominum Jesum Christum, simulque ad quamdam aquam venisset, Eunucho postulante et dicente: Ecce aqua, quis prohibet me baptizari (Act. VIII, 30)? ille prius elicuit confessionis officium, cui recte sancti baptismatis ministraret effectum. Ideo respondit Eunucho: Si credis ex toto corde, licet (Ibid., 37). Et quia praecessit Eunuchi confessio, subsequenter etiam in eo per Philippi ministerium effectus sanctae regenerationis impletur. Qua ergo justitia ille qui credulitatis et confessionis persolvit officium, non consequeretur sanctae regenerationis effectum? Nam si ordo attendatur operis et mercedis, opus est in fide et confessione, merces in baptismo: ideo enim quisque dignus baptismate judicatur, quando praecedit fidei confessionisque meritum, cui tanquam in mercedem sancti baptismatis debeat tribui sacramentum. Dignus est autem operarius mercede sua (Luc. X, 7). Non ergo baptismatis mercede fraudari debuit qui opus credulitatis et confessionis, divinitus data cordis et oris devotione, persolvit. Non hoc utique fuit hora baptismatis interrogandus, quod est antea in Symboli pronuntiatione confessus. Nihil itaque illi ad aeternam beatitudinem consequendam vox ablata nocuit, qui quandiu potuit, in ipsa fidei confessione permansit. Ablata non est, nec mutata; nec abolitum est quod dixit, quando dicere non potuit, quia quandiu sentire potuit, sententiam non mutavit. 15. Sed « timeo, inquis, ne propterea Dominus, cui omnia possibilia sunt, facultatem loquendi denegaverit, quod eum beneficio secundae nativitatis judicavit indignum. » Imo magis ibi agnoscamus Dominum 222 nostrum non fuisse oblitum misericordiae suae, in quo etsi vocem abstulit, vitam tamen non ademit, ut quod praebuit credere confiterique, acciperet vivens. 16. Sed dubitatur, « quomodo potuerit aetas illa rationis capax aliena confessione purgari. » Imo sua invenitur confessione purgata, cui tunc aliorum confessio subsecuta prodesse non posset, si propria minime praecessisset. Secundo itaque illi aliorum confessio sine dubio profuit, quando non nolentem praevenit, cum deficienti subsecuta subvenit, et quod in illo voluntas illuminata credendo et confitendo coepit, hoc pro illo caritas fraterna perfecit. CAP. VI.--Legimus itaque Dominum dixisse: Qui me confessus fuerit coram hominibus, confitebor et ego eum coram Patre meo, qui est in coelis (Matth. X, 32). Isti autem quandiu loquendi facultas fuit, confessio illa non defuit. Quis ergo dicere audebit confessionem illam salutis indignam, quam videt non voluntatis perversitate rejectam, sed infirmitatis necessitate comprehensam? Debilitata est enim lingua, non conscientia depravata; dicit autem Apostolus: Habentes autem eumdem spiritum fidei, sicut scriptum est: Credidi, propter quod locutus sum; et nos credimus, propter quod et loquimur (II Cor. IV, 13). Ille itaque qui spiritu fidei accepto credidit, et locutus est, quoniam ipso Spiritu, quem acceperat, ut crederet, tunc carere poterat si negaret; quando non negavit, profecto non caruit. Ipso ergo Spiritu quo locutus est credens, redemptus est tacens: quoniam ipso Spiritu nativitas secunda perficitur, quo secunda credulitas datur. Proinde quando non defuit sano credendi et confitendi voluntas, non obfuit infirmo tacendi necessitas
CAP. VII --17. Est autem verum, quia solum parvulos rite credimus offerentium fide salvari, quos originali tantum novimus iniquitate damnari, id agente divina justitia miris modis, ut quodammodo ubi minime propria, id est actualis malitia reperitur, nec voluntas propria requiratur; sed per abundantiam gratiae detur, aliis credentibus, salus, quibus, aliis peccantibus, reatus ascriptus est. Addis autem, quia hic proprio vivebat arbitrio: super illud quod radice traxerat, multa sine dubio vitia propria cupiditate contraxerat, plurimorum peccatorum vinculis obligatus, et non nisi voluntaria credulitate salvandus, cum in illo redemptionis loco confiteri nec voluit, nec valuit, quia nihil sentiens velle aliquid omnino non valuit. Haec nempe, carissime frater, verba sunt tua, quae in illa quam destinasti continentur epistola. 18. Proinde originalis peccati primitus est qualitas attendenda: quod utique ab aliis admissum, in alios est generationis vitio propagatum. In cujus abolitione si quando illa aetas est, cui propria non possit inesse confessio, aliis credentibus et confitentibus, datur parvulis salus, quibus, aliis peccantibus, est reatus ascriptus. Quocirca quoniam in aetatibus jam ratione utentibus propria confessio quaeritur, illa scilicet ratione, quoniam et vivunt et intelligunt, habentes ex vita peccatum originis, et ex intelligentia peccatum propriae actionis, ideo istum recte dicimus sine dubitatione salvatum, quia et intelligens credidit, et 223 quod credidit propria confessione firmavit; et deinde, quamvis jam non intelligens, tamen adhuc vivens, sacramentum sanctae regenerationis accepit. Nam per sancti baptismatis sacramentum, illa vita est peccati originalis nexibus absoluta, quae fuerat ejusdem peccati vinculis obligata. Et quia tanta est virtus sancti baptismatis, ut ubi vitam invenerit, in qua illud originalis peccati vinculum solvat, omnia quae superadjecta repererit, secundae nativitatis beneficio diluat, juxta illud quod Apostolus ait: Nam judicium ex uno in condemnationem, gratia autem ex multis delictis in justificationem (Rom. V, 16): digne illum credimus esse salvatum, cui et ante baptisma credulitas et intelligentiae confessio non defuit, et in hora baptismi vita, quamvis in infirmo et febricitante, permansit. Vita igitur quae contraxit originale peccatum, quia quando potuit, testimonium suae conscientiae atque intelligentiae dedit; etiam quando confiteri non potuit, illius confessionis merito remissionem peccati originalis accepit. Maxime consecratione unitatis Ecclesiae suffragante, qua factum est ut confessionem tempore praeterito redditam, quia non potuit in hora baptismi reddere propter infirmitatem corporis, adjutorio fraternae redderet caritatis: ut eorum membrorum verbo fuisset adjutus, quorum fuit consortio deputandus. Illo autem originali peccato dimisso, cuncta peccata quae propria voluntate contraxerat, dimissa fuisse nemo fidelium dubitat. Praeterita igitur scientis confessio remissionem peccatorum meruit etiam nescienti quid diceret, de quo nullatenus dubitemus. CAP. VIII.--19. Neque enim ab hac sententia nostrum animum revocare debet ulla suspicio, ne quis dicat, quod ille « salvus esset, si nec ad ipsam tinctionem corporis pervenisset, » cum utique non dicamus illum sine baptismi sacramento sola confessione potuisse salvari. Qui enim crediderit, et baptizatus fuerit, salvus erit. Illum utique adolescentem, quia credidisse et confessum fuisse novimus, ideo per sacramentum baptismatis salvum fuisse firmamus. Qui si non baptizaretur, non solum nesciens, sed etiam sciens nullatenus salvaretur. Via enim salutis fuit in confessione, salus in baptismate. Nam in illa aetate, non solum ei confessio sine baptismate nihil prodesset, sed nec ipsum baptisma non credenti neque confitenti ullatenus proficeret ad salutem. Ideo ergo illi Deus confessionem prodesse voluit, quia eum usque ad sanctam regenerationem in hac vita servavit. Donum itaque sanctae regenerationis sicut ille, quia voluit, petivit; sic Deus, quia voluit, dedit.
CAP. IX. Mortui cur non baptizentur. --20. Mortuos autem propterea non baptizamus, quia omne peccatum, sive originale, sive actuale, quia simul est animae carnique commune, nihil eorum dimittitur, si a sua carne anima separatur. Omnes enim nos manifestari oportet ante tribunal Christi, ut recipiat unusquisque propria corporis prout gessit, sive bonum, sive malum (I Cor. V, 10). Anima itaque sine carne nulla ratione salvatur, quae peccavit in corpore, nec credidit cum esset in corpore. Ac per hoc, malum recipit quod gessit in corpore, non bonum, 224 quod in corpore constituta non gessit. Caro quoque sine anima non potest baptizari, quia nec remissionem peccatorum accipere. Nam res quae non vivit, sicut peccare, ita poenitentiam peccati habere non potest. Quomodo sacramentum remissionis dari potest, ubi vita non est? aut quemadmodum caro baptizetur in remissionem peccatorum, ubi anima non est, cum qua simul adhaeret peccati consortium? Igitur etsi fuit cujusquam viventis voluntas fidelisque devotio, qui tamen defunctus est sine baptismatis sacramento, ideo mortuus baptizari non potuit, quia ab illo corpore anima cujus fuit voluntas fidelis devotioque discessit. Propterea iste igitur, de quo nunc agitur, digne baptizatus est, quia anima ejus, cujus voluntas fidelis et devotio nota omnibus fuit, usque ad horam sancti baptismatis in sua carne permansit. Illa igitur mysteria, quae ante baptisma in Ecclesia geruntur, concipi spiritualem hominem faciunt, non renasci. Hinc est quod perveniet ad salutem, si quem secunda nativitas educet in lucem. Ad quam lucem illis homo mysteriis praeparatur, sed baptismatis sacramento perducitur. Hoc est quod superius dixi in illis mysteriis esse salutis officium, in baptismate salutis effectum; quem utique non infirmitatis incursio, sed sola sibi potest negare mutatio voluntatis. CAP. X.--21. Proinde firmissime tenenda est illa canonum sententia paternorum, quae infirmos jubet, si pro se respondere non valeant, sed eorum voluntati testimonium sui periculo proprio dixerint, baptizari. Viderunt enim sancti Patres ream non esse voluntatem quae impedita cognoscitur, non mutata; nec debere denegari sacramentum baptismatis, ubi firmitas cognoscitur voluntatis. Hoc autem statuentes sancti Patres, et quid Ecclesia facere debeat, et quid ille percipiat, indicarunt. Neque enim hoc Ecclesia faceret, si ille nullum in hoc facto beneficium percepisset. Nam cum Ecclesiam Dei columnam et firmamentum veritatis esse testatur Apostolus, si aliquam in mysteriis fidei habet partem, ubi non sit veritas firma, non est in omnibus mysteriis columna et firmamentum veritatis (I Tim. III, 15). Quaecunque enim firmitas sacramentis ejus adimitur, ipsi Ecclesiae necesse est auferatur. Non ergo columna et firmamentum veritatis veraciter vocatur Ecclesia, si in ipso principali humanae salutis mysterio invenitur infirma. Sed quia veraciter columna et firmamentum veritatis ab Apostolo nuncupatur, quidquid secundum ipsius Ecclesiae constituta, in sanctis mysteriis redemptionis et reconciliationis humanae, intra eam datur et accipitur, firma veritate datur, firma veritate percipitur.
22. Ut autem sanctae matris Ecclesiae generalia constituta, id est ea quae concordissima cunctorum firmat assensio pontificum, nullatenus repellamus, in Proverbiis ita praecipitur: Audi, fili, leges patris tui, et ne repellas instituta matris tuae (Prov. I, 8). Quis ergo utilitatis aestimet vacuum, quod divinitus audit nullatenus repellendum? Si ergo qui sic baptizatur, non salvatur, nullus reatus est si hoc negligatur: nec minister verbi, si hoc non fecerit, tenebitur culpa negligentiae, si ille in quo hoc fit, particeps non potest esse justitiae. Ibi ergo quisque arguitur negligentiae 225 reus, ubi operis non desperatur effectus. Et sicut ille digne arguitur negligentiae qui quod utile est non operatur, ita illius qui superfluis laborem rebus impendit, recte ipse labor irritus atque inutilis improbatur. Quod et si in hac parte irritus labor impenditur, irrita erit Pauli apostoli sine dubitatione sententia qua dixit: Quia unusquisque propriam mercedem accipiet secundum suum laborem (I Cor. III, 8): cum procul dubio de ministris Christi et dispensatoribus mysteriorum Dei, sicut ejusdem epistolae locus indicat, loqueretur. Praemiserat enim: Ego plantavi, Apollo rigavit, sed Dominus incrementum dedit (Ibid., 6). Quid autem fuit plantare Pauli, et Apollo rigare, nisi quod Paulus plantabat evangelizando verbum salutis, Apollo autem rigabat ministrando sacramentum baptismatis? Cum ergo dixisset Apostolus: Itaque neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum dat, Deus (Ibid., 7), ut ostenderet illius plantationis et rigationis firmam manere mercedem, continuo subdidit: Unusquisque propriam mercedem accipiet secundum suum laborem. Ostendens autem laborem divini operis inanem esse non posse, alio loco ejusdem epistolae sic loquitur: Itaque, fratres dilecti, stabiles estote et immobiles, abundantes in opere Domini semper, scientes quod labor vester non est inanis in Domino (I Cor. XV, 38). 23. Illud est autem opus Dei, quod sic impenditur unicuique viventi, ut ejus qui accipit aut animae prodesse possit, aut corpori. Et illa quidem quae prosunt animae, necesse est ut etiam corpori prosint; non autem omnia quae corpori prosunt, ad utilitatem pertinent animarum: sicut est cibus, potus, vestimentum et hospitium, quae inveniuntur non accipienti animae prodesse, sed danti. Sacramentum vero baptismatis ad hoc homini datur, ut anima cum carne salvetur. Quod profecto inaniter minister dat, si non ad hoc dat, ut ille qui baptizatur donum aeternae salutis accipiat. Inaniter enim sacramentum redemptionis datur, si non redimitur cui datur. Sed si attendamus verbum unum epistolae tuae, nulla hujus dubitatio remanebit. Dixisti enim, propterea hoc paternis canonibus definitum, « ut minister verbi liber sit a culpa negligentiae. » Quomodo autem in hac negligentia culpam minister incurrit, si in diligentia non aliquid proficit? Non enim inaniter negligentiae contrahit culpam, nisi quia hoc non fecit quod facere debuit: illud autem facere propterea deberet, quod prodesse poterat si fecisset. Ideo autem negligentiae culpam contradixit, quia obfuit non faciendo quod prodesset procul dubio, si fecisset. Proinde ideo debet, secundum paternos canones, infirmus ille cujus voluntati non deest attestatio proximorum, sine dubio baptizari, ut et minister verbi liber sit a culpa negligentiae, et ille fiat consors particepsque justitiae. CAP. XI.--24. Nullus autem debet moveri fidelium in illis, qui etsi legitime sana mente baptizantur, praeveniente velocius morte, carnem Domini manducare, et sanguinem bibere non sinuntur: propter illam videlicet sententiam Salvatoris qua dixit: Nisi manducaveritis carnem Filii hominis et biberitis ejus sanguinem, non habebitis vitam in vobis (Joan. VI, 54). Quod quisquis non solum secundum veritatis mysteria, sed secundum 226 mysterii veritatem considerare poterit, in ipso lavacro sanctae regenerationis hoc fieri providebit. Quid enim agitur sacramento sancti baptismatis, nisi ut credentes membra Domini nostri Jesu Christi fiant, et ad compagem corporis ejus ecclesiastica unitate pertineant? Ipsis enim dicit beatus Apostolus: Vos estis corpus Christi, membra de membro (I Cor. XII, 27). Quos ostendit non solum ipsius sacrificii participes, sed ipsum sanctum sacrificium esse, dum eos jubet vivam hostiam seipsos Deo, humiliter exhibere, dicens: Obsecro itaque vos, fratres, per misericordiam Dei, ut exhibeatis corpora vestra hostiam viventem, sanctam, Deo placentem (Rom. XII, 1). Quod etiam sanctus Petrus similiter docens, ait: Et vos tanquam lapides vivi aedificati in domos spiritales, in sacerdotium sanctum, offerentes spiritales hostias acceptabiles Deo per Jesum Christum (I Petr. II, 5). Unde beatus Paulus cum quodam loco dixisset: Calix benedictionis cui benedicimus, nonne communicatio sanguinis Christi est? et panes quos frangimus, nonne participatio corporis Domini est (I Cor. X, 16)? Ut nos esse ipsum verum panem verumque corpus ostenderet, continuo subjunxit: Quoniam unus panis, unum corpus multi sumus, omnes qui de uno pane participamus (Ibid., 17). Unde alio loco dicit: Unum corpus, et unus spiritus, sicut vocati estis in una spe vocationis vestrae (Ephes. IV, 4). Et iterum: Veritatem autem facientes in caritate, crescamus in illo per omnia, qui est caput Christus. Ex quo totum corpus compactum et concretum per omnem juncturam subministrationis, secundum operationem in mensuram uniuscujusque membri, augmentum corporis facit in aedificationem sui in caritate (Ibid., 15). Nam et carnem Domini nos esse confirmans, ait: Nemo enim unquam carnem suam odio habuit, sed nutrit et fovet eam, sicut et Christus Ecclesiam: quoniam membra sumus corporis ejus, et de ossibus ejus (Ephes. V, 29). Quocirca quoniam unus panis et unum corpus multi sumus, tunc incipit unusquisque particeps esse illius unius panis, quando coeperit membrum esse illius unius corporis, quod in singulis membris, quando in baptismo capiti Christo subjungitur, tunc jam Deo viva hostia veraciter immolatur. Illo enim nativitatis munere sic fit sacrificium, sicut fit et templum. Quod beatus Apostolus docens, ait: Nescitis quia templum Dei estis, et Spiritus Dei habitat in vobis (I Cor. III, 16)? Qui ergo membrum corporis Christi fit, quomodo non accipit quod ipse fit? quando utique illius fit verum corporis membrum, cujus corporis est in sacrificio sacramentum. Hoc ergo fit ille regeneratione sancti baptismatis, quod est de sacrificio sumpturus altaris. Quod etiam sanctos Patres indubitanter credidisse ac docuisse cognoscimus. Beatus quoque Augustinus de hac re sermonem fecit admodum luculentum, et aptum aedificationi atque instructioni fidelium. Quem sermonem totum epistolae malui subjungere quia nec est prolixus, et in ipsa brevitate magnae instructionis ac suavitatis est plenus.
25. « Hoc quod videtis in altare Dei, etiam transacta nocte vidistis, sed quid esset, quid sibi vellet, quam magnae rei sacramentum contineret, nondum audistis. Quod ergo videtis, panis est, et calix; quod vobis etiam oculi vestri renuntiant. Quod autem fides 227 vestra postulat instruenda, panis est corpus Christi, calix sanguis Christi. Breviter quidem hoc dictum est, quod fidei forte sufficiat; sed fides instructionem desiderat. Dicit enim propheta: Nisi credideritis, non intelligetis (Isa. VII, 9). Potestis ergo modo dicere mihi: Praecepisti ut credamus; expone ut intelligamus. Potest enim in animo cujuspiam cogitatio talis oboriri. Dominus noster Jesus Christus novimus unde acceperit carnem, de Virgine Maria: infans lactatus est, nutritus est, crevit, ad juvenilem aetatem perductus est, a Judaeis persecutionem passus est, ligno suspensus est, in ligno interfectus est, de ligno depositus est, sepultus est, tertia die resurrexit, quo die voluit in coelum ascendit. Illuc levavit corpus suum, unde est venturus ut judicet vivos et mortuos. Ibi est modo sedens ad dexteram Patris. Quomodo est panis corpus ejus, et calix, vel quod habet calix quomodo est sanguis ejus? Ista, fratres, ideo dicuntur sacramenta, quia in eis aliud videtur, aliud intelligitur. Quod videtur speciem habet corporalem, quod intelligitur fructum habet spiritalem. Corpus ergo Christi si vis intelligere, Apostolum audi dicentem fidelibus: Vos estis corpus Christi et membra (I Cor. X, 27). Si ergo vos estis corpus Christi et membra, mysterium vestrum in mensa Domini positum est, mysterium Domini accipitis. Ad id quod estis, Amen respondetis, et respondendo subscribitis. Audis ergo, Corpus Christi, et respondes Amen. Esto membrum corporis Christi, ut verum sit Amen. Quare ergo in pane? Nihil hic de nostro asseramus, ipsum Apostolum item audiamus. Cum ergo de isto sacramento loqueretur, ait: Unus panis, unum corpus multi sumus. Intelligite, et gaudete. Unitas, pietas, veritas, caritas, unus panis, unum corpus multi sumus (I Cor. X, 17). Recolite enim quia panis non fit de uno grano, sed de multis. Quando exorcizabamini, quasi molebamini; quando baptizati estis, quasi conspersi estis; quando Spiritus sancti ignem accepistis, quasi cocti estis. Estote quod videtis, et accipite quod estis. Hoc Apostolus de pane dixit, jam de calice quid intelligeremus, etiam hoc dictum satis ostendit. Sicut enim ut sit species visibilis panis multa grana in unum consperguntur; tanquam illud fiat quod de fidelibus ait Scriptura sancta: Erat illis anima [una] et cor unum in Deum (Act. IV, 32); sic et de vino, fratres, recolite unde sit unum. Grana multa pendent ad botrum, sed liquor granorum in unitate confunditur. Ita Dominus Jesus Christus nos significavit, nos ad se pertinere voluit; mysterium pacis et unitatis nostrae in sua mensa consecravit. Qui accipit mysterium unitatis, et non servat (al. tenet) vinculum pacis, non mysterium accipit pro se, sed testimonium contra se. » 26. Arbitror, sancte frater, disputationem nostram, praeclari doctoris Augustini sermone firmatam, nec cuiquam esse aliquatenus ambigendum, tunc unumquemque fidelium corporis sanguinisque Dominici participem fieri, quando in baptismate membrum corporis Christi efficitur, nec alienari ab illo panis calicisve consortio, etiamsi antequam panem illum comedat, et calicem bibat, de hoc saeculo in unitate corporis Christi constitutus abscedat. Sacrament quippe illius participatione ac beneficio non privatur, quando ipse hoc quod illud sacramentum 228 significat invenitur. Ora pro nobis semper vegetatus fortis in Christo, sancte et venerabilis frater. EPISTOLA XIII. Ferrandus Fulgentio, quaestiones quinque proponens. Domino beatissimo, et cum omni veneratione inspiciendo sancto Patri FULGENTIO episcopo, FERRANDUS diaconus in Domino salutem. 1. Saepe multa volui affectu interrogare discendi, sed absentem magistrum frequentibus epistolis compellare, portitorum raritas ex itineris longinquitate prohibuit. Unde nunc beneficio praesentis occasionis admonitus, in unum congessi quae potui, et responsione vestra melius dilatanda breviter quaero; rogans obsecransque Christum, a quo intus audis quod doceas foris, ut veraciter dicas mihi:
2. Utrum Trinitas inseparabilis propter unam eamdemque naturam, operationem, ac voluntatem, dici debeat separabiles habere personas, an etiam in personis sit omnino inseparabilis praedicanda. Vel, utrum Deus Dei Filius sicut dicitur natus, passus, mortuus, crucifixus; ita ejus divinitatem confirmare nos oporteat natam, passam, mortuam, crucifixam: quamvis sive Deus, sive divinitas nominetur, sola caro intelligatur mutabilis atque passibilis, secundum quam Deus aut divinitas pati potuit, quod in sua natura non potuit. Tertio adhuc requiro, utrum anima Christi susceptricis deitatis plenam habeat omnino notitiam, et quemadmodum se invicem norunt Pater, et Filius, et Spiritus sanctus, ita idem Filius semetipsum per id quod homo est, in eo quod Deus, noverit; ex utraque, atque in utraque substantia totum capiens Patrem. An fortasse sicut oculis corporalibus Deum spiritum minime videt, ne non homini dignitas addita, sed natura credatur penitus commutata; sic rationalis animae quamvis pio intellectu, et corde mundissimo, non videri, neque comprehendi omnem divinitatis essentiam, ne quaelibet creatura inveniatur capere Creatorem. Patere me, obsecro, iterum quaerere; volo enim simul plura proponere, quia non est ubi sigillatim de singulis percontemur. Unum regnum Patris, et Filii, et Spiritus sancti credimus et fatemur, simul eos dominari creaturis omnibus sentientes. Quare ergo in orationibus sacerdotum, per Jesum Christum Filium tuum Dominum nostrum, qui tecum vivit, et regnat in unitate Spiritus sancti, per universas pene Africae regiones catholica dicere consuevit Ecclesia? Tanquam solus Filius cum Patre possideat regnum; in unitate, scilicet Spiritus sancti, aut ( al. ut) regnantes adunare, non simul regnare Spiritus sanctus intimetur. Responde ad haec, rogo, celeriter, et inculto eloquio de rebus ignotis consulentem, suavissimo melle coelestis 229 pasce sermonis. Illud etiam dilucidans, quid sit quod Lucas evangelista coenam Domini narraturus, prius eum dicit calicem accepisse, et discipulis dividendum inter se continuo tradidisse; et tum deinde accepto pane dixisse: Hoc est corpus meum; et accepto similiter postquam coenavit calice, tunc dixisse: Hic calix novum Testamentum est in sanguine meo, qui pro vobis funditur (Luc. XXII, 17 et seq.). Nunquid unus calix secundo est datus, an alius prius, alius postea? Et si ita est, ad cujus rei pertinet sacramentum illud de quo maxime caeteri qui scripserunt Evangelia, tacuerunt? Noli, quaeso, differre responsum, nec paratum animum longa exspectatione suspendas. Occupationum quippe vestrarum debemus mereri vel partem. 3. Rogo etiam, ut librum de Regula verae fidei relegendum nobis jubeas destinare, et epistolam ad Joannem Tharsensem episcopum, ubi de malefico quodam judici non tradendo memini plenissime disputatum. Codices duos suscepi, et infanti Hermiae proprium reddidi. Jube etiam epistolam de Oratione, quam ad me hic positum mandare dignatus es, iterum huc scriptam dirigere. Dum enim pro splendore sui a multis quaeritur ad legendum, faciente nostra oblivione, apud quem remanserit ignoramus. Sanctos presbyteros, diacones, beatamque congregationem supplex saluto. Deus noster paternitatem tuam ad aedificationem nostram conservare dignetur incolumem, domine pater. Amen. EPISTOLA XIV. Fulgentius Ferrando, respondens ad propositas quinque quaestiones. 1. Epistola tua, sancte frater, et condiacone Ferrande, laetificavit cordis mei simul, et excitavit affectum; ut et certus de tua salute gauderem, et intentus quod quaeris inquirerem; ab illo utique cui et debetur gratiarum actio, et a quo est vera salubrium rerum exspectanda ac postulanda cognitio: ut idem qui prospero auditu gaudium donat, etiam infusione gratiae spiritalis intelligentiam tribuat; et sicut ipse ad inquirendum se accendit studium, ita pulsantibus ad se largiatur ingressum. Tunc enim in gaudium Domini nostri poterimus intrare, si nos hic dignatus fuerit in illud magnum pietatis sacramentum dono gratiae spiritalis inducere, et ad devitandum vitae hujus defectum, qui nobis subrepit frequenter infirmis, panem nobis ipse tribuat intelligentiae spiritalis; nec nos permittat veternosae corruptioni exterioris hominis subjici, sed ad studium sanctae cogitationis ( al. cognitionis), et operis interiorem nostrum de die in diem faciat coelesti lumine ( al. munere) renovari. Dicta tuae igitur epistolae jam ponamus; ut quod Dominus donaverit, quaestionibus singulis respondere possimus. 230 QUAESTIO PRIMA. 2. Exigis namque ut veraciter dicam tibi, Utrum Trinitas inseparabilis propter unam eamdemque naturam, operationem, ac voluntatem, dici debeat separabiles habere personas, an etiam in personis sit omnino inseparabilis praedicanda. Haec esse verba primae quaestionis procul dubio recognoscis. RESPONSIO. 3. Ubi nobis illud est principaliter intuendum, quia Trinitas inseparabilis dici non debet, si possunt illae tres personae aliquatenus separari. Hoc enim vere inseparabile dicitur, quod nullatenus separationem potest recipere. Nam quod non separatur, sed separari potest, inseparabile non est. Quod si quisquam separari posse putat in Trinitate personas, non Trinitas est inseparabilis dicenda, sed unitas. In personis quippe Trinitas constat, unitas in natura. Sed nescio utrum nostra possit assertio veritate fulciri, quando sic inseparabilem naturam dicimus ut ejusdem naturae personas separabiles asseramus: cum utique una natura, quae non potest in personis dividi, ipsa inseparabilitate sua, nec ipsas ostendat separari posse personas. Nam separationem naturae absque separatione personae, ut non longius eamus, in ipsis hominibus invenimus. Carnem quippe humanam nemo dubitat ad naturam hominis pertinere; cujus tamen potest fieri separatio, si quodlibet membrum praecidatur a corpore: quae tamen praecisio non in se potest separationem habere personae. Neque enim cum manus aut pes a corpore praeciditur, cum eodem membro etiam persona hominis separatur; quamvis fiat quaedam naturae separatio, cujus pars praecisa invenitur in membro. Sed sicut ille homo si vivit postquam membro caruerit, naturalis definitionis plenitudine non carebit, qua dicitur homo animal rationale, mortale: sic habens naturae definitionem veram, necesse est ut propriam quoque habeat cum natura personam, quamvis partem naturae, id est partem carnis a se habeat separatam. Cum vero separantur homines personis, natura quoque sine dubio separantur. Quoniam non separatur persona, cum manus aut pes separatur a corpore: separatur autem in personarum separatione natura, cum homo separatur ab homine. Inseparabilis igitur naturae unitas non potest separabiles habere personas. 4. Proinde considerare debemus illam Trinitatis unam eamdemque naturam ita totum implere, ut non sit aliquid ubi non sit. Inde est enim quod et ubique tota est, et loco nullatenus continetur; tota scilicet in spiritibus et corporibus singulis, et tota simul in omnibus creaturis. Nunc enim non de gratia loquimur, qua se Deus gratuito munere misericordiae suae salvandis hominibus praebet; sed de natura, qua Deus omnia quae fecit, et implet, et continet; secundum quam dicit: Coelum et terram ego impleo (Jer. XXIII, 24); et secundum quam ipsi Deo beatus David 231 dicit: Quo ibo a Spiritu tuo, et a facie tua quo fugiam? Si ascendero in coelum, tu illic es; et si descendero ad infernum, ades (Psal. CXXXVIII, 7). Et de Christo qui est sapientia Dei, dicitur: Attingit a fine usque ad finem fortiter, et disponit omnia suaviter (Sap. VIII, 1). De Spiritu quoque sancto Scriptura divinitus inspirata sic loquitur: Quia Spiritus Domini replevit orbem terrarum; et hoc quod continet omnia, scientiam habet vocis (Sap. I, 7). Invenitur autem hic vocem cordis significasse, non corporis, vocem scilicet non corporeae locutionis, sed intimae cogitationis. Vocem illam, quam solus Deus audit clamantem, quando in occulto solus aspicit cogitantem. Ideo sequitur dicens: Propter hoc qui loquitur iniqua, non potest latere; sed nec praeteriet illum corripiens judicium suum (Ibid., 8). Ostendens autem ubi sit haec iniqua locutio, ut agnoscatur conscientiae magis esse quam linguae, hoc sancta Scriptura subsequenter aperuit, dicens: In cogitationibus enim impii interrogatio erit (Ibid., 9). Haec ideo dixi propter quod de sancto Spiritu dicitur, quia quod continet omnia, scientiam habet vocis. Omnia quippe continens non est minor Patre vel Filio Spiritus sanctus; et habens intimae cogitationis scientiam, Deus verus agnoscitur qui occultorum cognitor invenitur. Scientia vero quae comprehendit occulta, sine dubio continet et futura: quod summo ac vero Deo vera fides assignat, sancta Susanna Deum verum taliter invocante: Deus, qui occultorum es cognitor, qui scis omnia antequam fiant (Dan. XIII, 42). Trinitas itaque, id est Deus unus, verus, et bonus, aeternus, incommutabilis, et immensus, ubique totus est secundum immensitatem atque omnipotentiam naturalem, quamvis non in omnibus habitet secundum gratiae largitatem. 5. Hinc est quod cum Deus per Hieremiam dicat- Ego sum Deus approximans, et non Deus de longinquo (Jer. XXIII, 23), memoratus tamen propheta eidem Deo dicit de quibusdam: Juxta est ori eorum, et longe a renibus eorum (Jer. XII, 2). Deus ergo bonis et natura propinquat et gratia: natura, qua creat; gratia, qua salvat: natura, qua facit esse homines; gratia, qua justificat peccatores: natura, qua eos facit ex hominibus nasci; gratia, qua dat eis potestatem filios Dei fieri (Joan. I, 12): natura, qua facit ut vivant; gratia, qua facit ut sobrie, et juste, et pie vivant (Tit. II, 12): natura, qua eos facit in hoc mundo parvo tempore vivere; gratia, qua eos facit in coelo sine fine regnare. In malis vero sola est Deus immensitate atque omnipotentia naturali; qua eos facit esse, vivere, atque sentire; rationales esse, liberum quoque habere voluntatis arbitrium; sed liberum, non liberatum. Liberum enim arbitrium manet etiam nunc in hominibus per naturam, quod in quibus voluerit Deus, dignatur liberare per gratiam. Ex quo enim primus homo libero arbitrio venundatus est sub peccato, ideo mala coepit esse libertas hominis, quia ipsi libero arbitrio ablata est bonitas voluntatis: et sic in eodem hominis arbitrio coepit esse mala libertas; ut ipsa illi, et omnibus deinde per concubitum nascituris fieret inimica captivitas. Deus ergo, sicut supra diximus, per immensitatem naturae suae, totam creaturam suam et continet et implet; ac per hoc, totum implet Pater, totum Filius, totum Spiritus sanctus; quia et Pater, et Filius, et Spiritus sanctus 232 naturaliter unus est Deus. Non sic est autem una natura Patris, et Filii, et Spiritus sancti, id est trium illarum personarum, sicut est humana natura, trium quorumlibet hominum; quorum sic est una natura, ut eorum tamen et animae separentur et corpora: cumque sit in tribus hominibus unitas naturalis, nullius tamen est cum duobus caro, animave communis. Hinc est quod separari ab invicem creaturae quaelibet consubstantiales possunt: quia singulae earum totae ubique esse non possunt: nam et cum in illis fit per gratiam fidei, ut multitudinis credentium sit cor et anima una (Act. IV, 32); possunt tamen in personis separari locorum situ, licet cordis non separentur affectu; possunt et aliquae infideles ex fidelibus fieri, et ab illius unius animae societate disjungi. Natura vero Trinitatis, quae sola est ubique tota, sicut ubique suum habet et unum et totum, sic separationem non potest recipere personarum. 6. Nominantur quidem illae personae aliquando singulae; sed ita se voluit ipsa Trinitas inseparabilem ostendere in personis, ut nullum ibi nomen sit quo sic vocetur quaelibet una persona, ut non aut tribus naturali unitate conveniat, aut alteram ad alteram referri, etiam ipso nomine singularitatis ostendat. Nam de illis vocabulis, quibus ad se proprie dicuntur Pater, et Filius, et Spiritus sanctus; in quibus scilicet non singularitas cujusque personae, sed communio monstratur unius essentiae; non est aliquod nomen quod sic Patri convenire possit aut Filio, ut Spiritui sancto convenire non possit. Dicitur enim Pater naturaliter Deus; sed naturaliter est Deus et Filius, naturaliter est Deus et Spiritus sanctus; nec tamen tres Dii, sed unus naturaliter Deus est Pater, et Filius, et Spiritus sanctus. Omnipotens est Pater, sed omnipotens est Filius, omnipotens est Spiritus sanctus; nec tamen tres Dii omnipotentes, sed unus Deus omnipotens est Pater, et Filius, et Spiritus sanctus. Aeternus est sine initio Pater, aeternus est sine initio Filius, aeternus est sine initio Spiritus sanctus; nec tamen tres Dii aeterni, sed unus Deus aeternus est Pater, et Filius, et Spiritus sanctus. Immensus est Pater, sed immensus est Filius, et immensus est et Spiritus sanctus; nec tamen tres Dii immensi, sed unus Deus immensus est Pater, et Filius, et Spiritus sanctus. Ubi ergo sic est nomen quodlibet unum, ut simul et tribus et singulis indifferenter possit convenire personis; et ita singulare in natura est, ut in personis esse plurale non possit; quomodo separabiles esse personas dicimus, quando pluralem numerum in nomine recipi non videmus? Quidquid enim singulariter tantum secundum naturam dicitur, necesse est ut in personis quoque inseparabiliter intimetur: et ostendit ipsa veritas personas non posse dividi, ubi quodlibet nomen, quod tamen ad se, non ad alteram unaquaeque persona dicitur, sicut singulariter in una dicitur, sic etiam in tribus singulariter nominatur. Nam in una persona dicitur unus angelus, dicitur unus homo: sed si tres personae fuerint angelorum aut hominum, nec unus angelus, nec unus homo poterit nominari: quia in illis tribus personis, quae in natura vel angelica vel humana reperiuntur, non unus angelus aut unus homo, sed sine dubio tres angeli vel tres homines necesse 233 est nuncupentur: caeterum nec unus angelus, nec unus homo dici potest illa vel angelicarum vel humanarum pluralitas personarum; quia vero tres illae personae vel angelorum vel hominum separari possunt, ideo ipsae tres personae non recipiunt simul unum naturae singulare vocabulum; sed vel tres angeli vel tres homines sine dubio nominantur. 7. Non autem ignoramus per gratiam Dei fieri ut plures homines possint aliquo singulari nomine nuncupari: sicut est illud quod supra jam posuimus: Multitudinis autem credentium erat cor [unum] et anima una (Act. IV, 32): quae tamen sic dicitur anima una, ut dicantur et animae, fidelium scilicet, non impiorum. Fidelibus enim discipulis Dominus loquebatur, quibus ait: In patientia vestra possidebitis animas vestras (Luc. XXI, 19). Fidelibus etiam beatus Petrus dicit: Credentes autem exsultate laetitia inenarrabili, et honorificata; recipientes finem fidei vestrae, salutem animarum (I Petr. I, 8). Dicitur etiam in libro Sapientiae: Justorum animae in manu Dei sunt (Sap. III, 1). Scimus etiam Thessalonicensibus beatum dixisse Apostolum, quorum electionem sciebat a Deo: Ipse autem Deus pacis sanctificet vos per omnia; et integer spiritus vester, et anima, et corpus sine querela in die Domini nostri Jesu Christi servetur (I Thess. V, 23). Sed etiam in hymno trium puerorum nihilominus legitur: Benedicite, spiritus et animae justorum, Domino (Dan. III, 86). Scimus per gratiam Dei et sanctam Ecclesiam unam virginem nuncupari, dicente Apostolo: Despondi enim vos uni viro virginem castam exhibere Christo (II Cor. XI, 2); sed in ipsa una virgine plurali numero etiam virgines nuncupantur. Legimus etiam: Afferentur Regi virgines post eam (Psal. XLIV, 15). Nec illud est dubium, unam esse Ecclesiam quae per totum est orbem diffusa terrarum, quae ab Apostolo appellatur Ecclesia Dei vivi, columna et firmamentum veritatis (I Tim. III, 15): quae tamen sic una, sic est et Ecclesia, ut in ea plures appellentur Ecclesiae. Ipse enim beatus Apostolus dicit: Eram autem ignotus facie Ecclesiis Judaeae, quae erant in Christo (Gal. I, 22). Sed et fratrem se dicit Corinthiis destinasse, cujus laus est in Evangelio per omnes Ecclesias (II Cor. VIII, 18). Ecclesiis quoque Galatiae se scripsisse in ejusdem epistolae demonstravit exordio. Fideles quoque suos unum lumen esse Dominus noster ostendens, ait discipulis suis: Vos estis lumen mundi (Matth. V, 14); et tamen Dei filios lumina beatus Jacobus appellare non dubitat, dicens: Omne datum optimum, et omne donum perfectum desursum est, descendens a Patre luminum (Jac. I, 17). In his itaque omnibus et singulare invenimus vocabulum, et plurale: ideo autem plurale, quia omnes creaturas separabiles esse ipsa qualitas naturalis ostendit; ideo vero singulare, quia ut sit una anima, unus spiritus, una virgo, una Ecclesia, unum lumen, hoc illa una Trinitas per suam gratiam fecit; quae tam in natura quam in personis sic est inseparabilis, ut quidquid ibi tam de una quam de tribus personis singulariter dicitur, pluraliter non dicatur. Non itaque possunt Patris, et Filii, et Spiritus sancti separari personae, quibus unum nomen naturale sic convenit, ut in tribus personis plurale esse non possit: excepto enim hoc ipso, quo personae dicuntur, nullum nomen aliud in Patre, et Filio, et Spiritu sancto potest inveniri, quod non singulariter tantummodo nominetur. Vix autem hoc unum reperire potuit humani sermonis inopia, 234 ut saltem tres diceret esse personas; ne si vel hoc non diceretur, Trinitas esse nullatenus crederetur, et in illa omnimoda taciturnitate, fidei periculum nasceretur 8. Quocirca, secundum veritatem fidei Christianae dicimus, unum Deum esse naturaliter Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum. Necesse est autem ut sicut Trinitatem dicimus unum Deum, ita dicamus unum omnipotentem, unum aeternum, unum immensum, unum magnum, unum altissimum; et quidquid, in quantum Deus hominibus dedit, non solum in singulis personis, sed etiam simul in tribus ad seipsum singulariter nominatur. Ne vero ex hoc quod Pater unius est personae vocabulum, Filius quoque una tantum dicitur in Trinitate persona, similiter et cum Spiritus sanctus proprie dicitur, unius personae singularitas intimatur, quisquam velit istas tres separabiles asserere et affirmare personas: in quo unicuique personae sic unum ex his tribus nominibus convenit, ut commune tribus personis esse non possit. Quisquis hoc tentat objicere, si sic sentit ut loquitur, et hoc tenet conscientia quod indicat lingua, minus attendit, haec nomina esse sine dubio relativa. In quolibet autem relativo nomine sic certum est unam in seipsa significari personam, ut hinc referatur ad alteram: et non solum in his quae eadem sunt, sicut dicitur frater ad fratrem, amicus ad amicum, vicinus ad vicinum; sed etiam in his quae diversa sunt, sicut dicitur pater ad filium, filius ad patrem, genitor ad genitum, vel genitus ad genitorem; ex quolibet horum nomine geminam intelligi solere personam. Neque enim in his nominibus sic una persona singulariter dicitur, ut non ad alteram ipso suo nomine referatur: relativo enim vocabulo sic persona quaelibet dicitur in se, ut non dicatur ad se. Ad agnoscendum itaque inseparabilitatis indicium ita se illa una veraque divinitas in singulis personis voluit incommunicabiliter nominari, ut una tamen persona sine altera non posset intelligi. Nam cum Pater ad Filium, vel Filius referatur ad Patrem, licet singula singulis tantum possint nomina convenire personis, et communionem illorum duorum nominum omnino recuset proprietas personarum, non tamen Pater sine Filio cognoscitur, nec sine Patre Filius invenitur. Relatio quippe illa vocabuli personalis personas separari vetat: quas etiam dum non simul nominat, simul insinuat. Nemo autem audire potest unumquodque istorum nominum, in quo non intelligere cogatur et alterum: quod nobis beatus Joannes insinuat, dicens: Omnis qui negat Filium, nec Patrem habet; qui confitetur Filium, et Patrem habet (I Joan. II, 23). Quod utique propterea dixit, quia inseparabiliter Pater referatur ad Filium, et inseparabiliter Filius referatur ad Patrem. Non ergo separatur persona Patris a persona Filii, quotiens aut Pater tantum nominatur, aut Filius: quandoquidem Pater non dicitur, nisi referatur ad Filium, nec Filius dicitur, nisi referatur ad Patrem: in Patris enim nomine ita genitor agnoscitur, ut ex hoc et ille qui est genitus intimetur, et appellatio geniti admonet personam genitoris agnosci. Hinc est quod sicut ab eo qui confitetur Filium, 235 Pater habetur, sic ab eo qui Filium negaverit, non habetur. 9. Quisquis ergo separabiles dicit esse personas Patris et Filii, ostendat in quolibet eorum aliquod vocabulum personale quod ita unius personae sit, ut ad alteram referri non possit. Sed quia hoc nullatenus invenitur, hoc sine dubio ad veram pertinet fidem: ut tres illas unius atque inseparabilis naturae personas sicut non confundimus, ita separare nullatenus audeamus. Quandoquidem ita nobis hoc dignata est ipsa Trinitas evidenter ostendere, ut etiam in his nominibus, quibus voluit singillatim personas agnosci, unam sine altera non permittat intelligi. Nam excepto quod ad se relative dicuntur Pater et Filius, ubi inseparabiliter necesse est referatur alter ad alterum, cum ista nomina sint utique personarum, non minus omnis contradictio deficit in illo personali nomine Spiritus sancti; qui non aliud personaliter vocatur cum dicitur Spiritus sanctus, quam hoc quod naturaliter et Pater vocatur et Filius. Nam et Pater naturaliter spiritus est, et Filius naturaliter spiritus est; et Pater naturaliter sanctus est, et Filius naturaliter sanctus est. Quomodo ergo potest persona Spiritus sancti a persona Patris aut Filii aliquatenus separari, cum hoc habeat Spiritus sanctus in ipso personali nomine, quod cum Patre et Filio unitate naturali cognoscitur habere commune? Hoc enim nomine non ad solum Patrem, sicut Filius; nec ad solum Filium, sicut Pater: sed simul et ad Patrem et ad Filium refertur, quando et Patris et Filii Spiritus nuncupatur. Nam et cum ipse Spiritus sanctus dicitur donum, ad donatorem inseparabiliter refertur. Hanc inseparabilitatem personarum sciens beatus David, dicebat Deo: Quo ibo a Spiritu tuo, et a facie tua quo fugiam? Si ascendero in coelum, tu illic es; si descendero in infernum, ades (Psal. CXXXVIII, 7). Quod utique non diceret, si personam Spiritus sancti a persona Patris separabilem sciret. Propterea autem se nec ab Spiritu Dei abire, nec ab ipso Deo fugere quoquam posse dicebat, quia noverat, inseparabiliter et Deum esse in Spiritu suo, et Spiritum Dei esse in Deo: non sicut est in Deo creatura, sed sicut spiritus ejus, qui non alterius naturae est quam est ipse Deus in quo est. Quod illo loco sanctus ostendit Apostolus, ubi cum dixisset: Nobis enim revelavit Deus per Spiritum suum: Spiritus enim omnia scrutatur, etiam profunda Dei; continuo humani spiritus induxit exemplum, dicens: Quis enim scit hominum quae sunt hominis, nisi spiritus hominis qui in ipso est? Ita ea quae Dei sunt, nemo cognovit nisi Spiritus Dei (I Cor. II, 10-12). Sicut ergo spiritus hominis, qui in ipso est, ideo scit quae sunt hominis, quia ejusdem naturae est cujus est homo in quo est (ubi magis interiorem hominem accipiendum existimo): ita et quae Dei sunt ideo nemo cognovit nisi Spiritus Dei, quia sic in Deo est per unitatem naturae, ut non sit aliquid in Deo, quod non possit Spiritus ejus naturali unitate cognoscere. 10. Istam quippe plenitudinem cognitionis sola possidet unitas naturalis; per quam sic est in Deo Spiritus ejus, ut unus cum illo sit naturaliter Deus. Qui tamen sic in Deo est, et unus cum illo Deus est, ut non cum eo unam personam habeat, sicut habet cum homine spiritus 236 qui in homine est. Sed illud cognitionis exemplum pro unitate naturali, quae nullam in Patre, et Filio, et Spiritu sancto differentiam cognitionis esse permittit, beatum Apostolum posuisse certissimum est: quia una illa natura inseparabilis, totum quidquid in se naturaliter est, non diversum sed unum, et totum sicut in tribus, sic in singulis constat esse personis. Ubi ad demonstrandam propriam Spiritus sancti personam, vere in ejusdem doctrina Spiritus apostolica vigilavit auctoritas, ut diceret: Nos autem non spiritum mundi accepimus, sed Spiritum qui ex Deo est (I Cor. II, 12): quod dici de spiritu hominis nullatenus potest, qui sic esse in homine dicitur, ut esse ex homine non dicatur. Spiritus autem sanctus in Deo est unitate naturae, ex Deo est etiam proprietate personae. Per illam ergo unitatem naturae, per quam ea quae Dei sunt nemo cognovit, nisi Spiritus Dei, etiam illud intelligitur quod Filius dicit: Nemo novit Filium nisi Pater, neque Patrem quis novit nisi Filius, et cui voluerit Filius revelare (Matth. XI, 27). Per eamdem naturae inseparabilis unitatem, et se in Patre, et in se Patrem Filius esse testatur. Nam cum discipulis dixisset: Si me cognovissetis, et Patrem meum utique cognovissetis (Joan. XIV, 7): Philippus vero cum Patrem sibi postularet ostendi, sic Dominus ipse respondit: Tanto tempore vobiscum sum, et non cognovistis me? Philippe, qui me vidit, vidit et Patrem. Quomodo tu dicis, ostende nobis Patrem? Non credis quia ego in Patre, et Pater in me est? Verba quae ego loquor vobis, non a me ipso loquor; Pater autem in me manens, ipse facit opera. Non creditis quia ego in Patre, et Pater in me est? Alioquin propter opera ipsa credite (Ibid., 9 et seq.). Ex eo igitur quod inseparabiles sunt Pater, et Filius, et Spiritus sanctus, consequens est ut inseparabiliter operentur. Quod si Trinitas illa separabiles posset habere personas, essent et aliqua separata opera Trinitatis. Nam si attendamus illud quod Scriptura sancta dicit de sapientia: Splendor est enim lucis aeternae (Sap. VII, 26), sicut splendorem luci videmus inseparabiliter inhaerere, sic agnoscamus Filium a Patre separari non posse. Ipsum enim apostolica praedicat auctoritas splendorem gloriae, et figuram substantiae Dei (Hebr. I, 3); quod sequens beatus Ambrosius in hymno matutino splendorem paternae gloriae Filium esse pronuntiat. 11. Illo quoque exemplo inseparabiles personas Patris, et Filii, et Spiritus sancti, convenit ut credamus, quo ipse Unigenitus Deus sic in unitate personae suae naturam divinam humanamque conjunxit atque univit, ut a se omnino non possint separari. In una enim persona Unigeniti Dei, qui tanquam sponsus processit de thalamo suo (Psal. XVIII, 5), inseparabilis permanet utriusque naturae unitio. Nec ideo debet aliquis aestimare utramque ab invicem divelli potuisse naturam; quia per susceptionem mortis, et caro exanimis in sepulcro jacuit, et anima in infernum, carne moriente, descendit: quandoquidem etiam cum interveniente morte anima discessisset a carne, inseparabilis in Christo utraque natura permansit: quia nec in inferno animam suam, nec in sepulcro carnem suam divinitas immensa deseruit. In tantum autem inseparabilis est in Christo utraque natura, ut ex hoc Eutyches in errorem caderet, et unam videns in Christo personam, unam quoque in eo naturam 237 impie praedicaret; volens confundere quod vidit separari non posse. Sic autem iste in duabus naturis quas inseparabiliter unius esse personae cognovit, crimen impietatis incurrit; sicut Sabellius in tribus personis, propter unitatem naturae, caecitate mortiferae infidelitatis erravit; non intelligens personas Patris, et Filii, et Spiritus sancti sine confusione subsistere, quas audiebat unitate naturali prorsus inseparabiles permanere. Sed utrumque Trinitas inseparabilis vicit, utrumque unitas inconfusa contrivit, uterque a vulva Ecclesiae matris alienatus abscessit, uterque a ventre piissimae genitricis erravit, et semetipsum, suosque complices barathro impietatis immersit. Vera quippe in Trinitate Deo non solum naturae unitas, verum etiam inconfusa atque inseparabilis manet personarum proprietas: et nihilominus in una Christi persona, duarum permanet inconfusibilis atque inseparabilis plena veritas naturarum. 12. Quod si in Christo propter unitatem personae, inseparabilis invenitur unitio divinae humanaeque naturae (cum utrique naturae nec sine initio aeternitas, nec sine mutabilitate simplicitas, nec sine termino immensitas invenitur naturaliter esse communis; quia in uno eodemque Christo et vera est divina natura, qua naturaliter est sine initio Deus natus de Patre, et vera humana natura, qua naturaliter est in plenitudine temporum Deus homo creatus ex virgine; in illa coaeternus Patri, in ista posterior matre; secundum divinam semper ubique totus, nec unquam vel usquam loco conclusus; secundum humanam, certo die de coelo ad judicandos vivos mortuosque venturus), quanta inseparabilitas credenda est illis tribus inesse personis, quarum est et unitas, et aeternitas, et simplicitas, et immensitas naturalis? Hanc beatus Ambrosius veraciter praedicat et confirmat in libro primo de Spiritu sancto (Cap. 6), haec dicens: Quis igitur audeat dicere discretum a Deo Patre et Christo esse Spiritum sanctum, cum per ipsum ad imaginem et similitudinem Dei esse mereamur? Alio quoque loco dicit: Quis autem potest a Patre et Filio Spiritum sanctum separare, cum vel appellare Patrem et Filium sine Spiritu sancto non quaemus? Nemo enim dicit Dominum Jesum, nisi in Spiritu sancto. Ergo si appellare Dominum Jesum sine Spiritu sancto utique non possumus, possumus sine Spiritu praedicare (Lib. I de Spiritu sancto, cap. 10)? Ista trium inseparabilitas personarum a beato quoque Augustino indubitanter asseritur. In libro primo de Trinitate (Cap. 4), cum solum dixisset Filium de Virgine Maria natum, solumque Spiritum sanctum in specie columbae super Jesum baptizatum, et die Pentecostes linguis divisis velut ignem super discipulos advenisse; soliusque Patris fuisse vocem dicentis: Tu es Filius meus (Marc. I, 11; Luc. III, 22), quando Filius baptizatus est a Joanne, et quando sonavit vox, dicens: Et clarificavi, et iterum clarificabo (Joan. XII, 28), ostendens tamen inseparabiles esse, Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum, istam sententiam intulit, dicens: Quamvis Pater, et Filius, et Spiritus sanctus, sicut inseparabiles sunt, sic inseparabiliter operentur. Cernis nempe quomodo beatus Augustinus nullam hic separabilium personarum suspicionem relinquit, quando Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum, sicut inseparabiles sunt, sic 238 inseparabiliter asserit operari. Quam sententiam tali conclusione confirmans (Cap. 8), ait: Haec et mea fides est, quando haec est catholica fides. 13. Item alio ejusdem libri loco dicit: Denique propter ipsam inseparabilitatem sufficienter aliquando nominatur vel Pater solus, vel Filius solus, adimpleturus nos laetitia cum vultu suo, nec inde separatur utriusque Spiritus, id est, Patris, et Filii Spiritus, qui Spiritus sanctus proprie dicitur, Spiritus veritatis, quem hic mundus accipere non potest (Joan. XIV, 17). Hoc est enim plenum gaudium nostrum, quo amplius non est, frui Trinitate Deo, ad cujus imaginem facti sumus. Propter hoc aliquando ita loquimur de Spiritu sancto, tanquam solus ipse sufficiat ad beatitudinem nostram; et ideo solus sufficit, quia separari a Patre et Filio non potest; sicut Pater solus sufficit, quia separari a Filio et Spiritu sancto non potest; et Filius ideo sufficit solus, quia separari a Patre et Spiritu sancto non potest. Haec est beati Augustini, secundum catholicae fidei veritatem, de Patris, et Filii, et Spiritus sancti inseparabilitate sententia: quam ne quisquam secundum solam naturam, et non etiam secundum personas acciperet, planius hoc et manifestius paulo post in eodem libro (Cap. 9, ad finem) curavit ostendere, dicens: Sed propter insinuationem Trinitatis, personis etiam singulis nominatis dicuntur quaedam separatim, non tamen aliis separatis intelliguntur; propter ejusdem Trinitatis unitatem, unamque substantiam atque deitatem Patris, et Filii, et Spiritus sancti. Alio quoque memorati libri loco (Sub finem cap. 10) plenissime hoc inculcans, cum de Filio dixisset: Ex hoc enim rogat, quo minor est Patre; quo vero aequalis est, exaudit cum Patre; inseparabilitatem personarum ostendens, ait: Unde se ab eo quod dixit: Ipse enim Pater amat vos (Joan. XVI, 27), utique ipse non separat; sed secundum ea facit intelligi, quae supra commemoravi, satisque insinuavi, plerumque ita nominari unamquamque in Trinitate personam, ut et aliae illic intelligantur. Sic itaque dictum est: Ipse enim Pater amat vos, ut consequenter intelligatur et Filius, et Spiritus sanctus. Item post aliquanta (Cap. 12, ante medium) idem sanctus Augustinus sic ait: Jam enim ostendimus in hac Trinitate per multos locutionum divinarum modos, etiam de singulis dici quod omnium est, propter inseparabilem operationem unius ejusdemque substantiae. In quinto decimo vero libro de Trinitate (Cap. 25), cum de hac imagine quae in nobis est, aliquas lineas praeberet ad intelligentiam Trinitatis, inter alia sic ait: Verum in illa summa Trinitate quae incomparabiliter rebus omnibus antecellit, tanta est inseparabilitas, ut cum trinitas hominum non possit dici unus homo, illa unus Deus et dicatur, et sit; nec in uno Deo sit illa Trinitas, sed unus Deus. Nec rursus quemadmodum ista imago, quae est homo, habens illa tria una persona est, ita est et illa Trinitas; sed tres personae sunt, Pater Filii, et Filius Patris, et Spiritus Patris et Filii. Item post aliqua (Ibidem) sic ait: Non tamen sicut in ista imagine Trinitatis, non haec tria unus homo, sed unius hominis sunt; ita in ipsa summa Trinitate, cujus haec imago est, unius Dei sunt illa tria; sed unus Deus est; et tres sunt illae, non una persona. Haec dicens beatus 239 Augustinus, et inseparabilitatem earumdem trium personarum, revelatione ipsius Trinitatis intelligens, cum admiratione sequitur, dicens (Ibidem): Quod sane mirabiliter ineffabile est, vel ineffabiliter mirabile: cum sit una persona haec imago Trinitatis, ipsa vero summa Trinitas tres personae sint, inseparabilior est illa Trinitas personarum trium, quam haec unius. 14. Ista, sicut non dubito, quae de primo atque novissimo libro de Trinitate verba beati Augustini posuimus, omnino sufficiunt: praesertim ingenio atque studio tuo, quo ejus dicta sic acutissime ac frequentissime legis, ut in eis plurima possis similia reperire, quae non solum in natura, sed etiam in personis inseparabilitatem sanctae Trinitatis ostendunt. Dicuntur ergo singillatim tres illae personae, ut agnoscantur, non ut separentur: in quibus sic nulla est separatio, sicut in eis nulla potest inesse confusio. Neque enim tres illae personae, quia non possunt confundi, propterea debent separabiles aestimari, cum omnino inseparabiles inveniantur, et in eo quod sunt, et in eo quod faciunt. Nec quisquam separabiles audeat illas tres personas asserere, cum nullam ante aliam, nullam post aliam, nullam sine alia vel existentem, vel operantem valeat invenire. Ubi sicut naturaliter nulla potest esse separabilitas operis, ita naturaliter manet incommutabilis unitas voluntatis. Attendamus autem quonam modo fuerit vel homo, vel angelus separatus a Deo, ut possimus indubitanter inseparabilem intelligere Trinitatem. Nempe Scriptura sancta dicit quia perversae cogitationes separant a Deo, et quia in malevolam animam non introibit sapientia, nec habitabit in corpore subdito peccatis (Sap. I, 3); et quia Spiritus sanctus disciplinae effugiet fictum, e auferet se a cogitationibus quae sunt sine intellectu (Ibid., 5). Nam et Isaias propheta (Isai. LIX, 2) testatur iniquitates inter Deum et homines separare. Sancta autem Trinitas ipse est Deus fidelis, in quo non est iniquitas. Venit autem Filius Dei, ut peccata tolleret, et peccatum in eo non est, et peccatum est iniquitas (I Joan. III, 4, 5). Tollens autem iniquitatem, tribuit caritatem. Abstulit ergo per quod a Deo separabamur, et donavit per quod sanctae Trinitati inseparabiliter jungeremur. Ideo confidenter clamat Apostolus: Quia neque mors, neque vita, neque angeli, neque principatus, neque instantia, neque futura, neque fortitudines, neque altitudo, neque profundum, neque creatura alia poterit nos separare a caritate Dei, quae est in Christo Jesu Domino nostro (Rom. VIII, 38). Si ergo Trinitas, infusa caritate, inseparabiliter sibi facit adhaerere animas nostras, quia qui adhaeret Deo, unus spiritus est (I Cor. VI, 17): quomodo ipsa Trinitas separabiles potest habere personas, cum ipsa Trinitas unus sit Deus, ac per hoc una sit caritas, quia Deus caritas est? Caritas autem divisionem nunquam recipit, quae de multis cordibus multisque animabus in seipsa unum cor unamque animam facit. 240 QUAESTIO SECUNDA. 15. Secunda deinde interrogatio tua hoc invenitur tenore subjuncta: Utrum Deus Dei Filius, sicut dicitur natus, passus, mortuus, crucifixus: ita ejus divinitatem confirmare nos oporteat natam, passam, mortuam, crucifixam: quamvis sive Deus, sive divinitas nominetur, sola caro intelligatur mutabilis atque passibilis, secundum quam Deus aut divinitas pati potuit, quod in sua natura non potuit. RESPONSIO. 16. His tuis verbis breviter respondeo, quidquid horum dicatur, nihil praejudicare fidei qua veraciter Ecclesia catholica credit, et praedicat divinitatem Filii Dei impassibilem atque incommutabilem naturaliter permanere. Beatus quippe Apostolus ait: Nos autem praedicamus Christum crucifixum, Judaeis quidem scandalum, gentibus autem stultitiam: ipsis autem vocatis Judaeis et Graecis, Christum Dei virtutem, et Dei sapientiam (I Cor. I, 23). Ecce Christum Dei virtutem et Dei sapientiam, dicit Apostolus crucifixum. Alio autem loco simul virtutem divinitatemque conjungens ait: Sempiterna quoque ejus virtus et divinitas (Rom. I, 20). Si ergo virtus Christi secundum carnem crucifixa non indigne dicitur, cur eodem modo etiam crucifixa secundum carnem divinitas non dicatur? Quando enim additur, secundum carnem, ostenditur utique non ejus divinitatem passioni subjacuisse, sed carnem. Quod etiam apostolica videmus auctoritate monstratum. Nam cum beatus Paulus apostolus dixerit, Christum crucifixum, Dei virtutem, et Dei sapientiam, ne ipsa virtus et sapientia putaretur naturaliter esse passibilis, curavit alio loco crucifixae virtutis et sapientiae salubriter aperire mysterium, dicens de Christo: Nam etsi crucifixus est ex infirmitate, sed vivit ex virtute Dei (II Cor. XIII, 4), Scimus autem Christum Dei Filium prophetico eloquio Deum fortem veraciter nominari, Isaia dicente Puer natus est nobis, filius datus est nobis, et factus est principatus super humeros ejus: et vocabitur nomen ejus, Admirabilis, Consiliarius, Deus fortis, Pater futuri saeculi, Princeps pacis (Isaï. IX, 6). Nonne istius Dei fortis uno loco Apostolus sempiternam virtutem divinitatemque commendat? Neque enim vera fides ita sempiternam virtutem ac divinitatem Patris praedicat, ut Filii aut Spiritus sancti sempiternam virtutem divinitatemque non credat: cum una sit naturaliter sempiterna virtus ac divinitas Patris et Filii et Spiritus sancti. Deus ergo fortis Christus: ideo autem veraciter Deus, quia divinitas, sicut ideo veraciter fortis, quia virtus. Vera itaque fides, quae Christum Deum fortem veraciter credit et praedicat, et Christum crucifixum Dei virtutem, Deique sapientiam novit ab Apostolo praedicari; sicut secundum carnem, crucifixam virtutem fiducialiter novit et dicit, ita secundum carnem, crucifixam divinitatem confiteri non ambigit: 241 Christus enim Deus fortis, sic est Deus, ut ipse sit divinitas sua; quemadmodum sic est fortis, ut ipse sit virtus sua. 16 bis. Nosti hoc quod dico, in libris de Trinitate a beato Augustino plenissime disputatum; in quibus ostendit unamquamque in Trinitate personam, in his duntaxat nominibus quibus ad se non translate, sed proprie dicitur, ipsam sibi esse quod habere naturaliter praedicatur. Dicimus enim sive Patrem, sive Filium, sive Spiritum sanctum, esse Deum vivum, magnum, sapientem, fortem, bonum. In his omnibus, quae ad se unaquaeque dicitur in Trinitate persona; quia Deus divinitate Deus est, magnus magnitudine magnus est, sapiens sapientia sapiens est, fortis virtute fortis est, bonus bonitate bonus est: sic est utique Deus, ut ipse sit divinitas sua; sic est magnus, ut ipse sit magnitudo sua; sic est sapiens, ut ipse si sapientia sua; sic est fortis, ut ipse sit virtus sua; sic etiam bonus, ut ipse sit bonitas sua. Quod cum in supra memoratis libris idem sanctus Augustinus frequenter insinuet, quemdam locum de libro ejus quinto (Lib. V de Trinitate, cap. 10) huic opusculo inserere curavi. Cum enim de Deo et de ejus magnitudine loqueretur, inter alia sic ait: Ea igitur magnitudine magnus est, qua ipse est eadem magnitudo. Et ideo sicut non dicimus tres essentias, sic nec tres magnitudines: hoc est enim Deo esse, quod est magnum esse. Eadem causa nec magnos tres dicimus, sed unum magnum; quia non participatione magnitudinis Deus magnus est, sed seipso magno magnus est; quia ipse sua est magnitudo. Hoc et de bonitate, et de aeternitate, et de omnipotentia Dei dictum sit, omnibusque omnino praedicamentis, quae de Deo possunt pronuntiari; quod ad seipsum dicitur, non translate ac per similitudinem, sed proprie; si tamen de illo proprie aliquid ore hominis dici potest. In libro quoque octavo ( In praefatione ) eamdem promens de illa naturali Trinitatis simplicitate sententiam, inter alia sic ait: Sicut Deus Pater, Deus Filius, Deus Spiritus sanctus: et bonus Pater, bonus Filius, bonus Spiritus sanctus; et omnipotens Pater, omnipotens Filius, omnipotens Spiritus sanctus: nec tamen tres Dii, aut tres boni, aut tres omnipotentes, sed unus Deus, bonus, et omnipotens, ipsa Trinitas; et quidquid aliud non ad invicem relative, sed ad se singuli dicuntur: hoc enim secundum essentiam dicuntur, quia hoc est ibi esse quod magnum esse, quod bonum, quod sapientem esse, et quidquid aliud ad se unaquaeque ibi persona, vel ipsa Trinitas dicitur.
17. Claret nempe ex his beati Augustini verbis, hoc esse catholicae veritatis, ut cum in Deo divinitatem, magnitudinem, bonitatem, virtutem, et quaelibet alia in his quae ad se proprie dicitur nominamus; non in istis diversis nominibus quaedam diversa (sicut in homine qui subjacet qualitati), sed unum illud quod est essentia vel natura certissime noverimus. Inde est enim quod ipse beatus Augustinus dicit in libro quinto de Trinitate, intelligendum sine qualite bonum, sine quantitate magnum: quia incommutabilitas simplicis atque omnipotentis essentiae nullis potest accidentibus subjacere: ubi eadem est divinitas quae aeternitas et majestas; eadem magnitudo quae virtus et bonitas. Ex hac 242 ergo regula veritatis quidquid de majestate, de aeternitate, de virtute Christi secundum carnem veraciter dici cognoscimus, de divinitate quoque ejus dici veraciter non negemus. Ipse quippe beatus Augustinus in primo libro de Trinitate (Cap. 12, post medium), ostendens Deum Filium secundum divinitatem hoc habere quod est, et hoc esse quod habet, ita loquitur: Non enim sicut creatura, ita Deus Filius, ante Incarnationem et ante assumptam creaturam unigenitus, per quem facta sunt omnia, aliud est, et aliud habet: sed hoc ipsum est, quod est et quod habet. Quod illo loco manifestius dicitur, si quis ad capiendum sit idoneus ubi ait: Sicut habet Pater vitam in semetipso, ita dedit Filio vitam habere in semetipso (Joan. V, 26). Neque enim jam existenti et vitam non habenti dedit, ut haberet vitam in semetipso, cum eo ipso quod est, vita sit. Hoc est ergo, dedit Filio habere vitam in semetipso: genuit Filium incommutabilem vitam, quod est vita aeterna. Idem beatus Augustinus in expositione Evangelii secundum Joannem (Tract. 22, post medium), cum de ipso Domini sermone tractaret, sic ait: Filius autem Dei non quasi primo fuit sine vita, et accepit vitam: si enim sic illam acciperet, non eam haberet in semetipso. Quid est enim in semetipso? Ut ipse vita ipsa esset. Et paulo post, haec in eodem sermone confirmat dicens: Ait enim Apostolus: Fuistis enim aliquando tenebrae, nunc autem lux in Domino (Ephes. V, 8). Cum dixisset, nunc autem lux, addidit, in Domino. In te ergo tenebrae, lux in Domino. Lux quare? Quia participatione lucis illius, lux es. Si autem a luce qua illuminaris recesseris, ad tenebras tuas redis. Non sic Christus, non sic Verbum Dei. Sed quomodo? Sicut habet Pater vitam in semetipso, sic dedit et Filio vitam habere in semetipso (Joan. V, 26): ut non participatione vivat, sed incommutabiliter vivat, et omnino ipse vita sit. Et paulo post idem sanctus doctor egregius Augustinus ait: Quod dicitur, dedit Filio, tale est ac si diceretur, genuit Filium; generando enim dedit. Quomodo dedit ut esset, sic dedit ut vita esset, et sic dedit ut in semetipso vita esset. Quid est, in semetipso vita esset? Non aliunde vita indigeret, sed ipse esset plenitudo vitae, unde credentes alii viverent, dum viverent. 18. Ex his igitur verbis praeclari antistitis Augustini, remotis docemur ambagibus, salva incommutabilitate, aeternitate, atque impassibilitate divinitatis Filii Dei, quidquid de ejus majestate, aeternitate, ac virtute secundum susceptionem carnis dicitur, incongruum non esse, si eodem modo secundum carnem de ejus divinitate dicatur. Quod ergo a Dei Filio susceptum est, ab ejus divinitate, ab ejus majestate, ab ejus virtute, ab ejus aeternitate probatur esse susceptum. Quod ut sanctorum Patrum veridica demonstret assertio, primum beatissimi papae Leonis apostolicae sedis gloriosi pontificis proferimus epistolam, quam scribens ad Flavianum Constantinopolitanae urbis episcopum, in eo quod veram de Incarnatione Domini expressit mirabiliter fidem, omnem haereticae pravitatis destruxit errorem. In illa namque epistola (Cap. 3) idem gloriosus antistes non minus apostolicae fidei veritate praeditus, quam apostolicae sedis dignitate praecellens, haec dicit: Salva igitur proprietate 243 utriusque naturae, et in unam coeunte personam, suscepta est a majestate humilitas, a virtute infirmitas, ab aeternitate mortalitas: et ad resolvendum nostrae conditionis debitum, natura inviolabilis naturae est unita passibili: ut (quod nostris remediis congruebat) unus atque idem mediator Dei et hominum homo Christus Jesus (I Tim. II, 5), et mori posset ex uno, et mori non posset ex altero. Adhuc sequitur memoratus apostolicae sedis antistes, et dicit: In integra ergo veri hominis, perfectaque natura verus natus est Deus, totus in suis, totus in nostris. Nostra autem dicimus, quae in nobis ab initio Creator condidit, et quae reparanda suscepit. Cernis nempe quemadmodum ille apostolicus doctor, qua fide dicit, Deum ea quae in nobis ab initio condidit, reparanda suscepisse, eadem fide dicat humilitatem a majestate, infirmitatem a virtute, mortalitatem ab aeternitate susceptam. Cum vero majestas, virtus, atque aeternitas Filii Dei dicitur, non aliud quam ejus divinitas intimatur. Non ergo dubitemus quod divinitas Christi susceperit, quidquid Christi majestas, Christi virtus, aeternitasque suscepit. Hinc est quod in eadem epistola non dissimilis denuo sententia continetur: cum idem beatissimus Romanae praesul Ecclesiae, sicut Deum et hominem, ita divinitatem et humanitatem manifestissima praedicatione confirmat. In eadem quippe epistola dicit: Assumpta est de matre Domini natura, non culpa; nec in Domino Jesu Christo ex utero virginis genito, quia nativitas est mirabilis, ideo nostri est natura dissimilis. Qui enim verus est Deus, idem verus est homo, et nullum est in hac unitate mendacium; dum invicem sunt et humilitas hominis, et altitudo deitatis. Sicut enim Deus non mutatur miseratione, ita homo non consumitur dignitate. Alio quoque loco (Eodem cap. 6) idem beatissimus papa Leo divinitatem carnis tectam velamine profitetur, dicens: Jam cum ad praecursoris sui Joannis baptismum venit, ne lateret quod carnis velamine divinitas tegeretur, vox Patris de coelo intonans dixit: Hic est Filius meus dilectus, in quo mihi bene complacui (Matth. III, 17). Ubi continuo divinitatem illam confidenter Deum nuncupat, et illam carnem, hominem indubitanter appellat, dicens: Quem itaque sicut hominem, diaboli tentat astutia, eidem sicut Deo angelica famulantur obsequia. Item alio ejusdem epistolae loco (Ibidem) dicit: Quamvis enim in Domino Jesu Christo, Dei et hominis una persona sit: aliud tamen est unde in utroque communis est contumelia, aliud unde communis est gloria. De nostro enim illi est minor Patre humanitas, de Patre illi est aequalis cum Patre divinitas. Cujus sententiae firmitatem sensibus cunctorum fidelium sic insinuat atque inculcat, ut in hac fide vitam profectumque catholicae constare testetur Ecclesiae, dicens (Cap. 5) quia catholica Ecclesia hac fide vivit ac proficit, ut nec sine vera credatur humanitate divinitas. 19. Hoc etiam beatae memoriae papa Gelasius servato tenore doctrinae, per viam verae fidei atque apostolicae confessionis, paribus incedit omnino vestigiis. In eo quippe libro quem memoratus venerabilis conscripsit antistes adversus eos qui in Domino Jesu Christo duarum naturarum nolunt indivisam credere veritatem, sed eas unius naturae 244 professione confundunt, ipso tenore praedicationis apostolicae custodito, duas naturas in Christo inconfusas atque inseparabiles esse confirmat, dicens: Has easdem necessarium est proferri sub una eademque persona sic indiscretas atque inseparabiles illa unitione constare, ut permaneant esse quod sunt. Et paulo post: Nunquid cum tantummodo Deus dicitur, homo denegatur? Nunquid cum humanitas dicitur, deitas inde removetur? Nunquid cum Filius hominis dicitur, non etiam Filius Dei consequenter advertitur? Nunquid cum Verbum dicitur, non simul intelligitur et caro quod factum est? Nunquid cum caro ejus corpusque depromitur, non etiam divinitas indubitanter ostenditur? Item alio ejusdem libri loco, de his qui unam tantum in Christo naturam nituntur asserere, sic loquitur: Nam et cum dicunt unam fuisse naturam incarnatam, volentes hoc modo velut ostendere singularem, nullatenus evadunt significationem duarum. Dum enim dicitur unam divinitatis naturam fuisse incarnatam; remotis ambiguitatibus, altera erit quae incarnata est, altera qua incarnata perhibetur: quoniam non eadem erit natura deitatis quae incarnata est, quae est natura carnis qua incarnata firmatur; neque seipsa natura deitatis incarnata est, sed natura carnis incarnata cognoscitur. Sicut neque seipsa natura carnis exstitit deitate sublimis, quia et non aliunde divinitas, quam de utero Virginis matris incarnata processit; et caro non nisi in iisdem visceribus, sancto Spiritu superveniente, et Altissimi obumbrante virtute, est unita deitati. Item paulo post ait: Quaerant ergo isti qua suae dementiae foveas, quibus circumdantur evadant; et palam se aut illorum esse de numero fateantur, qui verum Christi corpus impugnant: aut negare non audeant, non nisi hac ratione verum esse, sine qua verum esse non possit: sicut et cum eumdem Deum dicimus, vel secundum Deum loqui aut facere praedicamus, aliter verum esse non possit, nisi veram illic divinitatem, et in suae proprietate substantiae permanentem deitatis fateamur esse naturam. 20. Sanctus quoque Ambrosius in libro primo de Fide (Cap. 2), uno eodemque loco sicut Christum Deum et hominem, sic in eo divinitatem profitetur et carnem, dicens: Unum Deum prophetae dicunt, apostoli audiunt, unum Deum Magi crediderunt, et aurum, thus, et myrrham supplices ad Christi cunabula detulerunt, auro Regem fatentes, et Deum thure venerantes. Thesaurus enim regni aurum; sacrificium Dei thus, myrrha est sepulturae. Quid igitur voluerunt sibi mystica munera inter abjecta praesepia, nisi ut intelligamus in Christo differentiam divinitatis et carnis? Ut homo nascitur, ut Deus adoratur. Jacet in pannis, sed fulget in stellis. Cunae nascentem indicant, stellae dominantem. Caro est quae involvitur, divinitas cui ab angelis ministratur. Ita nec dignitas naturalis majestatis amittitur, et assumptae carnis veritas comprobatur. Haec omnia quae superius posita sunt hac beatus Ambrosius conclusione (Ibidem) firmavit, dicens: Haec est fides nostra. Sic se Deus agnosci voluit ab hominibus. Nempe beatus 245 Ambrosius superiorem disputationem hac definitione concludens (Cap. 4), ita ut hanc esse diceret fidem nostram, evidentissime docuit, ut sicut Deum hominemque dicimus, sic divinitatem et carnem nullatenus dicere dubitemus. In secundo quoque ejusdem operis libro haec ait: Sileant igitur inanes de sermonibus quaestiones, quoniam regnum Dei, sicut scriptum est, non in persuasione verbi est, sed in ostensione spiritus et virtutis (I Cor. II, 4). Sequitur (Ibidem) adhuc idem sanctus Ambrosius dicens: Servemus distinctionem divinitatis et carnis: unus in utroque loquitur Dei Filius, quia in eodem utraque natura est. Et infra: Hic est qui descendit, hic est quem Pater sanctificavit et misit in hunc mundum. Et ipsa littera nos docet, sanctificatione non divinitatem eguisse, sed carnem. Beatus quoque Augustinus in libro de Fide, Spe, et Caritate, quem nosti a multis Enchiridion nuncupari, sic dicit (Cap. 34): Quis enim hoc solum congruentibus explicet verbis, quod Verbum caro factum est ut habitaret in nobis: ut credamus Dei Patris omnipotentis unicum Filium, natum de Spiritu sancto et Virgine Maria? Ita quippe Verbum caro factum est, a divinitate carne suscepta, non in carnem divinitate mutata. Ecce beatus Augustinus ostendit divinitatem susceptricem carnis, quam nihilominus susceptricem testatur et mortis. In libro enim de Praesentia Dei sic dicit: Per caput nostrum reconciliamur Deo, quia in illo est divinitas Unigeniti facta particeps mortalitatis nostrae, ut et nos participes ejus immortalitatis essemus. Ubi continuo magnitudinem hujus sacramenti commendans, haec verba subjunxit: Hoc sacramentum longe est a cordibus sapientum superborum, et ideo non Christianorum, ac per hoc nec vere sapientium. 21. His omnibus sanctorum Patrum sententiis ostenditur, quod dicitur de Unigenito Deo, etiam de ejus divinitate non incongrue praedicari. Scimus autem in hac assertione catholicae veritatis, aut haereticos perversitati deditos, aut catholicos minus mysterio rectae credulitatis instructos; cum audiunt quod de Deo Filio dicitur, de ejus quoque divinitate dici; et tamen unam a nobis Patris et Filii et Spiritus sancti divinitatem noverunt praedicari; aliquatenus permovendos, quod communio divinitatis, communionem faciat humanae susceptionis; ac perinde ex carnis communione putetur in Patre et Filio et Spiritu sancto communio humanae nativitatis, passionis et mortis. Ut ergo nec illi maligne insidientur, nec isti forsitan incaute fallantur, debent utrique cogitare, sic a nobis unam Trinitatis praedicari substantiam, ut non tamen dicamus unam ejusdem Trinitatis esse personam. Unde sic totum, quod est ipsa natura, commune tribus invenitur esse personis, ut aliquid tamen inveniatur, quo proprio ( al. proprie) unaquaeque persona noscatur, quod tamen nec inveniatur separabile, nec possit esse commune. Nam proprium Patris dicimus esse, quod genuit; proprium Filii dicimus esse, quod solus de solo Patre natus est; proprium etiam Spiritus sancti, quod de Patre Filioque procedit. In his vero propriis nulla est naturae separatio, sed quaedam personalis agnitio. Cum enim propria solius sit generatio Patris, non 246 ab ea tamen separatus est Filius, quia generante Patre natus est Filius. Et cum propria sit nativitas Filii, non tamen est a Patre gignente separabilis; quia nativitas Filii naturaliter vera non esset, nisi de Patre genitus exstitisset. Quamvis itaque nascente Filio Pater genuerit, et gignente Patre Filius natus sit, non tamen aut cum Patre genuit Filius, aut cum Filio natus est Pater; licet de natura Patris natus sit Filius, et naturam Filii de seipso genuerit Pater. Quia sic est personarum illa proprietas inseparabilis, ut tamen nec generatio, nec nativitas duarum personarum possit esse communis. Quamvis nisi duae personae Patris et Filii naturaliter essent, nec una gignere, nec gigni altera potuisset. Quod si hoc in Deo Patre et Deo Filio haeretici recusare contendunt, humanae generationis perspicuo aut instruantur aut confundantur exemplo. Nempe homo pater hominem filium tempore praecedit, quia ipse quoque esse temporaliter coepit; de quo filius non utique temporabiliter nasceretur, nisi patris natura temporis initio subderetur. Unde liquido apparet ideo Deum Filium de Deo Patre sine initio natum, quia ille Pater de se Filium genuit, qui sic esse non coepit, sicut esse non desinit ( al. desinet); et tamen cum homo pater nativitatem filii praecessisse naturaliter agnoscatur, in eadem generatione filii nec filius a patre, nec pater a filio separatur, quia patre gignente filius gignitur. Et cum generatio illa causa sit nativitatis, nec a generatione possit separari nativitas, sic illa generatio a nativitate non separatur, ut in una eademque natura unus generet, alterque nascatur. 22. Sic ergo est illa generatio atque nativitas naturaliter inseparabilis, ut nec generandi nec nascendi communio simul ambabus possit inesse personis. Quia hoc habet proprietas personarum, ut nec Filius seipsum cum Patre gignat de quo gignitur, nec Pater cum Filio de se nascente nascatur. Permanet ergo in unitate naturae inconfusa veritas personarum, in quibus est aliquid quod non commune reperiatur esse, sed proprium. Deus itaque Unigenitus, qui cum Patre et Spiritu sancto sic habet unam eamdemque naturam, ut tamen personam non communem habeat omnino, sed propriam, ideo acceptionem formae servilis communem cum Patre et Spiritu sancto non habuit, quia non in unitate naturae, sed in unitate personae suae solius, veritatem ac plenitudinem formae servilis accepit. Qui enim verus et plenus est Deus, idem verus et plenus factus est homo, quando ab Unigenito Deo in unitatem personae accepta est sine peccato anima rationalis et caro. Natura itaque humana sic ab Unigenito Deo accepta est, ut divinitatis atque humanitatis persona una tantum existeret, non natura. Proinde non est quidem separatus Filius a Patre et Spiritu sancto, quando plenam suscepit humanitatis nostrae naturam; sed non simul cum Patre et Spiritu sancto eamdem naturam accepit, quia non una in eo facta est natura divinitatis et carnis, ut ex hoc totius crederetur incarnatio Trinitatis; sed persona est in Christo una, quam invenitur Unigenitus 247 Deus inseparabilem quidem a Patre et Spiritu sancto habere, sed unam tamen cum Patre et Spiritu sancto non habere. Propriam ergo Christus habet humanitatem suam, cum qua divinitas ejus non unam naturam, sed unam invenitur habere personam. Quae persona Unigeniti Dei quia neque Patris est, neque Spiritus sancti, ideo forma servilis a solo Filio accepta recte creditur; quia divinitatis ejus et carnis persona una est, non natura. In Christo enim non est altera divinitatis et altera humanitatis, sed una est naturae utriusque persona. Quocirca quia inseparabilis est operatio Trinitatis, servilem formam quam Unigenitus Deus accepit, tota Trinitas fecit; quam tamen certum est a tota Trinitate factam, sed ad solam Filii Dei perti nere personam. Neque enim sicut est in ea totius Trinitatis una operatio, sic in ea Trinitatis invenitur communis acceptio. Etenim proprietas personalis (quia non ipse Pater est qui Filius, nec Spiritus sanctus est ipse qui Pater aut Filius) ostendit aliquid a Patre et Filio et Spiritu sancto factum, quod tamen a solo Filio inveniatur acceptum. 23. Cujus exemplum rei in creaturis non potest inveniri; quia excepta Trinitate, quae unus est naturaliter verus Deus, nulla natura est quae in se tres inseparabiles possit habere personas. Quia vero in unoquoque homine invenimus carnem non hoc esse quod animam, nec utramque unius esse naturae, quamvis ex utraque perficiatur et constet humana natura; quae tamen in unoquoque homine unam inveniuntur habere personam: proinde in istis duabus naturis quas unam personam habere cognoscimus, simile aliquid inquiramus; ut cum hic invenerimus aliquid fieri animae carnisque communi opere, quod tamen aut ad solius animae, aut ad solius carnis inveniatur pertinere substantiam; inde conjiciamus, et quantum ipsa tribuit Trinitas intelligamus, potuisse aliquid ab eisdem tribus personis uno simul opere fieri, quod sic tota quidem Trinitas inseparabiliter faceret, ut ad unam ex Trinitate personam illud quod factum est pertineret. Nempe quando cibos sumimus, carni utique et non animae providemus; et in ipsa tamen acceptione ciborum qua sola caro pascitur, anima cum carne pariter operatur, quia caro sine anima, sicut non vivit, ita nec comedit. Ecce, ut sola caro accipiat cibum, simul et carnis et animae unum invenitur officium: et quod proprietate naturali caro accipit sola, per unitatem personae simul cum carne operatur et anima. Communis est itaque operatio, sed non est communis acceptio: nec comedentem carnem anima in opere deserit: quae tamen sic operationis suae cum carne miscet officium, ut eadem communione operis sola caro accipiat vitale subsidium. Tale aliquid invenitur in eadem unitate personae ipsa quoque hominis sibi anima vindicare, si quando intentionem cordis officio divinae deputat lectionis, qua procul dubio non exterior, sed interior homo pascitur, et plerumque JEJUNANTE carne magis anima saginatur. Nonne ut anima capiat ex lectione cibum, etiam corporalium membrorum admiscet officium? Legere quippe non potest 248 nisi per oculos corporis; quod tamen cum oculis corporis legit, oculis cordis intelligit; ac per hoc cum carne simul operatur et anima unde sola pascatur, et sola in se accipit quod non sola facit. Ecce duae naturae propter unam personam inseparabiliter operantur, sed propter suas proprietates una plerumque accipit quod non sola facit, imo quod sine altera nullatenus facit. Et quamvis hoc ad integram cognitionis lineam omnino sufficiat, ut ex eo quod hic in duabus naturis et una persona videmus, ad illarum in una natura trium personarum intelligentiam, quantum ipsa Trinitas dignatur tribuere, conscendamus: tamen etiam in ipso Redemptore nostro hujus rei manifesta nobis atque indubitata probetur agnitio. Qui utique sic in unitate personae suae naturam utramque conjunxit insolubiliter et univit, ut in una persona Unigeniti Dei, nec divinitas ab humanitate sua, nec humanitas a sua possit divinitate sejungi. Indissolubilis quippe facta est Verbi et carnis unitio, quando Verbum factum est caro: in quo sic mansit personalis unitas, ut tamen naturalis nec dividi possit, nec confundi proprietas. Proinde sic in uno Christo communia naturae utriusque inveniuntur officia, ut cum non dividatur in virtutibus atque infirmitatibus Christus, sit tamen aliquid quod in uno naturae utriusque opere non sit naturae utriusque commune. 24. Nam ut de illo ineffabili conceptu partuque nunc taceam, quo sic aeternus temporaliter conceptus et natus est Deus, ut tamen in ipsa communione conceptus partusque virginei, solius esset proprium naturaliter carnis initialiter de carne Genitricis existere, in membra formari, et usque ad maturitatem partus processu temporis operisque perduci, deinde decedentibus ac succedentibus aetatibus crescere, et ad perfectum juventutis modum suo tempore pervenire; quid dicemus de illis deinceps operibus et passionibus, cum in illo esset quidem inseparabilis naturaliter vera caro, vera rationalis anima, veraque divinitas? Verumtamen sic ea quae naturalis veritas habuit, aut pati dignaretur, aut facere, ut et totus Christus in passione vel opere permansisset inseparabilis, et quod personalis unitas commune divinitatis atque humanitatis ostenderet, hoc tamen in se idem Christus naturae uniuscujusque proprium naturali veritate monstraret. Suscipiens quippe nostrae infirmitatis esuriem, illam famem suam totus operatus est Christus, et ut cibum sumeret, totus Christus similiter fecit: naturaliter tamen sicut sola caro esuriem pertulit, ita sola caro cibum opere totius Christi comedentis ( al. comedendum) accepit. Fatigatus ab itinere Jesu sedit super puteum (Joan. IV, 6): illam vero fatigationem divinitas sentire non potuit; sed neque secundum animam ullatenus eam fatigationem sensisse dicendus est Christus. Illud ergo quod sedit, ad solam refectionem pertinuit carnis naturaliter fatigatae; in qua tamen refectione communis fuit operatio deitatis et animae. In ipso deinde tempore passionis et mortis, quis in uno eodemque Christo in ipsa communione operum non videat inseparabiliter manere propria naturarum? Tristis fuit anima 249 ejus usque ad mortem (Matth. XXVI, 38). Sed neque divinitas incommutabilis receptrix potest esse tristitiae, nec caro tristitiam potest aliquando sentire. Tristitia itaque solius est animae rationalis, quae nec divinitati potest naturaliter inesse, nec carni; personaliter tamen totus Christus dignatus est in se tristitiam operari: in se ( al. ipse) quippe suas passiones invenitur operatus, qui nihil habuit quod pateretur invitus. Ut ergo tristaretur, totus Christus fecit; sed illam tristitiam sola in se naturaliter anima rationalis accepit. Jam vero cum Christus uno eodemque tempore et in sepulcro jacuit, et in infernum descendit, quis non inseparabile naturae utriusque opus videat? et quis in ipso uno atque inseparabili opere propria carnis, et animae, ac divinitatis non evidenter agnoscat? Ut enim secundum carnem in sepulcro jaceret, totus Christus fecit; sed sepulturae capax sola caro naturaliter fuit. In infernum quoque ut secundum animam Christus descenderet, naturae utriusque, id est divinae atque humanae, unum fuit opus; sed solius animae naturalis fuit ille descensus. Sicut eodem tempore totus in coelo et in terra non cessabat Christus operari; sed solius divinitatis fuit, et loco non contineri, et quae ad gubernationem universitatis pertinebant, cum Patre naturaliter et aequaliter operari. Inde est, quod in omnibus illis operibus passionis et mortis, auctoritas apostolica quod totus in se operatus est Christus, sic uni personae operantis assignat, ut quid cujusque naturae sit indubitanter ostendat. Nam et apostolus Paulus de uno eodemque Christo dicit: Etsi crucifixus est ex infirmitate, sed vivit ex virtute Dei (II Cor. XIII, 4). Et beatus Petrus propheticum sic protulit de Psalmis eloquium, ut Christi animam, quam in infernum noverat descendisse, ipsam diceret in inferno non derelictam. Sic enim de beato David idem Petrus apostolus loquitur: Propheta igitur cum esset, et sciret quia jurejurando jurasset illi Deus, de fructu lumbi ejus sedere super sedem ejus, providens locutus est de resurrectione Christi, quia neque derelicta est anima ejus in inferno, neque caro ejus vidit corruptionem (Act. II, 30). Haec itaque omnia totus Christus secundum unam personam fecit, et sic unum naturae utriusque opus agnoscitur, ut tamen quid cui naturae deputari debeat, non negetur. His ergo unusquisque instruatur exemplis, ut quod hic in naturarum consideratione cognoscit, hoc illic in personis intelligat: nec dubitet humanam Christi naturam totius Trinitatis opere factam, sed ad solam Unigeniti Dei pertinere personam. QUAESTIO TERTIA. 25. Tertia est inquisitio tua, Utrum anima Christi susceptricis deitatis plenam habeat omnino notitiam: et quemadmodum se invicem norunt Pater, et Filius, et Spiritus sanctus, ita idem Filius seipsum per id quod homo est, in eo quod Deus, noverit; ex utraque, 250 atque in utraque substantia totum capiens Patrem. An forte sicut oculis corporalibus Deum spiritum minime videt, ne non homini dignitas addita, sed natura credatur penitus commutata: sic rationalis animae quamvis pio intellectu et corde mundissimo non videri, neque comprehendi omnem divinitatis essentiam, ne quaelibet creatura inveniatur capere Creatorem. RESPONSIO. 26. Haec in tuis litteris verba, frater carissime, cum legissem, magnis me fateor angustiis coarctatum, quia compellimur dicere quod sufficienter ac digne non possumus cogitare. Nam considerata Creatoris creaturaeque distinctio incomprehensibilem monstrat atque inexplicabilem intellectui creaturae magnitudinem Creatoris: quippe cum pax Dei exsuperet omnem intellectum (Philip. IV, 7), et ille qui ascendit super Cherubin, volet super pennas ventorum (Psal. XVII, 10). Nosti autem Cherubin interpretari plenitudinem scientiae. Quid est ergo super Cherubin ascendere, nisi omnem scientiae plenitudinem incomprehensibili altitudine superare? Sed haec confidenter atque indubitanter dicimus de sanctis angelis atque hominibus sanctis: quorum quilibet sic divinae adoptionis gratuito munere deus dicitur, ut tamen Deus angelorum vel hominum nulla ratione dicatur. Cum autem de anima Christi loquimur, de illo loquimur rationali spiritu, ad quem non solum Deus per gratiam venit, sed quem ipsa divinitas in unitate personae suscepit. Anima quippe illa cum Verbo unus est Christus, anima illa cum Verbo unus est Unigenitus Deus. Et quia Unigenitus Deus aequalis est Patri, nec potest totum nosse Filium qui totum non noverit Patrem, caveamus ne, cum anima Christi totum Patrem nosse non creditur, ipsi uni Christo ex aliqua parte, non solum Patris, sed etiam sui et Spiritus sancti, cognitio denegetur: perquam vero durum est, et a sanitate fidei penitus alienum, ut dicamus animam Christi non plenam suae deitatis habere notitiam, cum qua naturaliter unam creditur habere personam. 27. Quod si sic crediderimus, necesse est ut illa frustretur praedicatio Joannis Baptistae, qua Christo singularem ac sine mensura tribuit Spiritus largitatem, dicens: Non enim ad mensuram dat Deus Spiritum (Joan. III, 34): cum et majores nostri in nobis mensuram hujus largitatis accipiant, in Christo autem plenitudinem manere sancti Spiritus fateantur. Beatus namque Ambrosius in libro primo (Cap. 6) de Spiritu sancto, inter alia sic ait: De Spiritu meo, inquit, effundam (Act. II, 17). Non Spiritum ait, sed de Spiritu: neque enim nos capere possumus plenitudinem Spiritus sancti, sed tantum accipimus, quantum de suo arbiter nostri pro sua voluntate diviserit. Ostendens ergo nos sanctus Ambrosius non plenitudinem, sed de plenitudine Spiritus accipere, ut ostenderet Christum omnem plenitudinem Spiritus accepisse, paulo post (Ibidem) haec dicit: De Spiritu sancto Pater se dicit effundere super omnem carnem. Non enim totum effundit, sed quod effudit, omnibus abundavit. Super nos 251 ergo effusum est de Spiritu sancto. At vero super Dominum Jesum, cum in forma esset hominis, manebat Spiritus; sicut scriptum est: Supra quem videris Spiritum descendentem de coelo, et manentem super eum, hic est qui baptizat in Spiritu sancto (Joan. I, 33). Circa nos ex affluenti commodo liberalitas largientis est, in illo totius mane in aeternum Spiritus plenitudo. Nempe beatus Ambrosius evidenter atque indubitanter ostendit animae Christi plenam totius divinitatis inesse notitiam, cum dicit, quia circa nos ex affluenti commodo liberalitas largientis est, in illo totius manet in aeternum Spiritus plenitudo. Hoc autem ut diceret, illum sermonem beati Joannis attendit, quo ait, cum de ipso Filio loqueretur: Non enim ad mensuram dat Deus Spiritum (Joan. III, 34). Quod beatus quoque Augustinus eadem sancti Spiritus illuminatione percipiens atque intelligens, in sola persona Christi accipi debere confirmat. Nam cum eumdem locum Evangelii explanasset (Tract. 14 in Joan.), ipso sermone Joannis Baptistae proposito quo ait: Non enim ad mensuram dat Deus Spiritum, idem beatus Augustinus ita subjecit: Quid est hoc: Non enim ad mensuram dat Deus Spiritum? Invenimus, quia ad mensuram dat Deus Spiritum? Audi Apostolum dicentem: Secundum mensuram donationis Christi (Ephes. IV, 7). Hominibus ad mensuram dat, unico Filio non dat ad mensuram. Item in eadem homilia dicit: « Sic sunt etiam diversa dona fidelium, tanquam membris ad mensuram cuique propriam distributa. Sed Christus qui dat, non ad mensuram accepit. Audi enim adhuc quod sequitur, quia de Filio dixerat: Non enim ad mensuram dat Deus Spiritum; Pater diligit Filium, et omnia dedit in manu ejus (Joan. III, 34). » Nempe beatus Augustinus ostendit hoc evangelico testimonio quid debeamus de anima Christi sentire, quando ipse Christus qui Spiritum dat, non ad mensuram accipit. Ipse est enim qui dat, ipse est qui accipit; et quia potens est ad mensuram dare, ideo non potuit ad mensuram accipere. In forma enim Dei manens, Spiritum dat; formam servi accipiens, Spiritum accepit. Sed quia ipse ad mensuram dat, ideo non ipse ad mensuram accepit; ipsum enim quem ad mensuram dat, totum accepit: ad mensuram quippe dat multis filiis, sed non ad mensuram accipit unicus Filius; quia sic est verus homo, ut verus sit Deus. 28. Hunc Evangelii locum aliter beatus Augustinus aliquando posuerat in duobus libris quos scripsit de Sermone Domini in monte (S. Aug. lib. I de Serm. Domini in monte, cap. 6). Quem tamen sensum in suis Retractationibus (Lib. I, cap. 19) emendavit, hoc approbans atque affirmans quod postea melius intelligens, in illa expositione Evangelii de solo Christo accipi debere firmavit. Quod in primo libro Retractationum suarum ostendens, inter alia sic ait: « Alio loco quod interposui testimonium: Non enim ad mensuram dat Deus Spiritum (Joan. III, 34), nondum intellexeram de Christo proprie verius accipi. Aliis quippe hominibus nisi ad mensuram daretur Spiritus, non duplum peteret Elisaeus quam fuit in Elia (IV Reg. II, 9). » In his ergo dictis beati Augustini illud maxime attendamus, quod ait, aliis hominibus ad mensuram Spiritum dari. Quod utique ideo dixit, ut hoc se non de divinitate, sed de humanitate Christi sensisse monstraret, cui non ad mensuram dedit Deus Spiritum, cum unicuique dari gratiam secundum 252 mensuram donationis Christi testetur Apostolus. Quare ergo beatus Augustinus non dixit hominibus, sed aliis hominibus, nisi ut ostenderet illi homini singulariter non ad mensuram, sed omnem inesse Spiritus plenitudinem, qui sic est naturaliter homo verus, ut idem sit naturaliter etiam Deus verus; totum accipiens in veritate carnis, quem ad mensuram largitur munere deitatis? Illi ergo qui secundum mensuram donationis suae dat gratiam, non ad mensuram dedit Deus Spiritum. In Christo autem, secundum catholicae fidei veritatem, in unitate personae simul et deitatem, et animam rationalem fatemur, et carnem: in quo tamen deitas Spiritum accipere non potuit, quia secundum deitatem Pater et Filius et Spiritus sanctus, unus est Deus. Ubi tantus est Pater solus quantus cum Filio et Spiritu sancto; tantusque solus Filius quantus cum Patre et Spiritu sancto; tantusque solus Spiritus sanctus quantus cum Patre simul ac Filio. Ibi nulla de tribus personis habet aliquid minus duabus, ubi in unaquaque persona sic est plena deitas, ut et in tribus personis una sit, et in singulis tota. Non ergo potuit Spiritum sanctum divinitas Filii accipere, cum ipse Spiritus sanctus sic procedat a Filio sicut procedit a Patre, et sic detur a Filio sicut datur a Patre; nec illa natura unde Spiritus sanctus habet originem, potuit ejus vel exspectare vel accipere largitatem. Spiritus ille totus est Patris, totus est Filii, quia unus naturaliter est Spiritus Patris et Filii. Proinde totus de Patre procedit et Filio, totus in Patre manet ac Filio; quia sic manet ut procedat, sic procedit ut maneat. Unde naturaliter hanc habet cum Patre ac Filio unitatis plenitudinem, et plenitudinis unitatem, ut totum Patrem habeat, totumque Filium; ipseque totus habeatur a Patre, totus habeatur a Filio. Non ergo accepit Spiritum sanctum divinitas Filii, cum qua unius naturae est Spiritus sanctus, et ex qua habet quidquid habet, imo de qua est hoc quod est; quia quod naturaliter habet, hoc est. Restat itaque ut anima Christi Spiritum sanctum acceperit, quem tamen non ad mensuram accepit, sed totum accepit; ubi enim mensura non esse dicitur, plenitudo perfectionis et perfectio plenitudinis invenitur. 29. Quis sit autem iste Spiritus, quem non ad mensuram Christus accepit, propheta nobis Isaias ostendit, qui de ipso ( al. de Christo) loquens, ait: Egredietur virga de radice Jesse, et flos de radice ejus ascendet, et requiescet super eum Spiritus Domini, Spiritus sapientiae et intellectus, Spiritus consilii et fortitudinis Spiritus scientiae et pietatis, et replebit eum Spiritus timoris Domini (Isai. XI, 1). Accepit ergo Christus Spiritum, sed non ad mensuram accepit. Quod si animae Christi non ad mensuram dedit Deus Spiritum, necesse est ut nihil minus habeat sapientiae, nihil scientiae: Spiritus enim ille, Spiritus est sapientiae et intellectus, consilii et fortitudinis, scientiae et pietatis. Ac per hoc, non solum ad divinitatem Christi, sed ad ejus quoque animam illa perfectionis praerogativa pertinet, quam ipsi Christo beatus assignat Apostolus, dicens: In quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi (Coloss. II, 3). Si enim non ad mensuram accepit Spiritum sapientiae et scientiae, necesse est ut omnes thesauros sapientiae et scientiae habeat. 253 Quod si ei aliquid hujus plenitudinis demitur, consequens est ut ad mensuram accepisse Spiritum praedicetur. Et quis est cui non ad mensuram Deus Spiritum dederit, si eum ad mensuram Christus accepit? In quantum enim Spiritus datur, in tantum cognitio divinitatis accipitur: ubi autem Spiritus non est mensura, necesse est ut plena sit divinitatis immensae notitia. Tota enim plenitudo datur, ubi Spiritus non ad mensuram datur. Non autem plenitudinem ejus, sed de plenitudine nos omnes accepimus, et gratiam pro gratia (Joan. I, 16). Ubi ostenditur etiam in illa gratia speciei, quae dabitur ( al. datur) pro gratia fidei, non ipsam plenitudinem, sed de plenitudine ejus nos esse accepturos gratiam pro gratia: et hoc ipso quod de plenitudine ejus accepimus, nos esse implendos, in quantum per ejus gratiam capaces erimus. Quod ostendit nobis propheta, dicens: Adimplebis me laetitia cum vultu tuo (Psal. XV, 11); et iterum: Repleti sumus mane misericordia tua (Psal. LXXXIX, 14); et iterum: Replebimur bonis domus tuae (Psal. LXIV, 5); sed ut repleamur, de plenitudine ejus accipiemus; de Christo autem Paulus doctor gentium dicit, quia in ipso complacuit omnem plenitudinem inhabitare (Coloss. I, 19); de quo idem dicit, quia in ipso inhabitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter (Coloss. II, 9). Non ergo existimo illi animae in aliquo plenam divinitatis deesse notitiam, cujus una est persona cum Verbo; quam sic sapientia suscepit, ut eadem sapientia ipsa sit; quae rerum omnium in tantum facta est domina, ut cum ipsa divinitate sua, una sit in Trinitate persona, id est Christus crucifixus, quem Dei virtutem Deique sapientiam Paulus apostolus praedicat (I Cor. I, 24). 30. Quod si anima Christi minorem habet in aliquo deitatis suae notitiam, non in se habet totam sapientiam totamque virtutem. Participium ergo habet Christi, non ipsa est Christus, si partem habet notitiae divinitatis suae. Nos autem participes Christi Apostolus asserit, dicens: Participes enim Christi effecti sumus (Hebr. III, 14). Unde ipsi Christo dicitur: Unxit te Deus, Deus tuus, oleo exsultationis prae participibus tuis (Psal. XLIV, 8). Oleum autem exsultationis quo unctus est Christus, Spiritum sanctum esse non dubium est, dicente beato Petro: Jesum a Nazareth quem unxit Deus Spiritu sancto et virtute (Act. II, 38). Ipsum ergo Deus unxit prae participibus suis, cui ( al. cum) non ad mensuram dedit Spiritum, in quo inhabitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter, in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi. Cujus sapientiae et scientiae altitudinem beatus Apostolus miratur, dicens: O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei (Rom. XI, 33)! Christum autem non solum secundum divinitatem, sed etiam secundum humanitatem vera fides totum altissimum confitetur. Mater enim Sion dicit: homo, et homo factus (al. natus) est in ea, et ipse fundavit eam Altissimus (Psal. LXXXVI, 5). Et revera quis audeat Altissimum denegare, quem Deus non solum de se altissimum genuit, sed etiam de Virgine natum exaltavit, et donavit illi nomen quod est super omne nomen, ut in nomine Jesu omne genu flectatur coelestium, terrestrium et infernorum, et omnis lingua confiteatur quia Dominus Jesus Christus in gloria est Dei Patris (Philip. II, 9)? Si autem non plenam habet anima Christi notitiam divinitatis suae, non pervenit ad altitudinem plenam sapientiae et scientiae Dei. Non ergo totus, sed ex parte Christus 254 praedicetur Altissimus, si anima ejus infra altitudinem divitiarum sapientiae et scientiae Dei a fidelibus praedicatur. In quo enim nos Deus exaltat, nisi in quo ad se levat animas nostras? In tantum autem ad se animas nostras levat, in quantum nobis veritatem suae cognitionis ac dilectionis insinuat. Quis autem dicat animam Christi aut minus aliquid percipere veritatis, aut minus habere aliquid caritatis? Ipse autem Christus est veritas. Quomodo ergo illa anima minus in se notitiam veritatis habere dicitur, quae ipsius veritatis anima singulariter invenitur? Non sic est de Christi anima disputandum, sicut disputatur de quolibet angelico spiritu vel humano, qui particeps potest esse Dei veri, non Deus verus, quod est Christus; qui perfectam carnem, perfectamque animam rationalem, id est plenam humanam naturam, in illam sempiternam personam suae divinitatis accipiens, sicut naturaliter totus est homo verus, sic totus Deus est verus: quia sicut in divinitate sua totam habet humanitatis suae naturam, sic in humanitate sua totam habet divinitatis suae substantiam, totam majestatem, totam incommutabilitatem, totam virtutem, totam sapientiam, totam omnipotentiam. Sic enim humanam naturam Deus Unigenitus suscipere dignatus est, ut ipse sit Deus qui homo est, et idem sit homo qui Deus est. Proinde sicut est plenitudo divinitatis in homine Christo, sic ibi est plenitudo humanitatis in Deo. Sicut ergo Christus homo singulariter habet, ut Deus verus sit, sic totam divinitatem suam singulariter novit. 31. Possumus plane dicere animam Christi habere plenam notitiam deitatis suae; nescio tamen utrum debeamus dicere quod anima Christi sic suam deitatem noverit quemadmodum se ipsa deitas novit, an hoc potius dicendum est, quia novit quantum illa, sed non sicut illa. Ipsa enim deitas sic se novit, ut hoc se naturaliter inveniat esse quod novit; anima autem illa sic totam deitatem suam novit, ut ipsa tamen deitas non sit. Deitas ergo illa ipsa est naturaliter notitia sua; anima vero illa ab ipsa deitate quam plene novit accepit ut noverit: naturaliter ergo deitas Christi hoc est quod novit; anima vero illa in eo quod scit deitatem suam, non hoc se invenit esse quod novit. Non ergo quemadmodum se noverunt Pater, et Filius, et Spiritus sanctus, sic animae suae secundum divinitatem notus est Christus: quoniam quidem habet anima illa plenam Trinitatis notitiam, non tamen habet unam cum Trinitate naturam. Aliud est autem unicuique rei nosse quod naturaliter est, aliud nosse quod naturaliter non est. Oculis porro corporalibus Deus spiritus non videtur. Unde quosdam beatus Augustinus, qui hoc voluerunt de Christo credere, quod Deum Patrem oculis corporalibus videat, in epistola quam ad Italicam scripsit (Epist. alias 6, nunc 82), licet brevi sermone, sufficienti tamen responsione convincit. Hoc habent quippe oculi corporis, ut non solum corpora videant, sed nec videre possint, si inter ipsos et ea quae vident, spatii cujusquam media intervalla non fuerint. Inde est quod cum alia plurima videant, seipsos videre non possunt, nec vident in se, cum videant extra se: nam et ipsa acies visionis obtunditur, si aliquid videndum 255 ipsis oculis adjungatur. Quisquis ergo putat Deum posse oculis corporalibus cerni, prius est ut eum dicat ab ipsis oculis corporali spatio separari: quisquis autem vult agnoscere quibus oculis Deus videatur, ipsum Deum cogitet quia et sapientia, et veritas, et caritas est. Quocirca quibus oculis videtur sapientia, veritas et caritas, ipsis oculis videtur illa sapiens, vera caraque divinitas. Non itaque corporis, sed oculis animae humanae Deus suam visionem promittit, quam capacem sapientiae, veritatis, caritatisque constituit. Spiritus ergo rationalis accepit a Deo, ut videat Deum: accepit utique per gratiam; quem ( al. quae) tamen non extra se potest videre, sed in se; Deus enim non loco continetur, sed affectu percipitur, et ideo in quo non habitat, non videtur. Multo enim interius animam inhabitat Deus, quam anima inhabitat corpus; quoniam creator spiritus ille est, iste creatus. In tantum ergo habet quaelibet sancti hominis anima illius summi Dei notitiam, in quantum internae visionis acceperit gratiam. Unde nescio quomodo accipiamus Unigenitum a Patre plenum gratiae et veritatis, si vel illi plenitudini veritatis aliquid plenitudinis gratiae deesse dicimus, vel illi plenitudini gratiae non totam inesse veritatis plenitudinem aestimemus: cum utique in eo certissime Unigenitus a Patre plenus agnoscatur gratiae et veritatis, si non solum in ipso uno plena gratia humanitatis, plenaque divinitatis veritas agnoscatur; sed etiam plenitudo veritatis in seipsa plenitudinem habeat gratiae, qua est tota humanitas in divinitate sua; et plenitudio gratiae plenitudinem in se habeat veritatis, qua est tota divinitas in humanitate sua: ita ut plenitudo veritatis plenitudinem in se habeat gratiae, et plenitudo gratiae plenitudinem in se habeat veritatis 33. Non autem tota plenitudo veritatis habetur, quando ipsius veritatis aliquid ignoratur, quod absit ut de Christo aliquatenus sentiamus. Sic enim tota plenitudo gratiae est in illa plenitudine veritatis, ut illa plena deitas totam impleat humanitatem suam; et sic est plenitudo veritatis in illa plenitudine gratiae, ut illa plena humanitas sicut plenam habet et singularem incorruptionem atque immortalitatem carnis, ita secundum animam, plenam singulariter habeat notitiam deitatis. Sic est ergo Christus plenus gratiae et veritatis, ut sicut est in divinitate ejus plena humanitatis acceptio, sic in humanitate ejus plena sit divinitatis agnitio. Nec metuamus asserere quod Christi anima totam deitatem suam novit, ne ex hoc dicatur, cum ipsa deitate unius esse naturae; cum utique si hoc ratiocinatio vera deposcit, ut in plenitudine cognitionis continuo sit unitas naturalis; ipse primitus Deus, quia omnia quae fecit, plene utique novit, ejus dicetur esse naturae, cujus sunt illa quae fecit et novit. Quod qui credit aut asserit, non catholica veritate praeditus, sed Manichaea fit impietate possessus. Deinde illud est nihilominus intuendum, quod ipsa Christi anima ex quantacunque parte dicatur deitatis suae habere notitiam, statim dicitur ( al. dicetur) ex tanta parte unam habere cum sua deitate naturam; quod utique magnae insaniae est. Nam et nos speramus per Dei gratiam visuros esse Deum: in quantum autem visuros, in tantum sine dubio cognituros; 256 quoniam utrumque nobis apostolica commendat auctoritas, nam et beatus Apostolus dicit: Nunc cognosco ex parte, tunc autem cognoscam sicut et cognitus sum (I Cor. XIII, 12); et dilectus Christi Joannes indubitanter asserit: Quia cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam (al. et) videbimus eum sicuti est (I Joan. III, 2). Visio autem illa non solius carnis erit, secundum quam solam solus Filius ab impiis videbitur ad eorum condemnationem perpetuam; sed erit visio deitatis, secundum quam se ipsa Trinitas ita videndam praebebit justis, ut illa divinitatis indesinens visio, ipsa sit beatitudinis indeficiens plenitudo. Inde enim sunt beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt (Matth. V, 8). In tantum ergo divinitatem sanctae Trinitatis videbimus, in quantum accipiemus ( al. capiemus) dono gratiae ut videre possimus. Nec tamen in quantum videbimus, in tantum ipsi divinitati consubstantiales erimus. Nam et corpore videmus multa, quae cum nostra carne non sunt unius ejusdemque naturae. Vident enim oculi nostri lucem, cum tamen alterius naturae sint illi, alterius illa. Dixit quidem beatus Joannes: Quoniam cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est (I Joan. III, 2). Similes autem dixit, imitatione scilicet justitiae, non unitate naturae: secundum quam imitationem, dicit beatus Paulus: Imitatores mei estote, sicut et ego Christi (I Cor. XI, 1); et beatus Joannes ait: Qui dicit se in Christo manere, debet quemadmodum (al. sicut) ille ambulavit, et ipse ambulare (I Joan. II, 6). Creatorem vero capit creatura, quantum accipit ut capiat. 34. Inde est quod beatus Augustinus hunc sermonem non refugit, sed indubitanter assumit. Nam in eadem homilia (Tract. 14 in Joan., versus finem) in qua exposuit illum locum, Quia non ad mensuram dat Deus Spiritum (Joan. III, 34), sic quodam loco de ipso Filio dicit: Manens enim Deus apud Patrem, apud homines factus est homo, ut tu per illum qui apud te factus est homo, fieres talis qualis capit Deum: non enim homo poterat capere Deum; videre poterat homo hominem, capere Deum non poterat. Unde non poterat capere Deum? Quia oculum cordis unde caperet non habebat. Erat ergo aliquid intus saucium, et aliquid foris sanum: corporis oculos habebat sanos, cordis habebat saucios. Factus est ille homo ad corporis oculum, ut credens in eum qui videri corporaliter potuit, curareris ad eum ipsum videndum, quem spiritaliter videre non poteras. His verbis ostendit beatus Augustinus in spiritalibus rebus hoc esse capere quod videre, neque aliud esse videre quam intelligere, nec intelligere aliud esse quam nosse. Hinc est quod in libro de Praesentia Dei (Epist. ad Dardanum alias 57, nunc 187), cum soli Filio dat plenam divinitatis capacitatem, soli plenam divinitatis ostendit inesse notitiam. In memorato quippe libro his utitur verbis: « Deus igitur ubique praesens est, et ubique totus praesens, nec ubique habitans, sed in templo suo, cui per gratiam benignus est et propitius. Capitur autem habitans, ab aliis amplius, et ab aliis minus. De ipso vero capite nostro Apostolus ait: Quoniam in ipso habitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter (Coloss. II, 9). » Attende, quaeso, in his verbis beati Augustini discretionem capitis membrorumque 257 certissimam. Ab illis enim quibus ad mensuram dat Deus Spiritum, capitur habitans, ab aliis amplius, ab aliis minus. Quid est autem capi nisi intelligi atque cognosci? Cum autem de Christo idem beatus Augustinus loqui vellet, vide quid ait: « De ipso, inquit, capite nostro Apostolus ait: Quoniam in ipso habitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter (Coloss. II, 9). » Nempe ipse beatus Augustinus ait, quoniam Deus habitans capitur: quocirca ab illo plenitudo divinitatis sine dubio capitur, in quo ipsa divinitatis habitat plenitudo. In eo autem capitur, in quo cognoscitur. Illi ergo in quo habitat omnis plenitudo divinitatis, non potest ipsius plenitudinis plena non inesse notitia. Inde est quod beatus Augustinus in eodem libro (Ibidem) paulo post haec dicit: Quid ergo est? Hoccine interesse arbitramur inter caput et membra caetera, quod in quolibet quamvis praecipuo membro, velut in aliquo magno propheta aut apostolo, quamvis divinitas habitet, non tamen, sicut in capite quod est Christus, omnis plenitudo divinitatis? Nam et in nostro corpore inest sensus singulis membris, sed non tantus quantus in capite, ubi prorsus omnis est quinque partitus. Ibi enim est visus, et auditus, et olfactus, et gustus, et tactus. In caeteris autem solus est tactus. An etiam praeter hoc, quod tanquam in templo in illo corpore habitat omnis plenitudo divinitatis, est aliud quod intersit inter illud caput et cujuslibet membri excellentiam? Est plane, quod singulari quadam susceptione, hominis illius una facta est persona cum Verbo. De nullo enim sanctorum dici potuit, aut potest, aut poterit: Verbum caro factum est (Joan. I, 14). Nullus sanctorum qualibet praestantia gratiae Unigeniti nomen accepit; ut quod est ipsum Dei Verbum ante saecula, hoc simul cum assumpto homine diceretur. Singularis ergo est illa susceptio, nec cum hominibus aliquibus sanctis quantalibet sapientia ac sanctitate praestantibus, ullo modo potest esse communis. Certum est itaque sanctorum Patrum sententiam Scripturis coelestibus convenire, quae manifestissime protestantur, et divinitus inspiratae proclamant nobis, id est omnibus adoptivis, partem cognoscendae atque capiendae divinitatis, prout voluntas donaverit largitoris, infundi per gratiam; Christo vero, id est animae ejus, plenam totius divinitatis inesse notitiam. QUAESTIO QUARTA. 35. Quartam deinde quaestionem series tuarum sic continet litterarum. Unum, inquis, regnum Patris, et Filii, et Spiritus sancti credimus et fatemur, simul eos dominari creaturis omnibus sentientes. Quare ergo in orationibus sacerdotum, « Per Jesum Christum Filium tuum Dominum nostrum, qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus sancti, » per universas pene Africae regiones catholica dicere consuevit Ecclesia, tanquam solus Filius cum Patre possideat regnum, in unitate scilicet Spiritus sancti, ut regnantes adunare, non simul regnare Spiritus sanctus intimetur? 258 RESPONSIO. 36. Dicam simpliciter de hoc sermone quod sentio. Quotiens exinde cogitavi, nihil ibi aliud majores nostros, quam fidei veritatem contra multas haereses praemunisse cognovi. Illud quippe primum attendendum est, quod in conclusione orationis, Per Jesum Christum Filium tuum Dominum nostrum dicimus; per Spiritum vero sanctum nullatenus dicimus: quod utique non inaniter catholica concelebrat Ecclesia, propter illud utique sacramentum, quod mediator Dei et hominum factus est homo Christus Jesus, Sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech, qui per proprium sanguinem semel introivit in sancta, non utique manufacta exemplaria verorum (Hebr. IX, 24), sed in ipsum coelum, ubi est in dextera Dei, et interpellat pro nobis. Hoc in eo pontificatus officium intuens Apostolus ait: Per ipsum ergo offeramus hostiam laudis semper Deo, id est fructum labiorum confitentium nomini ejus (Hebr. XIII, 15). Per ipsum ergo hostiam laudis atque orationis offerimus, quia per ejus mortem reconciliati sumus cum inimici essemus. Per ipsum enim qui pro nobis hostia dignatus est fieri, potest in conspectu Dei nostra hostia acceptabilis inveniri. Propterea nos beatus Petrus admonet, dicens: Et vos tanquam lapides vivi aedificamini in domum spiritalem, in sacerdotium sanctum, offerentes spiritales hostias, acceptabiles Deo per Jesum Christum (I Petr. II, 5). Hac igitur ratione dicimus Deo Patri Per Jesum Christum Dominum nostrum. Nam bene nosti nonnunquam dici: Per Sacerdotem aeternum Filium tuum Dominum nostrum Jesum Christum. Cum ergo sacerdotis fit mentio, quid aliud quam mysterium dominicae Incarnationis ostenditur, quo Dei Filius, cum in forma Dei esset, semetipsum exinanivit, formam servi accipiens; secundum quam se humiliavit, factus obediens usque ad mortem; minoratus scilicet paulo minus ab angelis, et aequalitatem paternae possidens divinitatis ( al. unitatis)? Eo quippe minoratus est Filius, aequalis permanens Patri, quo in similitudinem hominum dignatus est fieri. Ipse autem se minorem fecit, quando semetipsum exinanivit, formam servi accipiens. Christi porro minoratio, ipsa est exinanitio; nec tamen alia ( al. aliud) est exinanitio quam formae servilis acceptio. 37. Christus ergo in forma Dei permanens, Unigenitus Deus, cui cum Patre hostias offerimus, formam servi accipiens, sacerdos est factus, per quem hostiam vivam, sanctam, Deo placentem offerre possimus. Nec tamen hostia a nobis offerri potuisset, si Christus pro nobis factus hostia non fuisset: in quo ipsa natura nostri generis, vera est hostia salutaris. Ut enim ipse Unigenitus, qui verus naturaliter Deus est, verus fieret et sacerdos, in persona divinitatis suae, non humanitatis nostrae personam dignatus est accipere, sed naturam. Si enim naturam hominis cum persona simul accepisset in illo Incarnationis mysterio, non idem unus Christus in duabus naturis esset Deus et homo, sed in duabus personis alter esset Deus, et alter homo. Sed ideo unus est 259 Christus, verus Dei et hominis Filius, quia ille Unigenitus Dominus, qui personam propriam semper habuit, in ipsam personam suam veritatem naturae servilis accepit. Proinde Christus inseparabilis permanet, quia cum altera sit in eo natura divinitatis, altera vero natura servilis, in uno tamen eodemque Christo illa persona divinitatis aeternae, ipsa est etiam humanitatis assumptae. Propterea idem atque unus est Christus, quem et paulo minorem ab angelis ostendit acceptio formae servilis, et aequalem Patri demonstrat unitas naturalis. In quo sacramento sic offenderunt Ariani, ut attendentes in eo officium sacerdotis, nollent celsitudinem suscipere deitatis. Inde est quod etiam sic dicunt: Gloria Patri per Filium, ut nolint dicere, Gloria Patri et Filio. Quoniam ergo sunt haeretici qui Filium cum Patre unius deitatis esse non credunt, item sunt alii qui veritatem carnis in Dei Filio negare non metuant; hunc locum congrue atque utiliter Patres sanctissimi posuerunt. Nam cum nos ostendimus per aeternum Sacerdotem Dominum Christum nostras orationes offerri, veram in eo carnem nostri generis confitemur; secundum illud quod Apostolus dicit: Omnis enim pontifex ex hominibus assumptus, pro hominibus constituitur in his quae sunt ad Deum, ut offerat dona et sacrificia pro peccatis (Hebr. V, 1). Cum vero dicimus Filium tuum, et adjicimus, qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus sancti, illam utique unitatem commemoramus, quam naturaliter habet Pater et Filius et Spiritus sanctus: ubi ostenditur idem ipse Christus pro nobis sacerdotali functus officio, cui naturalis est unitas cum Patre et Spiritu sancto. Vide, quaeso, quanti ex hoc convincantur haeretici. Principaliter enim nostra fides a Manichaeorum errore discernitur, cum per illum Sacerdotem nostras orationes offerimus, qui propterea verus est Sacerdos, quia semetipsum veram pro nobis hostiam obtulit; quod Apostolus indubitanter affirmat, dicens: Estote ergo imitatores Dei, sicut filii carissimi; et ambulate in dilectione, sicut et Christus dilexit nos, et obtulit semetipsum pro nobis oblationem et hostiam Deo in odorem suavitatis (Ephes. V, 1). Qui utique veram hostiam non offerret, si carnis in eo veritas non fuisset. Hujus hostiae veritatem postquam a mortuis resurrexit, ipse summus Sacerdos discipulis suis ostendit, et contrectandam obtulit, dicens: Palpate et videte quia spiritus carnem et ossa non habet, sicut me videtis habere (Luc. XXIV, 39). 38. Hinc etiam fides nostra discernitur ab Eutychetis errore; qui licet incarnatum Verbum negare non audeat, ipsam tamen Verbi carnem cum non fatetur sumptam de carne Virginis, mysterium summi prorsus evacuat Sacerdotis. Cui Apostolus illa quam superius posui sententia contradicit: Omnis (inquiens) pontifex ex hominibus assumptus, pro hominibus constituitur in his quae sunt ad Deum (Hebr. V, 1). Et alio loco: Nusquam enim angelos apprehendit, sed semen Abrahae apprehendit. Unde debuit per omnis fratribus similari, ut misericors fieret, 260 et fidelis pontifex ad Deum, ut repropitiaret delicta populi (Hebr. II, 16). Hoc itaque sermone quo per Jesum Christum nos ostendimus nostras orationes offerre, vera fides omni errori renititur, qui in Christo veritatem humani corporis non fatetur. Sed quia Christus non solum verus homo, sed et verus est naturaliter Deus, et unus cum Patre et Spiritu sancto Deus, digne dicimus Deo Patri: qui tecum vivit et regnat, in illa utique unitate naturali quam ostendens, ait: Ego et Pater unum sumus (Joan. X, 30). Ubi similiter fides nostra, non solum ab Arii et Sabellii, verum etiam a Nestorii errore discernitur: in ipso quippe unitatis vocabulo sicut Patris et Filii diversa cognoscitur non esse substantia, ita cum dicimus, qui tecum vivit et regnat, ostenditur Patris et Filii una non esse persona. Apparet etiam aeternum Sacerdotem ipsum verum Filium esse, qui cum Deo Patre regnat in unitate naturae. Cum vero in unitate Spiritus sancti dicimus, unam naturam Spiritus sancti cum Patre Filioque monstramus. Unitas autem naturae quid aliud quam Trinitatem unum Deum, et ex hoc unum ostendit et regnum? Diversitas quippe naturae potest in regno diversitatem potestatis ostendere. Ubi autem regni naturalis est unitas, una regnandi permanet et potestas: in illo autem regno illi diversitatem potestatis habere possunt, quibus ipsa potestas tribuitur ex gratia, non suppetit ex natura. Non est autem diversitas, sed unitas potestatis in Trinitate, quae ipsam potestatem unicuique secundum suam tribuit voluntatem, quia naturalem habet ineffabiliter unitatem. Vide autem quid beatus Augustinus in libro sexto (Cap. V) de Trinitate sentiat de Spiritu sancto, ubi dicens: Ergo aequalis est Patri Filius, et est unius ejusdemque substantiae, continuo subjunxit, Quapropter Spiritus sanctus in eadem unitate substantiae et aequalitate consistit (al. subsistit). Sive enim sit unitas amborum, sive sanctitas, sive caritas, sive ideo unitas quia caritas, et ideo caritas quia sanctitas, manifestum est quod non aliquis duorum est quo uterque conjungitur, quo genitus a gignente diligatur, generatoremque suum diligat; sintque non participatione, sed essentia sua; neque dono superioris alicujus, sed suo proprio, servantes unitatem Spiritus in vinculo pacis. Et paulo post (Ibidem): Spiritus ergo sanctus commune aliquid est Patris et Filii, quidquid illud est: at ipsa communio consubstantialis et coaeterna. Quae si amicitia convenienter dici potest, dicatur; sed aptius dicitur caritas. Et haec quoque substantia, quia Deus substantia et Deus caritas (I Joan. IV, 16), sicut scriptum est. Item alio loco ejusdem libri (Eodem cap. 5) dicit: Aequalis est igitur etiam Spiritus sanctus; et si aequalis, in omnibus aequalis propter summam simplicitatem quae in illa substantia est. Et ideo non amplius quam tria sunt: unus diligens eum qui de illo est, et unus diligens eum de quo est, et ipsa dilectio: quae si nihil est, quomodo Deus dilectio est? si non est substantia, quomodo Deus substantia est? His itaque verbis beatus Augustinus non dubitavit, sicut caritatem et sanctitatem, sic etiam unitatem Patris et Filii Spiritum sanctum dicere; nec solum commune aliquid eorum, sed etiam communionem consubstantialem coaeternamque fiducialiter praedicare. Quod utique ideo a catholicis dicitur, ut ex ipso unitatis nomine una essentia, et ex hoc unum 261 regnum, et in eodem uno regno una Trinitatis potestas, unaque majestas a fidelibus agnoscatur: ne putetur aut Filius, aut Spiritus sanctus secundum divinam naturam ita cum Patre regnare, quemadmodum cum potiore regnat inferior; sed illa unitas Spiritus sancti, quae est communio Patris et Filii, dum illo regno unitatem divinitatis monstrat, unam esse regnandi aeternitatem, unam potestatem, unam majestatem, unamque dominationem summae Trinitatis edoceat. QUAESTIO QUINTA. 39. Quintam vero, id est novissimam, continet his verbis epistola quaestionem. Quid sit quod Lucas evangelista coenam Domini narraturus, prius eum dicit calicem accepisse, et discipulis dividendum inter se continuo tradidisse; et tum deinde accepto pane dixisse; « Hoc est corpus meum; » et accepto similiter postquam coenavit calice, tunc dixisse: « Hic calix novum Testamentum est in sanguine meo, qui pro vobis funditur [al. effundetur ] (Luc. XXII, 17 sqq.). » Ista vero quaestione proposita subjungis et dicis: Nunquid unus calix secundo est datus, an alius prius, alius postea? et si ita est, inquis, ad cujus rei sacramentum pertinet ille de quo maxime caeteri qui scripserunt evangelica (al., ut supra in epist. Ferrandi, Evangelia ) tacuerunt? RESPONSIO. 40. Hunc Evangelii locum quidam sic intelligi voluerunt, ut non duos calices a Domino datos assererent, sed potius per anticipationem dictum esse firmarent; caeterum unum esse calicem qui et antea dividendus, et postea bibendus commemoratur datus esse discipulis. Quidam vero secundo datum calicem firmant. Sed sive hoc, sive illud quisque sentiat, talis est uterque sensus, ut a vera fide nullatenus inveniatur extraneus. Hi vero qui secundum (al. secundo ) datum existimant calicem, hoc factum in significatione dixerunt: alii asserentes quod in primo calice suam, in secundo vero fidelium suorum Dominus praefiguraverit passionem. Alii vero dixerunt in utroque calice illud ostendi, quod in Veteri Testamento praeceptum est (Exod. XII, 5; Num. IX, 11), ut qui Pascha primi mensis agnum comedendo non egerit, in secundo mense in haedi comestione peragat. Videtur autem hic mihi etiam aliud quoddam congruum christianae fidei reperiri mysterium, ut in utroque calice utrumque intelligi debeat Testamentum. Praesertim quia hoc nobis sic ipsa demonstravit Veritas, ut nulla remaneret quaerentibus difficultas: nam ipse Dominus calicem quem bibendum dedit, Novum appellare dignatus est Testamentum, quod evangelici tenor demonstrat eloquii. Sic quidem tribus evangelistis, Matthaeo, Marco et Luca, hoc indubitanter attestantibus, invenitur. Verba quippe Matthaei haec sunt: Coenantibus autem eis, accepit Jesus panem; et benedixit, ac fregit, deditque discipulis suis, et ait: Accipite, et comedite: Hoc est corpus meum. Et accipiens calicem, gratias egit, et dedit illis, dicens: Bibite ex hoc omnes: Hic 262 enim sanguis meus Novi Testamenti, qui pro multis effundetur in remissionem peccatorum (Matth. XXVI, 26). Marcus vero mysterium Dominici panis et calicis explicaturus, haec ait: Et manducantibus illis, accepit Jesus panem; et benedicens fregit, et dedit eis, et ait: Sumite, Hoc est corpus meum. Et accepto calice, gratias agens, dedit eis, et biberunt ex illo omnes. Et ait eis: Hic est sanguis meus Novi Testamenti, qui pro multis effunditur [al. effundetur ] (Marc. IV, 22). Lucae vero, quem secundo certum est calicem nominasse, his invenitur verbis ordinata atque explicata narratio: Et accepto calice gratias egit, et dixit: Accipite et dividite inter vos. Dico enim vobis quod non bibam de generatione vitis donec regnum Dei veniat. Et accepto pane gratias egit, et fregit, et dedit eis, dicens: Hoc est corpus meum, quod pro vobis datur: hoc facite in meam commemorationem. Similiter et calicem postquam coenavit, dicens: Hic calix Novum Testamentum est in sanguine meo, qui pro vobis funditur [al. fundetur ] (Luc. XXII, 17). Hinc est quod etiam beatus Paulus commemorans sacratissimum illius coenae mysterium, non aliud calicem quam Novum a Domino nuncupatum insinuat Testamentum. Inter alia namque sic dicit: Ego enim accepi a Domino quod et tradidi vobis, quoniam Dominus Jesus in qua nocte tradebatur, accepit panem, et gratias agens fregit, et dixit: Hoc est corpus meum pro vobis: hoc facite in meam commemorationem. Similiter et calicem postquam coenavit, dicens: Hic calix Novum Testamentum est in meo sanguine: hoc facite, quotiescunque bibetis [al. bibitis ], in meam commemorationem (I Cor. XI, 23). 41. Hac igitur evangelicorum atque apostolicorum attestatione dictorum in calicis nomine, isto duntaxat loco, non aliud quam divinum permittimur accipere Testamentum. Neque enim dubium est aliis locis a Domino nomine calicis significatam gratiam passionis. Quod utique intelligi voluit dicens filiis Zebedaei: Potestis bibere calicem quem ego bibiturus sum (Matth. XX, 22)? Et in ipsa hora qua detineri manibus voluit impiorum, hoc sermone beatum Petrum, ut gladium reconderet in vaginam praemonens, calicem se bibiturum passionis ostendit, dicens: Mitte gladium in vaginam, Calicem quem dedit mihi Pater, non bibam illum (Joan. XVIII, 11)? In quo calice passionem esse intelligendam etiam illic ostendit, ubi avulsus a discipulis quantum jactus est lapidis, moriturus pro peccatis hominum, humanae quoque infirmitatis veraciter in seipso demonstravit affectum; et ut desperationem ab infirmioribus ( al. inferioribus) membris dignaretur auferre, ipsa virtus quae nostrum caput esse voluit, dicere divino amore non est dedignata, quod membra ejus essent humano postmodum timore dictura. Inde est quod eum Lucas evangelista dixisse commemorat: Pater, si vis, transfer calicem istum a me (Luc. XXII, 42). Matthaeus quoque verba ejus haec esse testatur: Pater mi, si possibile est, transeat a me calix iste (Matth. XXVI, 39). Marcus vero, ut ostenderet quid in illo calice intelligere deberemus, ait: Et cum processisset 263 paululum, procidit super terram, et oravit, ut, si fieri posset, transiret ab eo hora (Marc. XIV, 35). Quam hic horam putamus a sancto evangelista significatam, nisi illam de qua Dominus ait: Nondum venit hora mea (Joan. II, 4); et de qua Joannes evangelista dicit: Et nemo misit in eum manus, quia necdum venerat hora ejus (Joan. VII, 30)? Hora utique non coactitiae mortis, sed voluntariae passionis; hora procul dubio illa qua triumphalem mortem susciperet, et solvens dolores inferni, mors ipse mortis misericorditer ac mirabiliter exstitisset, sicut jam dixerat per Prophetam: Ero mors tua, o mors; ero morsus tuus, inferne (Ose. XIII, 14). Hanc horam in oratione a Domino calicis nomine nuncupatam beatus evangelista subsequenter ostendit, ejusdem Domini oratione subjecta, qua dicit: Abba, Pater, omnia tibi possibilia sunt: transfer calicem hunc a me (Marc. XIV, 36). Nempe manifestum est hoc fuisse orare ut transiret ab eo hora, quod erat dicere ut calix transferretur ab eo. Ubi, ut dixi, caput nostrum in se membrorum suorum susceptam demonstravit infirmitatem, quibus se daturum noverat patiendi virtutem, ut doceret non ex hoc evacuandum meritum passionis, si homini pro Christi fide et caritate passuro, promptum spiritum quatere niteretur ex infirmitate carnis veniens trepidatio voluntatis, sed potius divinae voluntati se ipsa voluntas humana subjiceret, et ex infirmitate virtutem, praevalente spiritalis gratiae munere, perfecisset: ab illo sibi facultatem retinens datam, cujus voluntatem suae voluntati non ambigeret praeferendam, atque ita homo illud quod ex humana infirmitate vellet, patienter vinceret, ut ad illud ad quod divina voluntas utiliter vocat, feliciter perveniret. 42. Non ergo Christi voluntas alia potuit esse quam Patris, cum in Patre ac Filio unam semper voluntatem servet unitas naturalis. Sed ille qui humanam naturam suscipiens venit naturam salvare quam fecit, ejusdem quoque naturae verba non fallaci, sed veracissima susceptione protulit, cujus etiam affectum clementissima bonitate suscepit; affectum scilicet quem habet caro ex trepidatione moriendi, non ex cupiditate peccandi: ille enim qui non noverat peccatum, sine peccato verum non iniquitatis, sed infirmitatis nostrae suscepit affectum. Vere enim de illo beatus Petrus ait: Qui peccatum non fecit, nec inventus est dolus in ore ejus (I Petr. II, 22). Proinde, quia peccatum non fecit, diversam voluntatem a Patris voluntate non habuit; et quia non est inventus dolus in ore ejus, ex affectu vero infirmitatis humanae, vera verba non ambigitur protulisse. Quamvis igitur in illis Salvatoris nostri dictis quibus calicem nominavit, passio sit intelligenda, tam ejus quam sanctorum ejus (quo sensu etiam beatus David calicem nuncupavit, illo duntaxat loco ubi ait: Quid retribuam Domino pro omnibus quae retribuit mihi? Calicem salutaris accipiam, et nomen Domini invocabo [Psal. CXV, 3]: ubi ostendens calicem istum non aliud quam mortem esse sanctorum, continuo subjunxit: Pretiosa in conspectu Domini mors sanctorum ), accipitur in nomine calicis etiam perfecta gratia caritatis, qua virtus pro Christi nomine suscipiendae infunditur passionis; ita ut etiamsi opportunitas 264 desit qua quisque pro Christo subeat passionem, virtus tamen tanta insit cordi dono divini muneris, ut nihil ei desit ad tolerandam poenam, ad contemnendam vitam, et ad mortem pro Christi nomine subeundam. Hoc illo loco bene intelligitur ubi dicitur in psalmo: Et calix tuus inebrians quam praeclarus est (Psal. XXII, 5)! praemisit autem: Impinguasti in oleo caput meum. Quid autem debemus intelligere impinguatum in oleo caput, nisi mentem dono sancti Spiritus roboratam? Olei enim hujus praeclara pinguedo, spiritalis est gratiae inseparabilis fortitudo, qua sancta ebrietas penetralibus cordis infunditur, ut omnis affectio carnis oblivioni tradita superetur. Hac ebrietate repletus animus discit gaudere semper in Domino, et contemptui deputare quidquid diligebat in mundo; hanc ebrietatem bibemus dum accepto Spiritu sancto, perfectae caritatis quae foras mittit timorem gratiam possidebimus. Hinc est quod beatus Ambrosius in hymno matutino, hujus nos postulare gratiam ebrietatis edocuit, dum dicimus: Laeti bibamus sobriam ebrietatem Spiritus (Fer. 2 ad laudes). 43. In aliis itaque locis potest alio quolibet modo secundum verae fidei regulam calicis nomen intelligi; in hoc tamen Evangelii loco de quo nunc disputamus, non aliud intelligere sinimur nisi quod ipsius Domini et magistri nostri sermonibus edocemur, qui ait: Hic calix novum Testamentum est in sanguine meo (Luc. XXII, 20); et ex hac regula qua iste calix Testamentum dicitur novum, in illo calice quem prius dedit non absque ratione vetus intelligitur Testamentum. Ipse igitur Dominus utrumque calicem dedit, qui utrumque Testamentum suis fidelibus tribuit. Propterea et in eadem coena et Judaicum pascha comedit, quod oportebat offerri, et sacramentum corporis sui et sanguinis dedit, quod ad salutem fidelium oportebat institui: comedit pascha Judaeorum quo promissus est Christus, ut veniret ad pascha nostrum quo immolatus est Christus. Denique attende quid eum discipulis dixisse Lucas evangelista commemorat. Sic enim ait: Et cum facta esset hora, discubuit, et duodecim apostoli cum eo; et ait illis: Desiderio desideravi hoc pascha manducare vobiscum antequam patiar (Luc. XXII, 14). Manducavit ergo pascha quo passurus significabatur, antequam pro nobis voluntarie pateretur. Est autem etiam in ipsis dominicis sermonibus aliquid quod attentius est a fidelibus agnoscendum, in quo utriusque Testamenti potest apparere discretio. Beatus enim Lucas de calice quem primitus nominavit, ita dicit: Et accepto calice, gratias egit et dixit: Accipite et dividite inter vos; de pane vero et calice postea loquens ait: Et accepto pane gratias egit, et fregit, et dedit eis dicens: Hoc est corpus meum quod pro vobis datur; hoc facite in meam commemorationem. Similiter et calicem postquam coenavit, dicens: Hic calix Novum Testamentum est in sanguine meo qui pro vobis funditur (Luc. XXII, 17-19). Non mihi videtur inaniter hic ab ipsa Dei sapientia verborum quaedam facta discretio; quandoquidem primum calicem sic accipiendum dedit, ut praeciperet dividendum, dicens: Accipite, et dividite inter vos; quod in eo calice quem cum pane dedit, omnino non dixit: ibi enim corpus suum sanguinemque commendat, et eumdem calicem novum 265 in sanguine suo asserit Testamentum, dicens: Hic calix Novum Testamentum est in sanguine meo qui pro vobis funditur; nulla vero fit mentio calicis dividendi, quod in aliis quoque duobus evangelistis, Matthaeo scilicet et Marco, similiter invenitur, sicut eorum dicta superius a nobis posita evidenter ostendunt. Hunc itaque calicem, in quo vetus insinuari diximus Testamentum, ideo Dominus accipiendum dividendumque mandavit, ut apostoli dono sapientiae coelestis instructi, sic scripturam Veteris Testamenti reverenter acciperent, ut in ipsis praeceptis quid agendum quidve omittendum esset, accepto discretionis spiritu cognovissent. Hoc enim est recte dividere, ut unusquisque noverit pro congruentia temporis quid omittere debeat, quid tenere. 44. Hinc est quod cautissimo divisionis ordine Ecclesia Dei vivi, quae est columna et firmamentum veritatis (I Tim. III, 15), tempora venturi Christi venientisque discernit; et omissis sacrificiis quibus Christus passurus promittebatur, hoc sacrificium offert quo Christus jam passus ostenditur. Dividit etiam tempus illud celebrandae circumcisionis, ab isto tempore percipiendi baptismatis. Hujus divisionis saluberrimum retinet modum etiam in praecepto neomeniae, quandoquidem non tubis Judaicis inaniter personat, sed renovari unumquemque spiritu mentis suae, et induere novum hominem sancta Ecclesia praedicare non cessat. Haec omnia salubriter dividit quae nunc veneranter accipit in lectione, sed jam non celebrat in opere, aurem cordis admovens apostolicis dictis, quibus beatus Paulus fideles omnes instruit, dicens: Nemo vos judicet in cibo, aut in potu, aut in parte diei festi, aut neomeniae, aut sabbatorum, quae sunt umbra futurorum, corpus autem Christi (Coloss. II, 16). Nam et sacramentum circumcisionis exponens ait: Videte ne quis vos decipiat per philosophiam et inanem fallaciam, secundum traditionem hominum, secundum elementa mundi, et non secundum Christum; quia in ipso habitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter, et estis in illo repleti qui est caput omnis principatus et potestatis, in quo et circumcisi estis circumcisione non manufacta in exspoliatione corporis carnis, sed in circumcisione Christi, consepulti ei in baptismo (Coloss. II, 8-12). Haec et his similia et accepit Ecclesia sapienter, et dividit: accipiendo, credit a Deo in veritate promissa; dividendo, cognoscit ab ipso Deo in veritate jam reddita; nec in figuris exspectat implenda, sed in veritate retentat impleta. Scit enim sancta Ecclesia fidelem Deum in verbis suis, et sanctum in omnibus operibus suis: unde sicut in Veteri Testamento fidelia verba Dei promittentis intelligit. sic in Testamento Novo sancta opera Dei quod promiserat reddentis agnoscit. Quaedam enim promittentis Dei verba fuerunt sacramenta Veteris Testamenti, quibus nobis promittebatur Christus: quae verba transierunt, ex quo illis quibus promittebatur invenitur exhibitus. Ideo in ipso sacrificio corporis Christi a gratiarum actione incipimus, ut Christum non dandum, sed datum nobis in veritate monstremus; et in eo quod gratias agimus Deo in oblatione corporis et sanguinis Christi, cognoscamus non adhuc occidendum Christum pro nostris 266 iniquitatibus, sed occisum; nec redimendos nos illo sanguine, sed redemptos. Vera est enim beati Petri praedicatio, dicentis: Non enim corruptibilibus argento vel auro redempti estis de vana vestra conversatione paternae traditionis, sed pretioso sanguine quasi Agni incontaminati et immaculati Christi (I Petr. I, 18). 45. Dividit ergo sancta Ecclesia figuras a veritate, umbras a corpore: quod eam sancti apostoli docuerunt, qui dividendum inter se illum calicem a Domino salubriter acceperunt. Hujus autem calicis ideo divisionem Dominus discipulis dedit, quia ipsis docentibus sancta Ecclesia cognitionem hujus divisionis accepit. Dicit autem ut inter se dividant, id est, ut in unitate spiritus et vinculo pacis, sacramenta Testamenti Novi sacramentorum veterum cessatione distinguant: quod in calice Testamenti Novi non praecipit ab apostolis fieri. In Novo enim Testamento non est sacramentorum divisio, sed donorum, quae non in hominum facultate, sed in sancti Spiritus potestate consistit. Divisiones enim gratiarum sunt, idem autem Spiritus; et divisiones ministrationum sunt, idem autem Dominus; divisiones operationum sunt, idem vero Deus, qui operatur omnia in omnibus (I Cor. XII, 4). Inde est quod cum alii datur per Spiritum sermo sapientiae, alii autem sermo scientiae secundum eumdem Spiritum, alteri fides in eodem Spiritu, alii gratia sanitatum in uno Spiritu, et caetera quae apostolicus sermo contexuit, non hominibus dividenda dantur; sed haec omnia operatur unus idemque Spiritus, dividens propria singulis prout vult. Hanc divisionem quam non hominibus dedit, sed sibi tantum Trinitas reservavit, alio loco beatus Apostolus ostendens, admonet non plus sapere quam oportet sapere, sed sapere ad sobrietatem; unicuique sicut Deus divisit mensuram fidei (Rom. XII, 3). Et quia una est divisio Patris et Filii et Spiritus sancti, ideo Christus, qui est Dei sapientia, in Proverbiis dicit: In itineribus justitiae incedo, et inter medias semitas aequitatis conversor, ut dividam diligentibus me substantiam, et thesauros eorum impleam bonis (Prov. VIII, 20). 46. Uterque ergo calix apostolis a Domino datur, non tamen dividendus uterque praecipitur: illius enim necessaria fuit divisio, in quo erat temporum consideranda discretio. Inde est quod in Testamento Veteri sacramenta quaedam illo tempore in figuris rite celebrata cognoscimus, et veneranter accipimus; quae tamen non eodem quo celebrabantur ordine celebramus quia dividentes tempus promissionis a tempore redditae veritatis, ea sacramenta nunc nobis a Christo tradita retinemus, quibus Christum non passurum, sed passum pro nobis agnoscimus et tenemus. Nomine vero calicis etiam Vetus debere accipi Testamentum, non nostra praesumptione, sed paterna traditione monstramus. Sanctus quippe Augustinus, in explanatione psalmi septuagesimi quarti, cum ad illum locum venisset ubi dictum est: Quia calix in manu Domini vini meriplenus est mixto; et inclinavit ex hoc in illud; verumtamen faex ejus non est exinanita (Psal. LXXIV, 9), inter alia sic ait: « Calix vini meri plenus mixto videtur mihi esse lex quae data est Judaeis, et 267 omnis illa scriptura Veteris quod dicitur Testamenti, ubi sunt pondera omnium sententiarum: nam ibi Novum Testamentum absconditum latet, tanquam in faece corporalium sacramentorum. » Et cum idem beatus Augustinus a praeceptis vitae peragendae illa praeteriti temporis sacramenta discerneret, tanquam calicem dividens, postquam commemoravit quod dictum est: Non occides, non moechaberis (Deut. V, 17, 18), et aliquanta quae textu decalogi continentur, haec ipse sanctus Augustinus subjecit, dicens: « Omnia ista ad vinum pertinent; illa vero carnalia quasi resederunt, ut remanerent apud illos, et effunderetur ideo omnis spiritalis intellectus. Calix enim in manu Domini, id est in potestate Domini; vini meri, id est sincerae legis; plenus est mixto, id est cum faece corporalium sacramentorum: et quia nunc humiliat superbum Judaeum, et hunc exaltat confitentem gentilem, inclinavit ex hoc in hunc, id est a Judaico populo in gentilem populum. Quid inclinavit? Legem; et eliquatus est inde spiritalis intellectus: verumtamen faex ejus non est exinanita, quia omnia sacramenta carnalia apud Judaeos remanserunt. » Ex his dictis beati Augustini arbitror patere et calicis intellectum, quo possit in veritate spiritalis mysterii divisio faecis vinique cognosci: sic tamen ut non ideo velit aliquis Testamentum Vetus abjicere, quia videt ejus sacramenta cessasse. Sic enim debet cum veneratione teneri Testamentum Novum, ut non sit Testamentum Vetus aliquatenus relinquendum: quod mihi videtur sub nomine amici antiqui et novi in libro Ecclesiastico commendari, ubi dicitur: Ne derelinquas amicum antiquum, novus enim non erit similis illi (Eccli. IX, 14). Hanc dissimilitudinem quae est in sacramentis utriusque Testamenti, per sanctum Hieremiam divinus sermo praenuntians ait: Ecce dies veniunt, dicit Dominus, et consummabo super domum Israel et super domum Juda Testamentum Novum, non secundum Testamentum quod feci cum patribus eorum (Jer. XXXI, 31). In eo autem invenitur Testamentum Novum, non secundum Testamentum Vetus a Domino consummatum, in quo et praeceptorum perfectionem Dominus dedit, et remotis veteribus sacramentis, dissimilia sacramenta revelatae veritatis instituit: ac sic quod in Vetere promisit, in Novo perfecit. Proinde quoniam sacramentorum Novi Testamenti tunc vere salubris ac suavis potest esse cognitio, si in sacramentis Veteris Testamenti cognoscatur vera praecessisse promissio, propterea cum Scriptura dixisset: Ne derelinquas amicum antiquum, novus enim non erit similis illi, continuo subjecit: Vinum novum amicus novus: veterescat, et cum suavitate bibes illud (Eccli. IX, 15). Quid est, veterescat, nisi ut in Vetere Testamento Novi Testamenti typus appareat? Tunc ergo cum suavitate hoc novum vinum bibitur, si ejus significatio atque promissio in Testamento Vetere cognoscatur. 47. Hoc vinum novum in corde discipulorum veterescere Dominus fecit, quando illis duobus in castellum Emmaus pergentibus appropinquans ibat cum illis; et cum ei tanquam ignaro quae de ejus 268 passione facta fuerant indicassent, tunc ipse dixit ad eos: O stulti et tardi corde ad credendum in omnibus quae locuti sunt prophetae (Luc. XXIV, 25)! Vide, quaeso, quemadmodum vinum novum veterescit, ut cum suavitate bibatur. Adjecit ergo Dominus. Nonne hoc oportuit pati Christum, et ita intrare in gloriam suam (Ibid., 26)? Ubi sanctus evangelista quemadmodum vinum novum cum suavitate bibendum illis veteresceret ait: Et incipiens a Moyse et omnibus prophetis, interpretabatur illis in omnibus scripturis quae de ipso erant (Ibid., 27). Deinde conceptum ex vino veterescente novitatis ac suavitatis ardorem, ipsi postmodum ostenderunt, dicentes: Nonne cor nostrum ardens erat in nobis dum loqueretur in via et aperiret nobis Scripturas (Ibid., 32)? Hoc denuo fecit dicens: Haec sunt verba quae locutus sum ad vos cum adhuc essem vobiscum; quoniam necesse est impleri omnia quae scripta sunt in lege Moysi, et prophetis, et Psalmis de me. Tunc aperuit illis sensum ut intelligerent Scripturas (Luc. XXIV, 44). Ita fecit vinum novum cum suavitate veterescere, dum promissiones Novi Testamenti indubitanter ostendit in lectione Testamenti Veteris apparere: ne sic teneatur amicus novus, ut antiquus relinquatur; quia novus permanet fide similis, quamvis videatur sacramentorum celebratione dissimilis. Quippe una est fides Novi et Veteris Testamenti. Haec in antiquis patribus credebat promissa, quae in nobis jam credit impleta. Quae autem fuit in patribus nostris fides promissa, ipsa in nobis est fides exhibitae veritatis impleta: unde quia indissolubiliter amicus iste antiquus novusque conjungitur, et unus sine altero salubriter non tenetur, veterescere debet vinum novum, ut sit fidelibus cum suavitate bibendum. 269 EPISTOLA XV. Episcopi Africani in Sardinia exsules, Joanni et Venerio, de gratia Dei et humano arbitrio. Dei gratia plurimum amplectendis sanctis fratribus JOANNI presbytero et archimandritae, et VENERIO diacono, et fidelibus viris, quorum in vestra epistola subscriptio continetur, DATIANUS, FORTUNATUS, BOETHUS, VICTOR, SCHOLASTICUS, ORONTIUS, VINDICIANUS, VICTOR, JANUARIUS, VICTORIANUS, PHOTINUS, QUODVULTDEUS, famuli Christi, in Domino salutem. 1. Quantum membra ecclesiastici corporis per Christi gratiam in unitate fidei compages retinet caritatis, tantum necesse est ut pro invicem sollicita sint membra, ut repulso cujuslibet pravi dogmatis morbo, non solum servandae, verum etiam reparandae sanitati, jugis atque indefessa tam sermonis quam orationis impendatur instantia. Sic enim fit ut, dum sollicitudo fraternae puritatis invigilat, ipse Spiritus sanctus, per quem caritas Dei diffusa est in cordibus nostris, diligentibus Deum et in Deo proximum, omnia cooperetur in bonum. Quia sicut ipsam dilectionem dono gratiae spiritalis accipimus, ita dum pro fratribus solliciti sumus, non solum divinam inesse nobis gratiam demonstramus, verum etiam, quanto magis a nobis puritas caritatis impenditur, tanto magis gratia nobis divinae retributionis augetur.
2. Accepimus itaque vestrae caritatis epistolam, quae nostrum ex parte relevavit, ex parte vero moestificavit exsilium. Gaudemus enim, quia rectam tenetis de gratia Dei sententiam, cujus munere ( al. lumine) illuminatur, et juvamine gubernatur liberum humanae mentis arbitrium: sed quadam sumus nebula moeroris affecti, quia significastis quosdam fratres in quaestione de gratia Dei et humano arbitrio non rectum tenere fidei catholicae tramitem, sed adversus Dei gratiam elevare velle humani arbitrii libertatem. 3. Ubi primum, dilectissimi fratres, debetis agnoscere, imo vos 270 non ambigimus agnovisse, ad hoc divinitus ista permitti, ut hinc divinae gratiae virtus documento possit judicii manifestioris intelligi. Quandoquidem ipsa gratia nullatenus agnoscitur nisi detur: quae quandiu non est in homine, tandiu necesse est ut ei aut sermone repugnet, aut opere. Nam sermone repugnat gratiae Dei, qui sensum gerit fidei Christianae contrarium; repugnat autem opere, qui in moribus suis Christianae vitae non retinet institutum. Hoc quippe in homine agit gratia divinitus data, ut animus, dono fidei caritatisque percepto ( al. praecepto), et sermonem bonum proferat, et studio bonae operationis insistat. Quod fidelibus divinitus dari, beatus et ostendit et poposcit Apostolus dicens: Ipse autem Dominus noster Jesus Christus, et Deus et Pater noster, qui dilexit nos, et dedit consolationem aeternam, et spem bonam in gratia, exhortetur corda vestra, et confirmet in omni opere bono et sermone (II Thess. II, 16, 17). 4. A Deo itaque nobis est omnis gratia boni sermonis et operis, a quo nobis etiam ipsius cogitationis bonae manifestum est sufficientiam tribui: ut discat homo non in se, sed in Domino gloriari. Divinae quippe gratiae bonam cogitationem hominis beatus assignabat Apostolus quando dicebat: Fiduciam autem talem habemus per Christum ad Deum; non quod sufficientes simus cogitare aliquid a nobis, quasi ex nobis, sed sufficientia nostra ex Deo est (II Cor. III, 4, 5). Proinde, etsi quidam gratiam necdum habentes, non se intelligunt non habere, illi tamen qui gratiam divinitus acceperunt, eo magis debent in ipsius gratiae assertione firmari, quo eam vident non omnibus tribui. Necesse est autem ut ab eis quibus non tribuitur ignoretur, et ab eis agnoscatur quibus divina largitate donatur. Testatur enim Apostolus dona Spiritus sancti ejusdem Spiritus sancti acceptione cognosci. Ideo ait: Nos autem non spiritum hujus mundi accepimus, sed Spiritum qui ex Deo est, ut sciamus quae a Deo donata sunt nobis; quae et loquimur, non in doctis humanae sapientiae verbis, sed in doctrina Spiritus, spiritalibus spiritalia comparantes. Animalis autem homo non percipit ea quae sunt Spiritus Dei: stultitia est enim illi; et non potest intelligere, quia spiritaliter dijudicantur. Spiritalis autem judicat omnia, et ipse a nemine judicatur (I Cor. II, 12, 23, 14). 3. Per sanctum ergo Spiritum gratiam accipimus, quo Spiritu accepto sit in nobis, ut quod accepimus noverimus. Proinde scienda est, dilectissimi fratres, et recto tenore verae fidei profitenda, tam humani arbitrii egena paupertas, quam divinae gratiae indeficiens largitas. Quid enim habes, ait Apostolus, quod non accepisti? Si autem accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis (I Cor. IV, 7)? Ante largitatem quippe gratiae est in homine quidem liberum arbitrium, sed non bonum, quia non illuminatum. Proinde, nisi gratia detur, bonum ipsum arbitrium non habetur. Sic namque est ipsum liberum hominis arbitrium absque done gratiae, sicut est oculus sine luce. Nam et oculus ad videndum factus est; sed nisi lumen acceperit, non videbit. Illa autem est lux vera 271 quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum (Joan. I, 9); illuminat autem hominem, seipsam dando per gratiam. Sicut ergo corporis oculus semper indiget lumen accipere, ut ipsum lumen possit adspicere, sic et libero arbitrio hominis nulla potest gratiae suffragari cognitio, nisi detur ipsius gratiae spiritalis infusio. 6. Proinde ut de iis quae vestris litteris indidistis, quid habeat catholici dogmatis veritas intimemus, singula breviter definire curavimus, sequentes donum ejusdem gratiae, quod sanctorum Patrum cordibus et linguis ipsa dignata est infundere. Dixistis itaque, quod vobis dicentibus, quod Esau et Jacob necdum natis, Jacob per misericordiam gratuitam eligitur, Esau autem originali peccato detentus justo judicio Dei est odio habitus, illi e contrario dicunt, in Esau figuram esse populi Judaeorum, ex futuris malis operibus condemnandi; in Jacob vero figuram esse populi gentium, ex futuris operibus bonis salvandi. 7. Haec duo, quae singula proponitis, bonum est ut catholica consensione jungatis. Sic enim et ab illis Dei gratia competenter agnoscitur, et a vobis propheticum mysterium non negatur. In illis namque duobus fratribus digne accipitur duorum significatio populorum: praesertim cum ipsi Rebeccae Dominum consulenti, duo praenuntientur populi ab ejus utero separandi. Verumtamen agnoscenda est in illa discretione et gratuita bonitas, et justa severitas. Nam quia omne datum optimum, et omne donum (al. bonum) perfectum desursum est, descendens a Patre luminum (Jac. I, 17), et gratia discernuntur quicunque salvantur: profecto non sunt electa neque dilecta in Jacob humana opera, sed dona divina. Rursus quia iniquitas nostra justitiam Dei commendat, procul dubio in Esau humanae iniquitatis est damnata nequitia. In eo quippe gratuitum in Jacob Deus ostendit beneficium misericordiae suae, in quo eum gratia gratis dignatus est adoptare; nec eum pro meritis futurae cujusquam bonae operationis elegit, cui seipsum, et fidem, et bona opera donaturum esse praescivit. 8. Inde est quod semini Abrahae, cujus in Jacob figura praecessit, beatus Apostolus dicit: Gratia salvi facti estis per fidem (Ephes. II, 8). Ut ostenderet fidem non aliquibus bonis meritis dari, sed ipsius fidei dono omne bonum meritum inchoari, ipsamque donum Dei esse, secutus adjunxit, et hoc non ex vobis, sed donum Dei est (Ibid., 9). Ac ne quisquam sibi quorumlibet bonorum operum audeat meritum vindicare, et pro quibuscunque operibus fidem se existimet accepisse, subjecit: non ex operibus, ne quis glorietur. Ut autem ostenderet non solum fidem, sed etiam bona opera divinitus tribui, continuo subdidit: Ipsius enim factura sumus, creati in Christo Jesu, in operibus bonis, quae non solum a Deo donata, sed ab ipso etiam praeparata testatur, dicens: quae praeparavit Deus, ut in illis ambulemus (Ephes. II, 10). Gratia itaque Jacob salvus factus est per 272 fidem, gratia consecutus est bonorum operum facultatem. 9. Quocirca, quia certum est Esau fuisse vas irae, Jacob autem vas misericordiae, CERTISSIME TENENDUM EST quod et ille ut damnaretur, iram juste meruit: non enim injustus Deus, qui infert iram (Rom. III, 5): et iste ut salvaretur, gratis donum misericordiae praevenientis accepit. Jacob itaque justificatus gratis per gratiam Dei, factus est vas misericordiae per indebitam gratiam, et per ipsam misericorditer est praeparatus ad gloriam; Esau vero per iram justam juste est praeparatus ad poenam: Iniquitas enim ( al. autem) nostra justitiam Dei commendat (Ibid.). Deus ergo in Jacob misericordiam gratuitae bonitatis, in Esau vero judicium justae severitatis ostendit; qui sacramento quidem circumcisionis octavo die secundum tenorem divinae constitutionis accepto, reatu peccati originalis caruit, sed per nequitiam cordis in hominis terreni vetustate permansit; illius ibi judicio derelictus, qui gratis salvat, justeque damnat. In cujus persona significati sunt non illi tantum qui fidem negant, sed et illi qui usque in finem vitae suae intra Ecclesiam positi, in malis operibus perseverant. De quibus Apostolus ait: Quoniam qui talia agunt, regnum Dei non consequentur (Galat. V, 21). Nam sicut ille circumcisus periit, quia dilexit tenebras magis quam lucem, sic omnis qui non deposuerit veterem hominem, qui corrumpitur secundum desideria erroris, condemnabitur in judicio, quia non condigne usus est baptismatis sacramento. Ad eumdem quippe veterem hominem pertinent non solum illi qui ignorant Deum, sed etiam illi de quibus dicit Apostolus: Confitentur se nosse Deum, factis autem negant (Tit. I, 16). 10. De parvulis vero indubitanter tenenda est catholicae regula veritatis; quia parvulus qui baptizatur, gratuita Dei bonitate salvatur, qui vero sine baptismate moritur, propter peccatum originale damnatur. Nec aliquo dicendus est Dei beneficio futurae impietati praereptus, qui absque justificationis gratia mortuus, impiorum est consortio deputatus: a qua impietate sive parvulus, sive majoris aetatis, solo quisque remedio eripitur, si Christi sanguine redimatur. DE GRATIA VERO NON DIGNE SENTIT quisquis eam putat omnibus hominibus dari, cum non solum non omnium sit fides, sed adhuc nonnullae gentes inveniantur ad quas fidei praedicatio non pervenit. Beatus autem Apostolus dicit: Quomodo invocabunt in quem non crediderunt? aut quomodo credent ei quem non audierunt? quomodo autem audient sine praedicante (Rom. X, 14)? NON ITAQUE GRATIA omnibus datur, quandoquidem ipsius gratiae participes esse non possunt, qui fideles non sunt, nec possunt credere, ad quos invenitur ipse fidei auditus minime pervenisse. Ipsa vero gratia quibuscunque datur, non aequaliter datur, sed secundum mensuram donationis Christi (Ephes. IV, 7), et unicuique sicut Deus divisit mensuram fidei: qui non hominum personas accipit, sed omnia operatur unus atque idem Spiritus, dividens propria singulis, prout vult (I Cor. XII, 11). 273 11. Quod autem vos dicitis, sola Dei misericordia salvari hominem, illi autem dicunt, nisi quis propria voluntate cucurrerit et elaboraverit, salvus esse non poterit, digne utrumque tenetur, si ordo rectus servetur divinae misericordiae et voluntatis humanae, ut illa praeveniat, haec sequatur: sola Dei misericordia initium salutis conferat; cui deinde voluntas hominis cooperatrix suae salutis existat, ut misericordia Dei praeveniens voluntatis humanae dirigat cursum, et humana voluntas obediens, eadem misericordia subsequente, secundum intentionem currat ad bravium; ac per hoc humana voluntas in eo quod currit utiliter et laborat, ex Dei misericordia sibi esse donum cursus ac laboris agnoscat; nec sit ingrata misericordiae per quam salutis accipit initium, ut per ipsam perveniat ad plenum sempiternae salutis effectum: quia tunc erit bona, si Dei praeveniatur dono, et tunc permanebit bona, si ejus non destituatur auxilio. 12. Errat autem quisquis putat sic a Deo tribui gratiam, velut si quis accepto idoneo pignore det pecuniam, cum Dominus utique et pignus Spiritus sancti ipse quibus vult conferat, et pecuniam suam nummulariis expetendam, sicut ipse loquitur in Evangelio (Matth. XXV, 27), servorum suorum curae officioque distribuat. Illa vero Apostoli sententia qua dicitur: Ergo cujus vult miseretur, et quem vult obdurat (Rom. IX, 18), melius quidem ex persona confirmantis accipitur. Quam si quis non vult ex persona confirmantis accipere, illud sine contentione attendat quod subsequenter dicitur: An non habet potestatem figulus luti, ex eadem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud vero in contumeliam (Ibid., 21)? Et cum in utroque vase faciendo figuli cognoverit potestatem, in vase honoris indebitam gratiam Dei miserantis intelligat, et in vase contumeliae debitum judicium Dei obdurantis, id est deserentis, agnoscat. Deus autem obdurare dicitur, non quia ad iniquitatem compellit, sed cum ab iniquitate non eripit: quod quia justus est, juste facit. Deo ergo miserante, sine suis meritis homo salvatur, obdurante autem Deo, juste recipit quod meretur. Deus quippe dono bonitatis salvat, et judicio severitatis obdurat. 13. Illud etiam quod vos dicitis, Deus est enim qui operatur in vobis et velle et operari, pro bona voluntate (Philip. II, 13); illi autem dicunt: Si volueritis et audieritis me, bona terrae comedetis (Isa. I, 19): si utrumque sicut oportet animus in fide tranquillus acceperit, nulla de gratia et libero arbitrio quaestio remanebit. Jubet enim Deus homini ut velit, sed Deus in homine operatur et velle; jubet ut faciat, sed Deus in eo operatur et facere. Ideo utrumque beatus jungit Apostolus dicens: Cum timore et tremore salutem vestram operamini: Deus est enim qui operatur in vobis et velle et perficere, pro bona voluntate. Ut ergo cum timore et tremore suam quisque operetur salutem, opus est volentis hominis, sed hoc ipsum velle Deus operatur in suis, 274 ac per hoc quoniam habet homo liberum arbitrium, audit praecepta quae faciat; sed ad implenda praecepta liberum arbitrium idoneum nullatenus efficitur, nisi divinitus adjuvetur. Ita fit, ut se operari debere homo cognoscat, dum praeceptum accipit, et Deo se sciat semper omne bonum debere, quod vult ac facit: quem teste Apostolo cognoscit operari in homine, et velle, et perficere pro bona voluntate. Qui suis fidelibus hanc dignatus est gratiam promittere per Prophetam dicens: Spiritum meum dabo in vobis, et faciam ut in justificationibus meis ambuletis, et judicia mea observetis et faciatis (Ezech. XXXVI, 27). 14. Cum ergo Deus in homine operari coeperit velle, tunc homo ad Deum convertitur, et eodem in se operante, unde ipsi Deo placeat operatur. De Deo enim dicit Apostolus: Aptet vos in omni opere bono, ut faciatis voluntatem ejus, faciens in vobis quod placeat coram se (Hebr. XIII, 21). Ad vitam quoque in tantum potest homo manum porrigere, in quantum habuerit Dominum protectionem suam super manum dexteram suam (Psal. CXX, 5). Nimis autem absurdum est illos putare vasa misericordiae qui vel saecularem habent vel ecclesiasticam dignitatem; vasa vero contumeliae, clericos, et monachos ac laicos aestimare; cum utique Apostolus vasa misericordiae illa dicat quae Deus praeparavit in gloriam, non praesentem utique, sed futuram, quibus dicit: Cum Christus apparuerit, vita vestra, tunc et vos apparebitis cum ipso in gloria (Coloss. III, 4). Ideo paulo superius eis ait, Quae sursum sunt sapite, non quae super terram (Ibid., 1). Vasa quippe misericordiae sunt quibus dicitur: Venite, benedicti Patris mei, percipite regnum; vasa vero contumeliae sunt quibus dicitur: Ite, maledicti, in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo et angelis ejus. Vasa itaque misericordiae non ecclesiastica vel saecularis dignitas, sed in Ecclesia spiritalis caritas facit. Quapropter in quacunque professione tenuerit homo fidem quae per caritatem operatur, erit vas in honorem sanctificatum et utile Domino, ad omne opus bonum paratum. 15. Contra praedestinationem vero sanctorum magnae pervicaciae est aliquem vel parare, vel habere conflictum, cum apostolicae praedicationi nullus audeat refragari, qua non solum dicitur de Deo: Quos autem praescivit et praedestinavit conformes fieri imaginis Filii ejus (Rom. VIII, 29); et alio loco: Praedestinavit nos in adoptionem filiorum, per Jesum Christum in ipsum (Ephes. I, 5): verum etiam ipsum caput nostrum, ipsum primogenitum in multis fratribus beatus Paulus praedestinatum confidenter praedicat dicens: Qui factus est ei ex semine David secundum carnem, qui praedestinatus est Filius Dei in virtute, secundum Spiritum sanctificationis (Rom. I, 3, 4). Quisquis ergo praedestinatum Christum et sanctos ejus negat, apostolicam fidem perversus oppugnat. Omnes autem praedestinati ipsi sunt, quos vult Deus salvos fieri, et ad agnitionem veritatis venire. Qui propterea omnes dicuntur, quia in utroque sexu, ex omni hominum genere, gradu, aetate et conditione salvantur. Semper quippe 275 voluntas Dei omnipotentis impletur, quia potestas ejus nullatenus vincitur: ipse est enim qui omnia quaecunque voluit fecit in coelo et in terra, in mari et in omnibus abyssis (Psal. CXXXIV, 6), et cujus voluntati nemo resistit. Verum namque est quod de se testatus est Filius, quia quos vult vivificat; quia in vivificandis nullum initium humanae voluntatis exspectat, sed ipsam voluntatem bonam faciendo vivificat. 16. Hoc in majoribus. Parvulos autem, in quibus necdum potest bona voluntas fieri, solius gratiae facit operatione salvari. Liberum vero arbitrium, quod fuit in primo homine sanum ante peccatum, nunc in filiis Dei propria quidem infirmitate concutitur, sed majore divini muneris gratia sublevatur. Quaestionem vero animarum, aut tacitam debemus relinquere, aut sine contentione tractare: quia sive ex propagine veniant, sive novae singulis corporibus fiant, quod sanctarum Scripturarum auctoritas non manifeste pronuntiat, cum cautela debet inquiri, maxime quod sine fidei detrimento potest a fidelibus ignorari. Illud praecipue observandum est et tenendum, nascentium parvulorum animas nexu peccati originalis obstrictas, omnibusque necessarium esse sancti baptismatis sacramentum, quo dirumpitur ( al. dimittitur) peccati originalis vinculum, et amissa in primo homine per secundum hominem recipitur adoptio filiorum. 17. Vos itaque, dilectissimi fratres, per gratiam Dei estote stabiles et immobiles; ac tenentes veram fidem, exhibete fratribus aliter sentientibus caritatem; nec de aliquo desperetis, quia qui hodie veritatem in aliquo non agnoscit, potest eras Deo revelante cognoscere. Deo enim subest, cum volet, posse (Sap. XII, 18). Oremus ergo pro eis, ut Deus operetur in eis. Exhibeamus eis bonam voluntatem, de qua nos possumus habere mercedem, scientes quoniam in conspectu Dei quisquis de numero praedestinatorum fuerit, non peribit, et in omnibus voluntas Omnipotentis implebitur, ut per gratiam salvi fiant, et agnitionem veritatis, Domino illuminante, percipiant. 18. Prae omnibus studium gerite libros sancti Augustini quos ad Prosperum et Hilarium scripsit, memoratis fratribus legendos ingerere. Quorum mentionem beatae memoriae Hormisda, sedis apostolicae gloriosus antistes, in epistola quam consulenti se sancto fratri consacerdotique nostro Possessori rescripsit, cum magno praeconio catholicae laudis inseruit. Cujus haec verba sunt: De arbitrio tamen libero et gratia Dei, quid Romana, hoc est catholica sequatur et servet Ecclesia, licet in variis libris beati Augustini, et maxime ad Prosperum et Hilarium abunde possit agnosci, tamen et in scriniis ecclesiasticis expressa capitula continentur. 19. Haec itaque, dilectissimi fratres, interrogantibus vobis breviter communi voluimus respondere rescripto. Caeterum unus ex nobis, in quantum Dominus servis suis recti gratiam dignatur donare sermonis, illis omnibus, quae memoratos fratres adversus gratiam et praedestinationem 276 intimastis vel sentire, vel dicere, tribus libris vestro nomine dedicatis sufficienti disputatione respondit; quique adversus duos libros Fausti Galli septem libros edidit: quos cum recensueritis, agnoscetis protinus quemadmodum memorati Fausti commenta veritati contraria, catholicae fidei penitus inimica, discussio prodidit, ratio manifesta convicit, auctoritas divina compressit, et praecedentium Patrum consona prorsus attestatio confutavit. 20. Speramus autem in Domino, quoniam gratiae suae ita subsidium largietur, ut et bene sentientibus sanctae scientiae tribuat augmentum, et aliter quam oportet credentibus donet veritatis agnoscendae subsidium. Ipse enim facit gratiae suae participes quos praedestinavit ad vitam, ut in omnibus bonis suis humanae arbitrium voluntatis gratiae Dei subjiciant; et ab ipso sibi cognoscant descendere omne datum optimum, et omne donum perfectum; sciant etiam ab ipso exspectandum semper auxilium, qui praedestinatis suis et gratiam et perseverantiam donat, ut gratiam pro gratia, donum vitae perennis accipiant. 277 EPISTOLA XVI, SEU LIBER PETRI DIACONI ET ALIORUM QUI IN CAUSA FIDEI A GRAECIS EX ORIENTE ROMAM MISSI FUERUNT. De Incarnatione et Gratia Domini nostri Jesu Christi ad Fulgentium et alios episcopos Africae. Dominis sanctissimis et cum omni veneratione nominandis, DATIANO, FORTUNATO, ALBANO, ORONTIO, BOETO, FULGENTIO, JANUARIO et caeteris episcopis et in Christi confessione decoratis, exigui PETRUS diaconus, JOANNES, LEONTIUS, alius JOANNES, et caeteri fratres in causa fidei Romam directi.
CAPUT I. Consensus Ecclesiarum in fide, confirmatio fidelium. --1. Utile et pernecessarium, sanctisque Dei Ecclesiis specialiter credimus profuturum, ea quae de Incarnatione et dispensatione divina nobiscum universae sanctae Orientalium Ecclesiae contra haereticos defendunt (qui pravis et iniquis argumentis antiquam Ecclesiae fidem inquietare non cessant), sancitati vestrae suggerere atque de his consensum vestrae beatitudinis suppliciter promereri. Quia in nullo sanctam gloriosamque confessionem vestram credimus dissentire, praesertim cum uno ubique spiritu sanctam Dei Ecclesiam vegetari minime dubitemus. Non enim parva, imo potius magna laetitia universi replebuntur Orientales, si sanctitatem vestram suis, imo magis catholicis noverint in omnibus consentire dogmatibus.
2. Unde suppliciter petimus et obsecramus beatitudinem vestram, quatenus diligenti examinatione ea quae inferius continentur discutientes (ut decet verissimos et intrepidos Christi praedicatores), scriptis sententiam vestram nobis patefacere jubeatis: ut si, Deo praestante, catholicae fidei conveniens, et apostolicis traditionibus nostra apud vos (sicut non diffidimus) fuerit expositio comprobata, perfacile tantorum 278 virorum, probatissimorumque sacerdotum auctoritate muniti, iniqua loquentium ora obstruere valeamus, et in fide sanctorum Patrum perseverantes, Deo, qui vos sanctimonii sui confessione glorificavit, gratias referamus, domini sanctissimi et Deo dignissimi. Nunc ea quae sequuntur diligentius petimus exploretis. CAP. II. In Christo duae naturae, sine confusione, in unam personam unitae. --3. Igitur juxta sanctorum Patrum traditionem, Dominum nostrum Jesum Christum in duabus naturis unitis et inconfusis, id est divinitatis et humanitatis, in una persona sive subsistentia confitemur. Nec illis acquiescentes qui unam Dei Verbi naturam incarnatam praedicantes, venerabilis Chalcedonensis concilii fidem refugiunt, nec illos admittentes qui duas naturas dolose pronuntiantes, unam Dei Verbi naturam incarnatam minime confitentur, aestimantes hoc duarum naturarum professioni contrarium: quasi aliquid aliud quam duas naturas ineffabiliter unitas, una Dei verbi natura incarnata significet, beato Cyrillo Alexandrinae civitatis antistite in secunda epistola ad Successum episcopum Diocesariae ita scribente: « Si enim unam naturam dicentes Dei Verbi, tacuissemus non inferentes incarnatam, sed velut abjicientes dispensationem, erat illis forsitan non improbabilis sermo, simulantibus interrogare, ubi est in humanitate perfectio? aut quomodo substantia nostra subsistit? Quoniam vero et perfectio quae in humanitate est, et essentiae nostrae manifestatio illata est, per id quod dictum est incarnata, jam desinant ( al. deserant) arundineam virgam sibimet supponentes. » CAP. III. Beata Virgo proprie Dei Mater. --4. Beatam vero Virginem Mariam non propter dignitatem hominis illius qui ex ipsa natus est (quem gratia et non natura Deum quidam impie praedicare non metuunt), sed proprie et secundum veritatem credimus Θεοτόκον, id est Dei Genitricem, eo quod pepererit vere et proprie Deum Verbum incarnatum et hominem factum, atque essentialiter sive naturaliter carni unitum. 5. Propterea etiam essentialem sive naturalem factam naturarum unitionem omnimodis confitemur, non sicut illi qui tanquam in propheta, ita in Christo Deum Verbum inoperasse contendunt. Quos redarguit beatus Gregorius Nazianzenus ad Clidonium, dicens: « Si quis sicut in propheta secundum gratiam dicit inoperasse Deum Verbum, et non essentialiter factam confitetur unitionem, sit vacuus melioris inoperationis, magis autem plenus sit deterioris. » Nec sicut illi qui secundum illustrationem, aut dilectionem, aut affectionem, personalem, vel subsistentialem, sive secundum auctoritatem, aut potentiam, aut aequalitatem honoris, unitionem tentant astruere naturarum. Quos paulo superius memoratus beatus Cyrillus anathematizat dicens (Anathematis. 3) contra Nestorium: « Si quis in uno Christo dividit substantias post unitionem, sola eas societate connectens secundum dignitatem, 279 auctoritatem, aut potentiam, et non magis conjunctionem quae est secundum unitatem naturalem, anathema sit. » Deus enim Verbum, non nomine vacuo, non particula sui, sed natura Deus tantus quantus et Pater est, aequalis per omnia Patri, praeter hoc tantummodo quod ille Pater est, iste Filius, naturae se humanae uniens, factus est homo.
6. Hinc etiam a sanctis Patribus adunatione ex divinitate et humanitate Christus Dominus noster compositus praedicatur. Quod nolens Paulus Samosatenus confiteri, damnatus est ab Antiocheno concilio, Malchione presbytero ejusdem Antiochenae Ecclesiae, viro per omnia eruditissimo, et ab universis sacerdotibus qui contra eumdem Paulum convenerant tunc electo; qui summum disputationis certamen a concilio memorato suscipiens, ita eumdem haereticum inter caetera redarguit, dicens: « Ex simplicibus fit certe compositum, sicut in Christo Jesu, qui ex Deo Verbo et humano corpore, quod est ex semine David, unus factus est, nequaquam ulterius divisione aliqua, sed unitate subsistens. Tu vero videris mihi secundum hoc nolle compositionem fateri, ut non substantia sit in eo Filius Dei, sed sapientia secundum participationem. Hoc enim dixisti, quia sapientia dispendium patiatur, et ideo composita esse non possit, nec cogitas quod divina sapientia sicut antequam se exinanisset, indiminuta permansit; ita et in hac exinanitione quam gessit misericorditer, indiminuta atque indemutabilis exstitit. Et hoc etiam dicis, quod sapientia habitaret in eo sicut habitamus et nos in domibus, ut alter in altero, sed neque pars domus nos sumus, nec nostri pars domus est. » Similiter etiam beatus Athanasius in libello cujus est titulus, Quod unus sit Christus, haereticorum vanitatem refutans, postquam de Filii Dei divinitate inquisitiones eorum superfluas approbasset, ita prosequitur: « Sic, inquit, etiam de Incarnatione inquirunt: Quomodo, inquiunt, incarnatur Deus? quomodo incorporatur? quomodo componitur ad parvum corpusculum incapabilis? quomodo unitur increatus creato, incircumscriptus circumscripto? aut quomodo in partes magnus ille, et immensus, et individuus? Si autem magnitudo illa in parvo loco contracta est, aut parvum illud factum est magnum, aut pars, et non omnis divinitas carni unita est, quod est impium credere. Et prolapsi sunt ex hoc quod dicunt: Quomodo, et quali modo? et qua sententia et perfidia etiam isti et inhabitationem pro incarnatione opinati (operati) sunt, et pro unitate, et compositione inoperationem humanam, et pro una substantia Domini nostri Jesu Christi, duas subsistentias et duas personas, et pro sancta et ineffabili Trinitate, quaternitatem indecenter dogmatizantes, et impie. » 7. Rursus beatus Gregorius in sermone de Filio: « Uno autem, inquit, capitulo meo, ut altiora quidem ascribas divinitati, et illi naturae quae passionibus et corpore probatur esse superior: humiliora vero composito tribuas, qui propter te semetipsum exinanivit, et incarnatus est. » Hinc ergo rectissime credimus, quod plenus et perfectus Deus Verbum, etiam post assumptam carnem nullum augmentum detrimentumque 280 pertulerit, imo unitione sua ineffabilem gloriam contulerit assumptae naturae. CAP. IV. Non est facta quaternitas in deitate per Incarnationis mysterium. --8. Hac de causa Trinitas etiam post Incarnationis mysterium Trinitas mansit, quia idem Deus Verbum, etiam cum propria carne unus est ex Trinitate: non quod caro ejus sit de substantia Trinitatis, sed quia caro Dei Verbi est, qui est unus ex Trinitate. Ipse enim omnino, et non alius ascendit in coelum, qui descendit de coelo, Filius hominis qui est in coelo (Joan. III, 13). Quapropter et Deum Verbum passum carne, et crucifixum carne, et sepultum carne secundum beatum Cyrillum profitemur dicentem (Anath. XIII): « Si quis non confitetur Deum Verbum passum carne, crucifixum carne, et mortem carne gustasse, factumque primogenitum ex mortuis, secundum quod est vita et vivificator tanquam Deus, anathema sit. 9. Similiter etiam hominem Christum dicimus Verbum, secundum illud beati Joannis: Quod fuit ab initio, quod audivimus, quod vidimus oculis nostris, quod perspeximus, et manus nostrae tractaverunt de Verbo vitae (I Joan. I, 1). Neque enim Verbum secundum deitatis suae naturam tractari potuit manibus humanis, nisi fieret homo. Est etiam procul dubio puer ille quem beata Virgo genuit, quem pannis involvit, quem in praesepio collocavit, quem octavo die circumcidit, quem Simeon vir justus propriis amplexatus est gremiis, quem subjectum parentibus evangelistae referunt, quem profecisse aetate et sapientia (Luc. II, 52) protestantur, natura Deus, per quem facta sunt omnia visibilia et invisibilia, unigenitus et primogenitus, in quo omnia constant (Coloss. I, 16, 17), secundum apostolum Paulum. Et hoc ipsum claris vocibus etiam Isaias propheta protestatur dicens: Puer natus est nobis, et filius datus est nobis, cujus potestas in humero ejus, et vocabitur magni consilii Angelus, Admirabilis, Consiliarius, Deus fortis, Dominator, Pater futuri saeculi, Princeps pacis (Isa. IX, 6). 10. Et idcirco acquiescendum illis nullatenus credimus, qui puero illi Deum fortem unitum asserunt, nec Deum fortem ipsum esse puerum credunt, praesertim cum non alterius cujuslibet, sed ejus omnino thronum, qui de Spiritu sancto et Maria Virgine natus est, atque in Jordane a Joanne, ut aquas sanctificaret, baptizatus est in saeculum saeculi Psalmista testetur, dicens: Thronus tuus, Deus, in saeculum saeculi, virga aequitatis, virga regni tui; dilexisti justitiam, et odisti iniquitatem; propterea unxit te Deus tuus oleo exsultationis prae participibus tuis (Psal. XLIV, 7, 8). Quomodo autem ungi poterat Deus, cujus thronus est in saeculum saeculi, nisi fieret homo? CAP. V. Deus factus est homo, non homo factus est Deus. --11. Secundum hanc ergo prophetae sententiam, Deus factus est Christus, non autem Christus factus est Deus, sicut dicunt haeretici, qui per provectum, non per naturam Christum Deum audent asserere: Deus enim unctus est, quia ipse factus est homo; non enim alter 281 est Deus, alter homo, sed idem Deus, idem homo. Qui enim naturalis est filius Virginis, idem naturalis est Filius Dei. Propterea et duas nativitates Dei Verbi credimus et confitemur, id est, unam ante saecula a Patre ( al. in Patre), secundum divinitatem; alteram in novissimis diebus, a Virgine sancta, secundum carnem: exsecrantes eos qui negant secundum carnem Verbi Dei nativitatem, qui etiam refugiunt unius ejusdemque Filii Dei fateri mirabilia et passiones, quod omnis Dei Ecclesia confitetur. 12. Accipimus autem et quatuor concilia secundum hunc expositionis nostrae sensum: Nicenum, trecentorum decem et octo episcoporum; Constantinopolitanum, centum et quinquaginta, qui damnaverunt impios Pneumatomachos, nec non etiam Ephesinum primum, cui praefuerunt beatissimi Coelestinus Romanus, et Cyrillus Alexandrinus antistites; et sanctum ac venerabile quod apud Chalcedonem celebratum est.
13. Epistolas quoque beati Leonis amplectimur, anathematizantes universos contraria dogmatibus Ecclesiae sentientes, simul et omnia scripta Theodori Mopsuestini, et Nestorii discipuli ejus, omnesque qui illis similia sapiunt cum eodem Nestorio, nec non etiam cuncta scripta duodecim adversantia capitulis beati Cyrilli, quae contra eumdem Nestorium edidit; his adjicientes Eutychen et Dioscorum cum sociis eorum, omnesque quos juste ac regulariter sedes apostolica condemnavit. CAP. VI. Qualis homo creatus; et qualis cum sua posteritate per peccatum effectus. Per peccatum totus homo factus est deterior. Sine gratia non nisi humana cogitantur. Quid sit credere. --14. Post haec consequens est etiam qualiter de Christi gratia sentiamus, qua nos eruit de potestate Satanae, secundum quod nobis est traditum, vestrae beatitudini declarare: quia etiam in hac parte auctoritas vestra nobis valde est necessaria. 15. Credimus itaque bonum et sine ulla carnis impugnatione, a Deo creatore omnium, factum Adam, magnaque praeditum libertate, ita ut et bonum facere in propria facultate haberet, et malum, si vellet, posset admittere. Eratque mors et immortalitas in ejus posita quodammodo arbitrii libertate. Capax enim erat utriusque rei, ut si servaret praeceptum, sine experientia mortis fieret immortalis; si vero contemneret, mors continuo subsequeretur. Itaque serpentis astutia depravatus, sponte divinae legis praevaricator effectus est, et ideo secundum quod ei praedictum fuerat, justo Dei judicio mortis poena damnatur, totusque, id est secundum corpus et secundum animam, in deterius commutatus, amissa libertate propria, sub peccati servitio mancipatur. 16. Ex hoc NULLUS EST HOMINUM qui non hujus peccati vinculo nascatur astrictus, praeter eum qui ad hoc vinculum peccati solvendum, novo generationis modo natus est, mediator Dei et hominum homo Christus Jesus. Quid enim aliud potuit aut potest nasci ex servo, nisi servus? Neque enim cum esset liber Adam, filios procreavit, sed postquam servus peccati factus est. Ideo sicut omnis homo ab illo est, ita et omnis homo servus peccati per ipsum est. Hinc et Apostolus: Ex uno, inquit, in omnes homines in condemnationem (Rom. V, 18). Et rursus, 282 Per unum hominem peccatum intravit in hunc mundum, et per peccatum mors, et ita in omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccaverunt (Ibid., 12). Falluntur ergo omnimodo qui dicunt mortem solam, non etiam peccatum transiisse in genus humanum, cum Apostolus, et peccatum, et mortem mundo per eum testetur illatam. 17. Ab hac igitur damnatione et morte nullus omnino liberatur, nisi gratia Redemptoris: qui cum esset Dominus, utpote Deus, ut nos a servitute perpetua et potestate diaboli liberaret, atque ad veram libertatem reduceret, factus est servus, accipiens formam servi (Philip. II, 7). Hinc est quod dicit ad Judaeos: Tunc vere liberi eritis, si vos Filius liberaverit (Joan. VIII, 36). Putabant enim se vere liberos, qui humanis occupationibus intentione vanissima serviebant. Ut ergo falsa libertas fieret vera libertas, id est, ut humana libertas fieret Christiana libertas, eadem libertas liberatore indiguit, quo posset, per ejus gratiam ab occupationibus humanis aversa, ea cogitare et desiderare quae pertinent ad vitam aeternam. 18. Sine hac igitur gratia potest quidem cogitare et desiderare humana, non autem potest cogitare, aut velle, seu desiderare divina, quorum primum est et praecipuum fundamentum, et crepido quodammodo, sive omnium bonorum origo, credere in Dominum gloriae crucifixum (I Cor. II, 8), quod utique non est ex naturalis arbitrii libertate, quia non hoc caro et sanguis, sed Pater coelestis revelat cui voluerit (Matth. XVI, 17), ad veram eum attrahens libertatem, NON VIOLENTA NECESSITATE, sed infundendo suavitatem per Spiritum sanctum, ut mox credentes dicamus: quia Dominus est Jesus, quod nemo per naturalem arbitrii libertatem potest dicere, nisi in Spiritu sancto (I Cor. XII, 3). 19. Frustra ergo garriunt qui dicunt: Meum est velle credere, Dei autem gratiae est adjuvare; cum etiam ipsum CREDERE, quod est consensum praebere veritati, nobis a Deo dari testetur Apostolus dicens: Vobis enim datum est a Christo, non solum ut in eum credatis, verum etiam ut pro illo patiamini (Philip. I, 29). CAP. VII. Deus alios facit credere sua bonitate, alios deserit justo judicio, sed occulto. --20. Sed dicunt, si nolentes Deus facit ut velint credere, nullus autem est qui naturaliter (ut dicitis) possit credere aut aliquid boni velle quod pertinet ad vitam aeternam, cur ergo non facit omnes velle, cum non sit personarum acceptio apud Deum, praesertim cum de ipso scriptum sit: Qui vult omnes homines salvos fieri et ad agnitionem veritatis venire (I Tim. II, 4)? Aut enim vult, et non potest; aut mentitur Scriptura divina. Quod si horum quodlibet sentire est impium, restat ut non ille excitet voluntatem humanam, sed eam exspectet ab homine, ut aequum sit in volentibus praemium, in nolentibus autem justa damnatio. 21. Haec si ita sunt, ut haeretici jactitant, COMPREHENSA SUNT ab ipsis inscrutabilia et incomprehensibilia Dei judicia. Si enim, ut ipsi volunt, nolentes damnat, salvat autem volentes, nihil est omnino quod 283 quaeratur ulterius. Et, quantum ad ipsos, fallit Scriptura divina, quae incomprehensibilia Dei testatur judicia (Rom. XI, 33). Nos autem incomprehensibilia credentes et demonstrantes judicia Dei, ex una massa perditionis alios salvari dicimus bonitate et gratia Dei, alios justo et occulto judicio derelinqui. 22. Alioquin dicant, si possunt hi qui hoc divinae justitiae et bonitati contrarium aestimant, cur is qui omnes homines vult salvos fieri et ad agnitionem veritatis venire, tam multas virtutes fecit in Corozaim et Bethsaida et nullam harum in Tyro et Sidone facere voluit, ubi si factae fuissent (sicut ipse testatur) forsitan in cinere et cilicio poenitentiam egissent (Matth. XI, 21)? Aut cur in Asia et Bithynia Apostolum vetuit verbum salutis annuntiare (Act. XVI, 6, 7)? 23. Quod si ista nequeunt comprehendi, redeant ad se, et invenientes se homines, desinant quaerere cur alios salvet gratuito dono, alios derelinquat justo et occulto judicio, qui potestatem habet ex eadem massa aliud vas facere in honorem, aliud in contumeliam; et clament una nobiscum, imo juxta Apostolum: O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei! Quam inscrutabilia sunt judicia ejus, et investigabiles viae ejus! Quis enim cognovit sensum Domini? aut quis consiliarius ejus fuit? aut quis prior dedit illi, et retribuetur ei? quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia. Ipsi gloria in saecula saeculorum. Amen (Rom. I, 33, 34 et seq.). Manifeste ergo NON NOBIS, SED APOSTOLO omnino resistit qui dicit: Nisi ego prius voluero, gratia ad me non venit. Quod omnino nihil aliud est dicere, nisi prius dare Deo, ut retribuatur illi. CAP. VIII. Omnis motus bonae voluntatis ex Deo. --24. Sed nos sequentes eumdem apostolum omnem bonarum cogitationum originem, consensionemque earum, et voluntatem ex Deo et per Deum, et in Deo dicimus, qui pravas hominum voluntates, et terrenis actibus implicatas, per infusionem et inoperationem intrinsecus sancti Spiritus absolvit et corrigit, sicut scriptum est: Praeparatur voluntas a Domino. 25. Hinc etiam beatus Basilius Caesariensis episcopus, in oratione sacri altaris, quam pene universus frequentat Oriens, inter caetera: « Dona (inquit), Domine, virtutem ac tutamentum: malos quaesumus bonos facito, bonos in bonitate conserva, omnia enim potes, et non est qui contradicat tibi; cum enim volueris salvas, et nullus resistit voluntati tuae. » Ecce quam breviter, quamque districte doctor egregius olim huic controversiae finem posuit, docens per hanc precem, non a seipsis, sed a Deo malos homines bonos fieri; nec sua virtute, sed divinae gratiae adjutorio in ipsa bonitate perseverare. 26. Similiter beatus Innocentius apostolicae sedis antistes, in epistola (V. in capit. Coelestini, cap. 8) ad Concilium Milevitanum: « Omnia, inquit, studia et omnia opera ac merita sanctorum ad Dei gloriam laudemque referenda sunt: quia NEMO ei aliunde placet, nisi ex eo quod ipse donaverit. » Quod 284 diligentius manifestiusque in epistola sua ad papam Zozimum, replicando, ipsius papae sententiam explicant Africana concilia dicendo: « Illud autem quod in litteris quas ad universas provincias curasti esse mittendas, posuisti, dicens: Nos tamen instinctu Dei (omnia enim bona ad auctorem suum referenda sunt, unde nascuntur) ad fratrum et coepiscoporum nostrorum conscientiam universa retulimus: sic accipimus dictum, ut illos qui contra Dei adjutorium extollunt arbitrii libertatem, districto gladio veritatis velut cursim transiens amputares. Quid enim tam libero fecisti arbitrio, quam quod universa in humilitatis nostrae conscientiam retulisti? et tamen instinctu Dei factum fideliter sapienterque vidisti, veraciter fidenterque dixisti, ideo utique quia praeparatur voluntas a Domino (Prov. VIII, 35, sec. LXX), et ut boni aliquid agant paternis inspirationibus suorum ipse tangit corda filiorum: Quotquot enim Spiritu Dei aguntur, hi filii sunt Dei (Rom. VIII, 54), ut nec nostrum deesse sentiamus arbitrium, et in bonis quibusque voluntatis humanae singulis motibus magis illius praevenire non dabitemus gratiam; quod ita Deus in cordibus hominum atque in ipso libero operetur arbitrio, ut sancta cogitatio, pium consilium, omnisque motus bonae voluntatis ex Deo sit, quia per illum aliquid boni possumus, sine quo nihil possumus. » 27. His congrue beatissimus Coelestinus in epistola (cap. 11) ad Gallos data: « Cum enim, inquit, sanctarum plebium praesules mandata sibi legatione funguntur apud divinam clementiam, humani generis agunt causam, et tota secum Ecclesia congemiscente postulant et precantur ut infidelibus donetur fides, ut idololatrae ab infidelitatis suae liberentur erroribus, ut Judaeis, ablato cordis velamine, lux veritatis appareat, ut haeretici catholicae fidei perceptione resipiscant, ut schismatici spiritum redivivae caritatis accipiant, ut lapsis poenitentiae remedia conferantur, ut denique catechumenis ad regenerationis sacramenta perductis, coelestis misericordiae aula reseretur. Haec autem non perfunctorie neque inaniter a Domino peti rerum ipsarum monstrat effectus, quandoquidem ex omni errorum genere plurimos dignatur attrahere, quos eruens de potestate tenebrarum, transfert in regnum filii caritatis suae, et ex vasis irae facit vasa misericordiae. Quod adeo totum divini operis esse sentitur, ut haec efficienti Deo gratiarum semper actio laudisque confessio pro illuminatione talium vel correctione referatur. » Rursus post pauca: « His ergo (inquit [Coelest, cap. 12] ) ecclesiasticis regulis et ex divina sumptis auctoritate documentis, ita adjuvante Domino confirmati sumus, ut omnium bonorum affectuum atque operum, et omnium studiorum omniumque virtutum, quibus ab initio fidei ad Deum tenditur, Deum profiteamur auctorem; et NON DUBITEMUS ab ipsius gratia omnis hominis merita praeveniri, per quem fit ut aliquid boni, et velle incipiamus et facere. Quo utique auxilio et munere Dei NON AUFERTUR LIBERUM ARBITRIUM, SED LIBERATUR, ut de tenebroso lucidum, 285 de pravo rectum, de languido sanum, de imprudenti sit providum. » Terminat autem idem magister (Idem, c. 13) hanc ipsam epistolam, atque concludit ita, dicens: « Quia ad confitendam gratiam Dei, cujus operi ac dignationi nihil penitus subtrahendum est, satis sufficere credimus, quidquid secundum praedictas regulas apostolicae sedis nos scripta docuerunt, ut prorsus non opinemur catholicum, quod apparuerit praefixis sententiis esse contrarium. » Haec, sanctissimi, non quasi ignorantibus suggerere necessarium aestimavimus, sed ad confutandum eorum amentiam qui ea ut nova dogmata et penitus ( al. pene) Ecclesiis inaudita refugiunt, huic parvitatis nostrae libello inserere utile judicavimus. 28. Quorum omnium sanctorum Patrum imbuti doctrinis, anathematizamus Pelagium et Coelestium, simul etiam Julianum Edanensem, et qui illis similia sapiunt; praecipue libros Fausti Galliarum episcopi, qui de monasterio Lirinensi provectus est, quos contra praedestinationis sententiam scriptos esse non dubium est. In quibus non solum contra horum omnium sanctorum Patrum, verum etiam contra ipsius Apostoli traditionem veniens, humano labori subjungit gratiae adjutorium, atque totam omnino Christi evacuans gratiam, antiquos sanctos non ea gratia qua et nos, secundum quod docet beatissimus Petrus apostolus (Act. XV, 11), sed naturae possibilitate salvatos impie profitetur. Petrus misericordia Dei diaconus subscripsit,
Joannes misericordia Dei monachus subscripsit,
Leontius misericordia Dei monachus subscripsit,
Joannes lector misericordia Dei subscripsit.
286 EPISTOLA XVII, SEU LIBER S. FULGENTII ET ALIORUM QUINDECIM EPISCOPORUM AFRICANORUM, Ad Petrum diaconum et alios qui ex Oriente in causa fidei Romam missi sunt, de Incarnatione et Gratia Domini nostri Jesu Christi. Dilectissimis et in Christi fide atque gratia plurimum amplectendis sanctis fratribus, PETRO diacono, JOANNI, LEONTIO, et alii JOANNI, caeterisque fratribus quos una vobiscum in causa fidei Romam directos litteris intimastis, DATIANUS, FORTUNATUS, BOETHUS, VICTOR, SCHOLASTICUS, ORONTIUS, VINDICIANUS, VICTOR, JANUARIUS, VICTORIANUS, PHOTINUS, QUODVULTDEUS, FULGENTIUS, FELIX et JANUARIUS in Domino salutem.
CAPUT I. Recta fides in hac vita salus est hominum. --1. Beatus frater noster Joannes, diaconus a vestra societate directus, litteras nobis quas misistis exhibuit, quibus recensitis, vestram simul alacres, et fidem cognovimus, et salutem: imo in agnitione fidei vestra nobis salus innotuit. Quae enim vera in hac vita salus est hominum, nisi recta in Deum fides, quae per caritatem operatur, per quam nos gratia divina salvatos Apostolica testatur auctoritas, dicens: Gratia salvi facti estis per fidem, et hoc non ex vobis: Dei enim donum est, non ex operibus, ut ne quis extollatur (Ephes. II, 8). Et quia caritas rectae fidei debet jugiter adhaerere, quae studio atque efficacia bonorum operum cooperit multitudinem peccatorum, ideo Doctor gentium in fide et veritate, ne quid sibi humani tumoris auderet arrogantia vindicare, post commendationem fidei, per quam gratis salvi facti sumus, operum quoque bonorum gratiam muneribus divinae benignitatis assignans, subsequenter adjunxit: Ipsius enim sumus factura, creati in Christo Jesu in operibus bonis, quae praeparavit 287 Deus, ut in illis ambulemus (Ibid., 10). In eis vos Deo dirigento ambulare, ipso rerum gaudemus effectu. Sollicitudine quippe non pigri, et Spiritu ferventes (Rom. XII, 11), quo devotione laudabiliore Domino servitis, eo caritas de corde puro, et conscientia bona, et fide non ficta, nos instigat pro fidei communione plenius agnoscenda vestri consilii secreta perquirere. Quia igitur sermo Dei non est alligatus (II Tim. II, 9), qui vivus est et efficax (Heb. IV, 12), idcirco nos quoque ea quae de incarnatione ac dispensatione Domini nostri Jesu Christi, et de gratia (quae gratis indignis ita tribuitur, ut ipsa in nobis, et exordium, et profectum bonae voluntatis operetur), canonicorum sancta auctoritate voluminum, paternorum quoque dictorum doctrina atque institutione percipimus et tenemus, vestrae caritati rescripte indice demonstrabimus, confidentes in Domino, a quo et fides infunditur, ut corde credamus ad justitiam, et sermo datur ut ore confiteamur ad salutem (Rom. X, 10), quod nostrum pariter et sensum gubernabit et stylum, ut vestrae interrogationi talis reddatur nostra responsio, in qua et de incarnatione Domini ea dicamus quae nostrae redemptionis continet veritas; et de gratia Dei ea loquamur quae nobis ipsa gratis infuderit ( al. infundit vel infudit) superna majestas.
CAP. II. Duae naturae in Christo, et una persona. Verbum carnem conceptam non accepit. --2. Dicitis itaque vos, juxta sanctorum Patrum traditionem, Dominum nostrum Jesum Christum in duabus naturis unitis et inconfusis, id est divinitatis et humanitatis, in una persona sive subsistentia confiteri. Unde consequenter beatam quoque Mariam proprie et secundum veritatem vos credere asseritis genitricem Dei: eo quod scilicet peperit vere et proprie Deum Verbum incarnatum et hominem factum, atque essentialiter sive naturaliter carni unitum. Haec ex epistolae vestrae tenore posuisse sufficiat: ex his enim pendent caetera quae de incarnatione Domini sermonis vestri professio comprehendit. 3. Si quis igitur in Domino nostro Jesu Christo, aut duas naturas aut unam noluerit, sive dubitaverit credere ac praedicare personam, vel si quis noluerit confiteri eumdem Deum atque hominem, id est Verbum incarnatum, de Maria Virgine pro nostra salute veraciter natum, tantum a catholica fide deprehenditur ac demonstratur extraneus, quantum sacramento redemptionis humanae resistit ingratus. Hoc enim est illud magnum pietatis commendatum fidelibus cunctis ore apostolico sacramentum, quod manifestatum est in carne, justificatum est in spiritu, apparuit angelis, praedicatum est gentibus, creditum est in hoc mundo, assumptum est in gloria (I Tim. III, 16): quia scilicet Verbum, quod in principio erat, et apud Deum erat, et Deus erat, id est ( al. idem) Dei Unigenitus Filius, Deique virtus, et sapientia, per quem, et in quo facta sunt omnia, et sine quo factum est nihil, idem ( al. id est), Deus unigenitus, cum in forma Dei esset, id est, cum aequalis per omnia genitori unitatem cum eo naturalis essentiae possideret, et in ea natura quam sempiternus habet ex Patre, hoc quod naturaliter Pater est, id est ( al. idem) Deus verus, summus, incommutabilisque esset, neque 288 alter a Patre Deus, sed manente personali discretione, unus naturaliter cum Patre Deus esset, nec minor scilicet, nec posterior Patre, nec diversae potestatis, nec alterius essentiae ( non enim rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo [Philip. II, 6, 7] ); tamen semetipsum exinanivit formam servi accipiens, id est ( al. idem), in similitudine hominum factus, idem habitu inventus ut homo (Ibid.), in quo nulla potuit esse rapinae arbitratio, quia de substantia Patris, ineffabili ac sempiterna nativitate, genita naturalis aequalitatis in eo permanet plenitudo. Semetipsum igitur exinanivit formam servi accipiens. In eo quippe Deus homo esse naturaliter voluit, et Dominus omnium rerum servilem naturam sine amissione propriae dominationis assumpsit, in quo servi formam misericorditer exinanitus accepit. Quam bene autem sanctus Apostolus Novi Testamenti, sicut ipse testatur (II Cor. III, 6), factus a Deo minister idoneus, ne quisquam nostrum exinanitum Dei Filium audiens, amissam vel diminutam aequalitatem paternae formae in Deo Unigenito noxia cogitatione conciperet, et obliquos sequens serpentinae deceptionis anfractus, rectae fidei tramitem non teneret, exinanitionem illam, submotis reservavit ( forte reseravit) ambagibus, quando subsequenter adjecit, formam servi accipiens. Illa igitur exinanitio Unigeniti Dei acceptio fuit formae servilis, non amissio vel diminutio deitatis: divina quippe natura nec minui potest aliquatenus nec augeri, quia incommutabilis manens hoc habet semper esse quod est. Nam si Deus ille verus et summus, qui propter nos egenus factus est, cum esset dives, ut illius paupertate nos divites essemus (II Cor. VIII, 9), plenitudinem suam, quod dictu nefas est, exinanitus amitteret, aut aliquid mutabilitatis in illa formae servilis acceptione sentiret, non dixisset beatus Joannes evangelista de Verbo incarnato: Et vidimus gloriam ejus, gloriam quasi unigeniti a Patre, plenum gratiae et veritatis (Joan. I, 14). Verbum itaque caro factum in veritate humana caro esse coepit, sed in veritate divina Verbum esse non destitit, et susceptionis ac redemptionis humanae mysterium ideo efficaciter peregit Redemptoris Dei admiranda benignitas, quia nec mutabilitatis nec diminutionis unquam receptrix esse potuit divina majestas. 4. Verbum igitur Dei, idemque Verbum Deus, humanam carnem de carne matris accipiens, sic utique formam servi accepit, ut permanens in forma Dei, aeternus atque incommutabilis Deus per unitatem personae, in qua servi formam accepit, fieri dignaretur ipse quod fecit. In similitudinem quippe hominum factus, habitu est inventus ut homo, et incommutabilem habens de natura Patris per omnia deitatem, creari dignatus est non creatus, et fieri voluit ex muliere, non factus a Patre, sed genitus; atque ita, Verbum caro factum est, ut esset unus mediator Dei et hominum homo Christus Jesus, qui est super omnia Deus benedictus in saecula, unus et verus Dei atque hominis Filius, unus idemque de Patre sine initio Deus semper genitus, de matre homo verus secundum carnem temporaliter conceptus et natus. 289 Quam carnem non conceptam accepit Unigenitus Deus, sed in ea est Deus ipse altissima humilitate conceptus. Idem quippe Deus creatus est in virgine et de virgine secundum carnem, qui sibi de qua et in qua crearetur creaverat genitricem. CAP. III. Verbum non solum in virgine caro factum est, sed etiam ex virgine. --5. Si autem Deus Verbum sic in virgine caro fieret, ut ex ea non fieret, procul dubio non de carne matris idem Deus haberet substantiam carnis, essetque ejus per virginem transitus, atque ita nec mediatoris sacramentum nobis proficeret ad salutem, nec humanae divinaeque plenam in se Christus Dei Filius inconfusibiliter uniret substantiae veritatem. Hoc ergo medicinaliter usa est bonitas divina remedio, ut ille Unigenitus Deus, qui est in sinu Patris, non solum in muliere, sed etiam ex muliere fieret homo. Quod indubitanter divinis credere atque confiteri ( al. profiteri) jubemur oraculis. In ea quippe Deum hominem factum propheta non tacuit, dicens: Mater Sion dicet: Homo et homo factus est in ea, et ipse fundavit eam Altissimus (Psal. LXXXVI, 5). Esaias quoque Spiritu sancto plenus, futurae incarnationis Filii Dei sic praenuntiat sacramentum: Ecce virgo in utero concipiet, et pariet filium, et vocabitur nomen ejus Emmanuel, quod interpretatur Nobiscum Deus (Isa. VII, 14; Matth. I, 23). Quia ergo ille quem in utero virgo concepit et peperit, Nobiscum Deus vocatur, Deus utique in utero virginis conceptus, natusque cognoscitur. In Evangelio quoque dicitur de Maria: Inventa est in utero habens de Spiritu sancto. (Ibid., 18). Joseph etiam, quem virum Maria non ad concubitum corruptelamque carnis, sed ad testimonium custodiamque sacrae virginitatis et castissimae fecunditatis habuit, angelico sic admonetur oraculo: Joseph fili David, ne timeas accipere Mariam conjugem tuam. Quod enim in ea natum est, de Spiritu sancto est (Ibid., 20). Ex ipsa quoque factus coelestibus demonstratur eloquiis; dicit enim Apostolus: Postquam autem venit plenitudo temporis, misit Deus Filium suum, factum ex muliere, factum sub lege (Gal. IV, 4). Romanis etiam scribens, ut verum firmumque ponere se demonstraret fundamentum fidei, epistolae suae tale collocavit exordium: Paulus servus Jesu Christi, vocatus apostolus, segregatus in Evangelium Dei, quod ante promiserat per prophetas suos, in Scripturis sanctis de Filio suo, qui factus est ei ex semine David secundum carnem (Rom. I, 1, 2). Timotheo quoque dilecto filio in fide, principaliter hujus fidei sollicita commendat affectione memoriam, dicens: Memor esto Christum Jesum resurrexisse a mortuis ex semine David secundum Evangelium meum (II Tim. II, 8). Ad ipsam quoque beatam virginem, futuram scilicet creatoris sui, imo omnium rerum, genitricem, Gabriel angelus hoc usus invenitur alloquio ( al. eloquio): Spiritus sanctus superveniet in te, et virtus Altissimi obumbrabit tibi; ideoque quod nascetur ex te sanctum vocabitur Filius Dei (Luc. I, 35). 6. Ad hoc pertinet salutis nostrae mysterium, quod pater noster Abraham dispensatorem domus suae praecepit sub ejus femore manum ponere, et jurare per Deum coeli (Genes. XXIV, 2). Quod non nisi prophetico spiritu fecisse credendus est, tunc scilicet quando omnia in figura contigisse Vas electionis insinuat (I Cor. X, 17). Illud igitur ideo sanctus Abraham pater gentium 290 fecit, non quia carni suae credebat aliquod jam esse cum Deo coeli naturale consortium, sed ut ostenderet Deum coeli ex ea carne nasciturum hominem quae ( al. qui) de semine ipsius Abrahae propaginis duceret veritatem. Unus est igitur Christus Dei Filius in natura divinitatis et carnis, in quo singularitas personalis non confundit humanam divinamque naturam, et inconfusa unitio naturarum non facit geminam inesse personam: veritas enim propterea nostrae reconciliationis permanet et salutis, quia et Deus Unigenitus verus homo pro nobis est factus, et idem homo non alius conceptus et natus est quam Unigenitus Deus.
7. Beata igitur Maria Deum Verbum, secundum quod caro factum est, et concepit et peperit: cujus utero Verbum Deus non carnem in qua conciperetur intulit; nec ex ea materiam conceptae sive formatae carnis non ipse Deus concipiendus, sed tantum nasciturus assumpsit; sed ex eadem et in eadem virgine humanae carnis naturam, secundum quam temporaliter Deus sempiternus conciperetur et nasceretur, accepit. Ipsa quippe acceptio carnis fuit conceptio virginalis: neque enim in utero sanctae illius et matris et virginis illa spiritalis et ex Deo Patre sine initio genita Verbi Dei natura poterat absque carne temporaliter concipi, sicut nec caro sine Verbi Dei unitione potuit aliquatenus, nullius viri coitu seminata, in intimo vulvae virginalis innasci. Hanc ergo carnem tunc ex se natura virginis concipientis exhibuit, cum in eam Deus concipiendus advenit. Non est igitur aliquod intervallum temporis aestimandum inter conceptae carnis initium et concipiendae majestatis adventum. Una quippe fuit in utero Mariae Virginis conceptio divinitatis et carnis, et unus est Christus Dei Filius in utraque natura conceptus, ut maculam vitiatae propaginis inde inciperet abolere, unde in unoquoque nascentium videbatur existere. CAP. IV. Ad delendum originis peccatum, Dei Filius humanam sibi naturam immaculatam immaculatus univit. --8. Nam quia omnes homines ex coitu maris feminaeque nascentes ipsius conceptionis exordium originalis peccati habent contagione respersum, quia peccatum quod primus homo, cum esset natura bonus, diabolica malignitate seductus admisit in posteros quoque cum poena, hoc est cum morte, transivit (quod in veritate sanctus David enuntiat, dicens: Ecce enim in iniquitatibus conceptus sum, et in delictis peperit me mater mea [Psalm. L, 7] ); necessarium utique admodum fuit ut misericors Dominus et justus, iniquitatis humanae vestigia deleturus, in ipso conceptu sibi humanam naturam dignaretur immaculatam immaculatus unire, ubi eam consueverat per inflictam peccati originalis maculam suae parti dominioque diabolus vindicare. Naturae igitur humanae, cujus veritatem plenitudinemque Deus, Unigenitus assumere voluit conceptum quoque ejus nativitatemque suscepit. Absit enim ut quisquam catholicus credat aut dicat quod Unigenitus Deus, suo nos sanguine redempturus in ea carne qua idem Deus factus est homo, respuerit humanae conceptionis initia, cum in eadem carne Deus ipse immortalis permanens humanae mortalitatis esset passurus 291 extrema. Sicut enim carne moriens incommutabilem atque inamissibilem naturalem sui statum Deus verus vivusque non perdidit; sic idem Deus immensus naturaliter et aeternus cum parva carne conciperetur, immensitate naturali non caruit; et cum temporaliter carne nasceretur, aeternitatem naturalem, in qua de Patre atque in Patre sempiternus Deus est, non amisit: quia vita illa suum voluit esse quem in carne suscepit obitum, et aeternitas illa suum habuit in matre conceptum. 9. Verbum igitur Deus, id est Unigenitus Dei Filius, qui est in omnibus (sicut ipse testatur) alpha et omega, initium et finis (Apoc. I, 11), sic initialiter secundum humanam naturam concipi carne non abnuit, sicut eadem carne moriens Deus humanae naturae debitum finale persolvit. Nullatenus namque humana natura ad auferendum peccatum mundi sufficiens atque idonea fieret, nisi in unionem Verbi Dei, non naturali confusione, sed solum personali unitate transiret: Verbum quippe cum caro fieret, unitione mirabili suam naturam fecit quam ex nobis accepit. In qua tamen unitione deifica et omnino mirabili Verbi divinitas mutata non est in carnem, veraque Verbi humanitas naturalem prorsus tenuit nostri generis veritatem. Virgo igitur (quod saepe commemorandum est) ipsum Deum Verbum, secundum hoc quod in ea caro factum est, et concepit et peperit, et illum Unigenitum Deum, virtutem scilicet et sapientiam Dei, candorem lucis aeternae, et speculum sine macula Dei majestatis, et imaginem bonitatis illius (Sap. VII, 26). splendorem gloriae, et figuram substantiae ejus, quem sine ullo initio de sua natura sempiternum atque incommutabilem genuit incommutabilis ac sempiterna divinitas Patris, eumdem in humana natura totum plenumque Deum et hominem initialiter concepit, et peperit uterus virginalis. CAP. V. Deus et homo in Christo non duas personas, sed duas naturas sine confusione significant. --10. Cum autem Dominum Christum Deum hominemque dicimus, non personalem dualitatem, sed utriusque naturae unitionem verissimam sine ulla facta confusione monstramus. Idem quippe Deus qui homo, idem homo qui Deus est: quia sic Deo Verbo mirabiliter unita est humana natura, ut ipse verus Deus verus homo fieret, alteram vero personam incarnati Verbi vera humanitas non haberet. Accessit enim Deo humana substantia, non persona. Deus itaque cum sua carne unus est Christus, Filius Dei et filius hominis, idem Verbum simul et caro, imo idem Verbum caro, quia idem Deus et homo. CAP. VI. Non est Deus in Christo, sicut in patriarchis et prophetis. Caro Mariae caro peccati fuit. --11. Non autem sic Deus Verbum carnem accepit, ut caro non fieret, cum evangelista dicat: Verbum caro factum est (Joan. I, 14). Neque naturam carnis ita Deus summus atque immensus assumpsit, ut tanquam in uno de patriarchis aut prophetis, in illo quidem homine Deus esset, sed idem Deus homo non esset. Absit ut hoc Christiana conscientia teneat, aut se quisquam fidelium profanari tanta impietate permittat. 292 Cum enim Verbum caro factum est, sic divinitas humanitatem sibi mirabiliter unire dignata est, ut, utriusque naturae veritate servata, in uno eodemque Deo atque homine Christo pro vita mundi divina ( al. victima) fieret illa ejus humanitas. Deus enim non continens in ira misericordias suas (Psal. LXXVI, 10), ad hoc homo factus est, ut quidquid in homine creaverat integrum, idem Deus in se totum redintegraret assumptum. 12. Hoc itaque habuit Dei hominisque mirabilis quidem, sed verus ille secundum carnem conceptus et partus, quo Deum coeli virgo ineffabiliter concepit et peperit, et virgo genitrix inviolata permansit, illa scilicet gratia plena et benedicta in mulieribus (Luc. I, 28) veraciter ab angelo nuncupata; quod gratiae praevenientis ope, atque opere Spiritus sancti superveniente in se, et virtute Altissimi obumbrante sibi, Deum Dei Filium conceptura, viri coitum nec pertulit omnino, nec voluit, sed virginitatem retinens et mentis et corporis, ab eo quem conceptura et paritura erat, donum incorruptae fecunditatis et fecundae integritatis accepit. Ita Deum Verbum secundum quod caro factum est, virgo sancta concepit, angelorum hominumque factorem, eumdemque nihilominus virgo peperit hominum Redemptorem. Neque enim sancta Virgo Maria Deum sine carnis assumptione, aut carnem sine Dei unitione concepit, quia ille conceptus virginis Deo fuit carnique communis.
13. Haec est gratia qua factum est ut Deus, qui venit peccata tollere, quia peccatum in eo non est, homo conciperetur atque nasceretur in similitudine carnis peccati, de carne peccati. Caro quippe Mariae, quae in iniquitatibus humana fuerat solemnitate concepta, caro fuit utique peccati, quae Filium Dei genuit in similitudinem carnis peccati. Testatur enim Apostolus: Quia misit Deus Filium suum in similitudinem carnis peccati (Rom. VIII, 3): illum scilicet qui, cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semetipsum exinanivit, formam servi accipiens, in similitudine hominum factus (Philip. II, 6, 7). Propterea vero in similitudine carnis peccati missus est Dei Filius, idemque est in similitudinem hominum factus, ut et similis hominibus fieret in veritate carnis quam ipse creaverat, et dissimilitudinem nostram Deus in carne sine peccato creatus auferret, quam nostrae carni non ex opere suo, sed ex nostro peccato inesse cernebat. In similitudine igitur carnis peccati Dei Filius missus apparuit, quia in ejus vera humana carne non iniquitas hominis, sed mortalitas fuit. Similitudo vero carnis peccati cum in Dei Filio, vel potius Dei Filius in similitudine carnis peccati cum dicitur, credendum est Unigenitum Deum de Virginis carne mortali non traxisse peccati sordem, sed accepisse naturae integram veritatem, ut veritatis ortus de terra existeret, quem prophetali sermone beatus David insinuat dicens: Veritas de terra orta est (Psal. XXIV, 12). Vere igitur Deum Verbum Maria concepit, quod in carne peccati peperit, quam Deus accepit. CAP. VII. Beata Virgo Deum et hominem concipere, non humanis meritis, sed Dei dignatione promeruit. --14. Sed ipsum Deum hominem factum et concipere et parere, non humanis meritis, sed concepti nascentisque ex ea summi Dei dignatione 293 promeruit. Nisi enim Verbum Deus humanam sibi uniens singulariter naturam ex virgine homo verus nasceretur, et plenus, nunquam nobis carnaliter natis spiritaliter ex Deo nascendi conferretur exortus: sed ut carnalibus donaretur divina nativitas, prius concepta et nata est in veritate carnis Unigeniti Filii divina majestas. Longe enim erat ( al. fuit) a peccatoribus salus (Psal. CXVIII, 155): et iniquitates nostrae magna nos a Deo separatione disjunxerant (Isa. LIX, 2). Et quia in ipsa nativitate carnis nostrae, mortis vinculo tenebamur obstricti, a quo solius beneficio spiritalis nativitatis possemus absolvi, Deus natus est ex homine, ut homines nascerentur ex Deo. Ideo namque Christus Filius Dei, id est verus Deus et vita aeterna, natus et mortuus est in veritate carnis, ut nos spiritaliter in uno Trinitatis nomine renasceremur in sacramento baptismatis. Hoc docet Apostolus, dicens: Quicunque baptizati sumus in Christo Jesu, in morte ipsius baptizati sumus (Rom. VIII, 3). 15. Christi ergo Filii Dei prima nativitas ex Deo, secunda ex homine: nostra vero prima nativitas ex homine, secunda ex Deo. Et quia Deus nasciturus ex utero veritatem carnis accepit, ideo nobis renatis in baptismo spiritum adoptionis indulsit. Ille quod ex prima nativitate natura non fuit, secunda nativitate per gratiam factus est, ut nos quod primae nativitatis natura non fuimus, gratia secundae nativitatis essemus. Sed Deus. ut ex homine nasceretur, gratiam nobis attulit, nos autem gratiam gratis accipimus, ut divinae consortes naturae, Dei ex carne nascentis munere, fieremus. Quia ergo Filius Dei factus est filius hominis, propterea, quotquot receperunt eum (sicut beatus Joannes evangelista testatur) dedit eis potestatem filios Dei fieri, his qui credunt in nomine ejus, qui non ex sanguinibus, neque ex voluntate carnis, neque ex voluntate viri, sed ex Deo nati sunt (Joan. I, 13). Si vero Unigenitus Filius, qui est in sinu Patris, post aeternam nativitatem, quam ex aeterno Patre Filius coaeternus habet, secundum nativitatem sanctificandi hominis gratia non susciperet, homo in iniquitatibus conceptus primae nativitatis nexibus non careret. Sed quia, secundum beati Joannis eloquium, in hoc apparuit Filius Dei, ut solvat opera diaboli (I Joan. III, 8); ille qui in prima nativitate, qua de Patris natura verus Deus est et vita aeterna, nullum habet nativitatis initium, idem Deus ex virgine temporaliter sumpsit secundae nativitatis exordium. CAP. VIII. Mors Christi secundum carnem utramque mortem in nobis destruxit. Nomine carnis totus homo intelligitur. --16. Ille itaque vivus sermo Dei, vitae suae statu incommutabiliter permanente, post primam nativitatem cum Patre de quo natus, una naturaliter vita est (quia sicut habet Pater vitam in semetipso, sic dedit et Filio vitam habere in semetipso [Joan. V, 26] ); idem ipse Dei Filius in natura carnis per gratiam pro mortuis natus est ad mortem, ut nos post mortem primae nativitatis quam habemus ex carne, in gratia Spiritus renasceremur ad vitam. Sed Deus verus et vivus, imo Deus veritas et vita aeterna, nisi idem verus homo fieret, mortem gustare non posset, et idem homo qui mortem gustavit, si verus 294 Deus et vita aeterna non esset, mortem vincere non valeret. EXCEPTO ENIM ILLO qui sic homo est, ut idem sit Deus, quis est homo qui morte destruxerit mortem? aut quis eruit animam suam de manu inferi (Psal. LXXXVIII, 49)? Proinde Unigenitus Deus vivus et verus, secundum carnem quam ex nobis accepit, sicut conceptus et natus est, ita etiam mortuus resurrexit: quia veniens quaerere et salvum facere quod perierat (Luc. XIX, 10), traditus est propter delicta nostra, et resurrexit propter justificationem nostram (Rom. IV, 25). Mors autem Filii Dei, quam sola carne suscepit, utramque in nobis mortem, animae scilicet carnisque, destruxit; et resurrectio carnis ejus gratiam nobis et spiritalis et corporalis resurrectionis attribuit; ut, prius justificati per fidem mortis ac resurrectionis Filii Dei, resuscitaremur ab infidelitatis morte; qua cum naturaliter essemus filii irae, sicut et caeteri (Ephes. II, 3), tenebamur obstricti, et post primam resurrectionem, scilicet animarum, quae nobis in fide collata est, etiam ista carne in qua nunc vivimus resurgamus, nunquam denuo morituri. Nec ob aliud Deus verus et vita aeterna mortem nostram dignatus est accipere destruendam, nisi ut nobis in ejus resurrectione credentibus vitam suam donaret sine fine mansuram. Dominus quoque gloriae ideo contumeliam sustinuit crucis, ut gloriam suam donaret fidelibus suis, sicut ipse testatus est dicens: Et ego claritatem quam dedisti mihi, dedi illis (Joan. XVII, 22). Verbum igitur caro factum unus et plenus est Christus. Carnis autem nomine totus hic accipiendus est homo, id est anima rationalis et caro. Christus enim Dei Filius, sicut veram et sine peccato accepit carnem nostram, sic veram et sine peccato accepit animam suam. Et carnem quidem nostram cum conditione humanae mortalitatis induit, animam vero nostram cum infirmitatibus sine macula humanae iniquitatis accepit, ut divinitas Christi per suam virtutem in anima sua infirmitates nostras portans, sine peccato justitiam custodiret, et per eam etiam ab ipsa carne sua mortalitatis supplicium dono resurrectionis auferret. Ideo Christus surgens ex mortuis jam non moritur; et mors illi ultra non dominabitur (Rom. VI, 9). CAP. IX. Secundum Scripturae consuetudinem nomine carnis aut animae saepe totus homo intelligitur. --17. Quia vero familiare est divinis eloquiis vocabulo carnis simul in homine carnem atque animam nuncupare, sicut scriptum est: Effundam de spiritu meo super omnem carnem (Joel. II, 28); et: Videbit omnis caro salutare Dei (Luc. III, 6); et: Sicut dedisti ei potestatem omnis carnis (Joan. XVII, 2); et: Nisi breviati fuissent dies illi, non salva fieret omnis caro (Matth. XXIV, 22); ex hac utique consuetudine sic in Scripturis sanctis totus homo carnis appellatione dicitur, sicut ibidem rursus homo totus solius animae nuncupatione monstratur. Abraham namque patriarcha de terra sua, et de cognatione sua, et de domo patris sui, praecepto atque auxilio Dei vocantis, egrediens (Genes. XII, 1) (neque enim quod Deus jubebat, ullatenus implere posset, nisi eum ille qui praeceperat adjuvaret); cum secum homines quos habuit 295 duceret exiturus, animas quas acquisierat in Charan secum tulisse narratur. Jacob quoque in Aegyptum descendente, septuaginta quinque animas in ejus comitatu fuisse Scriptura sancta commemorat (Genes. XLVI, 27). Beatus etiam Petrus apostolus octo animas dicit diluvii tempore per aquam fuisse salvatas (I Petr. III, 20). In Actibus quoque apostolorum, cum fuissent Judaei repentina mirandaque ejusdem beati Petri praedicatione compuncti, et mutatione dexterae Excelsi ad fidem ex infidelitate conversi, scriptum est: quia applicatae sunt in illa die animae circiter tria millia (Act. II, 41). His itaque testimoniis agnoscimus et carnis solius et animae nomine plerumque naturae humanae plenitudinem nuncupari. Verbum ergo caro factum unus et plenus est Christus; unus ex utraque atque in utraque, id est in humana divinaque natura, in quo sic utriusque naturae prorsus unitio gloriosa persistit, ut sive divinitati Christi humanitatem quis demat, sive humanitati divinitatem detrahat, Christum sacrilega infidelitate et blasphema praedicatione dissolvat. Joannes autem apostolus, plenus veritate, testatur quia omnis spiritus qui solvit Jesum ex Deo non est, et hic est Antichristus (I Joan. IV, 3). CAP. X. Verbum, priusquam caro fieret, non erat Christus. --18. Illud vero quis facile Christianus aut ignoret aut dubitet, quod Verbum Deus priusquam caro fieret non fuit Christus, sed tantum Deus? Tunc autem idem Deus Verbum, quod semper in forma Dei erat, Christus esse coepit, cum Deus semetipsum exinaniens formam servi absque diminutione plenitudinis naturalis accepit. Deus ergo factus est Christus, ut Christus esset Deus homoque perfectus: quia Verbum dignatum est caro fieri, ut caro posset Verbi, hoc est Dei, nomine nuncupari. Neque enim caro Christi, priusquam a Verbo susciperetur eadem caro, Christus fuit; neque ipsa caro, id est ipse homo, in se formam Dei viventis accepit; sed Deus, qui in forma Dei erat, formam servi accepit, et Deus aequalis Patri, in similitudinem hominum factus, habitu est inventus ut homo (Philip. II, 6, 7), et qui dives erat, propter nos pauper factus est, ut illius paupertate nos ditaremur (II Cor. VIII, 9). Verbum itaque caro factum unus est Christus; sed Verbum illud sine carne Deus aeternus fuit, caro autem Christi sine Verbo non solum Christus aliquando non fuit, sed nec personaliter concepta fuit. Verbum ergo quod caro factum est, antequam caro fieret, mansit aeternum, caro autem Verbi in ipso Deo Verbo personale sumpsit initium. Sed quia Verbum caro factum unus Christus est Dei et hominis Filius, nec alter est Verbum, alter est caro, sed idem unus Verbum caro; propterea idem unus est, qui initium non habet aeternus Deus generatus ex Patre, et qui initium habet temporaliter secundum carnem, idem Deus homo creatus ex virgine, unus Unigenitus Dei Filius ex aeternitate divinitatis, et ex initio carnis. Ex aeternitate scilicet divinitatis, creator visibilium invisibiliumque rerum; ex initio autem carnis, salvum faciens populum suum a peccatis eorum. Ex aeternitate divinitatis idem coaeternus Patri, de quo natus est semper vivus; ex initio autem carnis idem posterior matre, de qua temporaliter natus est in tempore moriturus. 296 Testatur enim Apostolus Quia Christus secundum tempus pro impiis mortuus est (Rom. V, 6). 18 bis. Igitur non Trinitas, id est, non simul Pater et Filius et Spiritus sanctus, nec solus Pater, aut solus Spiritus sanctus; id est, non ille qui Filium genuit, nec ille qui de Patre procedit, sed solus Filius, id est ille quem in unitate naturae Pater coaeternum sibi Filium et coaequalem genuit, id est una ex Trinitate persona Christus Dei Filius unicus, ut nos salvos faceret, carne conceptus et natus est de ventre Virginis matris, qui verus et summus Deus est ex utero Dei Patris. Non Trinitas, sed Unigenitus a Patre Christus Dei Filius, carne parvulus fuit, et carne crevit. Quem perfectus atque immensus Pater, per unitatem divinitatis, aequalem suae perfectioni atque immensitati cognoscit. Non Trinitas, sed via, veritas et vita (Joan. XIV, 6), Christus Dei Filius per curricula temporum, ab infantia usque ad perfectam juventutem, humanas aetates carne misericorditer transcurrit, qui permanens in unitate paternae naturae sempiternus, saecula mirabiliter fecit, et incommutabilis temporum mutabilitates instituit. Non Trinitas, sed splendor paternae gloriae Christus, pro nobis est carne passus, qui de Patre Deo solus natus est impassibilis Deus. Ipsum utique, quod dubitandum non est, Christum Filium Dei pro nobis mortem carne gustasse, salva immortalitate divinitatis ejus, veraciter credimus, quem verum Dei Patris Filium, verumque Deum, et vitam aeternam praedicatione veridica sancti apostoli Joannis audimus (I Joan. V, 20). Non Trinitas, sed Verbum caro factum Christus Dei Filius, eadem carne qua crucifigi et mori dignatus est, resurrexit, qui de sepulcro eamdem carnem suam, vita permanens, suscitavit. Non Trinitas, sed Christus qui est super omnia Deus, videntibus eum discipulis, carne in coelum, carne de coelo venturus, ascendit: qui nec deseruit coelum cum in terra carnem accepit, et carne conscendens in coelum suos in terra divinitate non deseruit ( al. deserit). Hoc enim promisit, dicens: Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi (Matth. XXVIII, 20). Deus ergo ille qui in forma Dei, secundum beati Hieremiae vaticinium, Magnus est, et non habet finem, excelsus et immensus; de quo etiam paulo post idem propheta dicit: Hic est Deus noster, et non aestimabitur alius ad eum: adinvenit omnem viam disciplinae, et dedit eam Jacob puero suo, et Israel dilecto suo (Baruch, III, 36, 37): ipse, secundum formam servi, in qua minoratus est paulo minus ab angelis, Post haec, sicut idem propheta dicit, in terris visus est, et cum hominibus conversatus est (Ibid., 38). Ipsum hominem mortalem atque mutabilem infideles viderunt, quem Deum naturaliter immortalem atque incommutabilem illi mundo corde visuri sunt, qui nunc in eum veraciter credunt. Fides enim vera nunc corda hominum mundat, quae capacia videndo Deo gloria futurae resurrectionis exhibeat.
297 CAP. XI. Vera fides unum eumdemque Christum, verum Deum et verum hominem credit. Romana Ecclesia mundi cacumen. --19. Quae est autem vera fides, nisi unum eumdemque Christum verum Deum verumque hominem sine aliqua haesitatione credere; unum eumdemque de Patre Deo secundum divinitatem, et de Virgine Maria secundum carnem, genitum praedicare? Apostolica quippe testatur auctoritas quia unus idemque est Christus ex patribus secundum carnem, qui est super omnia Deus benedictus in saecula (Rom. IX, 5); unus idemque crucifixus ex infirmitate, sed vivens ex virtute Dei (II Cor. XIII, 4); unus idemque et ( al. est) faciens in hominibus virtutes, et sustinens pro hominibus passiones: quia cum miracula secundum divinitatem faceret Christus Dei Filius, in eodem Deo fuit passibilis humanitas sua; et cum pateretur secundum carnem idem Christus Dei Filius, in eodem homine fuit impassibilis divinitas sua. Quia igitur in Christo Dei unigenito Filio personam non dividunt propria naturarum, neque unitas personae potest utriusque naturae propria confundere vel auferre; quia ille qui se esse veritatem naturaliter dicit, utrumque in se uno, manente naturali veritate, servavit; propterea neque in passionibus ab illa humanitate Christi divinitatem suam impassibilem sejungimus, neque ab illa divinitate humanitatem suam ullatenus separandam in virtutibus aestimamus. Neque ergo dividimus, neque confundimus in virtutibus et passionibus Christum, quem Filium Dei vivi, revelante Patre, beatus Petrus confessus est, cum se tamen prius filium hominis veraciter Christus ipse dixisset (Matth. XVI, 16). Ideo verum Christum in passionibus atque virtutibus nec confundit fides vera, nec dividit, quia personalis unitas in eo divisionem non recipit, et utriusque naturae veritas inconfusa persistit. Traditus est enim Deus Christus propter delicta nostra, quia verus homo est; et resurrexit idem homo Christus propter justificationem nostram (Rom. IV, 25), quia Deus verus est. Nisi enim idem verus Deus homo verus esset, tradi morique non posset; et idem verus homo, si verus Deus non esset, resuscitare semetipsum solutis inferni doloribus nequivisset. Sed quia non est alter Deus, alter homo, sed idem unus est Christus Deus et homo, profecto idem Deus Christus est qui mortem sua carne suscepit, et idem homo Christus est qui mortem sua divinitate destruxit. Idem quippe Christus Dei Filius, qui divinitate mori non potuit, carne mortuus est, quam mortalem Deus immortalis accepit. Et idem Christus Dei Filius carne mortuus resurrexit, quia immortalitatem suae divinitatis carne mortuus non amisit.
20. Hinc est quod etiam post resurrectionem suam sicut in cicatricibus veris, et in vera comestione piscis et mellis soliditatem in se verae carnis edocuit, ita clausis foribus ingrediens, veram in se virtutem sempiternae divinitatis ostendit: ut agnosceretur et naturalis fuisse Christi morientis infirmitas, et eidem resurgenti naturalis inesse majestas. Inde Thomas, dum injecta manu jubetur in latere mortui ac resurgentis Christi veritatem vulneris experiri, veram in illis cicatricibus patientis ac resurgentis virtutem divinitatis agnoscens, in quo 298 jubetur ut clavorum loca digitis tangat, ipsum Dominum ac Deum suum fideli confessione pronuntiat, dicens: Dominus meus, et Deus meus! Agnovit enim non alterum per naturalem divinitatis suae virtutem resurrexisse in carne sua, nisi eum qui de natura Dei Patris Deus verus est, et vita aeterna (Joan. XX, 28). 21. Hujus fidei nobis intimans veritatem ipse humani generis conditor ac redemptor, opifex nostrae particepsque naturae, postquam veram in se carnem cicatricibus veris, veramque divinitatem virtute resurrectionis ostendit; ut unum eumdemque se Deum et hominem credendum praedicandumque monstraret, simul in se divinam humanamque naturam unius Filii nomine nuncupavit dicens apostolis: Ite, docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti (Matth. XXVIII, 19). Doctor igitur et largitor aeternae salutis hanc ideo formam sancti baptismatis dedit, ne quis in eodem Dei Filio naturas dividens, mortifero illaquearetur errore, si aut humanam Filii Dei naturam ab opere redemptionis humanae alienam in sacramento baptismatis crederet, aut duas in Christo confitendo personas, non jam verax Trinitatis cultor, sed nefarius esset quaternitatis assertor, ac per hoc cum Patre et Spiritu sancto non Filium, sed filios coleret, quisquis in Christo unius personae repudiandam fidem aliquatenus aestimaret: cum idem sit unus Filius in Trinitate cum Patre et cum Spiritu sancto Christus Jesus, qui mundum creavit et pro nobis sanguinem fudit. Propterea omnis qui in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti sacramento sanctae regenerationis abluitur, non nisi in Christi morte ac nomine baptizatur, ut evidenter appareat illi nos consepultos esse per baptismum in morte (Rom. VI, 4), in cujus uno cum Patris et Spiritus sancti constat nomine baptizatos. Quod duorum magnorum luminarium, Petri scilicet Paulique, verbis, tanquam splendentibus radiis illustrata, eorumque decorata corporibus, ROMANA, QUAE MUNDI CACUMEN EST, tenet et docet Ecclesia, totusque cum ea Christianus orbis, et ad justitiam nihil haesitans credit, et ad salutem non dubitat confiteri. Nam beati Petri Judaeis Filium Dei praedicantis haec verba sunt: Poenitentiam agite, et baptizetur unusquisque vestrum in nomine Jesu Christi in remissionem peccatorum (Act. II, 38). Beatus quoque Paulus, ut in morte Christi nos baptizatos firmissime crederemus, in ea quam Romanis scribit epistola, hoc salutis nostrae mysterium, tanquam in eminentissima cunctis ad videndum specula collocavit, dicens: Quicunque in Christo baptizati sumus, in morte ipsius baptizati sumus; consepulti enim sumus cum illo per baptismum in mortem (Rom. VI, 3). 22. Quisquis igitur duas asserere nititur in Christo personas, et tamen, secundum regulam ore atque imperio Domini constitutam, in uno se Patris et Filii et Spiritus sancti baptizatum nomine confitetur; aut evidentissima blasphemia se in morte Christi baptizatum neget, ut inimicus apostolicae praedicationis appareat; aut cultorem se non Trinitatis, 299 sed quaternitatis agnoscat. Si vero utriusque metuit impietatis abruptum, rectam catholicae fidei teneat toto corde sententiam, nec se dubitet in Christi baptizatum morte, in cujus est baptizatus et nomine. Unum quoque Patris et Filii et Spiritus sancti naturale nomen agnoscens, seque in illius morte ac nomine baptizatum esse considerans, de cujus latere sacramentum fontis et calicis manavit (Joan. XIX, 34) pendentis in cruce, illum pro nobis crucifixum agnoscat, quem Dei virtutem Deique sapientiam Paulus et credit et praedicat, dicens: Nos autem praedicamus Christum crucifixum, Judaeis quidem scandalum, gentibus autem stultitiam, ipsis autem vocatis Judaeis atque Graecis Christum Dei virtutem et Dei sapientiam (I Cor. I, 23). Hoc est magnum pietatis sacramentum, quo scilicet Unigenitus Deus verus, homo verus dignatus est fieri, et aeternus temporaliter nasci, et impassibilis pati, et incomprehensibilis crucifigi, et immortalis mori, et immensus non solum praesepis cum nasceretur, verum etiam sepulcri cum moreretur, parvitate concludi. Quae omnia secundum veritatem carnis vera sunt in Dei Filio, quia manente in eo inconfusibiliter atque inseparabiliter humana divinaque natura, una est Filii Dei Jesu Christi in utriusque naturae veritate persona. CAPUT XII. Per Christum non solum deletur iniquitas, sed etiam cogitationis sanctae recipitur facultas quam Deus primo homini in sua creatione contulerat. --23. Sic humano generi gratuitam gratiam divina bonitas contulit, per quam in hominibus non solum propaginis obligatione contracta et vitio propriae voluntatis adjecta deleretur omnis iniquitas, quin etiam cogitationis sanctae amissa pridem in homine primo per hominem secundum reciperetur facultas, ac sic homine Deo in carne ( al. carne) pro hominibus mortuo ac resurgente captivaretur, quae in nostro corpore regnante peccato consueverat dominari, captivitas, et ubi abundavit peccatum delinquentis hominis, superabundaret gratia Redemptoris (Rom. V, 21), atque ita hominis arbitrium, quod sub ditione peccati male liberum fuit, verae salubrisque libertatis reciperet denuo statum, praevenientis gratiae munere liberatum. De qua gratia Dei, non qua homines nascimur, sed cujus opere per fidem mediatoris vinculis peccati originalis atque actualis absolvimur, quantum possumus epistolari brevitate, ut etiam in hac quaestione interrogationi vel potius professioni vestrae responsio nostra non desit, ipsius gratiae fulti juvamine disseremus.
24. Quisquis igitur Christianae religionis non vult inaniter, imo damnabiliter portare vocabulum, credat firmissime Deum nostrum, id est sanctam Trinitatem, quae unus summus et verus est Deus, primo homini, quem ad suam imaginem gratuita bonitate bonum fecit, cui facultatem quoque suae cognitionis ac dilectionis inseruit, non solum bonae voluntatis donum, quin etiam ad habendam custodiendamque justitiam integrum sanumque creasse libertatis arbitrium: ut facultas atque motus inditae libertatis si juvantem se gratiam Dei non desereret, praemium vitae aeternae tribueret Dei bonitas homini; si autem justitiam divinam contemnens a gratia excidisset, supplicium retribueret justitia peccatori. Proinde a bono justoque creatore illi homini, quem in corpore animali conditum ditavit intelligentiae ac justitiae dono, justa est utrinque statuta conditio, ut scilicet si obedientiam, quae 300 prima virtus est, custodiret, ex animali, in qua creatus erat, corporis qualitate ad spiritalem immortalemque statum sine corporis morte (quia sine animae iniquitate) transiret; accepissetque divino munere, si praecepta servasset, non solum perfectam atque inamissibilem corporis immortalitatem, verum etiam in anima talem gratiam sancte justeque vivendi, ut peccare deinceps omnino non posset, si non peccaret donec peccare potuisset. 25. Creatus ergo primus homo de terra terrenus (I Cor. XV, 47), accepit quidem gratiam qua posset non peccare, si vellet; nondum tamen tantam acceperat gratiam, qua nec peccare vellet omnino, nec posset: ut scilicet a bono justoque Domino post esset illud munere largiendum, si voluntarie fuisset hoc a servo prius in opere custoditum. Quod si bono justoque neglexisset obedire mandato, post mortem animae quam delinquendo ipse sibi noxius intulisset, etiam per corporis mortem vitae praesentis multaretur ( al. mutaretur) incommodo; nec tenere sineretur jugiter in carne peccati damnabilem vitam qui noluisset in corde servare justitiam; essetque poenaliter etiam corporeae mortis deinceps necessitate constrictus, qui, contumaciter salubria jussa transgrediens, spiritali morti sponte fuisset obnoxius. Nisi enim praecessisset in peccato mors animae, nunquam corporis mors in supplicio sequeretur. Hoc apostolica docet auctoritas quae ait: Corpus quidem mortuum est propter peccatum (Rom. VIII, 10). Ideo post peccatum voluntaria praevaricatione commissum sententiam Dei punientis hoc audire meruit sermone peccator: Terra es, et in terram ibis (Genes. III, 19). Homo igitur in terram carne non iret, si terra peccando non fieret. CAPUT XIII. Homo per peccatum facultatem bonae cogitationis et bonae voluntatis amisit. Initium bonae voluntatis non nisi a Deo est. --26. Peccans itaque ille qui sine peccandi necessitate creatus est, in eo quod animae sanitatem delinquendo perdidit, etiam illa cogitandi quae ad Deum pertinent amisit protinus facultatem. Oblitus est enim manducare panem suum (Psal. CI, 5), et exspoliatus vestimento fidei, carnaliumque concupiscentiarum vulneribus sauciatus, sic jacuit oppressus ditione peccati, ut nullatenus aliquod bonae voluntatis initium habere potuisset, nisi hoc Deo gratis donante sumpsisset. Servus quippe factus peccati, liber factus est justitiae (Rom. VI, 18); et ideo a justitia factus est alienus, quia ( al. qui) sponte dominio est iniquitatis addictus. Venundatus ergo sub peccato, cunctam in se prolem de carnis concubitu nascituram nexibus mortiferae servitutis obstrinxit. Quod beatus Paulus evidenter his verbis insinuat: Per unum hominem peccatum in hunc mundum intravit, et per peccatum mors, et ita in omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccaverunt (Rom. V, 12). Hoc in illo qui primus factus est patre orbis terrarum universi pertulimus, in quo omnes peccaverunt antequam nati essent, qui per seipsos peccare non potuerunt. Hinc factum est ut jam filios irae propagaret massa damnata, quae in illius hominis posteros et iniquitatem simul transfudit et mortem, ut omnis qui per legem peccati (quam certum est mortalibus usque ad mortem inesse corporibus) de peccatoris semine nasciturus in ipso conceptionis exordio 301 excepisset peccati parentalis maculam, exinde sub jugo gravi quod est super filios Adam a die exitus de ventre matris eorum, usque in diem sepulturae in matrem omnium (Eccli. XL, 1), ducturus esset aerumnosam infeliciter vitam, brevitati scilicet, peccato, mortique subjectam. Scriptum est enim: Homo natus de muliere brevis vitae, plenus irae (Job. XIV, 1): quae ad secundam quoque mortem natum mortaliter traheret, si quem alienum a gratia Dei redemptoris vitae hujus miserabilis obitus inveniret.
27. Ut ergo peccati originalis vinculo, quo per hominem primum tenebamur obstricti, miserantis Dei gratia solveremur, unus exstitit mediator Dei et hominum, homo Christus Jesus (I Tim. II, 5). Nam quia Deus immortalis et justus est, nos autem iniquos et mortales primi hominis transgessio fecerat, ut congrua nostris adhiberetur medela vulneribus, natus est de homine homo Unigenitus Deus, qui de Patre natus est immortalis et justus. Hic in humana natura, in qua mediator Dei et hominum factus est, justitiam habuit ex Patre, mortem ex matre; ut per ipsum liberaremur ab omni peccato, qui peccatum nec nascendo nec vivendo contraxit, et ab ipso acciperemus justitiam, per quam mortis aeternae vinculo solveremur, ut per eum et in hac vita justi, et post hanc vitam immortales esse possemus. Ipse igitur in similitudine carnis peccati mirabiliter, quia singulariter, natus, solus est masculus adaperiens vulvam qui in veritate sanctus Domino vocaretur. Vulvam quippe matris ejus non concupiscentia mariti concumbentis, sed omnipotentia Filii nascentis aperuit. Ideo solus est in quo princeps mundi hujus veniens nihil invenit, solus homo sine adjutorio inter mortuos liber (Joan. XIV, 30), solus qui non noverat peccatum (Psal. LXXXVII, 5); et ob hoc sufficit ut pro nobis peccatum fieret, id est sacrificium pro peccatis, ut nos essemus justitia Dei in ipso (II Cor. V, 21). Solus panis qui de coelo descendit, et dat vitam mundo (Joan. VI, 33): panis autem quem dat, caro ejus est pro mundi vita (Ibid., 52): caro utique justi atque immortalis Dei, cujus acceptione justitia atque vita confertur illi carni quae nascitur cum poena mortis et pollutione peccati. CAPUT XIV. Ex peccato primi hominis poenam trahimus et culpam. Quicunque regnum Dei non ingreditur, poenis aeternis cruciatur. --28. Si qui ergo mortem solam et non etiam peccatum ex homine primo transiisse in genus humanum nituntur asserere, mirum si non intelligunt quibus sententiae suae laqueis obligentur. Primo, quia Deum dicunt injustum, in eo quod mori faciat parvulos, quos nulla volunt isti originalis peccati contagione pollutos, quosque manifeste constat infantili aetate aliquid actualis peccati propria non posse voluntate contrahere, cum mortem stipendium peccati Apostolus esse definiat (Rom. VI, 23), et rursus aculeum mortis dicat esse peccatum, quo utique pungente mors illata ( al. illigata) est homini. Sic enim peccatum aculeus mortis dicitur, non quia peccatum per mortem, sed quia per peccatum mors in mundum intravit (I Cor. XV, 56): sicut virulentum poculum, mortis poculum dicimus, non quod a morte poculum detur, sed quod mors poculo illo comparetur. 302 Qua igitur justitia parvulus subjicitur peccati stipendio, si nulla est in eo peccati pollutio? Vel quomodo videmus morte punctum, si non sensit aculeum? Et cum non sit iniquitas apud Deum, qui fecit hominem ad imaginem suam, quae justitia est, ut imago Dei, quae nihil potuit per seipsam delinquere, si non redimatur sanguine Filii Dei, in regnum Dei non permittatur intrare; quo utique quisquis non ingredietur ( al. ingreditur), interminabilibus ignis aeterni poenis cruciabitur? Qua igitur justitia Deus justus infantibus sine peccato nascentibus ingerit poenam, in quibus poenae non invenit causam? Haecne est creatoris Dei benignitas, ut imaginem suam creet, eamque sine ulla iniquitate condemnet, cum non sit iniquus Deus, qui infert (al. inferat) iram (Rom. III, 5)? Si ergo nolunt in ipsius Dei contumeliam mortifera impietate versari, fateantur hominis primi in omnes homines cum morte transisse peccatum.
CAPUT XV. Absurda quae sequuntur eos qui negant infantes habere peccatum. --29. Aliam rursus impietatem debent in hac sua videre ac vitare sententia. Dicentes enim parvulos ex Adam non trahere originale peccatum, negant eos profecto habere carnem peccati quos tamen humanam carnem habere non negant. Ex eo vero quod eos sic humanam carnem habere non negant, ut eam esse carnem peccati negent, consequens est ut humanam carnem negent carnem esse peccati. Fatentur, Apostolo compellente, quia misit Deus Filium suum in similitudinem carnis peccati (Rom. VIII, 3). Ad hoc igitur istos caecitas impiae professionis impellit, ut quia ( al. qui) carnem humanam negant carnem esse peccati, Christum autem in similitudinem carnis peccati venisse non negant, ipsam Christi carnem non humanam esse, sed alterius naturae sacrilega infidelitate confingant. Isti enim carnem in qua parvuli nascuntur humanam dicunt esse carnem, quam tamen esse carnem peccati negare contendunt; Christum autem in similitudine carnis peccati venisse pari nobiscum professione consentiunt. Aut igitur carnem Christi humanam esse non dicant, aut omnium hominum carnem, in cujus similitudinem Deus Filium suum misit, carnem peccati esse consentiant ( al. consenserint). Quod cum fecerint, nullus remanebit labor quo eis peccatum carni parvulorum inesse monstretur. Si enim caro peccati non mendaciter dicitur, habet in se caro ipsa peccatum. Si vero peccatum non habet, falsum portat carnis peccati vocabulum. Sed eam de qua loquimur carnem peccati verax discipulus Veritatis Paulus appellat. Restat igitur ut sicut vere caro est cum caro peccati ore apostolico nuncupatur.
30. Sed forsitan dicent in illius carnis peccati similitudine missum Filium Dei, qualem habent homines qui propria voluntate peccare jam possunt, unde caro eorum caro peccati non immerito nuncupatur; non quali carne parvuli sine aliqua peccandi voluntate nascuntur. Ubi non attendunt quia si caro parvulorum a carne majorum diversa qualitate fuisset, non nisi in similitudine carnis parvulorum (quos nullum originaliter 303 dicunt habere peccatum) Deus ad venisset. Magis enim similis esset caro Christi carni parvulorum, cum qua veritatem haberet substantiae qualitatisque communem, quam carni hominum majorum, cum quibus illi communis esset sola carnis natura, non macula. Sed hoc illi forsitan volunt, ut caro Christi cum carne hominum majorum solam habuerit naturae similitudinem, cum carne vero parvulorum munditiam quoque potuerit habere communem. Fateantur ergo parvulos in similitudine carnis peccati, quos asserunt nasci quidem in carne humana, sed originalis peccati contagio non polluta. Quibus ostendendum est quanta eos etiam hic sequatur absurditas. Negantes enim in parvulis nascentibus originale peccatum, humanam eos carnem habere non negant, Filium autem Dei carnem humanam de virgine sine peccato accepisse concedunt: consequens igitur est ut inter carnem nascentis ex virgine Unigeniti Dei et cujuslibet alterius parvuli nihil distare fateantur. Unde conficitur ut omnes parvulos, quos nasci asserunt sine peccato, dicant non egere Salvatoris auxilio; atque ita laqueum Pelagiani erroris incurrunt, dum fidei catholicae infideliter contradicunt. Si enim sine peccato infantes nasci asserunt, quid restat, nisi ut dicant nihil esse in eis quod debeat spiritali regeneratione mundari? Et si removent peccati originalis maculam a nascentibus parvulis, quid aliud nituntur nisi divinae veritati succensere mendacium, quando eos in remissionem peccatorum vident baptismatis accipere sacramentum? quod ideo uniformiter infantibus majoribusque confertur, ut omnibus originalis inesse peccati macula cognoscatur? 31. Quisquis igitur salutem veram sempiternamque desiderat adipisci, sensum haereticae pravitatis abjiciens, quos cum poena peccati natos videt, cum peccato quoque natos esse non dubitet: audiatque beatum Job dicentem: Quia non est mundus a sorde nec infans cujus unius diei vita est super terram (Job XIV, 4, juxta LXX). Beati quoque David luctus pii cordis humilitate consideret, dicentis: Ecce in iniquitatibus conceptus sum, et in delictis peperit me mater mea (Psal. L, 7). Sancto quoque Abrahae videat circumcisionis sacramentum non sine tremenda parvuli comminatione mandatum. Ibi quippe Deus fidelis et justus, qui non infert iram ubi culpam non invenit, patri nostro Abrahae sic loquitur: Masculus qui non fuerit circumcisus carne (al. carnem) praeputii sui octavo die, exterminabitur anima illa de populo suo; quia Testamentum meum transgressus est (Genes. XVII, 14). Quisquis itaque negat in parvulis secundum carnem nascentibus originale peccatum, dicat in quo potuit infans octo dierum Testamentum Dei transgredi, si non in illo transgressus est in quo omnes peccaverunt? Cum et antequam nascerentur asserat Apostolus infantes nihil egisse boni vel mali (Rom. IX, 11); et videamus jam natos, non solum intra octavum diem nativitatis suae (quo tunc tempore circumcidi jubebantur infantes), sed etiam post ipsum diem toto infantiae suae tempore in tantum non posse Testamentum Dei transgredi, ut eis nec ejusdem Testamenti cognitio valeat intimari. 304 32. An illo quisquam beati Pauli sermone in parvulis evacuare nititur originale peccatum, quo dicit regnasse mortem ab Adam usque ad Moysen, etiam in eos qui non peccaverunt, in similitudinem praevaricationis Adae (Rom. V, 14)? Cui si fuerit illud econtrario replicatum, quod idem Apostolus ait: Per unius delictum in omnes homines in condemnationem (Ibid., 18); quod paulo post exponens ait: Per inobedientiam unius hominis peccatores constituti sunt multi (Ibid., 19); et cum de Judaeis atque Graecis loqueretur, generaliter intulit: Omnes enim peccaverunt et egent gloria Dei, justificati gratis per gratiam ipsius, per redemptionem quae est in Christo Jesu (Rom. III, 23): nonne illico in magnas trudetur angustias, si non utrumque sensum secundum professionem catholicae credulitatis acceperit; ut scilicet infantes propriis quidem operibus nihil deliquisse dicat, in illo autem primo homine omnes homines generaliter peccasse cognoscat? CAP. XVI. A peccato originis non liberat nisi fides Redemptoris. Natura caeca sine lege peccat. --33. Ab hoc peccato quod originaliter carnalis nativitas trahit neminem facultas naturalis, neminem littera sanctae legis, sed sola fides eripit Jesu Christi Filii Dei, qui veniens ( al. venit) quaerere et salvum facere quod perierat (Luc. XIX, 10), pro impiis mortuus est (Rom. V, 6), offerens semetipsum pro nobis (sicut Apostolus dicit) oblationem et hostiam Deo in odorem suavitatis (Ephes. V, 2). In hoc mediatore Dei et hominum, et humanae naturae status reparatus est, et implendae legis est consummatus effectus ( al. affectus): quia nec sibi ad virtutem sufficere ullatenus potuit naturalis infirmitas, quae utique ex quo omnes dies nostri defecerunt, et in ira Dei defecimus (Psal. LXXXIX, 9), lumine simul et virtute privata, in tantum caeca sine lege peccat, ut peccare se nesciat. Propter quod dicitur: Concupiscentiam nesciebam, nisi lex diceret: Non concupisces (Rom. VII, 7). Legalis quoque auditus non solum neminem de potestate tenebrarum eripuit, quin etiam peccatoribus cumulum praevaricationis adjecit. Sine gratia quippe fidei gravius lex agnita quam ignota condemnat. Ubi quantum ignorantia peccati minuitur, tantum reatus peccatoris augetur. Ideo Apostolus ait: Lex enim iram operatur; ubi enim non est lex, nec praevaricatio (Rom. IV, 15). Idem quoque dicit Quia lex propter transgressionem posita est (Galat. III, 19) et, Quia conclusit Scriptura omnia sub peccato, ut justificatio ex fide Jesu Christi daretur credentibus (Ibid., 22). Quomodo igitur de possibilitate solius liberi arbitrii (si non praeveniatur adjutorio gratiae Dei, per quam bona voluntas reparatur et servatur in homine) natura tanto magis superba, quanto magis dominio peccati mortique subjecta, quantulumcunque sibi bonae voluntatis et operis exordium repromittit, quae nec sana potuit Dei servare mandatum, nec vulnerata quantulumcunque curationis sumpsit de lege remedium, sed insuper auxit mandati cognitione peccatum? Lex enim subintravit, ut abundaret peccatum (Rom. V, 20), de quo liberari nemo potest, nisi per Agnum Dei, qui tollit peccata mundi. De corpore 305 enim mortis hujus non liberum hominis arbitrium, neque legis sanctum, justum, bonumque mandatum; sed sola nos liberat gratia Dei per Jesum Christum Dominum nostrum. Lex enim spiritus vitae in Christo Jesu liberavit nos a lege peccati et mortis (Rom. VIII, 2). CAP. XVII. Christus hominem liberat, non inveniendo fidem, sed dando. --34. Liberavit autem non in quolibet homine fidem inveniendo, sed dando. Deus enim qui impium justificat, ipse infideli fidem, quae per caritatem operatur, gratia suae bonae voluntatis inspirat. Unde quod ad bene cogitandi attinet facultatem, testatur Apostolus dicens, quia non sumus idonei cogitare aliquid ex nobis, quasi ex nobis, sed sufficientia nostra ex Deo est (II Cor. III, 5). Revera enim, secundum ejusdem Apostoli dictum, Deus quibus voluerit dat poenitentiam ad cognoscendam veritatem, ut resipiscant a diaboli laqueis, a quo captivi tenentur ad ipsius voluntatem (II Tim. II, 25). Unde ille apostolorum primus et digne beatus veritatis eloquio nuncupatus, de credulitate gentium loquens, Deum dixit fide mundasse corda eorum; et rursus ait eamdem gratiam divinitus datam gentibus quam et ipsis (Act. XV, 9), ut crederent: ubi gratuitum gratiae donum apostoli et majores natu in doctrina sancti Spiritus agnoverunt; omnesque unanimes uno ore in beati Petri sententiam transierunt, dicentes: Ergo et gentibus Deus poenitentiam ad vitam dedit (Act. XI, 8). Nempe cum ipse Salvator noster propriae vocis imperio humanam convenerit voluntatem, dicens: Poenitemini et credite Evangelio (Marc. I, 15); claret tamen quia ut homo in Deum credere incipiat, a Deo accipit poenitentiam ad vitam, ita ut omnino credere non possit, nisi poenitentiam dono Dei miserantis acceperit: quae est autem poenitentia hominis, nisi mutatio volunta- Deus ergo, qui homini poenitentiam dat, ipse voluntatem hominis mutat.
35. Proinde si quis dicit, Meum est velle credere, Dei autem gratiae est adjuvare, mutet dictorum ordinem, imo non mutet, sed servet, nec quod posterius est in priore loco, nec quod est prius in loco posteriore constituat. Male enim gratiam Dei suae voluntati postponit, cum ista bona esse non possit, si illa defuerit. Non ergo ( al. enim) dicat, Meum est velle credere, Dei autem gratiae est adjuvare; sed dicat, gratiae Dei est adjuvare, ut sit meum velle credere. Tunc enim vere recteque agit hoc ejus velle, cum eum gratia praeveniens coeperit adjuvare. Fides enim quae per caritatem operatur, humilem facit eum cui datur, quia caritas non inflatur (Rom. XIII, 4). Adjutorio igitur atque munere gratiae sibi fidem dari unusquisque non dubitet; ne dum initium sibi fidei nititur assignare, poenitentiam quoque, quam Deus ad vitam dat, sibi homo non sanitate validus, sed infirmitate praejudicatus assignet, tantique medicaminis beneficio careat, cujus gratiam contumax atque ingratus oppugnat: cum cordis humilitas divinis sit eloquiis admonenda, ubi principaliter ipsa bona voluntas, qua incipimus velle credere, a Domino praeparari demonstratur ac dirigi, Salomone dicente: Praeparatur voluntas a Domino (Prov. VIII, 35, juxta LXX). Et David canit in Psalmis: 306 A Domino gressus hominis dirigentur, et viam ejus cupiet (Psal. XXXVI, 23). CAP. XVIII. Si velle credere ex nobis est, fides non est gratia, sed merces bonae voluntatis. --36. Si vero, secundum illorum opinionem, nostrum est velle credere priusquam nos Dei gratia incipiat adjuvare, injuste gratia dicitur, quia non gratis datur homini, sed bonae retribuitur voluntati. Hanc enim (sicut illi volunt) gratia in nobis invenit quam ipsa non dedit; imo si sic est, nos priores Deo voluntatem damus, atque ita gratiam non miseratione tribuentis, sed aequitate Dei retribuentis accipimus. Verumtamen, Quis prior dedit illi, et retribuetur ei (Rom. XI, 35)? Nemo utique, quia Non potest homo accipere quidquam, nisi ei datum fuerit de coelo (Joan. III, 27). Quid enim habet quod non accepit? si autem accepit, quid gloriatur, quasi non acceperit (I Cor. IV, 7)? Non autem misericordia Dei aliquando praevenit hominem, si nunquam bonam facit ( al. fecit), sed exspectat ut inveniat voluntatem. Et ubi est quod David dicit: Deus meus, misericordia ejus praeveniet me (Psal. LVIII, 11). In quo autem Dei nos misericordia praeveniat, vel praeveniens quales inveniat, non in quolibet alio, sed in seipso nobis gentium magister ostendit, dicens: Qui prius fui blasphemus, et persecutor, et contumeliosus, sed misericordiam consecutus sum, quia ignorans feci in incredulitate (I Tim. I, 13). Quomodo ergo aliquam credendi voluntatem ex seipso Paulus habere poterat, qui blasphemum se, et persecutorem, et contumeliosum, caecus atque incredulus ignorabat? Quod humili corde considerans, alio loco dicit: Non sum dignus vocari apostolus, quia persecutus sum Ecclesiam Dei (I Cor. XV, 9). Statimque fidem suam non propriae voluntati, sed gratiae Dei miserantis assignans, dicit: Gratia autem Dei sum id quod sum (Ibid., 10). Quid autem jam erat ( al. fuit), nisi fidelis? quod ut esset, misericordiam est utique consecutus, sicut ipse testatur, dicens: Consilium do, tanquam misericordiam consecutus a Domino ut sim fidelis (I Cor. VII, 25). Nam et cum se prius blasphemum, et persecutorem, et contumeliosum, fuisse fateretur, fidem suam et caritatem gratiae assignare non destitit statim subjiciens: Superabundavit autem gratia Dei in fide et dilectione, quae est in Christo Jesu (I Tim. I, 14). 37. Si ergo fidem Paulo gratia Dei non dedit, nec caritatem ei dedisse credenda est: ergo, quod absit, mentitus est Paulus, qui ait, quia caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis (Rom. V, 5). Sed quia Paulus Christo in se loquente mentiri non potuit, ipso Spiritu nobis tribui fidem firmissime fateamur, per quem caritatem Dei in nostris diffundi cordibus negare nequimus Cum ergo Paulus esset blasphemus, et persecutor, et contumeliosus, non ideo est adjutus Dei gratia, quia credere voluit, sed ut credere vellet donum gratiae praevenientis accepit; quae in ejus voluntate non aliquod credulitatis initium, sed blasphemiam, saevitiam, contumelias, et ignorantiam in incredulitate reperit. Cujus usque adeo caeca fuit voluntas, ut non solum non posset credere, sed nec ipsum suae credulitatis posset initium praevidere. Non enim ignorans fecisset, si suam in se ignorantiam praevidisset. Digne igitur in Paulo assignatur praevenientis misericordiae dono 307 non solum credulitatis initium, sed etiam ipsius incredulitatis agnitio; quam ei propterea Dei misericordia contulit, ut incredulitatem suam illuminatus atque adjutus, et agnosceret, et vitaret. Dominus enim est illuminatio nostra et salus nostra (Psal. XXVI, 1); qui nos illuminat, ut peccata nostra cognoscamus, et sanat ut a peccatis nostris separati cum justitia vivamus. Ob hoc ipse, qui ut fidelis esset, fatetur se misericordiam consecutum, salubriter nos instruit, dicens: Igitur non volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei (Rom. IX, 16). Quia revera et ut velimus, misericordiae praevenientis illuminamur dono, et ut curramus, misericordiae subsequentis fulcimur auxilio. Ut ergo sibi quisque tribuat bonam voluntatem, qua velle incipit credere, non viventis animae vigor, sed mortuae carnis est tumor. CAP. XIX. Liberum hominis arbitrium post peccatum, sine adjutorio gratiae nonnisi ad serviendum peccato reperitur idoneum. Libertas a bona voluntate sumit initium. --38. Ex quo enim primus homo naturam suam voluntarie vitiavit atque oppressit, ita crevit infirmitas, ut nisi divinae gratiae medicamento praeventum in unoquoque homine sanetur atque adjuvetur liberum indesinenter arbitrium, sit quidem liberum, non tamen bonum; sit liberum, non tamen rectum; sit liberum, non tamen sanum; sit liberum, non tamen justum: et quanto magis a bonitate, rectitudine, sanitate, justitiaque liberum, tanto magis malitiae, perversitatis, infirmitatis atque iniquitatis mortifera servitute captivum. Qui enim facit peccatum servus est peccati (Joan. VIII, 34); et a quo quis devictus est, huic et servus addictus est (II Petr. II, 19). Regnante igitur peccato, habet quidem liberum arbitrium, sed liberum sine Deo, non liberum sub Deo, id est, liberum justitia, non liberum sub gratia, et ob hoc pessime atque serviliter liberum, quia non gratuito miserentis Dei munere liberatum. Hoc Apostolus evidenter insinuat, dicens: Cum enim servi essetis peccati, liberi fuistis justitiae (Rom. VI, 20). Servire igitur justitiae non potest qui justitiae liber est: quia quandiu est peccati servus, nonnisi ad serviendum peccato reperitur idoneus. Ab ista servitute peccati nemo liber efficitur, nisi qui liberatoris Christi gratia liberatur, ut scilicet liberatus a peccato, servus fiat Deo. Hoc autem quemadmodum fiat, ipse liberator noster ostendit: Si vos, inquiens, Filius liberaverit, vere liberi eritis (Joan. VIII, 35). Ideo Vas electionis beneficium nobis gratiae liberatricis insinuans, non solum liberos, sed etiam liberatos nos esse testatur his verbis: Nunc autem liberati a peccato, servi autem facti Deo, habetis fructum vestrum in sanctificationem, finem vero vitam aeternam (Rom. VI, 22). 39. Haec vero libertas, quae non ex humano arbitrio nascitur, sed gratuita Dei miseratione confertur, a bona voluntate sumit exordium, et per fructum sanctificationis in vita aeterna plenum sui sortitur effectum. Sed sicut in nativitate carnali omnem nascentis hominis voluntatem praecedit operis divini formatio; sic in spiritali nativitate, qua veterem hominem, qui corrumpitur secundum desideria erroris, deponere incipimus, ut novum qui in justitia et sanctitate veritatis creatus est (Ephes. IV, 22) induamus, nemo potest habere bonam voluntatem motu proprio nisi mens ipsa, id est interior homo noster, renovetur ac reformetur ex Deo. Ideo 308 nos beatus Paulus praecipit (Rom. XII, 2) non conformari huic saeculo, sed reformari in novitate sensus nostri. Cujus reformationis initium ne nostrae facultati assignare aliquatenus deberemus, Dominus per prophetam seipsum formatorem lucis ostendit, dicens: Ego Dominus formans lucem et creans tenebras (Isa. XLV, 7). Quod et beatus Apostolus sua praedicatione confirmat, dicens: Deus, qui dixit de tenebris lucem splendescere, illuxit in cordibus nostris (II Cor. IV, 6). Et eidem luci quam jam formaverat Deus, alio loco dixit. Eratis enim aliquando tenebrae, nunc autem lux in Domino (Ephes. V, 6). Quibusdam vero ex illa lucis formatione laudabili ad vituperabilem tenebrarum informitatem relapsis, affectum piae mentis ostendens, ita loquitur: Filioli mei, quos iterum parturio donec formetur Christus in vobis (Galat. IV, 19). Quomodo autem Christus in suis formari potest, nisi quomodo in eis habitare incipit, id est per fidem? Quod beatus Paulus ita confirmat: In interiore, inquiens, homine habitare Christum per fidem in cordibus vestris [al. nostris ] (Ephes. III, 16). Dum ergo reformamur, renovamur; et in eo quo renovamur, vivificamur. CAP. XX. Vita sancta a fide sumit initium. Per gratiam non aufertur liberum arbitrium. --40. Vita autem nostra a fide sumit initium, quia justus ex fide vivit (Rom. I, 17). Quam fidem non ex voluntate nostra nasci, sed per Spiritum sanctum unicuique dari, beatus Paulus ostendit, dicens: Alii quidem datur per Spiritum sermo sapientiae, alii autem sermo scientiae secundum eumdem Spiritum, alteri (al. alii) fides in eodem Spiritu (I Cor. XII, 8, 9). Non ergo Spiritum sanctum, quia credidimus, sed ut crederemus, accepimus. Forma enim praecessit in carne Christi, quam in nostra fide spiritaliter agnoscamus. Nam Christus Filius Dei secundum carnem de Spiritu sancto conceptus et natus est. Carnem autem illam nec concipere Virgo posset aliquando, nec parere, nisi ejusdem carnis Spiritus sanctus operaretur exortum. Sic ergo in hominis corde nec concipi fides poterit, nec augeri, nisi eam Spiritus sanctus infundat et nutriat. Ex eodem namque Spiritu renat sumus, ex quo natus est Christus. Eodem igitur Spiritu Christus formatur secundum fidem in corde uniuscujusque credentis, quo Spiritu secundum carnem formatus est in utero Virginis. Ideo propheta ex persona fidelium clamat ad Dominum: Propter timorem tuum, Domine, in utero concepimus et parturivimus Spiritum salutis tuae; justitiam non fecimus super terram (Isa. XXVI, 18). Sicut autem non solum priusquam Virgo Maria Christum conciperet, sed etiam priusquam se concepturam agnosceret, gratia plena angeli voce nuncupata est, cum nulla ejus praecessisset ( al. praecederet) concipiendi Filii Dei vel cognitio, vel voluntas, ut agnosceretur ex gratia Dei esse tam ipsa obediens voluntas Virginis, quam conceptio Domini Salvatoris; sic homo priusquam credere velle incipiat, gratia donantis infunditur cordi, ut incipiat in homine per fidem Christus formari. Cum autem Christus in unoquoque formatur, ipse se format; quia ipse fidem in corde uniuscujusque credentis initiat. Propterea in Epistola quae ad Hebraeos scripta est admonemur ut 309 aspiciamus in auctorem fidei et consummatorem Jesum (Hebr. XII, 2): qui procul dubio sic est auctor fidei nostrae, cum ipse fidem non habentibus donat, sicut est ejusdem fidei consummator, cum eam in habentibus augendo multiplicat, et sancta operatione consummat. Dicit enim beatus apostolus Jacobus quia fides Abrahae patris nostri ex operibus consummata est (Jac. II, 12). 41. Auctor est ergo fidei nostrae, consummatorque Jesus, quia ipse operatur in nobis et velle et perficere, pro bona voluntate. Quod si in eo tantum est auctor fidei nostrae, quia nostram voluntatem exspectat, ut ex nobis esse fides incipiat, consequens est ut etiam consummator fidei nostrae ideo dicatur, quia exspectat ut nostro tantum conatu ad consummationem fides quae a nobis exorta est perveniat; ac sic totum Deo adimitur, si et initium et consummatio fidei nostrae humani arbitrii viribus applicetur. Quod quia valde impium est, si Scripturarum sanctarum eloquiis salutaribus non resistimus, omnia quae pertinent ad bonae voluntatis initium vel profectum, Deum in nobis et incipere et perficere sine aliqua haesitatione credamus. Ipse est enim qui operatur in nobis et velle et perficere, pro bona voluntate (Philip. II, 13). Clamemus igitur in humilitate cordis et veritate fidei cum propheta: Scio, Domine, quia non est in homine via ejus, neque viri est ut corrigat viam suam (Jer. X, 23). Non est itaque in homine via ejus quam habet ex Deo, neque viri est ut corrigat viam suam quam habet ex seipso. Viam ergo suam non habet in se, nec viam suam corrigit, nisi cum rectitudine cordis donum gratiae spiritalis acceperit. Ideo Salomon dicit: Dirigit autem corda Dominus (Prov. XXI, 2). Beatus quoque apostolus Jacobus testatur quia omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est descendens a Patre luminum (Jac. I, 17): eorum scilicet luminum quibus per Ezechielem novi cordis gratiam repromittit, dicens: Dabo vobis cor novum, et Spiritum novum ponam in medio vestri, et auferetur cor lapideum de carne vestra, et dabo vobis cor carneum, et Spiritum meum dabo in vobis, et faciam ut in justificationibus meis ambuletis, et judicia mea observetis, et faciatis (Ezech. XXXVI, 26). Beatus quoque Paulus humanae comprimens praesumptionis audaciam dicit: Quis enim te discernit? quid autem habes quod non accepisti? si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis (I Cor. IV, 7)? Cum quo nos oportet humiliter salubriterque cognoscere pariter et fateri, gratia Dei nos esse quod sumus, si tamen aliquid sumus. Qua gratia humanum non aufertur, sed sanatur; non adimitur, sed corrigitur; non removetur, sed illuminatur; non evacuatur, sed adjuvatur atque servatur arbitrium: ut in quo infirmitatem homo habuit, in eo habere incipiat sanitatem; quo errabat, eodem in viam ( al. in via) redeat; in quo caecus fuit, in eo accipiat lumen; et ubi fuit iniquus, serviens immunditiae et iniquitati ad iniquitatem, ibi gratia praeventus atque adjutus serviat justitiae in sanctificationem. CAP. XXI. Deus, dum quos vult credentes facit, personarum acceptor non est. Nemo a se habet velle credere. --42. Miramur autem quosdam dicere: Si nolentes Deus facit ut velint credere, nullus autem est qui naturaliter possit credere in Filium Dei, aut aliquid boni velle quod pertinet ad vitam aeternam, cur ergo 310 non facit omnes velle, cum non sit personarum acceptor Deus? Ex quibus verbis, quae vestris litteris indita sunt, apparet eos minus considerare quod dicunt. Personarum quippe acceptio apud Deum tunc esset, si (quemadmodum isti volunt) in quolibet hominum aliquod inveniret bonae voluntatis initium. Cum autem in nullo bonam voluntatem invenit, sed eam gratis cui voluerit ipse concedit, agnoscitur nulla esse personarum acceptio, quando gratuita est donantis in unoquoque largitio. Quod autem dicunt, cur non facit omnes velle? Itane vero in nemine hoc facit, quia non in omnibus facit? An non habet potestatem figulus luti, ex eadem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud vero in contumeliam (Rom. IX, 21)? aut culpari potest justitia in vasis irae, quae juste pro meritis aptavit in interitum; vel misericordia in vasis misericordiae, quae sine ullis meritis solo gratiae dono praeparavit in gloriam. Quibus ipsam quoque praeparari a Domino voluntatem Scriptura teste docuimus. Quae si non a Deo datur, sed in homine invenitur, falsum est quod eam Scriptura praeparari dicit a Domino. Omnis autem Scriptura divinitus inspirata, cuncta quae dicit, vera dicit, quia ex veritate sunt universa quae dicit: Eloquia enim Domini, eloquia casta (Psal. XI, 7). Deus ergo, qui voluntatem praeparat, ipse donat. Quam si Deus per suam gratiam homini non dederit, nunquam potest homo in Deum velle credere, quia ipsam voluntatem gratia non invenit, sed operatur in homine. CAP. XXII. Credendi facultas humanae potest inesse naturae, quia Deus potest eam sanare. Adam peccando perdidit fidem. --43. Cum autem dicimus neminem posse in Deum credere, nisi per gratiam Dei cor illuminetur, ut credat, non credendi possibilitatem humanae naturae omnino inesse non posse dicimus, sed ut habeat ipsum posse, unde debeat sperare ac poscere demonstramus. Nam utique naturaliter homini, cum coeperit in Dei Filium credere, si posse credere in conditione primi hominis datum non esset, nunquam peccatum de infidelitate contraheret; neque ulli naturae credendi facultas insita est, quam rationalem non fecit Deus. Nunquid enim de bobus cura est Deo (I Cor. IX, 9)? In quibus nec punitur impietas, nec pietas coronatur. De hominibus autem omnibus curam esse Deo coelestibus eloquiis edocemur. 44. Naturae igitur humanae competit fides, cujus tantam curam Creator habere dignatur, ut etiam capillos capitis nostri numeratos esse Veritas dicat (Luc. XII, 17): ut scilicet, dum se tantum a Deo diligi humana natura cognoscit, diligentem se Deum diligat, eique per fidem puri cordis inhaereat, cui ad beatitudinem fides est via, cui infidelitas est magna miseria: et ideo digne punitur, cum in Dei Filium non credit, quia vitium est ejus infidelitas, sicut virtus est fides, non qualis in daemonibus invenitur, sed qualem Deus sanctis suis donat, quos ex impietate justificat. Ipsa est fides quae per caritatem operatur. Nam et daemones credunt, et contremiscunt (Jac. II, 19); sed non diligunt eum a quo per superbiam recesserunt. In quam superbiam quia primus homo diabolica est persuasione ( al. suasione) dejectus, in quo perdidit humilitatem, perdidit 311 fidem: perdens autem fidem, perdidit divinam protectionem. Scriptum est enim: Qui non credit Deo, a Deo non protegitur (Eccli. II, 15). Exinde coepit superbire terra, et cinis, quia in vita sua projecit intima sua (Eccli. X, 9, 10). Ad ipsa intima ut homines redeant, divinus non desinit sermo ciamare, dicens: Redite, praevaricatores, ad cor (Isa. XLVI, 8). Verum, quia illi caro sunt, spiritus vadens, et non rediens (Psalm. LXXVII, 39); nec unquam redire velle potest ovis errans, nisi fuerit boni Pastoris inquisitione praeventa et humeris reportata: propterea pastor bonus venit quaerere et salvam facere ovem perditam, quae pastorem suum quaerere non potest, priusquam ab eo quaeratur, sed a quaerente praevenitur, ut quaerat. Pastor autem eam frustra quaereret, si quaerere ipsa pastorem quaesita non posset. Sed hoc ei quaerentis pastoris bonitas donat, ut etiam ipsa quaerendi pastoris habeat voluntatem. Quaeritur autem ut quaerat, quando illuminatur ut credat. Hoc ergo in homine divinitus agitur, cui fidem Deus infundit ut gratiae dono virtutem credendi natura recipiat quam amisit, et quod non poterat vitiata per culpam, incipiat poscere formata per gratiam, ac sic operante illo medico qui non est opus sanis, sed male habentibus, infirmitas expellatur, natura sanetur. Quam sanitatem poscebat qui dicebat: Ego dixi: Domine, miserere mei, sana animam meam, quia peccavi tibi (Psalm. XL, 5). Nullus autem sanctorum sanitatem posceret, si humana natura sana esset; et frustra sanitatem quisque posceret, si sanari humana natura non posset. Natura igitur humana sanari potest; sed illius gratia sanitatis accipit donum ex quo creationis sumpsit initium. Nam si homo naturaliter sanari nullatenus posset, ad sanandum eum coelestis medicus non venisset. Rursus si se ipse sanare posset, coelesti medico non egeret. Sanatur enim per fidem, quam si ex seipso aliquis habere posset, Deus eam homini non donaret. Donat autem, quoniam alteri datur fides in eodem Spiritu (I Cor. XII, 9), sicut Apostolus dicit: Deus ergo unicuique divisit mensuram fidei (Rom. XII, 3).
CAP. XXIII. Potest homo naturaliter credere, licet ei divinitus donetur ut credat. --45. Non ergo propterea non potest homo naturaliter credere, quia divinitus ei donatur ut credat; imo in hoc maxime ad habendam fidem homo creatus agnoscitur, quia per fidem humana natura ex vetustate renovatur. Sic enim est omnis homo voluntario peccato primi hominis vitiatus, ut Deus voluntate sua bona voluntatem hominis possit sanare si velit. Creavit enim, sicut scriptum est, ut essent omnia, et sanabiles fecit nationes orbis terrarum (Sap. I, 14). Verumtamen ne homini ex seipso putaretur esse sanitatis initium, mox sermo divinus adjecit: Et non est in illis medicamentum exterminii (Ibid.). Quamvis igitur homini primo diabolus abstulerit fidem, Deo tamen reddendi quod dederat non abstulit potestatem, nec humanam naturam diabolus potuit usque adeo vitiare, ut deinceps non posset quod amiserat, Deo rursus largiente, recipere. Omnipotens enim qui potuit humanam formare, potest etiam infirmam sanando per gratiam reformare et custodire naturam. A quo ipsa natura sicut in primo homine fidem ad salutem acceperat, ita nunc in singulis munere divinae bonitatis accipit ( al. accepit) 312 quos idem Deus praedestinatos et per fidem salvandos ex parentibus creat. 46. Potest igitur Deo donante homo in Deum naturaliter credere. Contra naturam quippe hominis est quod in Deum non credit; quia incredulitatem non habet ex creatione Dei, sed ex voluntaria praevaricatione mandati; per quam sanitate privatus et lumine, hoc per seipsum potest, ut caecitatem atque infirmitatem suam proprio arbitrio augere possit, removere non possit. Cujus tamen illuminatio atque sanatio in tantum est omnipotenti Creatori possibilis, ut ad gloriam nominis ejus, ipso donante, non solum possit infidelis credere, verum etiam ad immortalem atque incorruptibilem vitae statum per fidei gratiam pervenire: ubi, accipiens gratiam pro gratia, peccare omnino non possit, et possit feliciter videre quod credidit. Unde vox illa fidei resultat in Psalmis: Credo videre bona Domini in terra viventium (Psal. XXVI, 13). Deus igitur licet non ad hoc humanam naturam fecerit, ut vitiaretur per culpam, ipse tamen omnipotenti bonitate potest vitiatam sanare per gratiam. Arbitrium itaque hominis sanat Deus atque illuminat, ut homo in Deum naturaliter credat. Ita fit ut homo fidem habere possit, sed eam nisi ex dono Dei habere non possit. CAP. XXIV. Non omnia quae habere possumus ex nobis habere possumus. --Non enim consequens est ut omnia quae habere nos possumus, etiam ex nobis habere possimus. Nam et caro nostra sic a Deo facta est, ut possit naturaliter vivere, hoc ipsum tamen non ex se, sed ex anima possit habere. Vita igitur, ut inesse carni naturaliter incipiat, manifestum est eam ab anima ministrari; ac sic quidem potest caro nostra vivere, sed si in ea sit anima, quae vita ejus est. 47. Verumtamen in anima nostra et carne non parvum nobis gratiae Dei monstratur exemplum. Nam sicut ex seipsa caro vitam non habet, sed ab anima accipit; sic homo non potest habere fidem, nisi munere Dei donantis acceperit. Sicut etiam ( al. enim) ut caro vivat, solius opus est animae, ita quoque ut homo credat, solius opus est gratiae; et sicut caro nihil operari potest, si eam vivificare anima desinat, sic homo nihil bene velle potest, si ab eo gratiae juvamen abscedat. Ut ergo caro et vivere possit et operari, praesentis animae vivificatione fulcitur; homo quoque ut bonum velit aut faciat, gratiae vivificantis subsidio jugiter adjuvatur. Interest autem ut caro nostra quantum ( forte quandiu) vivificatur ab anima, non solum bene, sed etiam male operandi accipiat facultatem. Cum autem nos gratia vivificat, non nisi ad bene volendum, nec nisi ad bene operandum nobis adjutorium subministrat. Agnoscat igitur homo in eo se naturaliter credere posse, in quo naturam habet credulitatis ac fidei capacem (quod animalibus irrationalibus datum divinitus non est); non tamen se putet ad habendam fidem usque adeo esse idoneum, ut ex voluntate sua constare fidei arbitretur exordium. Volens enim homo habet fidem; sed Deus qui fidem donat, ipse hominis mutat et dirigit voluntatem. Dominus enim dabit suavitatem, et terra nostra dabit fructum suum (Psal. LXXXIV, 13). 313 CAP. XXV. Gentes quae naturaliter ea quae legis sunt faciunt, nonnisi Christiani fideles intelligendi sunt. --48. De his igitur in quibus natura divino sanatur munere, ut in Deum naturaliter credant, quique gratis per fidem justificati, etiam ad bene operandum auxilium gratiae subsequentis accipiunt, Apostolus dicit: Cum enim gentes quae legem non habent, naturaliter quae legis sunt faciunt, ejusmodi legem non habentes ipsi sibi sunt lex, qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis (Rom. II, 14). Quem quidem Apostoli locum hi QUI GRATIAE CONTRADICUNT gentibus incredulis assignare contendunt, ex hoc videlicet quod etiam illi qui fidei gratiam non recipiunt illa quae ad honestatem morum et humanae societatis vinculum pertinent naturali quadam lege sic servant, ut etiam eos qui illa violare contendunt judiciorum aequitate ac severitate coerceant. Ubi minus attendunt apostolico suam sententiam prorsus enervari sermone, quem superius praemisit dicens: Non enim auditores legis justi sunt apud Deum, sed factores legis justificabuntur (Ibid., 13); justificari autem sine fide neminem posse idem beatus apostolus ostendit, dicens: Scientes autem quod non justificabitur homo ex operibus legis, nisi per fidem Jesu Christi; et nos in Christum Jesum credimus, ut justificemur ex fide Christi, et non ex operibus legis. Propter quod ex operibus legis non justificabitur omnis caro (Galat. II, 16). Et paulo post fidei gratiam commendans, per quam vera confertur unicuique justitia, sic ait: Non abjicio gratiam Dei: si enim per legem justitia, ergo gratis Christus mortuus est (Ibid., 21). Item cum patrem nostrum Abraham non ex operibus legis, sed ex fide justificatum assereret, dicens: Sicut Abraham credidit Deo, et reputatum est illi ad justitiam (Galat. III, 6); ut etiam gentes quas semini Abrahae divinus sermo promisit ex fide justificari ostenderet, secutus adjunxit: Cognoscite ergo quia qui ex fide sunt, hi sunt filii Abrahae. Providens autem Scriptura quia ex fide justificantur gentes, Deus praenuntiavit Abrahae dicens: quia benedicentur in te omnes gentes (Genes. XII, 3). Igitur qui ex fide sunt benedicentur cum fideli Abraham (Galat. III, 7, 8, 9). Hunc autem patrem nostrum Abraham non ex operibus, sed ex fide justificatum esse confirmans, alio loco sic loquitur: Si enim Abraham ex operibus justificatus est, habet gloriam, sed non apud Deum. Quid enim Scriptura dicit? Credidit Abraham Deo, et reputatum est illi ad justitiam (Gen. XV, 6): ei autem qui operatur, merces non imputatur secundum gratiam, sed secundum debitum, ei vero qui non operatur, credenti autem in eum qui justificat impium, reputatur fides ejus ad justitiam (Rom. IV, 2, 3, 4, 5).
49. Cum ergo Apostolus de his gentibus loquens quae, naturaliter ea quae legis sunt facientes, ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis (Rom. II, 14), de his se loqui testetur qui justificantur, Abraham autem patrem nostrum non ex operibus, sed ex fide justificatum esse commemoret, quis audeat illas in hoc loco gentes accipere quas constat non esse justificatas ex fide, cum ipse testetur Apostolus quia omne quod non est ex fide peccatum est (Rom. XIV, 23), et quia sine fide impossibile est placere Deo (Hebr. XI, 6)? Quod si Abraham ex fide justificatum esse constat, cujus semini 314 gentes Apostolus promissas esse commemorat, quisquis asserit gentes non ex fide, sed ex operibus justificari posse, quid superest, nisi ut eas neget ad Abrahae semen, cui gentes promissae sunt, pertinere? cum Abraham (sicut Apostolus dicit) pater sit omnium credentium per praeputium, ut reputetur et illis ad justitiam (Rom. IV, 11). Quoniam igitur unus Deus, qui justificat circumcisionem ex fide, et praeputium per fidem (Rom. III, 30), Apostolus autem de his qui justificantur se loqui monstravit, cum de gentibus naturaliter quae legis sunt facientibus et opus legis in suo corde habentibus disputaret: ille sensus est veritati conveniens, quod ( al. quo) gentes in eodem loco accipiuntur quas Deus fidei dono justificat, et in eo quod eis fidei gratiam tribuit, opus legis suae in eorum cordibus donata justificatione conscribit, ut sine Testamenti Veteris littera per Novi Testamenti gratiam natura renovata opus legis ad hoc scriptum habeat, ut ad populum Dei, non operum praecedentium merito, sed justificationis gratuito munere incipiat pertinere. Quod nobis ore prophetico coelestis dignata est vulgare doctrina, sancto Hieremia dicente: Ecce dies venient (al. veniunt), dicit Dominus, et consummabo super domum Israel, et super domum Juda Testamentum novum (Jer. XXXI, 31). Et paulo post: Quia hoc est Testamentum quod disponam domui Israel, post dies istos (al. illos), dicit Dominus, dabo leges meas in corda eorum, et in sensibus eorum superscribam eas, et ero eis in Deum, et ipsi erunt mihi in populum; et non docebit unusquisque proximum suum, et unusquisque fratrem suum dicens: Cognosce Deum: quoniam omnes scient me a majore usque ad minorem eorum, quia propitius ero iniquitatibus eorum, et peccatorum illorum jam non memorabor (Ibid., 33, 34). CAP. XXVI. Cognitio Dei sine dilectione nihil prodest. Fides sine caritate potest esse, non prodesse. --50. Haec autem scientia in qua sic Deus agnoscitur, ut peccatorum remissio divinae propitiationis munere tribuatur, longe alia est ab illa cognitione illorum qui, cognoscentes Deum, non sicut Deum glorificaverunt, aut gratias egerunt, sed evanuerunt in cogitationibus suis; qui dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt, et mutaverunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis (Rom. I, 21, 22, 23). Isti enim quia sine gratia fidei, quae per caritatem operatur, Deum cognoverunt, ipsa sua cognitione inexcusabiles facti sunt; hi vero qui Deum fidei perceptione cognoscunt, inaccusabiles fiunt. Quis enim accusabit electos Dei (Rom. VIII, 33)? Nemo utique: Diligentibus enim eis Deum omnia cooperantur in bonum (Ibid., 28). Et ideo eos nullus accusat, quia Deus eos secundum propositum praescitos, et praedestinatos, vocatosque justificat, atque glorificat; ut gloriatione legis factorum qua se homo superbus extollit exclusa, per legem fidei, quae per caritatem operatur, qui gloriatur, in Domino glorietur (I Cor. I, 31). 51. Quod si quibusdam cognoscentibus Deum, nec tamen sicut Deum glorificantibus, cognitio illa nihil profuit ad salutem, quomodo hi poterunt justi esse apud Deum, qui sic in suis moribus atque operibus bonitatis aliquid servant, ut hoc ad finem Christianae fidei caritatisque non referant? quibus aliqua quidem bona, quae ad societatis humanae 315 pertinent aequitatem, inesse possunt; sed quia non fide et caritate Dei fiunt, prodesse non possunt. Etenim fieri potest ut quisquam Deum esse credat, qui Deum non diligit; ut autem quisquam Deum diligat qui in Deum non credit, fieri nullatenus potest: Quia POTEST UNUSQUISQUE CREDERE aliquid esse quod non diligit, diligere vero nemo potest quod esse non credit. Apostolus autem dicit sine caritate fidem, caeteraque bona opera cuiquam prodesse non posse; dicit enim: Si habuero omnem fidem, ita ut montes transferam; et si distribuero in cibos pauperum omnes facultates meas, et tradidero corpus meum ut ardeam, caritatem autem non habeam, nihil mihi prodest (I Cor. XIII, 2, 3). Si ergo opera cum fide sine caritate prodesse non possunt, quomodo proderunt opera quae in fide non fiunt? Unde non immerito beatus Apostolus pro Thessalonicensibus orat ut eis Deus impleat omnem voluntatem bonitatis, et opus fidei in virtute (II Thess. I, 11). Nam et in eodem loco, ubi de gentibus legem naturaliter facientibus loquebatur. ante praemiserat dicens: Gloria autem, et honor, et pax omni operanti bonum, Judaeo primum, et Graeco (Rom. II, 10). Quomodo autem infidelibus potest esse gloria, quae non datur nisi justificatis? Quos enim Deus justificavit, illos et glorificavit (Rom. VIII, 30): Justitia autem Dei per fidem Jesu Christi super omnes qui credunt (Rom. III, 22); aut quis honor incredulis dabitur, cum hunc non nisi credentibus tribui beatus Petrus edoceat, dicens: Vobis igitur honor credentibus (I Petr. II, 7)? Vel quomodo erit pax ei QUI NON EST REDEMPTUS sanguine Jesu Christi, in quo Deus pacificavit, sive quae in terris sunt (Ephes. I, 10), sive quae in coelis? Ipse est enim pax nostra, qui fecit utraque unum (Ephes. II, 14). Haec autem pax sine caritate et fide Christi non potest possideri, quia justificati ex fide pacem habemus ad Deum per Dominum nostrum Jesum Christum, per quem et accessum habemus per fidem in gratia ista, in qua stamus et gloriamur in spe gloriae filiorum Dei (Rom. V, 1, 2). Quae spes ideo non confundit, quia caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis (Ibid., 5). Accepimus enim spiritum adoptionis filiorum, in quo clamamus, Abba Pater (Rom. VIII, 16). Ut igitur homines filii Dei fiant, Filium Dei unicum per fidem recipiunt, et ipso donante hanc accipiunt potestatem, ut et in eum credant, et ad numerum filiorum Dei pertineant: Quotquot enim receperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri, his qui credunt in nomine ejus (Joan. I, 12). In eorum cordibus dat legem suam, et in sensibus eorum scribit eam, id est legem fidei, quae inspirata justificat, non legem factorum, quae etiam observatores suos sine dubitatione condemnat. CAP. XXVII. Lex factorum, quae naturaliter esse potest in cordibus infidelium, ab impietate non liberat. --52. Nam illa quae lex factorum est, quae hominem justificare non potest, quia ex operibus legis non justificabitur omnis caro, potest quidem naturaliter esse et in corde gentium et in corde infidelium Judaeorum : quae tamen sine fide Christi nullatenus justificat sectatores 316 suos, sed eos tenet vinculo impietatis obstrictos. Haec utique fuit in corde Pauli, quando fuit incredulus, secundum aemulationem persequens Ecclesiam Dei, et secundum justitiam, quae in lege est, conversatus sine querela (Rom. III, 20). Quam tamen quia ex Deo non habuit, ideo dicit: Quae mihi fuerunt lucra, haec arbitratus sum propter Christum detrimenta: verumtamen existimo omnia detrimentum esse propter eminentem scientiam Jesu Christi Domini mei, propter quem omnia detrimentum feci et arbitror ut stercora, ut Christum lucrifaciam et inveniar in illo non habens meam justitiam, quae ex lege est, sed illam quae est ex fide Christi, quae ex Deo justitia ex fide ad cognoscendum illum (Philip. III, 6, 7, 8, 9, 10). 53. Quis non his verbis apostolicis videat justitiam quae ex lege est esse ex homine, justitiam vero quae ex fide Christi est non esse nisi ex Deo? Illa est igitur justitia per quam impius erigitur ut cadat in poenam, ista autem est per quam justificatus humiliatur ut exaltetur ad gloriam. Ideo cum in illa quae ex lege est sine querela conversaretur Apostolus, fuisse se impium non negat, dicens: Ut quid enim Christus cum adhuc infirmi essemus secundum tempus pro impiis mortuus est (Rom. V, 6)? Inimicum quoque Dei se fuisse veraciter confitetur dicens: Si enim, cum inimici essemus, reconciliati sumus Deo per mortem Filii ejus, multo magis reconciliati salvi erimus in vita ipsius ab ira per ipsum (Ibid., 10). Quid ergo prodesset Paulo sine cognatione Christi illam quae in lege factorum est, servare justitiam: cum ipse Salvator noster Judaeis dicat: Nisi cognoveritis quia ego sum, moriemini in peccatis vestris (Joan. VIII, 24). Ergo quia justitiam quae est ex fide Christi ad cognoscendum illum esse testatur Apostolus, manifestum est legem fidei esse, quam se Deus in corde suorum scripturum esse promisit. Quod ejusdem tenor evidenter ostendit. Ibi enim dicit Deus: Et non docebit unusquisque proximum suum, et unusquisque fratrem suum, dicens: Cognosce Dominum; quia omnes scient me a minore usque ad majorem eorum (Jer. XXXI, 34). 54. Haec est lex, quam Deus scribit in cordibus eorum omnium, non per conditionem naturae, sed per largitatem gratiae; non per liberum arbitrium hominis, sed per ministerium evangelicae praedicationis; non in lapide per litteram Veteris Testamenti, sed in corde per Spiritum Dei vivi. Quod beatus Paulus evidenter insinuat dicens: Epistola estis Christi ministrata a nobis, et scripta non atramento, sed Spiritu Dei vivi; non in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis carnalibus (II Cor. III, 3). Hoc ergo Deus scribit in cordibus hominum per Spiritum suum, quod exinde diaboli delevit invidia, per quam mors intravit in orbem terrarum. Scribit itaque legem fidei, per quam justificat gentes Deus, ut dando gratiam renovet naturam. Caritatem quippe, quae plenitudo est legis (Rom. XIII, 10), ad hoc per Spiritum suum diffundit, ut faciat impleri quod praecipit; et illuminationis gratiam per spiritum fidei propterea largitur, ut quod Deo placitum est, fides per caritatem operetur. Quae quandiu in homine non est; quidquid sine lege fidei per legem naturalem scriptum remansit in homine operantem nullatenus salvat, quia 317 neminem Deus sine fide justificat, nec potest operanti salutem acquirere, quia sine fide impossibile est placere Deo (Hebr. XI, 6). Nemo ergo naturali legi conetur assignare legem quam Deus non condendo naturam, sed donando gratiam in corde gentium scribit. Haec est enim lex, non qua homo societatis humanae vinculum etiam sine fide custodit, sed per quam credendo Deum cognoscit et diligit; non per quam sibi etiam bona opera vel ipsam fidem quisque superbus vindicat, sed qua Deo in se misericorditer operanti tam fidem suam quam bona opera subjectus assignat: haec enim cor hominis ita componit et dirigit, ut cum homo praecepta Dei audit, id donari sibi quod praecipitur poscat, et cum in fide operatur, gratia Dei se jugiter adjuvari non ambigat. CAP. XXVIII. Quod Deus non faciat omnes credere velle, pertinet ad secreta ejus judicia. --55. Quod autem interrogant isti de Deo dicentes: Cur ergo non fecit omnes homines velle credere, cum non sit personarum acceptio apud Deum? scire debent hoc in illis altioribus positum a quibus sancta Scriptura humanae curiositatis coercet audaciam dicens: Altiora te ne quaesieris et fortiora te ne scrutatus fueris sed quae praecepit tibi Deus, illa cogita semper (Eccli. III, 22). Haec altiora ille qui usque in tertium coelum raptus est, eo magis territus quo magis illuminatus, expavit. Unde magis clamare non cessat. O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei! Quam incomprehensibilia sunt judicia ejus et investigabiles viae ejus! Quis enim cognovit sensum Domini? aut quis consiliarius ejus fuit? aut quis prior dedit illi, et retribuetur ei? quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia: ipsi gloria in saecula (Rom. XI, 33, 34 et seq.). SAT EST ERGO NOBIS, et in his qui salvantur, gratuitam Dei misericordiam, et in his qui condemnantur veram Dei justitiam sine dubitatione credere, et corde contrito atque humiliato misericordiam Domino judiciumque cantare (Psal. C, 1), qui et in vasis irae atque aptatis in interitum ostendit justitiae suae nullam iniquitatem placere, et demonstrat in vasis misericordiae quia potest ejus bonitas omnia quibus voluerit peccata dimittere. CAP. XXIX. Falluntur qui existimant divinam voluntatem aequaliter se habere erga salvandos et damnandos. --56. Illud vero Apostolicum ubi dicitur de Deo: Qui vult omnes homines salvos fieri, et ad agnitionem veritatis venire (I Tim. II, 4), non sicut oportet intelligunt, qui hanc Dei voluntatem, sicut in vasis misericordiae, sic et in vasis irae accipiendam existimant, minus considerantes veracissimam Scripturae sententiam, quae divinae commendans omnipotentiam voluntatis: Omnia (inquit) quaecunque voluit fecit, in coelo et in terra, in mari et in omnibus abyssis (Psal. CXXXIV, 6); ipsique Deo rursus dicit: Subest enim tibi cum voles, posse (Sap. XII, 18). Quomodo igitur omnia quae vult facit, si volens hominem salvum fieri, cujus salus non nisi a bona incipit voluntate, ipsum velle non in homine Deus inchoat, sed ut ab homine nascatur exspectat? O quam pessimum nefas asseritur, dum gratiae Dei contumaciter repugnatur! et homines opere Dei se in bonum mutari negant, qui homines non essent, nisi bonitate Dei operantis existerent. Itane vero rerum ordo credi putarive permittit, ut Deus, qui creator est hominis, valeat hominem facere, non mutare; et qui nullius eget adjutorio 318 ut hominem faciat, operari tamen quod vult in hominis voluntate non possit priusquam in homine ipsum velle repererit; et ut sit homo, habeat ex Deo, ut autem melior sit, habeat ex seipso; ac sic voluntatem bonitatis qua in Deum creditur, non divina bonitas, sed humana pravitas operetur? Pravus est enim omnis homo, priusquam in Deum credat; et quia scriptum est: Erunt prava in directa (Isa. XL, 4), ex pravo fit homo rectus, ex infideli fidelis efficitur. Igitur si Deus pravae voluntati bonitatem non tribuit, sed ut ex se ipsa bona fiat exspectat, potest ergo prava voluntas ex se bonitatem gignere, ita ut cum ex Deo habeat ut sit, non nisi ex se habere possit ut bona sit; ac sic ( al. ac si) omnipotens et bonus de voluntatibus hominum malis bonum possit operari cum velit, ut autem ipsae voluntates bonae sint, velit quidem, facere autem nullatenus possit. 57. Quis enim nesciat malae voluntatis fuisse Paulum cum persequeretur Ecclesiam Dei et expugnaret illam? cujus tamen malitia bene usus est Deus, quando persequente Saulo beatus Stephanus est martyrio coronatus. Ergone potuit Deus Stephanum coronare per Sauli persecutoris infidelitatem, et persecutorem Saulum Deus convertere nequivit ad fidem? Ergone Paulus prior voluntatem suam Deo dedit, et sic Deus fidem Paulo volenti retribuit? Et ubi est quod ipse dicit: Quis prior dedit illi, et retribuetur ei (Rom. XI, 35)? Quod utique non dixisset, si a se voluntatem Deo datam, et a Deo sibi fidem cognosceret retributam. Hanc itaque amentiam, et a fidelibus suis arceat, et ab infidelibus Deus auferat. Ille enim tam profana cogitatione polluitur, cui gratia, vel obdurato non datur, vel ingrato aufertur. Deus enim convertens vivificat quos vult salvos fieri; Deus voluntates hominum mutat, ut esse bonae incipiant. Ideo scriptum est: Et dixi, nunc coepi, haec est mutatio dexterae Excelsi (Psal. LXXVI, 11). Prophetae sensus aperto sermone se praebuit agnoscendum, qui utique non posteaquam coepit, sed hoc ipsum quod coepit, mutationem dexterae Excelsi esse non tacuit. Proinde hi qui voluntatem Dei qua omnes homines vult salvos fieri, aequalem circa redimendos et damnandos existimant, cum interrogati fuerint cur velit Deus omnes homines salvos fieri, nec tamen omnes salvi fiant, quid respondebunt? CAP. XXX. Bonam voluntatem hominis non exspectat Deus, sed tribuit. Salus gratuita adultis sicut parvulis. Cruciatus infantium. --58. An illud quod vestra eos dicere testatur epistola; id est, quia Deus exspectat hominis voluntatem, ut aequum sit in volentibus praemium, in nolentibus autem justa damnatio? Sed ut prolixitatem vitantes omittamus alia quae possunt pro veritate fidei huic pravae sententiae replicari, interim testimonio convincantur atque confundantur non loquentium hominum, sed tacentium parvulorum, in quibus ad evacuandam sapientiam verbi multum resplendet virtus crucis Christi, quae gratis in omnibus hominibus propria utentibus voluntate eamdem salutem a se ostendit fieri, quam in infantibus nullam 319 voluntatem habentibus dignatur operari. In eis namque nec bona voluntas est, ut aequum sit in volentibus praemium; nec mala, ut sit in nolentibus justa damnatio. Si ergo ad salvandos homines, sicut isti volunt, non excitat neque mutat, sed exspectat hominum voluntates; quomodo infantibus qui baptizantur, et in eadem infantia moriuntur, donat aeternam salutem, quorum bonam nec exspectat nec invenit voluntatem? Item alios quomodo sine baptismate mortuos aeternis cruciatibus damnat, cum in eis nullam culpam malae voluntatis inveniat? 59. Nonne istos inimicos gratiae Dei, nec defensores humani, sed deceptores arbitrii, ad hoc sua perversitas cogit, ut Deum putent iniquum in obitu omnium parvulorum, ubi nulla interveniente vel bonitate, vel malitia voluntatis, alios vident potiri regno, alios interminabili deputatos incendio? Proinde si ita est ut ipsi sentiunt, nullus debet parvulus mori priusquam ad aetatem perveniat in qua possit vel bonam voluntatem habere, vel malam; ut Deus nec baptizatos parvulos sine bona voluntate salvet, neque non baptizatos sine mala voluntate condemnet. Si enim Dei bonitas salutem non incipit hominis operari, nisi bonam ejus invenerit voluntatem, iniquum erit eum vel damnari vel redimi, qui bene nec velle, nec nolle potuerit. Sed non est iniquitas apud Deum (II Paralip. XIX, 7), cujus universae viae misericordia et veritas (Psal. XXIV, 10). 60. Igitur quia Deum justum bonumque catholica veraciter credit et confitetur Ecclesia, certissime credendum est et fiducialiter confitendum unam eamdemque Dei gratiam in majoribus salvandis operari bonae voluntatis initium, quae in parvulis sine voluntate operatur salvationis effectum. Ipsa gratia infantes neque volentes, neque nolentes redimit, quae majores illuminando volentes ex nolentibus facit. Et hoc in parvulis salutis opus sine propriae voluntatis assensu gratia Dei operante perficitur, quod bonae voluntatis exordio divinitus dato in majoribus inchoatur, ut opere solius gratiae voluntas quae mala fuit bona fiat, et deinceps gratiae secum operanti servitium obedientiae cooperatricis exhibeat. Sic autem Deus crudelis non est in infantibus damnandis quibus baptismatis beneficium non tribuit, sicut injustus non est in majoribus, quibus bonam non donat voluntatem. Et sicut illos voluntas sua mala, sic istos jure puniri facit origo damnata. Deus autem in hominibus nec maculam vitiatae originis, nec malitiam condidit propriae voluntatis. In hominibus igitur quos salvat, voluntatem bonam non invenit, sed sicut aetatum exigit diversitas, aut in majoribus bonam voluntatem gratis facit quam invenit malam, aut sine voluntate hominis vel bona vel mala, perficit in parvulis gratiam sacramenti, ille cujus nemo potest bonae resistere voluntati. CAP. XXXI. Quos omnes homines Deus vult salvos fieri. Per omnes homines non semper totum genus humanum intelligitur. --61. Quocirca illos omnes quos Deus vult salvos fieri, sic intelligere debemus, ut nec aliquem putemus salvum fieri posse nisi voluntate Dei, nec existimemus voluntatem omnipotentis Dei, aut in aliquo non impleri, aut aliquatenus impediri. Omnes enim quos Deus vult salvos 320 fieri, sine dubitatione salvantur, nec possunt salvari, nisi quos Deus vult salvos fieri, nec est quisquam quem Deus salvari velit qui ( al. et) non salvetur: quia Deus noster omnia quaecunque voluit fecit (Psal. CXXXIV, 6). Ipsi omnes utique salvi fiunt, quos omnes vult salvos fieri: quia haec salus non illis ex humana voluntate nascitur, sed ex Dei bona voluntate praestatur. Verumtamen in his omnibus hominibus quos Deus vult salvos facere non totum omnino genus significatur hominum, sed omnium universitas salvandorum. Ideo autem omnes dicti sunt, quia ex omnibus hominibus omnes istos divina bonitas salvat, id est, ex omni gente, conditione, aetate, ex omni lingua, ex omni provincia. In his omnibus ille sermo nostri Redemptoris impletur, quo ait: Cum exaltatus fuero a terra, omnia traham ad meipsum (Joan. XII, 32). Quod non ideo dixit, quia omnes omnino trahit, sed quia nemo salvus fit, nisi quem ipse traxerit. Nam et alibi dicit: Nemo potest venire ad me, nisi Pater, qui misit me, traxerit eum (Joan. VI, 37). Item alibi: Omne quod dedit mihi Pater ad me veniet. Hi ergo sunt omnes quos vult Deus salvos fieri et ad agnitionem veritatis venire. 62. Est autem familiare divinis eloquiis ut omnes nonnunquam dicant, nec tamen omne humanum genus in ipsis omnibus semper intelligi debere commoneant; sicut est illud quod dicit Dominus per prophetam Johel: In novissimis diebus effundam de Spiritu meo super omnem carnem (Joel. II, 28). Quod in centum viginti hominibus in quos Spiritus sanctus linguis igneis venit factum beatus Petrus ostendit. Si ergo hic omnem carnem omnes omnino putaverimus homines intelligi, incipiet (quod absit) mendax aestimari sermo divinus. Est autem Deus verax, et eloquia Domini eloquia casta (Rom. III, 4; Psal. XI, 7). Super omnem igitur carnem sicut se Deus effusurum de Spiritu suo repromisit, sic fecit, sic facit, sic usque in finem saeculi facturus est. Prorsus super omnem carnem, id est super omnes homines effundit de Spiritu suo, scilicet super illos omnes quos vult salvos fieri. 63. Et ut qui sint omnes isti plenius noverimus, ejusdem beati Petri sermonibus auscultemus, qui illam praedicationem suam sancto Spiritu repletus hac exhortatione conclusit: Poenitentiam inquit) agite, et baptizetur unusquisque vestrum in nomine Jesu Christi in remissionem peccatorum vestrorum, et accipietis donum Spiritus sancti: vobis enim est repromissio et filiis vestris, et omnibus qui longe sunt, quoscunque advocaverit Dominus Deus noster (Act. II, 38, 39). Omnes itaque dixit, sed quoscunque Dominus advocaverit. Quos etiam beatus Paulus secundum propositum vocatos insinuat, qui alio quoque loco ait, conclusisse Deum omnia in incredulitate, ut omnium misereatur (Rom. XI, 32). Et tamen Deus non ita omnium omnino miseretur quos in incredulitate conclusit, ut omnibus infidelibus gratiam fidei misericorditer donet, cum tamen eamdem gratiam fidei non infidelibus Deus misericors donet, sed illis procul dubio de quibus ad Moysen dicit: Miserebor cui misereor, et misericordiam 321 praestabo cujus miserebor (Exod. XXXIII, 19). Gratiam igitur voluntariae donationis ostendit, sicut Dominus suis dignatus est loqui discipulis: Vobis datum est nosse mysterium regni coelorum, illis autem non est datum (Matth. XIII, 11); item dicit: Qui potest capere capiat (Matth. XIX, 13). Sed ( al. sic) ut ipsam capacitatem divina doceret largitate concedi, alio loco ait: Non omnes capiunt hoc verbum, sed quibus datum est (Ibid., 11). 64. Hi sunt ergo omnes quorum Deus miseretur, quia misericordia ipsius praeveniuntur, ut credant et gratis salvi fiant per fidem. Eorum namque credulitas non ex humana voluntate sumit initium, sed ipsi voluntati fides gratuita Dei miserantis largitate donatur. Hanc omnium discretionem, quam fidelis debet intellectus omnino servare, beatus Paulus uno Epistolae suae loco sic posuit, ut omnes homines sine aliqua exceptione dicens, statim quosdam omnes homines exceptis aliis intimaret. Ait enim: Sicut per unius delictum in omnes homines in condemnationem, sic et per unius justitiam in omnes homines in justificationem vita (Rom. V, 18). Nunquidnam quia in omnes homines in condemnationem, et in omnes homines in justificationem Apostolus dicit, ideo prorsus omnes homines, quos per peccatum Adae originaliter constat esse damnatos, simul omnes eosdem credere debemus justificatos esse per Christum; cum innumerabiles infidelium mortes obsistant, qui sine gratia justificationis de hac vita transeunt, et absque sacramento baptismatis ad sedem mortis aeternaque supplicia rapiuntur? Restat ergo ut non omnes omnino quos in condemnationem ponit Apostolus transire ad justificationis gratiam sentiamus, sed quosdam ex illis omnibus omnes istos: itaque omnes per Adam in condemnationem esse filios irae, et ex eis quosdam per Christum omnes esse filios gratiae; illos ergo esse omnes, quos per primum hominem propago peccatrix carnali generatione condemnat. Omnes enim terreni sunt, qui terreni hominis imaginem gerunt, et omnes coelestes qui ad aeternam vitam imaginem hominis coelestis accipiunt. Iterum dicit propheta: Omnes gentes quascunque fecisti venient, et adorabunt coram te, Domine, et glorificabant nomen tuum (Psal. LXXXV, 9). Dominus quoque suis fidelibus dicit: Eritis odio omnibus gentibus propter nomen meum (Matth. X, 22). Nunquid ergo contrariis sibi repugnat Scriptura divina sententiis? Absit. Sed et illos omnes, et istos omnes veraciter dicit, id est et omnes fideles qui nomen Domini in omnibus gentibus glorificant, et omnes incredulos qui per easdem omnes gentes in odio nominis Christi fideliumque ejus mortifera impietate perdurant. 65. Tale quiddam est etiam in Epistola quam Colossensibus beatus Apostolus scribit, ubi dicit: Quia in Christo condita sunt universa in coelis et in terra, visibilia et invisibilia, sive Throni, sive Dominationes, sive Principatus, sive Potestates. Omnia per ipsum, 322 et in ipso creata sunt, et ipse est ante omnes, et omnia in ipso constant (Coloss. I, 16, 17). Et paulo post ait: Quia in ipso complacuit omnem plenitudinem inhabitare, et per eum reconciliari omnia in ipsum pacificans per sanguinem crucis ejus, sive quae in terris sunt, sive quae in coelis sunt (Ibid., 19, 20). Nunquidnam omnia quae in coelis et in terris sunt per eum pacificari credemus? Absit. Qui enim sic sentire voluerit, bicipitem laqueum geminae impietatis incurret, ut aut diabolum et angelos ejus per Christum creatos esse neget, aut eos reconciliandos per sanguinem crucis ejus affirmet. Verumtamen quisquis harum sententiarum pravitate qualibet involvitur, caveat ne cum ipso diabolo atque angelis ejus aeternae combustionis punitione damnetur. Unius enim ejusdemque impietatis est reus, si quis diabolum aut non a Christo creatum, aut reconciliationi Christi credat quandoque reddendum. Cum utique si eum Christus Dominus non creasset, ejus damnabilis a Christo discessio non fuisset; et si eum Christus quandoque salvaturus esset, non ore Christi pronuntiaretur ejus aeterna combustio. Omnia ergo per Christum et in Christo creata sunt, quia nihil est quod non per Filium et in Filio creaverit Pater. Et omnia per ipsum atque in ipso reconciliantur, quia nullus est hominum qui sine cruce Christi reconciliationis beneficium consequatur. 66. Ex hac igitur regula quae coelestibus inserta monstratur oraculis, sic intelligamus omnes homines quos vult Deus salvos fieri, ut noverimus omnes qui salvantur, non nisi ex ejus gratuita bonitate salvari. Ut enim quisque salvetur, nulla praecedunt humanae voluntatis bona merita, sed sola Dei voluntas humanae salvationis est causa. Ira enim in indignatione ejus, et vita in voluntate ejus (Psal. XXIX, 6). Ira igitur ejus nostrae iniquitatis est meritum, vita vero nostra voluntatis ejus est donum. Sicut enim Pater suscitat mortuos et vivificat, sic et Filius quos vult vivificat (Joan. V, 21): eosdem autem vivificari vult quos vult salvos fieri. Sic ergo quos vult salvat, quemadmodum quos vult vivificat. Nihil namque voluit et non fecit qui, Scriptura teste, omnia quaecunque voluit fecit (Psal. CXIII, 11). Proinde non indigne dicimus aliquid Deum nolle quod possit; nefas est autem si quis omnipotentem dicat aliquid facere non posse quod velit: Voluntati enim ejus quis resistit (al. resistet) (Rom. IX, 19)? Nemo utique, quia non est aliqua natura quae ab ejus creatione sit aliena. Et sicut nihil naturaliter subsistit quod ille non fecerit, ita nihil provenit in salutem hominum, quod ille non in aeterna bonae voluntatis suae dispositione faciendum praedestinaverit, a quo et fides gratis infunditur, per quam bene ambulemus; et perseverantia donatur, per quam ad speciem pervenire possimus. Haec autem dona sua semper Deus in aeterna atque incommutabili habuit voluntate disposita, in qua praeordinavit atque praeparavit et quae daret, et quibus daret. Ipse enim 323 praedestinando praeparavit gratiae donum, qui gratiam donando implet praedestinationis effectum. EPILOGUS.--67. Habetis, dilectissimi fratres, tam de incarnatione Domini nostri Jesu Christi quam de gratia paucis expressam fidei nostrae confessionisque sententiam, qua certissime continetur, Unigenitum Deum de Deo Patre naturaliter sine initio natum, ex virgine naturaliter secundum carnem progenitum. Unus enim idemque est Deus Verbum, quem prima nativitate coaeternum sibi genuit aeternitas Patris, et quem temporaliter conceptum secunda nativitate filium hominis protulit uterus virginalis. Cujus gratia nobis, et initium bonae voluntatis donatur ad fidem, et ipsi voluntati adjutorium tribuitur, ut quod bene vult bene operetur, Deus enim, qui hominem condidit ipse praedestinatione sua et donum illuminationis ad credendum, et donum perseverantiae ad proficiendum atque permanendum, et donum glorificationis ad regnandum quibus dare voluit, praeparaverit, quique non aliter perficit in opere quam in sua sempiterna atque incommutabili habet dispositum voluntate. Cujus praedestinationis veritatem, qua nos ante mundi constitutionem praedestinatos in Christo testatur Apostolus (Ephes. I, 4), si quis detrectat cordis credulitate recipere, vel oris confessione proferre, si ante ultimum diem vitae praesentis impietatis suae contumaciam, qua Deo vivo et vero rebellis obsistit, non abjecerit, manifestum est eum non pertinere ad eorum numerum quos Deus in Christo ante mundi constitutionem gratis elegit et praedestinavit ad regnum. Pro quibus tamen nec oratio fidelium debet desistere, nec caritas aliquando torpere, ut Deus eis gratiam suae illuminationis donet, per quam in ipsis semen divini sermonis fructificet, qui frustra exterioribus auribus sonat, nisi Deus spiritali munere auditum hominis interioris aperiat.
EPISTOLA XVIII. Fulgentius Regino comiti, respondens ad priorem propositam ab ipso quaestionem: Utrum caro Christi corruptibilis an incorruptibilis fuerit. Posteriori, quia morte praeventus satisfacere non potuit, satisfecit Ferrandus epist. ad eumdem de septem Regulis Innocentiae. CAPUT I.--Accipiens litteras tuas, fili carissime Regine, et sollicitudinem cordis tui agnoscens, Dominum collaudavi, qui potest utrumque, et bonum conferre servandum, et servare collatum. Utrumque enim pertinet ad medelam animarum nostrarum, quo gaudeamus in beneficiis quae nobis infirmis medici 324 nostri non desinit ineffabilis operari benignitas, ut spiritali profectu et augeatur in nobis sanitas, et minuatur infirmitas. Modus vero infirmitatis nostrae duplici qualitate consistit: si vel per ignorantiam minus aliquid in fide noverimus, vel aliquid habeamus in operibus nostris, quod non conveniat regulae veritatis. Quoniam igitur corpus quod corrumpitur, aggravat animam (Sap. IX, 15), ideo nos utraque conturbat infirmitas. Sed ille qui nos fecit, et gaudere praecepit quia vicit mundum (Joan. XVI, 33), speramus quia nos in fide, quae per caritatem operatur, perficiet.
2. Dicis ergo quod nuper in Orientis partibus nova est orta inquisitio, aliis asserentibus incorruptibile fuisse corpus Christi ab ipso conceptionis exordio, aliis autem contrarium fatentibus, corruptibile ante passionem, incorruptibile vero post resurrectionem. Tu tamen in utraque parte valde haesitans, nec respondere sciens, instas ut quid tenere debeamus commoneam. Haec sunt quae interrogas. Superius autem tuae gratulationis indicio insinuas te meis litteris recreatum. Quoniam igitur interrogatio tua recti cordis tramitem tenuit, quo primitus quod ad fidem, deinde quod ad opera pertinet, apprehendit, quia fidem, quae per caritatem operatur, commendat apostolus, illo scilicet nostrae salutis obtentu, quod fides sine operibus mortua est in semetipsa (Jac. II, 26).
CAP. II.--3. Volo itaque, carissime, ut scias non uno modo dicere corruptionem, sed duobus modis, sicut dicimus infirmitatem, et similiter mortem. Dominus enim mortem inquit esse perpetrationem criminis, et mortem in qua retributio nihilominus intelligitur ultionis. Dicitur etiam infirmitas hominis, ejus scilicet qui exhibet peccato servitium, et ejus qui portat peccati supplicium. Utrumque ad infirmitatem pertinet peccatoris, et delectatio in peccatis, et afflictio pro peccatis. Sic etiam corruptionem dupliciter dicimus, cujus una pars in sola hominis culpa, altera invenitur in poena. Ad culpam quidem pertinet illa corruptionis pars quam Apostolus ostendit, ubi dicit: Homines corrupti mente, reprobi circa fidem (II Tim. III, 8). Ad hanc partem corruptionis pertinet quod alio loco dicit, Corrumpunt mores bonos colloquia prava (I Cor. XV, 33). Ista corruptionis pars primo animam capit, et per animam carnem in peccatum trahit. Haec pars corruptionis mentem superbientis angeli primo invasit, ac deinde primum hominem, postmodum totum genus humanum.
4. Primam ergo corruptionis partem, quae consistit in concupiscentia vel perpetratione peccati, secuta est illa pars quae constat in retributione supplicii, quae duobus tenet animam et corpus hominis peccatoris. In ipsa quoque retributione quaedam sunt in quibus poena peccati simul sit et ipsum peccatum: alia vero sunt, in quibus solum sit peccati supplicium. In illis ergo in quibus reperitur poena simul et culpa, opere quo reatus in peccatore punitur, Deo derelinquente, augetur homine delinquente. Haec est illa pars corruptionis per quam sic peccata puniuntur in homine ut non desinant, sed ut crescant: sicut est libido 325 cordis et corporis, quae cum ex poena peccati eveniat, peccatum multiplicat, et animam punitioni subditam noxia delectatione captivat. Tertiam quoque punitionem huic secundae retributam Apostolus dicit: Propter quod tradidit illos Deus in reprobum sensum, ut faciant quae non conveniunt (Rom. I, 28). Non ergo ut patiantur tantum, sed ut faciant unde peccata multiplicentur, divina in reprobum sensum damnatione traduntur. Verumtamen haec traditio, non in operatione Dei, sed in desertione consistit. Quosdam enim tradit Deus, nec dimittit: quosdam vero in eo quod tradit dimittit. Bonos sic tradit paterna benignitate, ut non deserat paterno juvamine. Ac per hoc tradit eos ad patienda mala quibus ipsi perficiantur, non ad facienda quibus deteriores existant. Malos autem ad hoc tradit Dominus, et dimittit, ut, ipso deserente, dum non Dei voluntatem, sed suam sequuntur, sua turpitudine delectentur, nec poenam suam portent inviti, sed sequantur illecti. CAP. III .--5. Haec est iniquorum corruptio, quae sic est poena peccati, ut sit et ipsa peccatum. Alia corruptionis pars est quae nec animam nec corpus fidelis hominis polluit, sed affligit: quia nec ad inquinandum hominem, sed ad humiliandum militat peccatorem. Hac itaque discretione retenta, dum corruptionem voluntariam a corruptione poenali discernimus, ipsiusque poenalis corruptionis unam partem cum peccato, alteram sine peccato inesse hominibus invenitur, talis autem corruptio cordis nihil aliud est, nisi privatio sanitatis, quia nulla ex hac corruptione contrahitur iniquitas, licet insit infirmitas: facillime invenimus quam partem corruptionis suscepit Christus in corpore. Nam quamvis carnem pro nobis susceperit, tamen accepit immunem ab omni peccato originali et actuali. Ipsam tamen carnem, non solum infirmam, sed etiam veraciter cognoscitur accepisse mortalem. Procul dubio in quantum corpori ejus inerat suscepta mortalitas, in tantum ei potuit inesse corruptionis infirmitas. Illius scilicet corruptionis quae abest ab omni peccato. 6. Ad talem corruptionem pertinet fames et sitis. Facile siquidem esuriendo et sitiendo corpus mortale corrumpitur, quando per haec etiam ad ipsius mortis exitum pervenitur. Per quam mortem venitur ad corruptionem, dum, deserente anima, in tantum corpus corrumpitur, ut in putredinem ac pulverem redigatur. Hanc corruptionem caro Christi non vidit, quae die tertia resurrexit. Famem tamen, sitim, fatigationem corporis ac dolorem veraciter sensit: quae omnia pertinent ad illam partem poenalis corruptionis quam sic ex peccati poena supplicio trahimus, ut ex ea nullum peccati supplicium contrahamus. Esurisse Christum, sitisse fatigationemque sensisse Evangelium docet (Marc. XI, 13), quem manifestum est esurisse, quando ad ficulneam venit, nec in ea fructum invenit. Fatigatus etiam ex itinere sedit super puteum (Joan. IV, 6). In cruce etiam dixit, Sitio (Joan. XIX, 28). Dolorem etiam sustinuit, sicut dicit Esaias: Vulneratus est propter iniquitates nostras; infirmatus est propter scelera nostra (Isa. LIII, 5). Hanc infirmitatem in Domino non putativam, sed veram docet Apostolus: Nam etsi crucifixus est, inquit, ex infirmitate, sed vivit ex virtute 326 Dei (II Cor. XIII, 4). Infirmitatem non aliud dicit, quam corruptibilitatem. CAP. IV .--7. Restat itaque ut et Christum fuisse in aliqua corruptione ad quam non rediit, et non fuisse in ea quam non vidit, per sacram Scripturam diseamus. Ad corruptionem pertinet corporis animalis, et mors quae praecedit putredinem, et putredo quae sequitur mortem. Proinde Christi corpus, quod est vere mortuum, et die tertio sine aliqua putredine suscitatum, unam partem corruptionis vidisse, aliam non vidisse dicendum est. Fuit quippe in corruptione mortis, sed non in corruptione putredinis: quando caro Christi sic est mortua, ut nulla fuisset membrorum putredo, vel dissolutio subsecuta. Christus ergo non revertetur in corruptionem, quia surgens a mortuis, jam non moritur, et mors illi ultra non dominabitur (Rom. VI, 9). Christus ergo non vidit corruptionem, quia nullam sensit caro ejus putredinem. Hoc autem non ejusdem carnis incorruptibilitas, sed resurrectionis celeritas fecit. His omnibus in quibus nostrae seminationis ac resurrectionis certissimam qualitatem verbis apostolicis sanctus Augustinus ostendit, dicens: Constat itaque, neque ullo modo dubitandum est, corpus Christi, quod licet corruptionem putredinis in sepulcro non senserit, quia scriptum est, « Non dabis sanctum tuum videre corruptionem (Psal. XV, 10), » clavis tamen et lancea corrumpi potuit, nunc omnino in incorruptione persistere; et quod in contumelia passionis mortisque seminatum est, nunc esse in gloria vitae aeternae; et quod ex infirmitate potuit crucifigi, nunc in virtute regnare; et quod erat corpus animale, quoniam ex Adam sumptum est, nunc spiritale esse, quoniam spiritui nunc inseparabiliter copulatum est (Epist. ad Consentium, alias 146, nunc 205). 8. His verbis Augustinus ostendit quale corpus Christi post resurrectionem sit, et quale ante passionem fuerit. Evidenter confirmat corpus Christi omnino nunc in incorruptione persistere, nunc etiam in gloria vitae aeternae, nunc in virtute regnare, nunc spiritale esse. Sed corpus non est omnino incorruptibile, quod dolorem potest per vulnera sentire. Quocirca apparet Christum ante passionem, imo usque ad passionem et mortem, mortale atque animale corpus habuisse; et pro nobis in eodem corpore veram famem, veram sitim fatigationemque sensisse, vera clavorum ac lanceae percepisse vulnera; et ex hoc verum dolorem non necessitate, sed voluntate sensisse, veraeque mortis acceptatione pro nobis animam suam propria potestate posuisse. Consequens est ut idem Christus ex infirmitate mortuus, ex virtute autem Dei suscitatus, nostris inveniatur exemplum praebuisse corporibus. Humiliavit enim se Christus usque ad susceptionem totius infirmitatis nostrae: ut, sicut ait Apostolus, reformetur corpus humilitatis nostrae configuratum corpori claritatis suae (Philip. III, 21). 9. Hinc ergo manifestissime apparet quid de animalis ac mortalis corporis qualitate debeat omnis Christianus firma credulitate sentire: impossibile ut corruptibilitas esse negetur, ubi animalis corporis mortalitas invenitur. Christus ergo in sola carne portavit nostram corruptionem, in qua veraciter nostram portavit et mortem. In anima vero sic perfectam incorruptibilitatem servavit, sicut peccatum nec propagine 327 traxit, nec contagione contraxit. Unde et infirmitates animarum nostrarum quas in sua rationali anima portavit Christus sine ulla corruptione portavit. Nullus quippe potuit defectus inesse virtutis, ubi infirmitatis susceptione indefessa permansit perfectio caritatis, quae Unigenitum Deum fecit usque ad mortem pro nobis accedere, et confusione contempta crucis opprobrium sustinere. 10. Propter quod tristitiam, moerorem, vel quas nostrarum animarum infirmitates habuit Christus, veras quidem, sed voluntarias habuit. Veras scilicet, ut manifestum in se animae rationalis monstraret affectum; voluntarias, ut nostris infirmitatibus adfuturum ostenderet suae virtutis auxilium; ut agnosceremus nos ipso adjuvante in infirmitatibus, quas necessitate patimur, fulciendos. Qui propterea voluntate nostras infirmitates acciperet, ut et in hac vita infirmitatum necessitate turbatis auxilium contulisset, et post hanc vitam omnem a nobis infirmitatis necessitatem misericorditer abstulisset. Ac sic omnis fidelis agnoscens Christum participem humanae infirmitatis, certissime speraret participem se fore divinae virtutis, nec se ambigeret illius virtute firmandum, quem pro se cognovisset non necessitate, sed voluntate turbatum; in ipso habiturum aeternam laetitiam, cui suam voluntate videret inesse tristitiam, qui sicut mansit in tribulatione tranquillus, in morte securus, sic in infirmitate fortissimus, et in humilitate altissimus.