Personae: Bulephorus, Hypologus et Nosoponus.
(Bulephorus) Quem uideo nobis procul in extrema porticu deambulantem ? Nisi parum prospiciunt oculi, Nosoponus est, uetus sodalis et studiorum g-suntrophos.
(Hypologus) An hic est ille Nosoponus, olim congerronum omnium lepidissimus, rubicundulus, obesulus, ueneribus et gratiis undique scatens ?
(Bulephorus) Is ipse est.
(Hypologus) Unde haec noua species ? Laruae similior uidetur quam homini. Num quis hominem habet morbus ?
(Bulephorus) Habet grauissimus.
(Hypologus) Quis obsecro ? Num hydrops ?
(Bulephorus) Interius malum est quam in cute.
(Hypologus) Num nouum hoc leprae genus, cui uulgus hodie scabiei nomine blanditur ?
(Bulephorus) Et hoc interior haec lues.
(Hypologus) Num ptysis?
(Bulephorus) Penitius insedit malum quam in pulmone.
(Hypologus) Num plathisis aut icterus ?
(Bulephorus) Est quiddam felle interius.
(Hypologus) Fortasse febris in uenis et corde grassans.
(Bulephorus) Febris est et non febris, interius quiddam adurens quam si febris in uenis aut corde grassetur, ab intimis animi penetralibus quae in cerebro sunt proficiscens. Sed desine frustra diuinare, nouum mali genus est.
(Hypologus) Nondum igitur habet nomen?
(Bulephorus) Apud Latinos nondum, Graeci uocant zelodulean.
(Hypologus) Nuper accidit, an g-chronion est malum.
(Bulephorus) Annos iam plus septem eo tenetur miser. Sed heus, conspecti sumus. Videtur huc gradum flectere; melius ex ipso cognosces quid sit mali. Initio Dauum agam, tu fac orationi subseruias et fabulae partem agas.
(Hypologus) Equidem id faciam sedulo, si norim, quid mihi deleges.
(Bulephorus) Percupio ueterem amiculum tanto leuare malo.
(Hypologus) Etiamne rem medicam calles ?
(Bulephorus) Scis esse dementiae genus, quod non totam mentem adimit, sed unam modo partem animi laedit, uerum insigniter, ueluti sunt qui sibi uidentur capite taurina gestare cornua aut naso praelongo onusti aut ingens idque fictile portare caput exili collo innixum, mox comminuendum, si se uel tantulum commoueant, nonnulli sunt qui, quoniam se mortuos arbitrantur, uiuorum exhorrent congressum.
(Hypologus) Desine! Noui istud morbi genus.
(Bulephorus) Ad his medendum non alia uia commodior quam si te simules eodem teneri malo.
(Hypologus) Istuc audiui frequenter.
(Bulephorus) Id nunc fiet.
(Hypologus) Huius fabulae non modo spectator, uerum etiam adiutor libens fuero. Nam homini cum primis bene uolo.
(Bulephorus) Ergo compone uultum et sume personam, ne quid illi suboleat rem de composito geri.
(Hypologus) Fiet.
(Bulephorus) Nosoponum etiam atque etiam saluere iubeo.
(Hypologus) Et Hypologus Nosopono salutem dicit.
(Nosoponus) Equidem uobis ambobus paria uicissim precor. Sed utinam adsit quod optatis mihi.
(Bulephorus) Non abesset, si nobis tam esset in manu dare, quam est optare. Sed quid est, rogo te, mali ? Nam ista facies ac macies nescio quid sinistri pollicentur. Apparet hepatis esse uitium.
(Nosoponus) Immo cordis, uir optime.
(Hypologus) Bona uerba. Siquidem malum immedicabile narras.
(Bulephorus) Nullane spes in medicis?
(Nosoponus) Ab humanis praesidiis nihil est quod sperem. Numinis opus est ope.
(Bulephorus) Atrocem morbum narras. At cuius tandem numinis ?
(Nosoponus) Est diua quae Graecis dicitur g-peithoh.
(Nosoponus) Huius amore depereo, emoriturus, ni potiar.
(Bulephorus) Haud mirum, Nosopone, si contabescis. Noui quam sit res uiolenta cupido et quid sit esse g-numpholehpton. Sed quam pridem te corripuit amor ?
(Nosoponus) Anni sunt ferme decem, quod hoc saxum uoluo nec adhuc succedit. Itaque certum est aut immori negotio aut assequi tandem quod amo.
(Bulephorus) Tenacem pariter atque infelicem amorem narras, qui tot annis nec elabi potuerit nec copiam adamati fecerit.
(Hypologus) Fortassis hunc nymphae suae copia discruciat magis quam inopia.
(Nosoponus) Immo inopia maceror infelix.
(Bulephorus) Qui potest ? Quando sic hactenus omnium unus excelluisti dicendi facultate, ut plerique de te praedicarent, quod olim de Pericle dictum est, Suadelam in tuis sessitare labris.
(Nosoponus) Ut paucis dicam, mihi putet omnis eloquentia praeter Ciceronianam. Haec est illa nympha cuius amore colliquesco.
(Bulephorus) Nunc affectum intelligo tuum. Speciosum illud et amabile Ciceroniani cognomen ambis.
(Nosoponus) Adeo ut, ni consequar, uitam mihi acerbam existimem.
(Bulephorus) Prorsus mirari desino. Ad rem enim omnium pulcherrimam animum adiecisti, sed nimium uerum est quod dici solet: g-duskola g-ta g-kala. Iam tuis uotis in me ipso faueo, si quis deus propitius nos respiciat.
(Nosoponus) Quid rei est ?
(Bulephorus) Dicam, si potes riualem perpeti.
(Nosoponus) Quorsum ista?
(Bulephorus) Eiusdem nymphae me discruciat amor.
(Nosoponus) Quid audio? Teneris eadem cura?
(Bulephorus) Ut qui maxime, et in dies accrescunt flammae.
(Nosoponus) Isto quidem nomine mihi carior es, Bulephore, ut quem hactenus semper in primis dilexi, nunc etiam amare incipiam, posteaquam conueniant animi.
(Bulephorus) Fortasse nolles isto leuari morbo, si quis herbis gemmis aut incantamentis opem polliceatur.
(Nosoponus) Istuc esset occidere, non mederi. Aut moriendum est aut potiundum, nil medium est.
(Bulephorus) Ut facile tuum affectum ex meo diuinabam.
(Nosoponus) Nihil itaque te celabo uelut iisdem mysteriis initiatum.
(Bulephorus) Tuto quidem istuc feceris, Nosopone.
(Nosoponus) Me non solum pulcherrimi cognominis splendor sollicitat, uerum etiam Italorum quorundam procax insultatio, qui cura nullam omnino phrasim probent praeter Ciceronianam summique probri loco ducant negari quempiam esse Ciceronianum, tamen huius cognominis honorem ab orbe condito nemini Cisalpinorum contigisse iactitant praeterquam uni Christophoro Longolio, qui nuper e uiuis excessit. Cui ne uidear hoc laudis inuidere, idem ausim de illo praedicare, quod de Caluo scripsit Quintilianus : "Fecit illi properata mors iniuriam".
(Hypologus) Immo non tam illi quam optimis studiis praepropera Longolii mors fecit iniuriam. Quid enim ille non potuisset nobis in bonis literis restituere, si tali ingenio, tali industriae iustum uitae spatium addidissent superi ?
(Bulephorus) Verum quid uetat, quominus, quod uni datum est, Musis fauentibus obtingat pluribus ?
(Nosoponus) Ille huic pulcherrimo facinori immortuus est, mea sententia felix. Quid enim pulchrius, quid amplius, quid magnificentius, quam Cisalpinum hominem Italorum suffragiis appellari Ciceronianum. Gratulandum arbitror illius felicitati, qui suo tempore decesserit, priusquam hanc gloriam aliqua nubecula offuscaret uel ob Graecarum literarum studium, cui se dicare coeperat, uel ex Christianis auctoribus oborta nebula, a quibus fortasse non satis constanter abstinuisset, si diuturnior uita contigisset.
(Bulephorus) Sic est, ut ais; illi pulcherrimo facinori immori datum est. At mihi spes est, futurum ut huic pulcherrimo facinori supersimus etiam, non immoriamur.
(Nosoponus) Quam faueo tuis uotis! Dispeream, ni istuc malim quam in diuorum ascribi numerum.
(Bulephorus) Quis enim non malit apud posteros celebrari Ciceronianus quam sanctus? Ceterum, quando hoc amoris genus zelum nescit, obsecro te perque curas perque spes mihi tecum communes, ut pariter amanti saltem consilium tuum impartias, quibus rationibus tu tuam amicam ambias. Fortasse citius perueniamus ambo, si uterque alteri fuerit auxilio.
(Nosoponus) Musae nesciunt inuidiam, multo minus Gratiae, Musarum sodales. Studiorum socio nihil negandum est et amicorum oportet esse communia omnia.
(Bulephorus) Plane bearis me, si id feceris.
(Hypologus) Quid si me quoque in uestrum contubernium recipiatis ? Sum enim iam pridem eodem oestro percitus.
(Nosoponus) Recipimus. Ergo uelut eidem initiatis deo retegam mysteria. Iam annos septem totos nihil attingo praeter libros Ciceronianos, a ceteris non minore religione temperans quam Carthusiani temperant a carnibus.
(Bulephorus) Cur istuc ?
(Nosoponus) Ne quid alicunde haereat alienae phraseos ac ueluti labem aspergat nitori Ciceroniani sermonis. Proinde ne quid hic peccem imprudens, quidquid est aliorum codicum, ab oculis submoui scriniis inclusum nec ulli prorsus est locus in mea bibliotheca praeterquam uni Ciceroni.
(Bulephorus) O me negligentem! Tanta religione nunquam colui Ciceronem.
(Nosoponus) Non tantum in larario museoque, uerum et in omnibus ostiis imaginem illius habeo belle depictam, quam et gemmis insculptam circumfero, ne unquam non obuersetur animo. Nec aliud simulacrum in somnis occurrit praeterquam Ciceronis.
(Bulephorus) Non miror.
(Hypologus) Ego Ciceroni inter apostolos in calendario meo locum dedi.
(Bulephorus) Nihil miror. Deum enim eloquentiae quondam appellabant.
(Nosoponus) In huius igitur scriptis euoluendis ac reuoluendis adeo sum assiduus, ut totum propemodum edidicerim.
(Bulephorus) Industriam tuam mihi narras.
(Nosoponus) Nunc accingor ad imitationem.
(Bulephorus) Hic quantum temporis destinasti?
(Nosoponus) Tantundem quantum lectioni.
(Bulephorus) Rei tam arduae parum est. Utinam mihi uel septuagenario contingat tam speciosi cognominis decus.
(Nosoponus) At mane! Non huic fido diligentiae. Nulla est in omnibus diuini uiri libris uocula, quam non in lexicon alphabeticum digesserim.
(Bulephorus) Ingens uolumen sit oportet.
(Nosoponus) Duo robusti baiuli uix tergo gestent probe clitellati.
(Bulephorus) Hui! At ego uidi Lutetiae, qui elephanto gestando sufficerent.
(Nosoponus) Verum est alterum uolumen hoc etiam grandius, in quod iuxta literarum ordinem annotaui formulas loquendi M- Tullio peculiares.
(Bulephorus) Nunc demum me pudet oscitantiae meae pristinae.
(Nosoponus) Additum est tertium.
(Bulephorus) Hui ! etiamne tertium ?
(Nosoponus) Sic opus est. In hoc congessi pedes omnes, quibus Cicero uel incipit uel finit commata, cola, periodos, quibusque numeris horum media temperat, tum quibus sententiis quam modulationem accommodet, ut ne tantillum quidem possit suffugere.
(Bulephorus) Verum qui fieri potest, ut primus index tanto maior sit toto Cicerone ?
(Nosoponus) Disce rem et mirari desines. Tu forte me credis hac cura contentum, ut singulas annotem dictiones.
(Bulephorus) Sic opinabar. Estne amplius ?
(Nosoponus) Immo istuc plus quam nihil est.
(Bulephorus) Qui, quaeso ?
(Nosoponus) Vide, quantum aberres a scopo. Eadem uox non semper eodem usurpatur modo. Sit exempli gratia "refero" uerbum : aliam uim habet, cum ait M- Tullius "referre gratiam", aliam, cura ait "liberi parentes et forma corporis et moribus referunt", aliam, cura ait "refero me ad intermissa studia", rursus aliam, cura ait "si quid erit quod mea referat scire", denique aliam, cum ait "non ignota referam". Item aliud est "orare Lentulum", aliud "orare causam". Rursus aliter "contendit" qui cum altero certat, aliter qui quid instanter ab aliquo petit, aliter contendit qui magno studio conititur ad aliquid efficiendum, aliter qui res duas inter se committit comparatque.
(Hypologus) Papae, istuc est scribere g-lexikous g-elegchous.
(Bulephorus) Nunc demum intelligo et tuam uigilantiam et meam oscitantiam.
(Nosoponus) Nec singulas dictiones incomitatas noto, sed adiungo quae praecedunt ac sequuntur. Nec sat habeo unum aut alterum notasse locum, quod alii solent, sed quoties dictio reperitur apud Ciceronem, quamuis consimili forma, toties noto paginam, latus paginae et uersus numerum, addito signo, quod indicet, in medione uersus sit dictio an in initio an in fine. His rebus fieri uides, ut una dictio plures occupet paginas.
(Bulephorus) Deum immortalem! quid tanta non efficiat cura ?
(Nosoponus) Manedum, Bulephore! Nihil est, quod hactenus audisti.
(Bulephorus) Quid istis potest accedere ?
(Nosoponus) Quid prodest tenere uerbum, si haereas aut etiam labaris in deflexis, deriuatis et compositis ?
(Bulephorus) Non satis perspicio, quod dicis.
(Nosoponus) Expediam. Quid tritius aut uulgatius his uerbis: amo, lego, scribo?
(Bulephorus) Etiamne haec in dubium ueniunt ?
(Nosoponus) Aut his nominibus: amor, lectio, scriptor?
(Bulephorus) Nihil.
(Nosoponus) At illud habeto persuasum et necessum esse mihi et opus esse, quicunque contendat ad Ciceroniani cognominis dignitatem, tanta religione, ut nec his quamlibet uulgatis dictionibus utatur nisi consulto indice, nisi forte tutum existimas fidere grammaticis, qui uerba per omnes modos personas genera et tempora, nomina pronomina et participia per omnes casus et numeros inflectunt, cum nobis fas non sit quicquam horum usurpare, quod a Cicerone non fuerit usurpatum. Non magnum est grammatice dicere, sed diuinum est Tulliane loqui.
(Bulephorus) Dic, obsecro, clarius.
(Nosoponus) "Amo, amas, amat", sit enim hoc exempli causa dictum, apud Ciceronem inuenio, at "amamus" et "amatis" fortasse non inuenio. Item "amabam" inuenio, "amabatis" non inuenio. Rursus "amaueras" inuenio, "amaras" non inuenio. Contra "amasti" reperio, "amauisti" nequaquam. Iam quid si "legeram, legeras, legerat" reperias, "legeratis" non reperias, si "scripseram" inuenias, "scripseratis" non inuenias ? Ad eundem modum coniecta de uerborum omnium inflexionibus ! De casuum inflexionibus similis est ratio: "amor", "amores", "amorum", "amori" comperio apud Ciceronem, "o amor", "hos amores", "horum amorum", "his amoribus", "o amores" non comperio. Item "lectio", "lectionis", "lectioni", "lectionem" inuenio, "lectiones", "lectionibus", "lectionum", "has lectiones" et "o lectiones" non inuenio. Ita "scriptorem" et "scriptores" reperio, "scriptoribus" et "scriptorum" pro substantiuo nomine non reperio. Non obsto quominus haec uideantur ridicula, si uos audebitis "stultitias" et "stultitiarum", "uigilantias" et "uigilantiarum", "speciebus" et "specierum", "fructuum", "ornatuum", "cultuum", "uultuum", "ambitibus" et "ambituum" aliaque huius generis innumera fando usurpare. Ex his paucis exempli gratia propositis aestimare potes de ceteris omnibus, quae consimilem ad modum inflectuntur.
(Hypologus) "In tenui labor".
(Bulephorus) "At tenuis non gloria".
(Nosoponus) Succinam et ego, "si quem numina laeua sinunt auditque uocatus Apollo". Nunc de deriuatis accipe. "Lego" non uereor usurpare, "legor" non ausim dicere. "Nasutus" ausim dicere, "nasutior" et "nasutissimus" nequaquam. "Ornatus" et "ornatissimus", "laudatus" et "laudatissimus" intrepide dico, "ornatior" et "laudatior" nisi comperero, dicere religio sit. Nec quia "scriptor" et "lectio" offendo apud Ciceronem, statim ausim dicere "scriptorculus" et "lectiuncula".
(Bulephorus) Immensam rerum siluam uideo.
(Nosoponus) Nunc accipe de compositis. "Amo", "adamo", "redamo" dicam, "deamo" non dicam. "Perspicio" dicam, "dispicio" non item. "Scribo", "describo", "subscribo", "rescribo", "inscribo" dicam, "transcribo" non dicam, nisi deprehendero in libris M- Tullii.
(Bulephorus) Ne te plane commemorando defatiges, Nosopone, rem non aliter quam in speculo uidemus.
(Nosoponus) Haec index ille minimus omnium complectitur.
(Bulephorus) Cameli uideo sarcinam.
(Hypologus) Et quidem iustam.
(Bulephorus) Qua ratione fit, ut in his tam uariis non aberres ?
(Nosoponus) Primum hic nihil fido nec grammaticis nec ceteris auctoribus quamlibet probatis nec praeceptionibus nec regulis nec analogiis, quae plurimis imponunt. In elencho noto omnes singularum uocum inflexiones, tum deriuationes, postremo compositiones. Quae sunt apud Ciceronem, miniata uirgula signo, quae non sunt, atra. Ita fieri non potest, ut fallar unquam.
(Bulephorus) Quid si dictio sit apud Terentium aut aeque probatum auctorem ? notabitur atra uirgula?
(Nosoponus) Nulla est exceptio. Ciceronianus non erit, in cuius libris uel una dictiuncula reperiatur, quam non possit in Ciceronis lucubrationibus ostendere totamque phrasim hominis non aliter quam adulterinum numisma reprobam iudicabo, in qua uel unum uerbum resederit, quod Ciceroniani characteris non habeat notam, cui soli uelut eloquentiae principi datum est a superis Romani sermonis monetam cudere.
(Bulephorus) Ista lex seuerior est etiam Draconis legibus, si ob unam dictiunculam parum Ciceronianam totum uolumen damnatur quamuis alias elegans ac facundum.
(Hypologus) Atqui iustum est. An non uides ob unicum nummulum adulterinum ingentem pecuniae uim confiscari et uno naeuo, quamlibet exiguo totam puellae formam, licet alias egregiam, deuenustari?
(Bulephorus) Accedo.
(Nosoponus) Ex his quae diximus; si iam omnia conicientes satis intuemini quanta sit huius indicis moles, cogitate, quanto maior sit eius indicis, in quo formulas loquendi, tropos et schemata, gnomas, epiphonemata, lepide dicta similesque dictionis delicias omnes sum complexus. Rursus tertii, qui numeros omnes et pedes, quibus M- Tullius orationis partes inchoat profert finitque, continet. Nullus est enim in toto Cicerone locus, quem non ad certos pedes redegerim.
(Bulephorus) Ista moles uel elephantum baiulum desideret.
(Hypologus) Prorsus g-hamaksiaion onus narras.
(Nosoponus) Atqui nihil mentior.
(Bulephorus) Ne tu septennium hoc haud male collocasti. Nunc, quando perpulchre instructus es indicibus, superest ut nobis amicus amicis ac g-summustais et illud indices, quibus rationibus supellectilem istam praeclaram ad scribendi dicendiue usum accommodare soleas.
(Nosoponus) Non committam ut quicquam per me quidem uos latuisse uideatur. Ac de scribendo dicam prius, quando uere dictum est stilum optimum esse dicendi magistrum. Primum illud est: nunquam ad scribendum accingor nisi nocte intempesta, cum profunda quies et altum silentium tenet omnia et, si mauultis Maronis audire carmen: Placidum cum carpunt fessa soporem Corpora per terras siluaeque et saeua quierunt Aequora, cum medio uoluuntur sidera lapsu, Cum tacet omnis ager, pecudes pictaeque uolucres, denique, cum tanta rerum omnium tranquillitas est, ut Pythagoras, si uiueret, orbium caelestium harmoniam exaudire liquido posset. Nam tali tempore dii deaeque gaudent cum puris mentibus miscere colloquium.
(Hypologus) Isto noctis tempore nos profani lemurum occursus formidare solemus.
(Nosoponus) At nobis Musae dederunt et inauspicatos lemures "et malignum spernere uulgus".
(Bulephorus) At sunt noctes adeo tranquillae, ut in his Austri Boreaeque ruinas aedium ac miseranda ludant naufragia.
(Nosoponus) Noui, sed ego tranquillissimas eligo. Non arbitror esse uanum, quod scripsit Ouidius: "Est deus in nobis, agitante calescimus illo". Si quid igitur diuinum habet hominis animus, id sese profert in eo profundissimo silentio.
(Bulephorus) Non me fugit istud secretum semper a laudatissimis uiris fuisse captatum, quoties aliquid immortalitate dignum molirentur.
(Nosoponus) Habeo museum in intimis aedibus, densis parietibus, geminis et foribus et fenestris, rimis omnibus gypso piceque diligenter obturatis, ut uix interdiu lux aut sonitus ullus possit irrumpere nisi uehementior, qualis est feminarum rixantium aut fabrorum ferrariorum
(Bulephorus) Vocum humanarum tonitrua et officinarum strepitus non sinunt animum sibi praesentem esse.
(Nosoponus) Proinde ne in proximis quidem conclauibus patior quenquam habere cubile, ne uel dormientium uoces ronchiue cogitationis secretum interpellent. Sunt enim qui in somnis loquuntur, et nonnulli tam clare stertunt, ut procul etiam audiantur.
(Hypologus) Mihi frequenter et sorices noctu scripturienti negotium facessunt.
(Nosoponus) In meis aedibus ne muscae quidem locus est.
(Bulephorus) Sapienter tu quidem atque etiam feliciter, Nosopone, si queas et animi curas obstrepentes excludere; quae si nos et nocte comitantur in abditum illud, quid profecerimus captato silentio?
(Nosoponus) Recte mones, Bulephore. Nam intelligo tumultus istos aliis saepe molestiores esse quam uicinorum fabrorum folles aut malleos.
(Bulephorus) Quid ergo ? tibi nunquam obstrepunt amor, odium, liuor, spes, metus, zelotypia ?
(Nosoponus) Ne te multis morer, illud semel scito, Bulephore, qui amore zelotypia ambitione studio pecuniae similibusque tenentur morbis, eos frustra hanc ambire laudem, cuius nos sumus candidati. Res tam sacra requirit pectus non modo purum ab omnibus uitiis, uerum etiam ab omnibus curis uacuum, non aliter quam secretiores illae disciplinae, magia, astrologia et quam uocant alcumisticam. Porro leuiores illae curae facile cedunt intentioni tam acri tamque seriae.
Quamquam et has, si quae sunt, dispello, priusquam sacrum illud adeam. Nam in hoc animum multo studio consuefeci meum. Atque hac potissimum de causa caelebs agere decreui, nequaquam ignarus, quam sacra res sit coniugium, sed quod uitari nequit quin uxor liberi affines multam curarum materiam secum trahant.
(Bulephorus) Sapuisti, Nosopone. Nam mea coniux, si noctu parem ad istum modum operam dare Ciceroni, perrumperet ostium, laceraret indices, exureret schedas Ciceronem meditantes et, quod his etiam est intolerabilius, dum ego do operam Ciceroni, illa uicarium accerseret, qui ipsi pro me operam daret. Itaque fieret, ut dura ego meditor euadere Ciceroni similis, illa gigneret aliquem Bulephoro dissimilem.
(Nosoponus) Istuc quoniam scio quibusdam usu uenisse, alieno monitus periculo mihi in tempore caui. Eodem consilio nec ullum munus publicum nec ecclesiasticam dignitatem suscipere uolui, ne quid ex his accederet animo sollicitudinis.
(Bulephorus) At ista magnis studiis ambiuntur ab aliis.
(Nosoponus) Non equidem inuideo. Mihi uel consulatu uel summi pontificis regno potius est tum esse tum haberi Ciceronianum.
(Hypologus) Qui uere amat, praeter unam amare non potest.
(Nosoponus) Tum si quid huius rei paro, sub eam noctem a cena tempero, leuiter etiam pransus, ne quid crassae materiae liquidioris animi sedem inuadat neu qua nebula e stomacho exhalata grauet "atque affigat humo diuinae particulam aurae".
(Bulephorus) Sic affectum fuisse arbitror Hesiodum, cum Musae cum ipso loquerentur.
(Hypologus) "At Ennius ipse pater nunquam nisi potus ad arma prosiliit dicenda".
(Nosoponus) Et ideo scripsit uinum olentia carmina.
(Bulephorus) "Et satur est, cum dicit Horatius "ohe".
(Nosoponus) Quid agat furor poeticus, nihil ad nos. Ciceromanum esse sobria res est.
(Hypologus) Me cerebrum destituit, si quando ieiuno.
(Nosoponus) Non plane ieiunum est. Sumo decem acinos uuae passae minutulae, quam Corinthiacam uocant. Hic neque cibus est neque potus et tamen utrunque est.
(Bulephorus) Intelligo. Leniter humectant conferuntque cerebro ac memoriae.
(Nosoponus) Addo tria coriandri grana saccaro incrustata.
(Bulephorus) Optime, ne quid uaporis ex decem illis acinis prouolet in mentis sedem.
(Nosoponus) Neque uero quibuslibet noctibus abutor ad hanc operam.
(Bulephorus) Non ? Eas excepisti, quibus saeuit Auster aut Boreas. Fortassis hibernas fugis ob noctis rigorem.
(Nosoponus) Hoc incommodi facile depellit focus luculentus.
(Hypologus) At interim obstrepit fumus et materiae crepitus.
(Nosoponus) Acapnis utor.
(Bulephorus) Quas igitur noctes deligis ?
(Nosoponus) Paucae sunt felices huic sane negotio, proinde prosperas deligo.
(Bulephorus) Unde quaeso ?
(Nosoponus) Ex astrologia.
(Bulephorus) Cum te plus quam totum possideat Cicero, qui fuit otium astrologiae perdiscendae ?
(Nosoponus) Indicem mihi mercatus sum ab huius artis peritissimo. Huius consilio rem gero.
(Hypologus) Audio multos indicibus istiusmodi fuisse delusos, quoties scriptor errauit in numero.
(Nosoponus) Exploratum ac spectatum emi.
(Bulephorus) Deum immortalem! Istuc est scribere. Nec iam miror, Hypologe, si nostra sunt incondita rudiaque. Verum ad istum composito modum utra cogitatio prior, de rebus an de uerbis ?
(Nosoponus) Utraque prior et utraque posterior.
(Bulephorus) Aenigma dedisti, non responsum.
(Nosoponus) At explicabo nodum. In genere de rebus prior est cogitatio, in specie posterior.
(Bulephorus) Nondum satis liquet, quid uelis.
(Nosoponus) Exemplo faciam perspicuum. Statui scribere Titio (sic fingite), ut quam primum curet ad me remittendos codices, quos illi commodato dederam, si nostram amicitiam uelit esse incolumem. Nam incidisse quiddam, ut illis mihi uehementer sit opus. Id si fecerit, nihil esse in rebus meis, quod non suum ducere possit. Sin minus, me ueteris amicitiae tesseram illi remittere ac simultatem denuntiare. Haec prima cogitatio nimirum de re, sed in genere.
(Bulephorus) Intelligo.
(Nosoponus) Huic ilico succedit uerborum cura. Euoluo quam plurimas Ciceronis epistulas, elenchos meos omnes consulo, seligo uoces aliquot insigniter Ciceronianas, deinde tropos, formulas, tum numeros. Demum affatim instructus huiusmodi supellectile dispicio, quos flosculos quibus locis possim inserere. Mox ad sententiarum curam redeo. Hoc enim iam artis est sensus ad haec uerborum ornamenta inuenire.
(Hypologus) Haud aliter quam si quis egregius artifex uestem praeclaram apparet, ad haec monilium, anulorum et gemmarum uim, mox ceream affingat statuam, cui haec accommodet ornamenta uel potius quam ad ipsa conflectat ornamenta.
(Bulephorus) Quidni? Verum age, Nosopone, num tota nox uni datur epistulae ?
(Nosoponus) Quid mihi narras unam? Musis pulchre uideor litasse, si periodum unicam absoluerit nox hiberna.
(Bulephorus) Itane de re tam non magna tam prolixas scribis literas ?
(Nosoponus) Immo perbreues, ne sis insciens, ut quae sextam periodum non excedant.
(Bulephorus) Quin igitur sex noctes sufficiunt his absoluendis ?
(Nosoponus) Quasi satis sit scripsisse semel. Decies refingendum quod scripseris, decies ad indicem exigendum, ne qua forte dictiuncula te fefellerit adulterina. Rursus altera superest examinatio de tropis ac formulis, postrema de numeris et compositione.
(Bulephorus) Istuc nimirum est opus absoluere.
(Nosoponus) Ne id quidem satis, o bone. Dehinc, quod elaboratum est cura quanta potest maxima, seponendum est in aliquot dies, ut ex interuallo, refrigerato iam inuentionis amore, uelut aliena legas quae tua sunt. Hic demum grauis agitur censura. Hoc seuerum, incorruptum et, ut Graeci uocant, g-adekaston iudicium, ubi qui scripsit, ex parente fit Areopagites. Hic saepenumero fit ut uerso stilo nihil relinquas.
(Bulephorus) Omnino sic fiunt accuratae literae, sed interim ille fruitur codicibus abs te desideratis.
(Nosoponus) Istuc incommodi malim perpeti quam aliquid a me proficisci quod non sit Ciceronianum. Ducitur suo quisque iudicio. Ego malim multum scribere quam multa.
(Bulephorus) Scribendi rationem habemus. Ad dicendum qua meditatione te paras ?
(Nosoponus) Prima cautio est, ne cui loquar Latine, quod queam effugere.
(Bulephorus) Ne Latine? Atqui dicendo fieri praedicant, ut bene dicamus. Nouum autem exercitationis genus, si silendo discimus loqui.
(Nosoponus) Dicendo fit, ut dicamus expedite, ut Ciceroniano more, nequaquam. Qui se parant equestri certamini, generosos equos a cursu prohibent, quo ad seriam rem integris uiribus ueniant. Nec uenator prius demit lorum generoso cani, quam uisa est fera. Ad garriendum de quibuslibet nugis sufficit mihi sermo Gallicus aut Batauicus; profanis ac uulgaribus fabulis non contamino sacram linguam. Quodsi qua res urget, ut Latine dicendum sit, et pauca loquor nec sine praemeditatione. Et in eum usum habeo paratas aliquot formulas.
(Bulephorus) Quas dicis formulas ?
(Nosoponus) Velut si sit salutandus aut resalutandus amicus eruditus, qui forte factus est obuius, aut uicissim laudandus, qui te laudarit, aut si gratulandum ex longinqua peregrinatione reduci siue ex aegrotatione graui rediuiuo, aut agendae gratiae, qui praestitit officium, aut bene precandum ei, qui nuper duxerit uxorem, aut deplorandus casus, cui periit uxor. Ad haec et huiusmodi formulis instructus sum e Cicerone decerptis atque concinnatis; eas edidici, quo possim uti uelut ex tempore. Porro si quis casus inciderit, ut uitari non queat quin in longum proferatur sermo, protinus multa lectione diluo quod contractum est labis. Neque enim me fugit, hoc ipso colloquio, quod uobiscum nunc habetur, quantum flagitiorum admittam, quantum detrimenti capiam ad id quod molior. Itaque ad sarciendium uix menstrua suffecerit lectio.
(Bulephorus) Quid si detur spatium meditationi?
(Nosoponus) Tum quod fuerit iis quas dixi rationibus elucubratum edisco, quoque sit memoria certior, subinde mecum recito; ita fit ut, cum res poscit, ueluti de scripto pronuntiem.
(Bulephorus) Quid si qua necessitas exigeret extemporalem orationem ?
(Nosoponus) Qui potest incidere, qui nihil ago publicam? Et si quam functionem publicam obirem, non sum melior Demosthene, qui nunquam uoluit nisi meditatus assurgere, quamlibet populi uocibus efflagitatus. Nec mihi pudendum ducerem, quod in oratorum apud Graecos principe laudatur, nec me paeniteat conuicii, si quis dicat mea g-ton g-luchnon g-apozein.
(Bulephorus) Equidem et propositum tuum admiror et animi fortitudinem suspicio, Nosopone, supra quam dici poscit; inuiderem etiam, si uel in hoc genere studiorum uel inter tam coniunctos amicos ac sodales tanta pestis incidere posset. Ceterum, quoniam arduum est quod expetimus et uia non modo longa ac perdifficilis est, uerum etiam anceps, si periculum proprie tuum esset, tamen arbitrarer hoc esse necessitudinis nostrae neque uulgaris neque retentis liberis consiliis amico prospicere, ne tot curas, tot uigilias cum ualetudinis ac rei familiaris dispendio frustra susciperet, susceptas urgeret neue, quod in rebus humanis nimium frequenter accidere uidemus, pro thesauro diu multumque quaesito tandem reperiret carbones. Nunc uero, cum pari cupidine ducamur omnes eiusdemque nymphae teneamur amore - nam et Hypologus eiusdem est animi - tuae quoque fuerit humanitatis et si quid admonemus, boni consulere, et si quid habes melius, libenter amicis communicare.
(Nosoponus) Aequissimum, Bulephore, postulas; proinde nec te grauatim audiam, nec maligne, si quid consulere queam, in medium conferam.
(Bulephorus) Primum illud mihi tecum conuenit, opinor, ei qui dicendi scribendiue laudem affectat, cognitis ante diligenterque perceptis artis praeceptionibus ex multis laudatis scriptoribus optimum quempiam esse seligendum, quem imitetur et ad quem exprimendum se componat.
(Nosoponus) Maxime.
(Bulephorus) Neminem autem esse, dumtaxat apud Latinos, qui pluribus eloquentiae uirtutibus excellat quam M- Tullius, de quo iure optimo praedicatum est quod de Apelle, in quem unum conflatum erat, quicquid in ceteris pictoribus erat eximium ac singulare.
(Nosoponus) Quis istuc neget?
(Bulephorus) Dabis ueniam, Nosopone, si crassius rusticiusque collegero, dialectices rudis.
(Nosoponus) Inter amicos decet omnia boni consulere. Quamquam et alioqui mihi satis argute colligit, qui uere colligit.
(Bulephorus) Age, quid igitur sentis de Zeuxide Heracleota ?
(Nosoponus) Quid aliud, quam quod excellentissimo graphices artifice dignum est ?
(Bulephorus) Num et ingenio iudicioque ualuisse putas ?
(Nosoponus) Qui potuit ars tanta carere iudicio?
(Bulephorus) Commode respondes. Quid igitur illi ueniebat in mentem, quod, cum Crotoniatis picturus Helenae simulacrum, in quo decreuerat quicquid artis suae uiribus posset explicare et absolutum formae muliebris (nam in hoc argumento ceteris antecelluisse legitur) exemplar uiuae simillimum edere, in quo nulla uenustatis portio desiderari ualeret, non unam quampiam omnium pulcherrimam adhibuit, sed ex omnibus oblatis aliquot ceteris praestantiores elegerit, ut ex singulis decerperet quod in quaque decentissimum esset, itaque demum admirandum illud artis suae monumentum absoluerit ?
(Nosoponus) Diligentissimi pictoris officio functus est.
(Bulephorus) Vide igitur, num recto consilio ducamur, qui eloquentiae simulacrum ab uno Cicerone, quamuis praestantissimo, petendum arbitramur.
(Nosoponus) Si tali forma uirginem Zeuxis esset nactus, qualis est in eloquentia M- Tullius, fortassis unius corporis exemplo fuisset contentus.
(Bulephorus) Atqui hoc ipsum quo pacto iudicare potuisset nisi multis corporibus diligenter inspectis ?
(Nosoponus) Finge persuasum fuisse.
(Bulephorus) In hac igitur es sententia nullam in aliis oratoribus esse uirtutem imitatu dignam, quae non eximia sit in M- Tullio ?
(Nosoponus) Ita censeo.
(Bulephorus) Nec ullum in hoc esse naeuum, qui non maior sit in ceteris ?
(Nosoponus) Ita prorsus.
(Bulephorus) Non hic proferam M- Brutum, qui totum hoc dicendi genus, quod Ciceroni uisum est optimum, improbauit, cumque status ac diuisionis propositiones, uelut causae totius columnae, praecipua sit orationis pars, in oratione pro Milone, quam adeo suspiciunt omnes, Brutus non probauit primarium ac secundarium causae statum adhibitum a M- Tullio, sed eandem causam aliter tractauit. Non obiciam Pomponium Atticum, cuius unguiculos ac miniatulas cerulas se metuere scribit Cicero, quibus ille notare solitus est quae in M- Tullii scriptis offendebant, non M- Catonem qui Ciceronem, cum sibi maxime festiuus uideretur, ridiculum appellauit. Hactenus et uiros graues et amicos Ciceronis recensui. Hic si adiciam Gallum, Lartium Licinium, Cestium, Caluum, Asinium, si Caelium ac Senecam, si complures alios, qui cum de Ciceronis ingenio non satis magnifice senserunt tum orationis genus damnarunt, aliis illum appellantibus aridum, ieiunum, exsucum, exsanguem, elumbem ac dissolutum, mollem ac parum uirum, rursus aliis tumidum, Asiaticum ac superfluis redundantem respondebis haec esse uel inimicorum uel inuidorum iudicia, qui iam triumuirali proscriptione deiecti famam etiam moliti sunt si minus exstinguere, certe obscurare.
(Nosoponus) Recte diuinas. Nam istuc plane responsurus eram et optimo iure respondendum arbitror.
(Bulephorus) Tribuantur sane haec iudicia uel odio uel liuori, certe fateberis, opinor, cum eruditis omnibus facetiam seu risum esse partem artis rhetoricae.
(Nosoponus) Alioqui quorsum opus erat ab oratoribus tam multa de hoc praecipi?
(Bulephorus) Nemo negat Ciceronem in iocando fuisse multum, alii nimium praedicant, tum intempestiuum et scurrilitati proximum. Certe modum illi defuisse quemadmodum Demostheni facultatem, doctorum fere consensus fuit. Nec admodum repugnat Quintilianus culpam in Tironem conferens, qui nimium indulserit numero dictorum ac plus in congerendis studii quam in eligendis iudicii adhibuerit. Verum haec Tironis accusatio in patronum recidit. Sed haec utcunque habent, quis unquam in hoc genere laudis primas tribuit M- Tullio? Lacedaemoniorum peculiaris haec erat laus et secundum hos Atticorum. Adeo ut, cum poema bucolicum et comoedia lepore facetiaque potissimum commendetur, ad hanc uenerem Latini ne aspirauerint quidem. Est igitur aliqua uirtus oratoris, quae rectius petatur ab aliis quam a Cicerone.
(Nosoponus) Nos de Latinis agimus.
(Bulephorus) Age, audebimusne Ciceronis iocos cum C- Caesaris aut cum Octauii Caesaris dictis conferre ?
(Nosoponus) Vix ausim, quod adhuc nemo doctorum ausus est.
(Bulephorus) Itaque, si res festiuitatem desideret, non mihi fas erit aliquid ex Octauii dictis effingere ?
(Nosoponus) Non, si uelis haberi Ciceronianus.
(Bulephorus) Rursus abs te quaero, num sententias ponas inter ornamenta dictionis.
(Nosoponus) Gemmae sunt et lumina, tantum abest ut submoueam ab arte.
(Bulephorus) Hic appello tuum iudicium, an in hoc genere laudis Cicero ceteris omnibus antecellat.
(Nosoponus) Non me clam est, quod Seneca Publium mimographum in hac laude praefert omnibus. Verum non protinus oraculum est, quod Senecae uisum est, qui ipse in sententiis immodicus est et quibusdam friuolis indulget.
(Hypologus) Et istud Quintiliani et Auli Gellii iudicium reici poterat, quod uterque uideatur inuisum habuisse Senecam, alter ob aemulationem, alter ob ingenii dictionisque similitudinem.
(Bulephorus) At idem Gellius, quamuis parum aequus, fatetur inter Senecae sententias esse quibus nihil melius dici poterat. Nec fieri potest, ut omnes aeque felices sint, ubi sermo totus sententiis contextus est. Verum ex his facilius inuenias quod imiteris quam ex aliis, in quibus nec crebrae sunt nec insignes. Agedum. Nonne res interdum exigit breuitatem ?
(Nosoponus) Fortassis.
(Bulephorus) Huius exemplum utrum rectius petes a Sallustio Brutoue an a Cicerone?
(Nosoponus) Cicero breuitatem non affectauit.
(Bulephorus) In Demosthene laudatur uis orationis, hoc est neruosum quiddam ac naturale: ab utro hoc rectius petemus ?
(Nosoponus) De Latinis agebamus.
(Bulephorus) Verum haec sunt omnium linguarum communia. Rursum res interdum postulat seueritatem; huius exemplum rectiusne petemus a Cicerone an a Bruto et Pollione?
(Hypologus) Ut pro hoc respondeam, ab his, qui hac nota fuerunt insignes.
(Bulephorus) Ubi negotium inuolutum partitionibus explicandum est, utrum a Cicerone petemus an ab Hortensio aut si quis Hortensio similis ?
(Nosoponus) Quid petemus ab eo, cuius praeter memoriam nihil exstat ?
(Bulephorus) Verum disputandi gratia fingamus exstare.
(Nosoponus) Nihil opus fingere, ueris ac nobis agamus.
(Bulephorus) Nemo non fatetur fidem in oratore praecipuam esse. Eam conciliat probitatis et grauitatis opinio, eleuat artis aut intemperantiae suspicio. Habeatur sane Cicero uir bonus, quod uix illi Fabius, licet impendio fauens, audet tribuere, sed, quod dissimulari non potest, artem magis ostentat, de se plura gloriose commemorat, licentius in alios inuehitur quam Cato, Brutus aut Caelius, cui sanctitatem tribuit Quintilianus. Harum itaque rerum exemplum nonne rectius petemus ab Aristide, Phocione, Catone, Bruto quam a Cicerone?
(Nosoponus) Videris huc uenisse meditatus Ciceronis uituperationem.
(Bulephorus) Minime gentium, o Nosopone. Si sermonis exitum patienter exspectaris, intelliges et Ciceronis et nostram agi causam. Ciceronis, ne forte perperam illum exprimentes gloriam eius obscuremus, quemadmodum solent imperiti pictores eos traducere, quorum effigiem secus quam oportet expresserunt; nostram, ne male collocemus amores nostros ac ridiculum quiddam nec minus infelix usu ueniat nobis, quam quod obtigisse dicitur Ixioni, qui pro adamata Iunone nubis inane simulacrum complexus est, aut Paridi, qui pro rapta Helena decem annis bellum gessit, cura interim mendax Helenae simulacrum amplecteretur, nimirum ipsa procul in Aegyptum deorum artificio sublata. Quid enim nobis infelicius aut magis ridiculum, si tot laboribus nihil aliud quam inanem ac fallacem Ciceronis umbram assequi contingeret ?
(Nosoponus) Istuc omen auertant superi.
(Bulephorus) Auertant, inquam, et hoc agimus, ne quid simile eueniat.
(Nosoponus) Nonnihil et illud conducit ad imitationem Ciceronis, ut quam optime sentiamus de Cicerone.
(Bulephorus) Nouus candor, si melius sentiamus de Cicerone quam ipse sensit de se ipso. Verum tribuatur hoc illius modestiae, si parcius de se praedicauit; quis unquam ueterum sic admiratus est Ciceronem, ut ab uno petenda putarit omnia dictionis ornamenta ?
(Nosoponus) At hodie sunt quam plurimi, quos haec habet opinio.
(Bulephorus) Nihil moror quam plurimos, cordatum ac uere doctum reor esse neminem. Cui mortalium hactenus sic indulsit natura uel in una quapiam disciplina, ut unus in singulis eius partibus excelleret omnes, ut non aliquid reliquerit in eo desiderandum aut ita dederit, ut non ab aliis superaretur ? Quanto id incredibilius in dicendi facultate, quae disciplinis propemodum omnibus constat, quae tot alias res desiderat, quas nemo praeceptis tradere possit ? Fingamus hodie Ciceronem uiuere et esse quendam Trachalo simillimum, utrum malles a Cicerone uocis moderationem petere an a Trachalo ? Opinor ab eo, qui hac parte praefertur omnibus. Pudoris ac modestiae specimen utrum malles a Crasso, si uiueret, petere an a Cicerone ? Et ne de singulis commemorem, nonne sumeres a singulis, in quo ceteris antestarent ?
(Hypologus) Quis non eligeret potiora, nisi qui uel non diiudicaret uel sibi inuideret ?
(Bulephorus) Itaque mihi probatur Zeuxidis exemplum, quod secutus etiam Quintilianus imitatori praecipit nec unum esse legendum nec omnes nec quoslibet, sed ex praecipuis deligendos aliquot eximios, inter quos Ciceroni primas tribuit, non solitudinem. Summum enim esse uult inter proceres, non solitarium exclusis ceteris.
(Nosoponus) Si Quintiliani consiliis auscultabimus, idem nobis usu ueniet quod euenit ipsi.
(Bulephorus) Quidnam ?
(Nosoponus) Ut parum euadamus Ciceroniani. Nobis alius propositus est scopus.
(Bulephorus) An parum erit Ciceronianum, cui quicquam accesserit, quod a Cicerone petitum non fuerit ?
(Nosoponus) Sic autumant.
(Bulephorus) Etiam si melius fuerit, quod ab alio petitur, aut ne sit quidem illud apud Ciceronem ?
(Nosoponus) Quidni?
(Bulephorus) Sed interim illud mihi cogites uelim, optime Nosopone, quanta pars Ciceronianorum uoluminum interciderit et in his diuinum illud opus De Republica, cuius fragmentum nescio quo fato seruatum nihil aliud quam desiderio reliquorum uoluminum discruciat animos nostros, quae cuiusmodi fuerint, hinc licet aestimare, leonem, ut aiunt, ex unguibus, ne quid interim commemorem de tot epistularum libris, de tot orationibus iniuria temporum interceptis, de tribus uoluminibus, quibus Tiro libertus iocos et scite dicta Ciceronis complexus esse legitur, deque ceterorum huius uiri scriptorum naufragio. Qui potes igitur absolutus esse Ciceronianus, qui tam multa illius non legeris ? Adde quod Cicero non tractauit omnes materias. Ergo si forte dicendum fuerit de his, quas ille non attigit, unde tandem petemus orationis supellectilem ? An proficiscemur in campos Elysios ab ipso percontaturi, quibus uerbis ille talia fuerit dicturus ?
(Nosoponus) Ea dumtaxat tractabo, quae possint uerbis Tullianis explicari.
(Bulephorus) Quid ? An non iudicas Ciceronem oratorum praestantissimum ?
(Nosoponus) Plus quam praestantissimum.
(Bulephorus) Quid? Apellem nonne pictorum optimum?
(Nosoponus) Aiunt et credo.
(Bulephorus) An eum Apelleum appellares, qui non posset quarumlibet rerum imagines effingere, sed tantum eas quas ante pinxisset Apelles ? Atque adeo, qui non omnes tabulas Apellis manu depictas conspexisset ?
(Hypologus) Quis istud diceret, nisi cui placet ille pictor, in quem iocatur Horatius, qui dato pretio conductus ad pingendum naufragium pinxit cupressum et indignatum conductorem rogauit, ecquid uellet appingi prominens e cupresso.
(Bulephorus) Quid aliud est esse Ciceronianum quam illi simillimum esse?
(Nosoponus) Nihil aliud.
(Bulephorus) An ille similis uidetur Ciceroni, qui non potest nisi de certis materiis dicere?
(Nosoponus) Perge!
(Bulephorus) Mihi ne oratoris quidem titulo dignus haberetur. Si Cicero quauis de re potuit optime dicere, is mihi Ciceronianus erit, qui quacunque de re ualeat praeclare disserere, quemadmodum Apelli simillimus erit, qui et deorum et hominum et animantium et omnium denique rerum formas penicillo suo poterit adumbrare.
(Nosoponus) Equidem pulchrius esse duco tres epistulas scribere phrasi Ciceroniana quam centum uolumina stilo quamlibet expolito, modo a Ciceroniano discrepante.
(Bulephorus) Verum, Nosopone, si istaec sententia sederit animo nostro, uereor futurum ut non solum non euadamus Ciceroniani, sed ipsi etiam Ciceroni anoi uideamur. Quaeso illud mihi bona fide respondeas, totum Ciceronem exprimendum censes an mutilum ?
(Nosoponus) Et totum, quantus est, et solum.
(Bulephorus) Qui totum, qui se totum non expressit? Rursus, qui ea parte, qua se nobis conspicuum fecit, mutilus est ac uix dimidiatus ? Adde quod in his ipsis, quae exstant, aliquando sibi non satis fecit. Siquidem De Inuentione libros substituto Oratore ueluti damnauit. Et orationem pro Deiotaro munus leuidense uocat. Ad haec in his, quae scripsit tantum, non etiam recognouit, ipse Cicero non est Ciceronianus, cuiusmodi sunt libri De legibus, praeter alla multa. Qui fiet igitur, ut totum, quantus est, aemulemur, quem et mutilum habemus et truncum et in nonnullis indolatum ac sui dissimilem ? Nisi forte probaturus es illum, qui inchoatas Apellis tabulas aut rudes Lysippi statuas imitans speret se alterum Apellem aut Lysippum euasurum. Id si conspiceret Apelles ipse, quem ferunt ingenio candido liberoque fuisse, nonne clamaret: "Quid facis, g-kakozehle? Istic non est Apelles". Iam si quis sibi proposuisset insignem Lysippi statuam effingendam, cui robigo uitiasset mentum et os aut ei parti non imposuisset artifex summam manum, grauaretur eius partis exemplum ab alio quopiam artifice sumere an potius haberet illud, ut est corruptum et imperfectum, aemulari, ne recedat ab exemplo cui semet addixit, quam ex alterius artificis signo, quod deest, supplere ?
(Nosoponus) Ut possumus, aiunt, quando ut uolumus non licet.
(Bulephorus) Aliis, Nosopone, rectius istud uerbum usurpabitur, qui quod in Cicerone deminutum est, ex aliis scriptoribus sarciunt. Mallent enim ex uno omnia, uel quia promptius est uel quia nullus illo dixit felicius; uerum quando id non est datum, ex aliis mutuantur. Quid ? quod Ciceronem habemus non modo truncum ac lacerum, uerum etiam ita deprauatum, ut, si reuiuisceret, ipse, opinor, nec agnosceret sua scripta nec restituere posset, quae librariorum ac semidoctorum audacia incuria inscitiaque corrupta sunt, quod malum Teutonibus potissimum imputat Politianus, quibus ut hic patrocinari nolim, ita puto nihilo minus inuectum mendarum ab audacibus quibusdam ac sciolis Italis. Ut ne commemorem interim suppositicia falsoque titulo Ciceronem auctorem mentientia. Quo de genere sunt libri rhetorici quattuor ad Herennium hominis haudquaquam indocti, sed ad Ciceronem balbi. Sunt et inter orationes, quae non a Cicerone scriptae, sed ab alio quopiam erudito exercendae dictionis gratia confictae uidentur. Adiecta est nuper oratio pro M- Valerio, quae soloecismis scatebat, tantum abest ut Ciceroniana dici possit. Nec desunt qui Porcii Latronis Declamationem in Catilinam pro Ciceroniana legant oratione. Proinde si deuotis animis nos unius Ciceronis imitationi dediderimus, citra delectum expressuri quicquid apud illum compererimus, nonne nosmet in summum coniecerimus discrimen, ne, cum diu multumque nos ipsos torserimus, tandem Goticas uoces aut Teutonum soloecismos pro Ciceronianis flosculis amplectamur aemulemurque ?
(Nosoponus) Istud malum auertant Musae.
(Bulephorus) Vereor, ne Musis dormitantibus id nobis frequentur eueniat, Nosopone. Nec enim semel lusum hunc uidimus. Fragmentum e Cicerone decerptum addito Germani cuiuspiam titulo quam deridebant, quoties barbarum inclamabant, qui sibi ualde Ciceroniani uidebantur ! Rursus aliquid pridie confictum proferebatur in medium, addebatur Ciceronis nomen et fingebatur exemplar repertum in bibliotheca peruetusta: quam exosculabantur, quam adorabant diuinam illam et inimitabilem Ciceronis phrasim ! Quid ? quod eruditi non negant in Ciceronis scriptis inueniri soloecismos inexcusabiles, quales et olim exciderunt et excidunt hodie uiris eruditis, dum in uarias res distracta cogitatione magis sententiae praecedentis meminerunt quam uerborum, eoque fit ut periodi clausula prioribus non respondeat. Quod genus sit: "Diutius commorans Athenis, quoniam uenti negabant soluendi facultatem, erat animus ad te scribere". Initio uersabatur in animo "uolebam" aut "statueram", post magis arrisit "in animo erat", quae uoces eundem efficiunt sensum, sed parum congruunt iis quae praecesserant. Quin A- Gellius lib- VI- cap- decimo quinto profert locum ex secundo libro Ciceronis de Gloria, in quo manifesto lapsus est uersus aliquot Homericos ex Iliados H- tribuens Aiaci, cum ibi dicantur ab Hectore. An id quoque conabimur aemulari? Id profecto faciendum, si totum exprimemus. Ad haec obseruatum memoriaeque proditum est Ciceronem dixisse quaedam, quae nemo doctus putauit imitanda, ueluti cum ait "in potestatem esse" pro "in potestate esse". Ac sane fieri potest, ut illud "-tem" pro "-te" fecerit in autographo calami fluxus aut alius quispiam casus aut in aliis exemplaribus librarius oscitans induxerit. Rursus in edicto M- Antonii M- Tullius ueluti barbaram et Latinis inauditam uocem proscindit "piissimus" a "pio", cum ea apud probatissimos Latinae linguae scriptores reperiatur. Idem ut soloecon in eo reprehendit, quod scripsisset "facere contumeliam", quemadmodum dicimus Latine "facere iniuriam", cum apud Terentium, optimum, ni fallor, elegantiae Romanae auctorem, ita loquatur Thais: "Nam si ego digna hac contumelia sim maxime, at tu indignus, qui faceres tamen"; opinor enim tacite repeti "contumeliam". Idem ab his uocibus "nouissime" et "nouissimus" ceu male Latinis abstinuit, cum eis non ueriti sint uti M- Cato et Sallustius. Qua religione M- Tullium A- Gellius testatur usum et in aliis multis dictionibus, quibus auctores bene Latini et ante illum et post illum frequenter usi sunt. Fertur et geminum "ss" scripsisse, quoties antecedebat longa uocalis, uelut in "caussa, uissae, remissi" pro "causa, uisae, remisi". Num igitur totum Ciceronem imitantes abstinebimus ab his, quae contra doctissimorum hominum sententiam uni Ciceroni non placuerunt, aut ea sequemur, quae nulli docti uoluerunt imitari ac nec excusare potuerunt ?
(Hypologus) Istuc quidem amantium est etiam naeuos earum, quas amant, exosculari.
(Bulephorus) Age, si totus erit exprimendus, num illius exemplo "Musis et Apolline nullo" scribemus uersus?
(Nosoponus) Carmen excipio.
(Bulephorus) Ne tu bonam eruditionis partem excipis, dum carmen excipis. Ceterum, quid uetat quominus utamur hac exceptione et in his uirtutibus, in quibus ab aliis superatur Cicero, quemadmodum in hoc toto genere multis est inferior, ne dicam omnibus ? Quam multos uersus admiscet scriptis suis ex Homero, Sophocle et Euripide parum feliciter uersos, praeter Graecorum exemplum in iambicis eam usurpans libertatem, quam sibi Latini comoediarum scriptores permiserunt. Tu si quid simile uoles facere, num uereberis ea felicius, si possis, ac minore licentia uertere, ne sis parum Ciceroni similis ? An non dehonestat orationem solutam, qui uersiculos, quos uertendo facit suos, parum reliquae dictioni congruentes admiscet ? Tum, quoniam identidem ille suis libris aspergit uersus Ennianos, Naeuianos, Pacuuianos et Lucilianos horridam illam et inconditam antiquitatem resipientes, tibi religio erit similes, immo dissimiles uersus ex Virgilio, Horatio, Ouidio, Lucano Persioue proferre, quorum lucubrationes ut minus horroris ita plus habent tum elegantiae tum eruditionis ? An hic metues uideri M- Tullio dissimilis ?
(Nosoponus) Certe nonnihil recesserimus ab eo, quem modis omnibus exprimere conamur.
(Bulephorus) At quid est necesse semper ac modis omnibus esse similem, cum saepe potius sit esse parem et interdum facilius sit superare quam aequare, hoc est meliora scribere quam similia?
(Nosoponus) Meliora Ciceronianis ne Musas quidem ipsas dicturas opinor.
(Hypologus) Fortasse possent, si neruos intenderent et noctu incenatae scriberent ad lucernulam.
(Bulephorus) Ne, quaeso, commoueare, Nosopone! Semel stipulatus sum impune dicendi, quae uiderentur, potestatem. Si quis sit usque adeo deditus addictusque Ciceroni, quemadmodum nos hactenus sumus, an non periculum sit, ne caecus amore uel pro uirtutibus admiretur uitia uel sciens ipsa quoque uitia effingat?
(Nosoponus) g-Hehrakleis, in Cicerone uitia?
(Bulephorus) Nulla, nisi forte soloecismus uitium est apud alios, apud Ciceronem non est. At soloecismos, ut diximus, eruditi commonstrant in libris M- Tullii. Nisi labi memoria uitium non est, et hoc commonstratum est a doctis. Si uitium non est immoderata mentione propriarum laudum etiam illum grauare cui patrocinaris, quod in Milonis defensione factum testatur Asconius Pedianus, et uix usquam non submolestus est hoc affectu Cicero, non sine causa, ut eleganter inquit Seneca, sed sine fine glorians. Et haud scio, utra re sit intemperantior, de se gloriando an alios insectando. Quocunque colore defenderimus haec, illud infitiari non poterimus hac dumtaxat in parte rectius exemplum ab aliis peti posse.
(Nosoponus) Missum faciamus sermonem de moribus; de uiribus ac uirtutibus eloquendi nobis instituta est disputatio.
(Bulephorus) Ego uero libens missum fecero, nisi rhetores ipsi contenderent bonum oratorem esse non posse, qui non sit idem uir bonus. Verum age, num tibi uidetur esse uitiosa compositio, si dictio sequens incipiat ab iisdem syllabis, in quas desiit praecedens, uelut echus imaginera ludicram referens ? Quod genus, si dicas "ne mihi dona donato", "ne uoces referas feras", "ne per imperitos scribas scribas Basso" ?
(Nosoponus) Fateor ineptam et absurdam compositionem.
(Bulephorus) Atqui talera proferunt ex amasio nostro Cicerone : "O fortunatam natam me consule Romam".
(Nosoponus) Iam semel carmen excepi.
(Bulephorus) Per me licebit, modo simul excipias illud: totum Ciceronem. Sed nondum elapsus es. En tibi nihilo meliorem compositionem ex oratione soluta refert Quintilianus : "Res mihi inuisae uisae sunt, Brute", aut si malis Ciceroniano sonare modo "inuissae uissae sunt". Ne quid calumnier interim de duobus molossis in clausula.
(Nosoponus) Istuc excidit in epistula familiari.
(Bulephorus) Nihil repugno, tantum quaero, num existimes imitandum ? Certe fateris aliquid posse dici melius.
(Nosoponus) Nescio.
(Bulephorus) Quid hic memorem de uocalium crebra collisione, quae reddit hiulcam et inamoenam orationem? An non hoc quoque notatum est a doctis in Cicerone ? Neglexit, inquies, nihil reclamo, modo fateamur quiddam esse quod apud alios aut non sit aut sit melius. Rursus ex te quaeram, ecquem nouisti scriptorem tam uigilantem tamque felicem, ut non alicubi dormitarit?
(Nosoponus) Quidni? hommes erant.
(Bulephorus) Inter homines igitur numeras Ciceronem?
(Nosoponus) Interdum.
(Bulephorus) Utrum igitur putes esse consultius imitari dormitantem Tullium an uigilanten Sallustium aut Brutum aut Caesarem ?
(Hypologus) Quis non mallet uigilantem exprimere?
(Bulephorus) An non sic Homerum imitatus est Virgilius, ut multa correxerit, nonnulla reliquerit ?Nonne sic Hesiodum, ut nusquam non uicerit ? Nonne sic Horatius est lyricos Graecos aemulatus, ut ex unoquoque decerpens, quod esset bellissimum, omnes post se reliquerit ? Ego, inquit, apis Matinae More modoque Grata carpentis thyma per laborem Plurimum circa nemus uuidique Tiburis ripas operosa paruus Carmina fingo. An non sic imitatus est Lucilium, ut quaedam in illo sciens praetermiserit, ab aliis sumpturus quod imitatione dignius esset ? Quid alios commemorem ? Num ipse M- Tullius tam admirabilem eloquentiam ex uno quopiam contraxit ? An potius excussis Graecorum pariter ac Latinorum philosophis historicis rhetoribus comicis tragicis lyricis, demum ex omni scriptorum omnium genere suam illam diuinam phrasim collegit contexuit absoluit ? Si modis omnibus libet imitari Ciceronem, et hoc illius exemplum imitemur.
(Hypologus) Non absurde mihi, Nosopone, loqui uidetur Bulephorus.
(Bulephorus) Quid ? an non hoc ipse docuit Cicero caput artis esse dissimulare artem ? Friget enim et fide caret ac uelut insidiosa timetur oratio, quae significationem artis dedit. Quis enim ab eo non metuat, qui fucum et uim parat animis nostris ? Itaque si feliciter Ciceronem imitari uolumus, dissimulanda cum primis est ipsa Ciceronis imitatio. At qui nusquam discedit ab illius lineamentis, qui uerba figuras numeros ex illo concinnat, quaedam imitans etiam non imitanda, ueluti quidam Platonis discipuli adductis humeris praeceptorem referebant, Aristotelis auditores subbalbum quiddam in loquendo, quod in eo fuisse legitur, reddebant, quoniam manifesto prae se fert imitandi studium, cui uidebitur ex animo loqui aut quid laudis assequetur denique ? Nimirum id quod assequuntur ii qui scribunt centones. Delectant fortassis, sed paulisper, sed otiosos dumtaxat; ceterum nec docent nec mouent nec persuadent. Summa laus est: probe tenet Virgilium, multo sudore concinnauit emblemata.
(Nosoponus) Quo magis elucebit imitatio, hoc magis habebor Ciceronianus. Haec est uotorum summa.
(Bulephorus) Recte dicis, si facundiam ostentationi paramus, non usui. Verum plurimum interest inter histrionem et oratorem. Illi delectasse satis est, hic etiam prodesse studet, si modo uir bonus est; quod si non est, nec oratoris nomen tueri poterit. Iam demonstrauimus, opinor, in Cicerone quaedam esse uitanda, quaedam in eo desiderari, quaedam sic adesse, ut in his ab aliis hac parte felicioribus superetur. Sed donemus nullum esse uirtutum aut ornamentorum genus, in quo non sit ceteris uel par uel superior, certe in aliis alia magis eminent ob raritatem, quae in M- Tullio ornamentorum densitate uelut obscurantur, perinde quasi si certas stellas notare uelis, facilius id facies, si rarae luceant, quam si tota caeli pars pariter insignibus obsita sit. Itidem si uestem conspicias totam gemmis obtectam, minus te capient singulae.
(Nosoponus) Qui totum imbibit Ciceronem, non potest aliud quam Ciceronem exprimere.
(Bulephorus) Eodem reuoluimur. Fatebor eloquentem, qui Ciceronem feliciter expresserit, sed qui totum exceptis uitiis et, ne sim iniquior, una cum ipsis uitiis, modo totum. Feremus illud subinane, feremus mentum laeua demulceri, feremus et collum oblongum atque exilius, feremus perpetuam uocis contentionem, feremus indecoram parumque uirilem in initio dicendi trepidationem, feremus iocorum intemperantiam et si qua sunt alia, in quibus M- Tullius uel sibi uel aliis displicuit, modo simul et illa exprimant, quibus ista uel texit ille uel pensauit.
(Nosoponus) Utinam id mihi contingat ante supremum uitae diem.
(Bulephorus) Istuc ut contingat, nunc agimus, Nosopone. At uide, quam multa quam paucis complectitur, qui totum dicit Ciceronem. Sed, o Musae, quantulam Ciceronis portionem nobis referunt isti Ciceronis simii, qui uoculis formulis tropis et clausulis aliquot hinc atque hinc corrogatis summam modo cutem seu bracteam potius Ciceronis nobis exhibent. Sic olim Atticum dicendi genus quidam aemulabantur, cum interim essent aridi ieiuni frigidique, semper, ut ait ille, manum intra pallium habentes nec subtilitatem nec sanitatem nec gratiam Atticorum ulla ex parte possent assequi. Optimo iure Quintilianus irridet quosdam, qui se germanos Ciceronis haberi uolebant, quod aliquoties his uocibus absoluerent clausulam "esse uideatur", propterea quod ea semel atque iterum Ciceroni forsitan excidit, si periodum longiore ambitu circumduxissent, quod in initiis praesertim nonnunquam fecit ille. Nec hodie parum multi sunt istorum similes, qui sese ualde mirantur et alteros, ut aiunt, Cicerones esse credunt, si prima uox orationis sit "quanquam" aut "etsi" aut "animaduerti" aut "cum" aut "si", quod Officiorum libros sic ordiatur M- Tullius "Quamquam te, Marce fili", periodum uix nono uersu absoluens, et pro lege Manilia "Quanquam mihi semper". Laudatissimam illam pro Milone orationem sic auspicatus est "Etsi uereor, iudices", rursus Philippicarum duodecimam "Etsi minime decere uidetur", item pro C- Rabirio "Etsi, Quirites"; et epistulis aliquot simile est initium. Et haud scio an isti libros ad Herennium ob id tribuant Ciceroni, quod ab "etsi" capiat exordium. Porro De finibus bonorum librum quintum sic incipit "Cum audiuissem Antiochum, Brute", Tusculanas quaestiones sic auspicatur "Cum defensionum laboribus", et eiusdem operis quartum librum "Cum multis in locis nostrorum hominum ingenia", pro L- Flacco "Cum in maximis periculis", item pro domo sua ad pontifices "Cum multa diuinitus", iterum pro Plancio "Cum propter egregiam" ; ad haec librum De natura deorum primum "Cum multae res in philosophia", et Scipionis somnium "Cum multae res in Africa". Pro Rabirio dicens sic orditur "Animaduerti, iudices", rursus ad Brutum de paradoxis Stoicorum "Animaduerti, Brute". Pro L- Cornelio Balbo sic orditur "Si auctoritas patronorum", pro P- Sestio "Si quis antea, iudices", pro Caecina "Si quantum in agro", pro Archia poeta "Si quid est in me ingenii", in Vatinium testem "Si tua tantummodo, Vatini", ad equites iturus in exsilium "Si quando inimicorum", ad senatum post reditum "Si, patres conscripti, <pro> uestris", pro M- Caelio "Siquis iudices", de prouinciis consularibus "Siquis uestrum, patres conscripti". Quid autem magis ridiculum ac Ciceroni dissimilius esse possit, quam nihil habere Ciceronis praeter tales uoculas in orationis exordio ? De quibus si quis percontetur Ciceronem, cur ab iis uocibus sit orsus, respondebit, opinor, quod in insulis fortunatis Luciano respondit Homerus roganti, cur primam Iliadis dictionem uoluerit esse g-mehnin (nam haec quaestio multis saeculis torserat grammaticos) "illud", inquit, "tum forte uenit in mentem". Consimilis impudentiae sunt, qui sibi plus quam Ciceroniani uidentur, quod aliquoties infulciant "etiam atque etiam" pro uehementer et "maiorem in modum" pro ualde, "identidem" pro subinde, "cura" et "tum", quoties inaequalis momenti sunt quae conectimus, "tum" et "tum" quoties aequalis, "tuorum in me meritorum", "quid quaeris" pro in summa aut breuiter, "non solum peto, uerum etiam oro contendoque", "antehac dilexisse tantum, nunc etiam amare mihi uideor", "ualetudinem tuam cura et me, ut facis, ama", "non ille quidem uir malus, sed parum diligens", qua locutionis formula sic M- Tullius uidetur delectatus, ut in eadem pagina crebro repetitam inuenias. Simile est, cum per "illud" pronomen indicat non quod praecessit, sed quod mox sequitur. Et in epistulis fortassis semel atque iterum dixit "cogitabam in Tusculanum"; itaque Ciceronianus sibi uidetur, qui subinde dixerit "Romam cogitabam" pro eo quod erat "in animo habebam" siue "statueram proficisci Romam". M- Tullius anni numerum non ascribit epistulis, sed tantum mensis diem : et Ciceronianus non erit, si quis a Christi natali annum ascripserit, quod saepe necessarium est, semper utile? (idem non ferunt, si quis honoris gratia nomen eius, ad quem scribat, suo praeferat, quod genus sit "Carolo Caesari Codrus Urceus salutem". Par flagitium existimant, si quid dignitatis aut laudis addas proprio nomini, uelut "incluto Pannoniae Bohemiaeque regi Ferdinando Velius salutem dicit". Nec Plinio iuniori possunt ignoscere, quod "suum" appellat, si quando scribit amico, cum eius facti nullum apud Ciceronem exstet exemplum. Ut parum Tullianus reicietur, qui, quod exemplum a principum officiis mutuati docti quidam nuper usurpare coeperunt, summam eius epistulae, cui respondere parat, in initio proponat, quod id nusquam factum sit a M- Tullio. Noui quosdam notatos ut soloecos, quod in salutatione pro S- D- posuerint S- P- D-, i- e- salutem plurimam dicit, quod negarent hoc apud Ciceronem inueniri. Nonnulli uero putant et illud Tullianum esse salutationem non in fronte, sed in tergo literarum ponere, quod his uerbis admoneretur lator, quas quibus deberet reddere non sine salutationis officio. Quantula res facit, ut ab hac palma decidamus! Multo uero minus erit Ciceronianus, qui salutarit hac formula: "Hilarius Bertulphus Leuino Panagatho totius hominis salutem" aut "salutem perpetuam". Verum hic quoque longius aberit a Ciceroniano, qui sic orsus fuerit epistulam: "Gratia, pax et misericordia a Deo patre et Domino Iesu Christo", item, qui pro "cura ut recte ualeas" ita claudat epistulam: "sospitet te Dominus Iesus" aut "incolumen te seruet Dominus totius salutis auctor". Quos risus, quos cachinnos hic tollent Ciceroniani ? Quid autem admissum est piaculi ? An non uerba Latina sunt, munda, sonantia atque etiam splendida ? Iam si sensum introspicias, quanto plus est hic quam in "salutem dicit" et "bene uale" ? Quid uulgarius quam dicere salutem ? Praestat hoc officium herus seruo, inimicus inimico. Quis autem crederet esse Latinum "dicit illi salutem" et "iubet illum saluere", nisi nobis sermonem hunc ueterum consuetudo commendaret ? Hoc in aditu. Iam in digressu "uale" dicimus et his, quibus male precamur. Quanto melior emphasis in formulis Christianorum, si modo uere et ex animo simus Christiani. "Gratia" declarat gratuitam condonationem admissorum, "pax" quietem et gaudium conscientiae, quod Deum pro irato habemus propitium, "misericordia" dotes uarias et corporis et animi, quibus suos locupletat arcani Spiritus benignitas, quoque magis speremus nobis haec fore perpetua, additur "a Deo patre et Domino nostro Iesu Christo". Cum "patrem" audis, ponis seruilem trepidationem ascitus in affectum filii, cum "Dominum" audis, confirmaris aduersus uires satanae. Non deseret ille, quod tam care redemit, et unus potentior est uniuersis satanae cohortibus. Quid suauius his uerbis ei, qui iam haec apud se sentit, quid utilius hac admonitione ei, qui nondum in hunc affectum transiit. Verbis itaque non uincimur, immo uincimus potius, sententia longe superamus. Restat illud decorum et aptum, quod ubique cum primis spectandum est. At haec quanto magis conueniunt homini Christiano quam illa "salutem dicit" et "cura ut ualeas" ? Tantum facessat illa puerilis imaginatio: non sic locutus est Cicero. Quid miri, si non sic locutus est, cura rem ignorarit ? Quot milia sunt rerum, de quibus nobis frequenter dicendum est, de quibus M- Tullius ne somniauit quidem ? At, si uiueret, nobiscum eadem loqueretur. An non igitur frigidi uidentur imitatores, qui talium rerum obseruatiunculis referunt M- Tullium ac, dissimulatis tot diuinis uiri uirtutibus, numeris tropis formulis ac dictiunculis ea imitantur, quae M- Tullio uel placuerunt uel crebrius exciderunt ? Haec ad te quidem nihil attinent, Nosopone, sed tamen, quoniam incidit, ut de Ciceronis imitatoribus loqueremur, et haec commemorare non ab re uisum est. Hoc hominum genus et nobis et ipsi Ciceroni pariter inuisum esse debet; nobis, qui uere Ciceronem conamur exprimere, quia per istos uocamur in iocum et fabulam, dum ex illorum aestimamur stultitia, Ciceroni, qui per tales, ut ante diximus, imitatores non aliter infamatur quam bonus praeceptor per malos discipulos, probus uir per improbos liberos, formosa mulier per imperitum pictorem. Perspexit hoc Quintilianus, dum queritur Senecam infamari quorundam immodico studio, qui uitia dumtaxat imitabantur itaque fiebat, ut, qui Senecam non legerant, ex illorum scriptis Senecae facundiam aestimarent. Quemadmodum autem nulli magis se iactant uenditantque de praeceptorum ac maiorum nomine quam indocti discipuli et improbi filii, aliunde captantes uirtutis opinionem, cum suis bonis eam conciliare non queant, ita nulli gestiunt insolentius nomine Ciceronis, quam qui Ciceronis sunt dissimillimi. Noui medicos insigniter artis quam profitebantur imperitos, qui, quo quaestum facerent uberiorem, celebris alicuius medici, quem uix uiderant, se discipulos iactitabant rogatique, cur praeter artem hoc aut illud ministrarent aegrotis, conuicio respondere solebant: "Num tu illo doctior? Hunc praeceptorem sequor". Atqui illius quem nominabant paene nihil imitabantur praeter uitanda potius quam aemulanda, puta si forte celebris ille fuit in respondendo consultoribus difficilior aut morosior uel in exigenda mercede durior. Quo tandem animo credis egregium illum medicum esse erga tales discipulos ?
(Hypologus) Haud dubium quin pessimo, nisi prorsus nullam habet existimationis suae rationem.
(Bulephorus) Quonam reliquos eiusdem medici ueros ac germanos discipulos?
(Hypologus) Aeque malo, quod apud uulgus tales habentur discipuli, qualem experiuntur illum gloriosum impostorem. Atqui, si pateris, ut orationis tuae cursum interpellem, faxo ut uideas.
(Bulephorus) Licet.
(Hypologus) Quidam casu uiderat Erasmum scribere calamo, cui ob breuitatem additum erat lignum, coepit ilico suis pennis alligare baculum atque ita sibi uisus est Erasmico more scribere. Sed perge, obsecro.
(Bulephorus) Nec illepidum est nec g-aprosdionuson, quod narras. Ceterum ut institutum prosequar: An non audimus patres familias obiurgantes male moratos filios: "Vos me redditis infamem et inuisum ciuibus meis, uos obscuratis imagines maiorum, pudet me talium liberorum; si pergitis, abdicabo uos"? Nonne ad consimilem modum audimus interdum fratrem indignari fratri, quod illius improbis moribus detrimentum opinionis suae capiat ? Hoc animo probabile est Ciceronem esse in istos ridiculos simios, hoc animo nos esse decet qui illius g-gnehsia g-tekna studemus haberi.
(Nosoponus) In re tam praeclara nonnihil est uel umbram assequi.
(Bulephorus) Sit hoc aliquid iis quibus satis est umbra uocari Ciceronis; ego nec Apollinis umbram dici me cupiam. Malim enim uiuus esse Crassus quam umbraticus Cicero. Verum ut quod instituimus peragamus, fac esse qui totum Ciceronem in uerbis figuris et numeris exprimat, quod ipsum tamen an multi possint nescio, quantulum is habebit Ciceronis ? Sit hoc in imitando Cicerone quod Zeuxis fuit in effigiando corpore muliebri. Expressit lineamenta colorem aetatem et, ut summum artificium praestiterit, affectus nonnihil, hoc est dolentis gaudentis irati metuentis attenti aut dormitantis. Haec qui praestitit, nonne quicquid ars potest absoluit ? Quantum licuit, uiuam hominis speciem in mutum simulacrum transtulit. Nec aliud exigi potest a pictore. Agnoscis formam eius, quae depicta est, uides aetatem et affectus, fortassis et ualetudinem; adde quod a quibusdam effectum legimus: agnoscit indolem et mores et uitae spatium physiognomon. Sed immane quantum illic abest hominis ! Quod ex summa cute conici potest, expressum est. Ceterum, cum homo constet ex anima et corpore, quantulum illic est unius partis eiusque deterioris ? Ubi cerebrum, ubi caro, ubi uenae, ubi nerui et ossa, ubi intestina, ubi sanguis spiritus et phlegma, ubi uita, ubi motus, ubi sensus, ubi uox et sermo, denique ubi, quae sunt hominis propria, mens ingenium memoria consilium ? Quemadmodum, quae sunt hominis praecipua, pictori sunt inimitabilia, ita summms oratoris uirtutes nulla assequitur affectatio, sed a nobis ipsis sumamus oportet. Verum a pictore nihil aliud exigitur, si praestitit quod unum ars profitetur; a nobis, si totum Ciceronem exprimere uolumus, multo aliud requiritur. Si nostrum simulacrum, quo M- Tullium effingimus, careat uita actu affectu neruis et ossibus, quid erit imitations nostra frigidius ? Sed multo magis erit ridiculum, si tuberibus neruis cicatricibus aliaue membri deformitate demum efficiamus, ut lector agnoscat nos legisse Ciceronem.
(Hypologus) Istius generis pictor quidam nuper risui nobis fuit. Susceperat effingendum ad uiuam formam Murium sodalem nostrum cumque ueram hominis formam reddere non posset, circumspectabat, si quid haberet in corpore seu uestitu notabile. Aestate coeperat iamque magna ex parte tabulam absoluerat, pinxerat anulum quem gestabat, pinxerat crumenam et cingulum, tum pileum capitis diligenter expressit; animaduertit illi in laeuae manus indice esse cicatricem: eam expressit accurate, tum in dextra, qua manus paeninsula brachio committitur, tuber insigne: nec hoc praetermisit; rursus in supercilio dextro pilos aliquot in diuersum flexos reddidit, item in bucca laeua cicatricem effinxit uulneris uestigium. Ubi reuersus, nam crebro redibat ad exemplar, uidisset barbam demessam, affinxit nouum mentum, rursus, ubi barbam aliquantulum prouenisse, quia magis id placebat, mutauit illi mentum. Interim oborta est Murio febricula, ea, ut solet, recedens in labrum eruperat: pictor expressit pustulam. Tandem uenit hiems; sumptum est aliud pileum: mutauit ille picturam; sumpta est uestis hiberna pellibus subducta: pinxit nouam uestem; rigor mutarat colorem et cutem, ut solet, contraxerat: mutauit totam cutem; inciderat pituita, quae sinistrum oculum uitiarat et nasum, dum frequenter emungitur, reddiderat et aliquanto maiorem et multo rubicundiorem : pinxit illi nouum oculum et nasum nouum. Si quando uidisset impexum, exprimebat capillorum inaequalitatem; rursum, si pexum, componebat capillitium; forte dormitabat Murius, dum pingeretur: expressit dormitantem; sumpserat pharmacum hortatu medici, ea res addidit aliquid senii: mutauit faciem. Si ueram ac natiuam hominis formam potuisset exprimere, non confugisset ad haec g-parerga. Itaque, si ad istum modum imitemur Ciceronem, nonne merito clamet in nos Horatius: O imitatores, seruum pecus, ut mihi saepe Risum, saepe iocum uestri mouere tumultus! Sed finge nos feliciter expressisse in Cicerone, quicquid hominis exprimere potest absolutus pictor; ubi pectus illud Ciceronis, ubi rerum tam copiosa, tam felix inuentio, ubi dispositionis ratio, ubi propositionum excogitatio, ubi consilium in tractandis argumentis, ubi uis in mouendis affectibus, ubi iucunditas in delectando, ubi tam felix ac prompta memoria, ubi tantarum rerum cognitio, denique ubi mens illa spirans etiamnum in scriptis, ubi genius ille peculiarem et arcanam afferens energiam ? Haec si absint, quam erit frigidum imitationis nostrae simulacrum ?
(Nosoponus) Ista diserte tu quidam, Bulephore, sed quorsum spectant, nisi ut adulescentes ab effingendo Cicerone deterreas ?
(Bulephorus) Bona uerba, Nosopone! Quin potius eo spectant haec omnia, ut contempto simiorum quorundam inepto tumultu Ciceronem, quatenus licet, et totum et feliciter imitemur.
(Nosoponus) Hic sana rem eandem agimus.
(Bulephorus) Id ni fiat dextre, futurum est ut sedulo quidem, sed parum feliciter aemulando Ciceronis dissimillimi reddamur. Nihil enim periculosius esse scito quam affectare Ciceronis imaginem. Male cessit gigantibus affectasse sedem Iouis. Nonnullis exitium attulit euocasse deos. "Periculosae plenum opus aleae" est diuinam illam et humana natura superiorem exprimera linguam. Cicero nasci fortassis potest aliquis, fieri nemo.
(Nosoponus) Quid nunc agis ?
(Bulephorus) Quia uirtutes illius, ut summae sunt, ita uitiis sunt proximae. Porro fieri non potest, quin imitatio defluat ab eo quod sequi tantum, non etiam uincere studet. Proinde, quo impensius affectas illius simulacrum, hoc uitio propior es.
(Nosoponus) Non satis intelligo, quid dicas.
(Bulephorus) Efficiam, ut intelligas. Nonne medici corporis optimam ualetudinem praedicant periculosissimam, quod aduersae ualetudini sit proxima ?
(Nosoponus) Audiui. Quid tum postea?
(Bulephorus) Summa monarchia nonne tyrannidi proxima est ?
(Nosoponus) Aiunt.
(Bulephorus) Et tamen summa monarchia nihil est melius, si absit tyrannis. Et summa liberalitas nonne uicina est profusionis uitio ? Et summa seueritas an non affinis est truculentiae ?
(Nosoponus) Sane.
(Bulephorus) Et summa festiuitas urbanitasque nonne ad scurrilitatis ac leuitatis accedit uiciniam ?
(Nosoponus) Desine commemorare cetera, finge me de singulis esse confessum.
(Bulephorus) Prius audies illud Horatianum: "Breuis esse laboro, Obscurus fio; sectantem lenia nerui Deficiunt animique; professus grandia turget". Ita qui affectant Atticismum, pro argutis ac uenustis fiunt aridi, qui genus Rhodiense, dissoluti, qui Asiaticum, tumidi. Laudata est in Sallustio compositionis breuitas: nonne, si quis hanc superstitiose conetur aemulari, periculum sit, ne concisus et abruptus euadat?
(Nosoponus) Fortasse.
(Bulephorus) Praedicatus est in Demosthene uerborum et argumentorum modus, cui nihil possis detrahere.
(Nosoponus) Ita censuit Quintilianus.
(Bulephorus) Ad hanc laudem aemulandam si quis componat se anxie, quo Demosthenicus uideatur, periculo uicinus est, ne minus dicat quam oportet. Applauditur Isocratis structuras numerisque; huc qui uehementer annitatur, in periculum ueniet, ne superstitione compositionis sit molestus et artificii iactatione fidem amittat. Senecae laudata est copia; huius incautus ac sedulus aemulator periclitatur, ne redundans et immodicus euadat pro copioso. Bruti grauitatem si aemuleris anxie, fortassis tristis et asper euades. Laudatur Crispi iucunditas; huius aemulator uenit in discrimen, ne pro iucundo fiat ineptus aut leuis. Noui, qui, cum mirabilem illam Ouidii facilitatem conarentur exprimere, uersus effutirent et neruis et spiritu carentes. Et ne singulos commemorando tibi fiam molestus, dicam in genere quod restat. In quibusdam eminet argumentandi subtilitas; hanc qui uehementer affectat, periclitatur, ne uel frigidus uel obscurus euadat. In aliis admiramur felicem artis neglectum; hoc qui contendit effingere, fortassis in uulgare dicendi uel potius garriendi genus incidet. In alio dilucet summa artis obseruatio; id qui nitatur exprimere, incidet in scenicum quoddam dicendi genus. Atticae frugalitati proxima est exilitas, copioso uerborum fluxui uicina est loquacitas. Summam in mouendis affectibus g-deinohsin excipit insaniae species, ut granditatem fastus, asseuerandi fiduciam improbitas.
(Nosoponus) Confessa praedicas.
(Bulephorus) Ex his uero sunt quaedam, quae sic eminent in auctoribus, ut pro uitiis habenda sint, nisi iunctis uirtutibus pensarentur, quemadmodum in Seneca compositionis abruptum et sententiarum immodicam densitatem multae uirtutes excusant, ut praeceptorum sanctitas, uerborum rerumque splendor ac iucunditas orationis; nec Isocratis laudaretur compositio, nisi perspicuitas dictionis et sententiarum grauitas illi patrocinaretur.
(Nosoponus) Nihil adhuc audio falsi; ceterum, quorsum haec tendant, nondum uideo.
(Bulephorus) Nimirum huc. Cum in uno Cicerone tam multa sint huiusmodi, periculosa mihi uidetur illius superstitiosa et addicta aemulatio, quando uirtutes, quibus ista uel commendauit uel texit, aemulari non possumus.
(Nosoponus) Quaenam ista dicis?
(Bulephorus) Tam fluidum est illi dictionis genus, ut remissus ac solutus alicubi uideri queat, tam exuberans uerborum copia, ut redundans, tam artis obseruans, ut declamatori quam oratori propior, fidei factura captans artificii gloriam, tam liber in insectando, ut maledicus haberi possit, tam effusus in iocos, ut Catoni consul risum mouerit, tam blandus alicubi, ut abiectus, tam compositus, ut seuerioribus ingeniis mollis ac parum uir dictus sit. Haec ut fateamur in Cicerone uitia non esse propter insignem illam naturae felicitatem quam decent quae facit omnia, ut etiam uirtutes sint, sic tamen insunt, ut ob uiciniam non careant specie uitiorum sub iniquo iudice, attamen ille reprehensionem omnem eximiis ac plurimis uirtutibus pensauit, ut omnium iudicio calumniator et impudens habeatur, qui conetur aliquid in huius oratione reprehendere. Verum has uirtutes non studemus exprimere et, si Fabio credimus, sunt inimitabiles nec ab exemplo praeceptisue peti possunt, sed a Minerua. Hae uero si absint, qualis erit eorum quae commemorauimus imitatio ? Colligimus igitur nullius imitationem esse periculosiorem quam Ciceronis, non tantum eo nomine, quod summus orator et extra omnem ingeniorum aleam positus est (quo titulo Flaccus ab aemulatione Pindari deterret, uidelicet Icari exemplo, uerum etiam, quod pleraque in illo sic summa sunt, ut uitiis sint proxima. Hic nimirum praecipitii discrimen.
(Nosoponus) At prius conueniebat inter nos, quae maxime eminent, ad imitationem esse accommodatissima, quo uidelicet, ut nonnihil decidas ab eo quod effingere studes, tamen laudem auferas rectite dictionis.
(Bulephorus) Aliud est eadem reddere, aliud similia, aliud imitari praescriptum, aliud seruire nec aliud quam sequi. Denique defluit ab exemplo, qui non reddit et illa, quae reprehensionem excludunt. Atqui haec Fabius indicat fera inimitabilia felicibus etiam ingeniis.
(Nosoponus) Atque ego ad huius laudis ambitum non recipio nisi uehementer eximia quaedam ac diis proxima ingenia, quibus si accesserit indefatigabile studium, ita demum spes est fore ut feliciter exprimant phrasim Tullianam.
(Bulephorus) Fortasse, sed ita raros, ut numerari non ualeant. Iam sunt arguti quidam, qui distinguunt imitationem ab aemulatione. Siquidem imitatio spectat similitudinem, aemulatio uictoriam. Itaque, si totum et unum Ciceronem tibi proposueris, non in hoc tantum, ut illum exprimas, uerum etiam, ut uincas, non praetercurrendus erit, sed relinquendus magis. Alioqui, si illius copiae uelis addere, fies redundans, si libertati, fies petulans, si iocis, fies scurrilis, si compositioni, fies pro oratore cantor. Itaque fit, ut, si Tullium aequare studeas, pericliteris ne hoc ipso peius dicas, quod diuinas hominis uirtutes, quibus ea pensauit, quae uel uitia sunt uel uitio proxima, non possis assequi, cetera nimirum assecutus, sin coneris et anteuertere, etiamsi in illis quae nullo studio possis assequi paria cum illo facias, tamen uitiosum erit quicquid Ciceroni fuerit adiectum, de quo uere pronuntiatum uidetur, quod illius eloquentiae nihil possit adici, quemadmodum Demosthenis nihil demi. Vides, Nosopone, periculum.
(Nosoponus) Nihil me terret periculum, modo tandem hoc laudis assequi liceat, ut dicar Ciceronianus.
(Bulephorus) Haec omnia si contemnis, est alius scrupus qui magis urget animum meum, si non grauaberis audire.
(Nosoponus) Utere pactis arbitratu tuo.
(Bulephorus) An censes ullum hominem eloquentis nomen promereri, qui non dicat apte ?
(Nosoponus) Nequaquam, quandoquidem haec praecipua uirtus est oratoris apposite dicere.
(Bulephorus) Verum illud appositum unde perpenditur? Nonne partim a rebus, de quibus uerba fiunt, partim a personis tum dicentium tum audientium, partim a loco tempore reliquisque cirumstantiis ?
(Nosoponus) Maxime.
(Bulephorus) Ciceronianum autem nonne praestantem oratorem esse uis ?
(Nosoponus) Quidni?
(Bulephorus) Itaque non erit Ciceronianus, si quis in theatro disserat de Stoicorum paradoxis deque Chrysippeis argutiis aut apud Areopagitas in capitis discrimine lasciuiat facetiis aut de re culinaria uerbis ac figuris tragicorum loquatur ?
(Nosoponus) Iste nihilo minus ridiculus erit orator, quam si quis in tragico cultu saltet Atellanas aut feli, quod est in prouerbio, inducat crocoton, simiae purpuram, Bacchum aut Sardanapalum leonis exuuio et claua exornet Herculis. Nihil enim laudis meretur quamlibet per se magnificum, si sit ineptum.
(Bulephorus) Et commode respondes et uere. Ergo M- Tullius, qui suo saeculo dixit optime, non optime dixisset, si aetate Catonis Censorii, Scipionis aut Ennii simili modo fuisset locutus.
(Nosoponus) Non tulissent aures comptum illud et numerosum dictionis genus, nimirum horridioribus assuetae. Nam istorum oratio moribus illorum temporum congruebat.
(Bulephorus) Dicis igitur orationem quasi uestem esse rerum ?
(Nosoponus) Aio, nisi mauis picturam dici.
(Bulephorus) Vestis igitur, quae decora est puero, non decet senem nec, quae feminae congruit, conueniret uiro nec, quae decet in nuptiis, deceret in funere nec, quae laudi dabatur olim ante annos C, nunc probaretur.
(Nosoponus) Immo sibilis omnibus et risu omnium exciperetur. Contemplare in picturis non admodum uetustis, fortassis ante annos sexaginta editis, cultum muliercularum aulicarum ac procerum, quo si quis nunc prodeat in publicum, futurum sit ut putribus malis a pueris ac morionibus lapidetur.
(Hypologus) Verissima narras. Quis enim nunc ferat in honestis matronis cornua pyramides metasque praelongas in uertice prominentes, frontes ac tempora pilis arte uulsis glabra ad medium prope cranium, in uiris pileorum toros cum ingenti cauda pensili, oras uestium insectas, toros in humeris tumentes, caesariem duobus digitis supra aures derasam, uestem longe breuiorem, quam ut ad genua porrigatur, uix pudenda tegentem, calceos rostris in immensum porrectis, catenam argenteam a genu ad talum usque reuinctam. Nec illis temporibus minus prodigiosus fuisset cultus, qui nunc habetur honestissimus.
(Nosoponus) De ueste conuenit.
(Bulephorus) Da nunc, si libet, ex pictoribus Apellem, qui suae aetatis et deos et homines optime pingere solitus est, si quo fato rediret in hoc saeculum et tales pingeret Germanos, quales olim pinxit Graecos, tales monarchas, qualem olim pinxit Alexandrum, cum hodie tales non sint, nonne diceretur male pinxisse?
(Nosoponus) Male, quia non apte.
(Bulephorus) Si tali habitu pingeret quis Deum patrem, quali pinxit olim Iouem, tali specie Christum, quali tum pingebat Apollinem, num probares tabulam ?
(Nosoponus) Nequaquam.
(Bulephorus) Quid ? si quis Virginem matrem hodie sic exprimeret, quemadmodum Apelles olim effigiabat Dianam, aut Agnem uirginem ea forma, qua ille pinxit illam omnium literis celebratam g-Anaduomenehn, aut diuam Theclam ea specie, qua pinxit Laidem, num hunc diceres Apelli similem ?
(Nosoponus) Non arbitror.
(Bulephorus) Et si quis templa nostra talibus ornaret simulacris, qualibus olim Lysippus ornauit fana deorum, num hunc diceres Lysippo similem ?
(Nosoponus) Non dicerem.
(Bulephorus) Cur ita ?
(Nosoponus) Quia signa rebus non congruerent. Idem dicerem, si quis asinum pingeret specie bubali aut accipitrem figura cuculi, etiamsi ad eam tabulam summam alioqui curam et artem adhiberet.
(Hypologus) Ego nec illum appellarem probum pictorem, qui deformem hominem in tabula formosum redderet.
(Bulephorus) Quid si alioqui summam artem praestaret?
(Hypologus) Non artis expertem tabulam dicerem, sed mendacem. Potuisset enim aliter pingere, si uoluisset. Ceterum ei, quem expressit, blandiri maluit uel illudere. Sed quid ? num hunc putas probum artificem ?
(Nosoponus) Ut sit, hic certe non praestitit.
(Bulephorus) Bonum igitur uirum existimas?
(Nosoponus) Nec bonum artificem nec bonum uirum. Siquidem caput artis est rem, ut est, oculis repraesentare.
(Bulephorus) Ad hoc non est magnopere opus eloquentia Ciceroniana. Nam uestri rhetores permittunt oratori mentiri nonnunquam, res humiles uerbis attollere, magnificas deicere, quod sane praestigii genus est, obrepere insidiis in animum auditoris, postremo mouendis affectibus, quod ueneficii genus est, uim adferre mentibus.
(Nosoponus) Verum, ubi dignus est auditor, qui fallatur.
(Bulephorus) Sed haec interim mittamus alieniora. Mihi satis est, quod amictum non probes corpori parum accommodum, quod picturam damnas non aptam ei rei, quam profitetur se uelle effingere.
(Nosoponus) Sed quem exitum habiturae sunt istae tuae Socraticae g-eisagohgai?
(Bulephorus) Videlicet huc ibam, mi Nosopone. Hoc mihi tecum conuenit Ciceronem omnium optime dicere.
(Nosoponus) Conuenit.
(Bulephorus) Nec Ciceroniani pulcherrimum mereri cognomen, nisi qui similiter possit dicere.
(Nosoponus) Prorsus.
(Bulephorus) Tum ne bene quidem dicere, qui non dicat apte.
(Nosoponus) Conuenit et istuc.
(Bulephorus) Ut autem apte dicamus, ita demum fieri, si sermo noster personis et rebus praesentibus congruat.
(Nosoponus) Scilicet.
(Bulephorus) Quid ? Videtur praesens saeculi status cum eorum temporum ratione congruere, quibus uixit ac dixit Cicero, cum sint in diuersum mutata religio imperium magistratus respublica leges mores studia, ipsa hominum facies, denique quid non?
(Nosoponus) Nihil simile.
(Bulephorus) Quid igitur frontis habeat ille, qui a nobis exige, ut per omnia Ciceronis more dicamus? Reddat is nobis prius Romam illam quae fuit olim, reddat senatum et curiam, patres conscriptos, equestrem ordinem, populum in tribus et centurias digestum, reddat augurum et haruspicum collegia, pontifices maximos, flamines et uestales, aediles, praetores, tribunos plebis, consules, dictatores, Caesares, comitia, leges, senatus consulta, plebiscita, statuas, triumphos, ouationes, supplicationes, fana, delubra, puluinaria, sacrorum ritus, deos deasque, Capitolium et ignem sacrum, reddat prouincias, colonias, municipia et socios urbis rerum dominae. Porro, cum undequaque tota rerum humanarum scena inuersa sit, quis hodie potest apte dicere nisi multum Ciceroni dissimilis ? Adeo mihi uidetur hoc quod agebamus in diuersum exisse. Tu negas quenquam bene dicere, nisi Ciceronem exprimat, at res ipsa clamitat neminem posse bene dicere, nisi prudens recedat ab exemplo Ciceronis. Quocunque me uerto, mutata omnia, in alio sto proscenio, aliud conspicio theatrum, immo mundum alium. Quid faciam ? Christiano mihi dicendum est apud Christianos de religione Christiana; num, ut apte dicam, imaginabor me uiuere aetate Ciceronis et in frequenti senatu apud patres conscriptos in arce Tarpeia dicere, et ex orationibus quas in senatu dixit Cicero uoculas aliquot, figuras et numeros emendicabo ? Habenda est contio apud promiscuam multitudinem, in qua sunt et uirgines et uxores et uiduae, dicendum est de laude ieiunii, de paenitentia, de fructu orandi, de utilitate eleemosynarum, de sanctitate matrimonii, de contemptu rerum fluxarum, de studio diuinarum literarum: quid hic opitulabitur mihi Ciceronis eloquentia, cui quemadmodum res, de quibus dicendum est, erant ignotae, ita non potuerunt usitata esse uocabula, quae post illum noua cum rebus nouis exorta sunt. An non frigidus orator erit, qui ad has materias ueluti pannos Ciceroni detractos assuat ? Referam non rumore perlata, sed quod his auribus audiui, his oculis conspexi. Florebant id temporis Romae praeter ceteros dicendi laude Petrus Phaedrus et Camillus, hoc aetate minor, sed eloquendi uiribus maior, nisi quod ille iam huius laudis arcem occuparat. Verum horum neuter, ni fallor, genere Romanus erat. Erat autem cuipiam delegata prouincia, qui de morte Christi diceret die sacro, quem parasceues appellant, idque apud summum pontificem. Aliquot ante diebus ad eam orationem audiendam sum inuitatus ab eruditis. Caue, inquiebant, ne desis; nunc demum audies, quid lingua Romana sonet in ore Romano. Adfui percupide, astiti suggesto proximus, ne quid effugeret. Aderat ipse Iulius secundus, quod solet, ualetudinis opinor causa, admodum raro, aderat frequens cardinalium episcoporumque consessus ac praeter ignobilem turbam docti plerique, qui tum Romae agebant. Nomen oratoris non edam, ne cui uidear hominis probi et eruditi famam arrodere uoluisse. Erat hoc animo quo tu nunc es, Nosopone, nimirum Ciceronianae facundiae candidatus. Prooemium et peroratio oratione paene tota longior consumebatur praedicandis Iulii secundi laudibus, quem appellabat Iouem O- M-, qui dextra omnipotente tenens ac uibrans trisulcum et "ineuitabile fulmen" solo nutu faceret quicquid uellet. Quicquid aliquot annis gestum fuerat in Galliis, in Germania, in Hispaniis, in Lusitania, in Africa, in Graecia, id unius nutu perfectum esse praedicabat. Atque haec quidem Romae Romanus ore Romano sonoque Romano. Sed quid haec ad Iulium Christianae religionis antistitem, Christi uices gerentem, Petri et Pauli successorem ? Quid haec ad cardinales et episcopos reliquorum apostolorum uicem obtinentes ? Iam argumento, quod susceperat tractandum, quid sacratius, quid uerius, quid mirabilius, quid sublimius, quid commouendis affectibus accommodatius ? Quis hic uel uulgari quapiam eloquentia praeditus non saxeis etiam hominibus excitet lacrimas ? Consilium orationis hoc erat, ut primum Christi mortem faceret luctuosam, mox in diuersum flexa dictione redderet gloriosam ac triumphalem, nimirum ut nobis exhiberet exemplum Ciceronianae dinoseos, qua potuit auditorum animos in quemcumque uellet affectum rapere.
(Hypologus) Quid ? successitne ?
(Bulephorus) Mihi, cum maxime tractaret affectus illos tragicos, quos rhetores appellant g-patheh, ne quid fingam, ridere libebat. Nec quenquam in toto illo consessu uidi pilo tristiorem, cum tons eloquentiae uiribus exaggeraret indignos innocentissimi Christi cruciatus, rursum nec tantulo hilariorem quenquam, cum totus in hoc esset, ut mortem illam redderet nobis triumphalem plausibilem et gloriosam. Commemorabat Decios et Q- Curtium, qui se pro salute rei publicae diis manibus deuouissent, item Cecropem Menoeceum Iphigeniam et alios aliquot, quibus patriae salus ac dignitas ipsa uita fuisset carior. Deplorabat autem ualde lugubriter, quod fortibus uiris, qui suis periculis rei publicae subuenissent, publicis decretis relata esset gratia, aliis in foro posita statua aurea, aliis decretis honoribus diuinis: Christum pro suis benefactis ab ingrata Iudaeorum gente praemii loco tulisse crucem, dira passum summaque affectum ignominia. Atque ita nobis bonum illum et innocentem uirum deque gente sua optime meritum reddebat miserandum, quasi Socratis aut Phocionis mortem deplorasset qui, cum nihil admisissent sceleris, ciuium suorum ingratitudine coacti sunt cicutam bibere, aut Epaminondae, qui ob res praeclare gestas compulsus est capitis causam apud suos dicere, aut Scipionis, qui post tot in rem publicam merita exsulatum abiit, aut Aristidis, quem populus Atheniensium non ferens cognominis inuidiam, quod ob insignem morum integritatem uulgo iustus diceretur, ostracismo iussit in exilium proficisci. Quaeso, quid his dici potuit frigidius aut ineptius ? Et tamen Ciceronem pro uiribus aemulatus est. Ceterum de arcano supremi numinis consilio, quod hac inaudita ratione uoluit genus humanum a diaboli tyrannide redimere per mortem unici filii, tum de mysteriis, quid sit commori Christo, quid sit cum illo sepeliri, quid cum illo resurgere, nulla mentio. Deplorabatur illius innocentia, traducebatur Iudaeorum ingratitudo, at non deplorabatur nostra malitia, nostra ingratitudo, qui sic redempti, tot beneficiis affecti, ad tantam felicitatem inaudita benignitate prouocati rursus illum, quod in nobis est, crucifigimus, ultro reuoluti in satanae tyrannidem, seruientes auaritiae luxui uoluptatibus ambitioni, magis huic mundo dediti quam unquam fuerint ethnici, quibus Deus nondum aperuerat hanc caelestem philosophiam.
Iam in diuersa parte, cum ille magno conatu id ageret, ut gaudio gestiremus, magis libebat flere, cura audirem Scipionis, Pauli Aemilii et C- Caesaris triumphos et imperatores in deorum numerum relatos cum crucis triumpho conferri. Huius gloriam qui uoluisset uerbis attollere, Paulum apostolum potius sibi proponere debebat quam Ciceronem. Quam ille in hoc argumento exsultat attollitur superbit regnat triumphat omnia mundana uelut e sublimi despiciens, quoties in crucis praedicationem incidit ! Quid multis ? Tam Romane dixit Romanus ille, ut nihil audirem de morte Christi. Et tamen ille Ciceronianae dictionis ambitiosissimus candidatus Ciceronianis uidebatur mirifice dixisse, cura de re paene nihil diceret, quam nec intelligere nec amare uidebatur, neque quicquam apposite dicebat nec ullos mouerat affectus. Tantum hoc laudis ferebat, quod Romane pronuntiasset et aliquid Ciceronis rettulisset. Probari poterat hoc uelut indolis ingeniique specimen, si a puero apud pueros in schola fuisset habita talis oratio. Verum ad talem diem, ad tales auditores, ad tale argumentum quid faciebat, obsecro ?
(Nosoponus) Est g-anohnumos, de quo loqueris?
(Bulephorus) Nomen, ut dictum est, intelligi malo quam exprimi. Neque enim nobis hic propositum est ullius nomen aspergere, sed errorem uitandum ostendimus, qui non paucis hodie sub splendidi nominis umbra imponit. Hoc nostra refert, Nosopone; nomen hominis, de quo narraui fabulam, scire nihil refert. Pertinet autem hoc et ad Ciceronis gloriam, cui uideo te supra modum fauere, cui quotquot usquam terrarum sunt eruditi merito fauent. Nam isti simii non solum officiunt adulescentiae studiis ac moribus, uirum etiam ipsum Ciceronis nomen obscurant, cuius cognomine sese uenditant, cum nihil sint minus quam Ciceroniani. Quemadmodum eximiae pietatis uirum Benedictum infamant, quoties se cultu tituloque iactant Benedictinos etiam illi, qui uita propius ad Sardanapalum accedunt quam ad Benedictum, et minime malitiosum hominem Franciscum, qui se huius cognomine iactitant, cum moribus Pharisaeos propius exprimant quam Franciscum, et Augustinum, qui se ferunt Augustinenses, cum a doctrina simul ac pietate tanti uiri procul abhorreant, fortasse et Christum, qui praeter titulum nihil habent illius : ita Ciceronis famae labem aspergunt, qui nihil habent in ore praeter Ciceronem et Ciceronianos, cura nulli magis absint ab eloquentia Ciceronis. Mirum, quo supercilio Thomae, Scoti, Durandi similiumque barbariem exsecrentur, et tamen, si res uocetur ad exactum iudicium, illi, cum se nec eloquentes nec Ciceronianos iactitent, magis Ciceroniani sunt quam isti, qui postulant haberi non iam Ciceroniani, sed ipsi Cicerones.
(Nosoponus) Monstri simile narras.
(Bulephorus) Non est monstrosa ueritas; qui mentitur, monstri simile dicit. Nonne fateris Ciceroni simillimum, qui de quacunque re dicit optime ?
(Nosoponus) Fateor.
(Bulephorus) Ad bene dicendum duae potissimum res conducunt, ut penitus cognitum habeas, de quo dicendum est, deinde ut pectus et affectus suppeditet orationem.
(Nosoponus) Ista quidem docent Horatius et Fabius et alioqui citra auctorem uerissima sunt; quare non conabor infitias ire.
(Bulephorus) Unde igitur Ciceroniani nomen feret, hoc est optime dicentis, qui de rebus loquitur, quas nec penitus intelligit nec affectu pectoris prosequitur, ut ne dicam quas plane negligit oditque ?
(Hypologus) Id quidem perdifficile est. Qui possit enim pictor, quamuis probus artifex, effingere figuram hominis, quem nunquam attente contemplatus est aut fortasse ne uidit quidem ? Deinde uix impetres ab hoc artificum genere, ut scite rem exprimant, nisi delectentur argumento.
(Bulephorus) Illud igitur in primis curandum erat Ciceronianis, ut intelligant mysteria Christianae religionis nec minore studio libros sacros euoluant, quam Cicero philosophorum poetarum iurisperitorum augurum et historicorum euoluerat. His rebus instructus ille fuit Cicero. Nos, qui nostrae professionis nec leges nec prophetas nec historias nec interpretes attingimus, contemnimus etiam et horremus, qui tandem erimus Ciceroniani? Verum age, dicendum est apud Christianos, sed de re profana, puta de creando magistratu, de matrimonio aut de pangendo foedere aut de bello suscipiendo: an his de rebus Christiane apud Christianos eodem modo dicemus quo Cicero ethnicus loquebatur apud ethnicos ? An non omnes uitae nostrae actiones conferendae sunt ad Christi regulas? A quibus si tua recedat oratio, iam nec bonus orator nec uir fueris bonus. Quodsi is qui dicit nullum uerbum promit nisi ex indice suo, cum res mortalium in diuersum commutatae nouas uoces inuexerint, quid hic faciet Ciceronianus, cum eos non reperiet nec in M- Tullii libris nec in suo elencho ? Si reicietur quicquid non deprehenditur in libris illius, cum tam multi interciderint, uide quam multa uitabimus ut barbara, quae sunt a Cicerone prodita, rursus quam multa quibus erat usurus, si de rebus huiusmodi dicendum fuisse. Nusquam apud Ciceronem legimus Iesu Christi, uerbi Dei, spiritus sancti aut trinitatis uocabulum nec "euangelium" nec "euangelistam" nec "Mosen" nec "prophetam" nec "pentateuchum" nec "psalmos" nec "episcopum" nec "archiepiscopum" nec "diaconum" nec "hypodiaconum" nec "acoluthum" nec "exorcistam" nec "ecclesiam" nec "fidem", "spem" et "caritatem" nec "trium personarum eandem essentiam" nec "haeresim" nec "symbolum" nec septem ecclesiae sacramenta nec "baptismum" aut "baptistam" nec "confirmationem" nec "eucharistiam" nec "sacrum unctionem" nec "poenitentiam" nec "sacramentalem confessionem" nec "contritionem" nec "absolutionem" nec "excommunicationem" nec "ecclesiasticam sepulturam" nec "missam", nec alia innumera quibus constat omnis uita Christianorum. Haec nusquam non sunt obuia, quacunque de re tentas dicere, ingerunt sese uel nolenti. Quid faciet, quo se uertet hic ille superstitiose Ciceronianus ? An pro patre Christi dicet "Iupiter O- M-", pro filio dicet Apollinem aut Aesculapium, pro uirginum regina dicet Dianam, pro ecclesia sacram contionem aut ciuitatem aut rem publicam, pro ethnico perduellem, pro haeresi factionem, pro schismate seditionem, pro fide Christiana Christianam persuasionem, pro excommunications proscriptionem, pro excommunicare "diris deuouere" aut, quod nonnullis magis arridet, "aqua et igni interdicere", pro apostolis legatos aut ueredarios, pro Romano pontifice flaminem Dialem, pro consessu cardinalium patres conscriptos, pro synodo generali S- P- Q- rei publicae Christianae, pro episcopis praesides prouinciarum, pro electione episcoporum comitia, pro synodica constitutions senatus consultum, pro summo pontifice summum ciuitatis praefectum, pro Christo capite ecclesiae summum rei publicae praesidem, pro diabolo sycophantam, pro propheta uatem aut diuinum, pro prophetiis oracula diuum, pro baptismo tincturam, pro missa uictimam, pro consecratione corporis dominici sacrosanctum panificium, pro eucharistia sanctificum crustulum, pro sacerdote sacrificulum aut sacrorum antistitem, pro diacono ministrum aut curionem, pro gratia Dei numinis munificentiam, pro absolutione manumissionem ? Vides ex innumera uocabulorum turba quantulam portionem attigerim. Quid hic faciet Ciceronianae phraseos candidatus ? Utrumne tacebit an ad hunc modum immutabit recepta Christianis uocabula ?
(Nosoponus) Quidni?
(Bulephorus) Fingamus igitur exemplum. Hanc sententiam: "Issus Christus, uerbum et filius aeterni patris, <saluator, Dominus>, iuxta prophetias uenit in mundum ac factus homo sponte se in mortem tradidit ac redemit ecclesiam suam offensique patris iram auertit a nobis eique nos reconciliauit, ut per gratiam fidei iustificati et a <satanae> tyrannide liberati inseramur ecclesiae et in ecclesiae communione perseuerantes post hanc uitam consequamur regnum caelorum" sic efferet Ciceronianus : "Optimi Maximique Iouis interpres ac filius, seruator, rex, iuxta uatum responsa ex Olympo deuolauit in terras et hominis assumpta figura sese pro salute rei publicae sponte deuouit diis manibus atque ita contionem (siue ciuitatem siue rem publicam) suam asseruit in libertatem ac Iouis O- M- uibratum in nostra capita fulmen restinxit nosque cum illo redegit in gratiam, ut persuasionis munificentia ad innocentiam reparati et a sycophantae dominatu manumissi cooptemur in ciuitatem et in rei publicae societate perseuerantes, cum fata nos euocarint ex hac uita, in deorum immortalium consortio rerum summa potiamur".
(Nosoponus) Ludis tu quidem, Bulephore.
(Bulephorus) Ita me bene amet nostra g-Peithoh, rem seriam ago. Iam, si usus uenerit, ut de difficillimis dogmatum nostrorum quaestionibus sit disserendum, quantum lucis habebit disputatio, si talibus flosculis ornatus incedat sermo ? Quid aliud quam fumum ingeram materiae tenebris ? Quoties ad has salebras restitabit lector ? Sed age, liceat hactenus ludere Ciceronis imagine, quid flet, ubi res poscet diuinarum scripturarum testimonia ? An, cum erit citandum aliquid ex decalogi praeceptis, tantum ascribam "recita legem"? Cum pronuntiandum erit constitutio synodi, ascribam "recita senatus consultum" ? Cum erit aliquid promendum ex prophetis aut apostolis, ascribere sat erit "recita testimonium"? Sic enim omnino solet Cicero. Itaque uitabo, ne dictionem Ciceronianam uerbis non Ciceronianis contaminem ?
(Nosoponus) Quid igitur? Num auctor eris nobis sic loquendi, quemadmodum scripserunt Thomas et Scotus ?
(Bulephorus) Si melius dicit qui dicit aptius, sic de rebus sacris loqui praestiterat quam in his Ciceronem exprimere. Quanquam est medium quiddam inter Scotos et Ciceronis simias. Nec statim male Latinum est, quod apud Ciceronem non exstat, qui, ut saepe iam dictum est, nec exstat totus, et si totus exstaret, non tractauit omnes materias, et si tractasset omnes illorum temporum, nostras res nec tractauit nec nouit. Postremo, quod ad sermonis proprietatem et elegantiam attinet, nec Ciceroni cedit M- Varro et hac dote praefertur C- Caesar. Neque enim M- Tullius fuit auctor ac parens Romani sermonis, sed orator maximus et in causarum ciuilium actionibus primae laudis, in aliis inferior nonnullis, in carmine frigidus, in uertendis Graecis parum felix, qualis futurus in ceteris incertum. Si mihi de matrimonio dicendum sit, cuius multo alia nunc est ratio quam fuit olim et de quo M- Tullius nihil memoriae prodidit, num uerebor ex Aristotele Xenophonte Plutarcho, e diuinis libris, e Tertulliano Hieronymo et Augustino sententias ac uerba legere, ne cui uidear parum Ciceronianus ? Item si de re rustica praecipiendum fuerit, fas non erit ex Virgilio Catone Varrone Columella decerpere quae placent? Si barbarum habetur, quicquid est nouum et recens natum, nulla uox non fuit aliquando barbara. Quam multa reperies apud ipsum Ciceronem noua, praesertim in his libris, in quibus tractat artem rhetoricam aut rem philosophicam ? Quis ante Ciceronem audiuit "beatitatem" et "beatitudinem" ? Quid apud Latinos sonat "finis bonorum", cum apud illum significet summum bonum aut id in quo quis statuit summam felicitatem? Quid nobis sonat "uisum" et "uisio" "species" "praepositum" et "reiectum" ? Quid Latinis auribus sonat "occupatio", quid "contentio", quid "superlatio", quid "complexio", quid "traductio", quid "frequentatio" "licentia" "gradatio", quid "status" et "constitutio", quid "iudicatio", quid "continens", quid "firmamentum", quid "demonstratiuum genus", quid "inductio", quid "propositum", quid "aggressio", quid "insinuatio", quid "acclamatio", quid aliae uoces innumerae, quas aut prius Latinis inauditas ausus est fingere aut in eam significationem detorsit, quam populus Romanus non agnoscebat ? Hoc ille reclamante saeculo non est ueritus facere, cum philosophorum Graecorum dogmata Latinis auribus traderet et, ut quod erat in praeceptis rhetorum, peculiaribus uocabulis in hoc proprie repertis explanaret, nonnullas peregrinas uoces ciuitate Romana donauit: et nos piaculum admissum credimus, si rebus nouatis uocibus aliquot nouis utamur ? Nulla est ars humana, cui non concedimus ius utendi suis uocabulis. Licet grammaticis dicere "supinum" et "gerundium", mathematicis "sesquialteram" et "superbipartientem", habent agricolae et fabri propria suarum artium uocabula: et nos caelum terrae miscemus, si nostrae religionis mysteria suis uerbis explicemus ? Voces aliquot Hebraicae, complures Graecanicae (quoniam e Palaestina, Asia minore et Graecia primum ad nos demanauit Christiana philosophia) una cum ipsis rebus inuectae sunt, quod genus sunt: hosanna amen ecclesia apostolus episcopus catholicus orthodoxus haereticus schisma charisma dogma chrisma Christus baptizo paracletus euangelium euangelizare euangelista proselytus catechumenus exorcismus eucharistia symbolum anathema, nonnullas prisci Christianae religionis antistites usurparunt, quo commodius possent de rebus tam sublimibus disserere, cuiusmodi sunt g-homoousios, quod nos "consubstantialis" uertimus, "fides" "gratia" "mediator" et si qua sunt alia, quae antehac uel inaudita Latinis erant uel non in eundem sensum usurpata. Num igitur tanti nobis erit dici Ciceronianum, ut de rebus, de quibus solis erat loquendum, prorsus sileamus aut uerbis uel ab apostolis traditis uel a maioribus repertis et in hunc usque diem tot saeculorum consensu receptis abstinebimus, alia quaedam in illorum locum pro suo quisque arbitrio comminiscentes ? Immo mel piper et sinapi cum suae nationis uocabulis receperunt primum Graeci mox Latini: et nos fastidimus aliquot dictiones, quae nobis cum illa caelesti philosophia per Christum, per apostolos, per afflatos sacro spiritu patres ueluti per manus traditae sunt, atque interim ad Ciceronem confugimus inde mutuo sumpturi uotes, uidelicet g-en g-teh g-phakeh g-muron quod apud Graecos dici solet? Siquis nobiscum summo iure contendat, citius diceret Ciceronis uerbis, figuris ac numeris Christianae philosophiae maiestatem foedari. Verum istis non assentior; mihi placet in quauis materia nitor ac mundities orationis. At non ille dicit Ciceroniane, qui Christianus apud Christianos de re Christiana sic loquitur, quemadmodum olim ethnicus apud ethnicos de rebus profanis locutus est Cicero, sed quemadmodum ille eo praeditus ingenio quo tum erat, eo dicendi usu, ea rerum nostrarum cognitions qua tum profanarum erat instructus, postremo sic inflammatus studio pietatis erga rem publicam Christianam, quemadmodum tum uel gloria uel studio flagrabat in urbem Romanam et in maiestatem Romani nominis, dicturus esset hodie Christianus apud Christianos, si uiueret. Hoc qui praestare ualet, prodeat, et aequis animis feremus illum dici Ciceronianum, si tantopere ducitur huius amore cognominis. Ipse M- Tullius, si uiueret hoc rerum statu, Dei patris nomen non iudicaret minus elegans quam Iouis O- M-, nec minus decoris putaret accedere dictioni, si subinde repeteret Iesum Christum quam si Romulum aut Scipionem Africanum aut Q- Curtium aut M- Decium. Nec minus splendidum existimaret ecclesiae catholicae nomen quam patrum conscriptorum, quam Quiritium, quam senatus populique Romani. Diceret nobiscum "fidem in Christum", diceret "infideles" qui a Christo sunt alieni, diceret "paracletum spiritum", diceret "sanctam trinitatem". Quod dico probabilibus argumentis colligi potest. Num illum deterruit elegantiae studium, quominus in Philippicis, dum praeit formulam senatus consulti, utatur uerbis sollemnibus magis quam Latinis ? An non in Topicis utitur uerbis iureconsultorum longe alienis a phrasi rhetorica? An ille fastidisset uerba nostrae philosophiae peculiaria ?
(Nosoponus) Mihi quidem uideris satis feliciter declamare.
(Bulephorus) Ad haec nonne gratia sermonis bona ex parte pendet ex condituris et allusionibus ? At M- Tullius unde sumit haec condimenta? Nonne ex Homero Euripide Sophocle Ennio Lucilio Accio Pacuuio Naeuio, tum ex philosophorum et historicorum libris ?
(Nosoponus) Nimirum sine his ornamentis sordida ac triuialis est oratio. Haec ceu gemmme flosculiue intertexta reddunt admirandum quod scribitur.
(Bulephorus) Quid ? si nos eadem petamus ex Virgilio Flacco Ouidio Seneca Lucano Martiale, num hac parte dissimiles erimus Ciceronis ?
(Nosoponus) Istuc concedunt, licet aegre. Habet enim apud Ciceronem nescio quid maiestatis antiquitas eorum, quorum dicta refert.
(Bulephorus) Qui fit igitur, ut nos existimemus totam orationem conspurcatam, si condimenta, quae Cicero petebat ethnicus ab ethnicis, nos ex antiquissimis prophetis, Mose, psalmis, euangelicis et apostolicis literis petamus ? Admirandam quandam gemmam appositam existimamus, si quod Socratis dictum admiscuerimus orationi: et maculam accessisse credimus, si quid admixtum erit e prouerbiis Salomonis ? An prae Socrate nobis putet Salomon ? Si quid ex Pindari Flacciue dictis fuerit interiectum, splendet oratio : et sordescit, si quid e sacris psalmis apte fuerit attextum ? Pondus ac maiestatem additam arbitramur orationi, si quam Platonis sententiam inseruerimus : et plurimum gratiae decessisse uidetur, si quam Christi sententiam ex euangelicis literis addiderimus? Unde haec tam praepostera iudicia? An Platonis sapientiam uehementius admiramur quam Christi? An libri spiritus caelestis afflatu proditi sordent nobis prae scriptis Homeri Euripidis aut Ennii ? Quin missam hic faciamus spiritus sacri mentionem, ne uideamur diuina cum humanis conferre. Historia, si fidem detrahas, ne nomen quidem historias meretur. Hic mihi confer, si libet, fabulosum Herodotum cura Mose, confer historiam orbis conditi, exitus ab Aegypto cum Diodori fabulis, confer libros Iudicum et Regum cura T- Liuio, qui non raro secum ipse dissidet in rerum gestarum narrations, tantum abest ut nusquam aberret a uero, confer Platonem cum Christo, Socratis g-eirohneias cum Christi caelestibus oraculis, confer psalmos nihil humani spirantes cum Pindaricis adulationibus, confer Salomonis canticum cum Theocriti naeniis. Siue personas spectes siue rem, nihil simile. Habet diuina sapientia suam quandam eloquentiam, nec mirum si nonnihil diuersam a Demosthenica seu Ciceroniana, cum alius cultus deceat summi regis uxorem, alius gloriosi militis amicam. Hoc dicturus eram, si quis uerba cura uerbis, figuras cum figuris, numeros cum numeris incipiat comparare: An dulcius sonat auribus nostris "Thessala Tempe" quam "mons Sion"? an plus habet maiestatis "a diis immortalibus datum" quam "a Deo patre datum" ? an iucundius est auribus nostris "Socrates Sophronisci filius" quam "Iesus Dei filius Deus"? Cur magis blanditur auribus nostris "Hannibal Poenorum imperator" quam "Paulus gentium doctor" ? Si personas aestimes, ille Romano imperio moliebatur exitium, hic salutiferam philosophiam inuexit. Si uoces conferas, quaeso, quid interest ?
(Hypologus) Si uerum fateri uolumus, nihil nisi quod apud homines plurimum ualet uel quae semel occupauit animum persuasio uel penitus hausta imaginatio. Hoc accepimus, hoc penitus insedit animis nostris uoces illas esse politas ac splendidas, has inamoenas et barbaras.
(Bulephorus) Rem acu tetigisti. Sed quae res istuc persuasit animis nostris ?
(Hypologus) Nescio.
(Bulephorus) Res ipsa?
(Hypologus) Non opinor.
(Bulephorus) Vis eloquar, quod uero uerius est?
(Hypologus) Per me quidem impune.
(Bulephorus) Huius exspecto uocem.
(Nosoponus) Utere iure quod stipulanti concessimus.
(Bulephorus) At uereor ne parum uideatur Ciceronianum quod dicturus sum.
(Nosoponus) Hic nihil refert.
(Bulephorus) Paganitas est, mihi crede, Nosopone, paganitas est, quae ista persuadet auribus atque animis nostris. Titulo dumtaxat sumus Christiani. Corpus aqua sacra tinctum est, sed illota mens est; frons cruce signata est, animus crucem exsecratur; Iesum ore profitemur, sed Iouem O- M- et Romulum gestamus in pectore. Alioqui, si uere, quod dicimur, essemus, quod tandem sub sole nomen oportuit uel cogitationibus uel auribus nostris esse iucundius nomme Iesu ? per quem a tantis malis erepti, cuius gratuita benignitate ad tantem dignitatem uocamur, ad aeternam felicitatem inuitamur, ad cuius mentionem contremiscunt impii spiritus generis humani plus quam capitales hostes, ceruices ac genua submittunt aethereae mentes; quod tam efficax est, ut ad huius inuocationem fugiant daemones, cedant immedicabiles morbi, reuiuiscant mortui, tam blandum et amicum, ut nulla sit tam acerba calamitas, quin magno solatio leniatur, si Iesum ex animo nomines. Et hoc nomine persuademus nobis sordidari nitorem orationis, cum Hannibal et Camillus mera sint orationis lumina? Eiciamus reuellamus profligemus ex animo paganitatem hanc, pectus uere Christianum ad lectionem adferamus, et uidebimus lucidissimam stellam additam orationi, quoties Iesu Christi nomen fuerit insertum, eximiam accessisse gemmam, quoties Virginis matris, quoties Pauli Petrique nomen admiscebitur, multum decoris accessisse, quoties ex diuinarum literarum adytis, quoties e spiritus sancti lecythis ac myrotheciis sententiam uiderimus interiectam, modo in loco, modo ex animo, multoque plus dignitatis adiunctum dictioni, quam si ex Ennianis aut Accianis scriptis X milia dictorum, quae in illis habentur uenustissima, fuissent addita.
(Hypologus) Isto sane pacto uitatur, ne quid haereseos insimulent theologi.
(Bulephorus) Iam si quid est ornatus in tropis ac schematis, id totum est nobis cum Cicerone commune; rerum maiestate fideque longe sumus illo superiores. Tantum de uocibus imponit nobis imaginatio paganica, fallit affectus parum Christianus; ideo putent nobis quae suapte natura sunt pulcherrima, quia non amamus, utinam non odissemus. Ut enim iuxta Theocriti sententiam amanti pulchra sunt et ea quae pulchra non sunt, ita nihil est odio non deforme. Veniam ad allusiones, quas si tollas, scis ipse quantum ueneris decedat orationi. Cur hic nobis uehementius blanditur, si quis significans aliquem indecenter admixtum alieno gregi dicat "uidisses corchorum inter olera" quam si dicat "uidisses Saulem inter prophetas", aut si significans quippiam non in loto factum dictumue dicat "in lenticula unguentum" quam "anulum aureum in nare suilla", aut si significans non fortunae sed bonae conscientiae fidendum esse dicat "in sacrae ancorae praesidio spem esse reponendam" quam si dicat "solidae petrae innitendum", aut si quis uolens boni uiri partes esse alienis inseruire commodis potius quam utilitatis propriae rationem habere dicat "nihil minus decet Christianum hominem quam Aspendium agere citharoedum" quam si dicat ad Pauli dictum alludens "magis esse spectandum quid liceat quam quid expediat"? Haec si persequi laborem, iusti uoluminis res sit; indicasse sat habeo. Quam inhiamus, quam stupescimus, siquod ueterum daemoniorum simulacrum aut etiam simulacri fragmentum nacti fuerimus, et Christi ac diuorum imagines uix aequis oculis aspicimus ! Ut admiramur epigramma seu epitaphium in corroso quopiam saxo repertum : "Luciae coniugi carissimae ante tempus exstinctae Marcellus posuit diis manibus sacrum. O me infelicem. Cur uiuo?" In huiusmodi cum saepenumero non solum sensus inepti et paganici, uerum etiam insignes reperiantur soloecismi, tamen ea exosculamur ueneramur ac propemodum adoramus antiquitatem, et apostolorum reliquias deridemus. Si quis quid proferat ex duodecim tabulis, quis non iudicet sacratissimo loco dignum? Et leges digito Dei tabulis inscriptas quis nostrum ueneratur, quis exosculatur ? Quam habemus in deliciis Herculis aut Mercurii aut Fortunac aut Victoriae aut Alexandri Magni Caesarisue cuiuslibet simulacrum nomismate expressum ! Et ueluti superstitiosos ridemus, qui lignum crucis, qui triadis ac diuorum imagines inter res caras habent. Si quando Romae conspicatus es Ciceronianorum g-mouseia, recole, quaeso, nuncubi uideris imaginem crucifixi aut sacrae triadis aut apostolorum ? Paganismi monumentis plena reperies omnia. Et in tabulis magis capit oculos nostros Iupiter per impluuium illapsus in gremium Danaes quam Gabriel sacrae Virgini nuntians caelestem conceptum, uehementius delectat raptus ab aquila Ganymedes quam Christus ascendens in caelum, iucundius morantur oculos nostros expressa Bacchanalia Terminaliaue turpitudinis et obscoenitatis plena quam Lazarus in uitam reuocatus aut Christus a Ioanne baptizatus. Haec sunt mysteria, quae sub Ciceroniani nominis uelo teguntur. Mihi crede, per speciosi tituli praetextum insidiae tenduntur simplicibus et ad fraudem idoneis adulescentibus. Paganitatem profiteri non audemus. Ciceroniani cognomen obtendimus. At quando satius esset uel mutos esse nos quam in hunc affectum uenire?
(Nosoponus) Exspectabam ut adiuuares conatus nostros. Ceterum nescio quo modo dilapsus alio labefactas animum meum, ne pertendam quod aggressus sum.
(Bulephorus) Iam dixi et repeto: non retraho animum tuum a praeclaris coeptis, sed ad ea quae sunt optima surrigo. Neque enim haec ideo commemorata sunt, quod arbitrer te talibus affinera affectibus, sed illud pro mea uirili molior, ut feliciter affectemus Ciceronianam eloquentiam, ne sedulo quidem sed parum rectis iudiciis id agentes nihil aliud assequamur, quam ut, dura ualde studemus haberi Ciceroniani, nihil minus simus quam Ciceroniani, si modo perpetuum esse pateris, quod donasti, Ciceronis esse quam optime dicere ac ne bene quidem dicere qui non dicat apte, tum frigidam ac mortuam esse dictionem, quae non proficiscatur e pectore.
(Nosoponus) Qui fiet igitur, ut reddamur aliquando germane Ciceroniani ? Neque enim grauabor tuum sequi consilium, si quod habes meo rectius.
(Bulephorus) Hic est quod nobis optare, quod te monere possim, praeterea non multum. Ingenium ac naturam Ciceronis optare possum nobis, dare non possum. Habent singula mortalium ingenia suum quiddam ac genuinum, quae res tantam habet uim, ut ad hoc aut illud dicendi genus natura compositus frustra nitatur ad diuersum. Nulli enim bene cessit g-theomachia, quemadmodum Graeci solent dicere.
(Nosoponus) Scio, quod dicis, non indiligenter admonere Quintilianum.
(Bulephorus) Sit igitur haec admonitio prima, ne quiuis sese addicat ad exprimendum Ciceronem, cuius genius uehementer abhorreat a genio Ciceronis, alioqui monstri similis euadet qui, cura a sua natiua forma recesserit, alienam tamen non assequatur. Illud igitur in primis inspiciendum est, ad quod dicendi genus te natura finxerit. Etenim, si qua fides astrologis, nemo temere fortunatus est in eo, a quo genesis abhorret. Qui Musis natus est, nunquam felix erit in bello. Qui bello natus est, nunquam scribet felicia poemata. Qui coniugio natus est, nunquam erit bonus monachus. Qui agriculturae natus est, nunquam huic erit aula prospera et contra.
(Nosoponus) Atqui nihil est quod non expugnet "labor improbus". Videmus arte humana lapidem uerti in aquam, plumbum in argentum, aes in aurum, cura plantas exuere siluestre ingenium. Quid uetat quominus et hominis ingenium arte et usu transformetur ?
(Bulephorus) Naturam habilem adiuuat cura, leuiter abhorrentem conciliat et corruptam emendat, at prorsus abhorrentem et ad diuersa compositam frustra uexes, o Nosopone. Equus discit in gyrum circumagi, discit incessum gradarium, at frustra bouem duxeris ad ceroma, frustra canem uocaris ad aratrum, frustra bubalum ad equestre certamen. Aqua fortasse uertitur in aerem, aer in ignem, si quis omnino ignis est elementaris, sed terra nunquam uertitur in ignem nec ignis in aquam.
(Nosoponus) Sed quid uetat, quominus Ciceronis phrasim ad omnem materiam accommodemus ?
(Bulephorus) Fateor in M- Tullio quaedam esse generalia quae possunt in quoduis argumentum transferri, ueluti candorem, perspicuitatem, sermonis elegantiam, ordinem et si qua sunt huius generis; at hoc istis Tullii simiis non est satis, totam dictionis faciem exigunt. Quod ipsum, ut in quibusdam materiis affinibus utcunque fieri posset, certe in his, quae tota ratione dissident, nequaquam ualeat. Maronem sic, opinor, fateris inter poetas Latinos tenere primas, quemadmodum M- Tullius inter oratores.
(Nosoponus) Fateor.
(Bulephorus) Age, si pares scribere carmen lyricum, utrum Horatium tibi propones an Maronem ?
(Nosoponus) Horatium, in hoc genere summum.
(Bulephorus) Quid si satiram?
(Nosoponus) Multo magis.
(Bulephorus) Quid si mediteris comoediam?
(Nosoponus) Ad Terentianum exemplar me conferam.
(Bulephorus) Nimirum ob insignem argumenti dissimilitudinem.
(Nosoponus) Sed habet Tulliana phrasis nescio quid priuae felicitatis.
(Bulephorus) Totidem uerbis et ego possim dicere: nescio quid imponit multis immodicus Ciceronis amor. Nam M- Tullii phrasim ad materiam uehementer diuersam adaptare est dissimilem illi fieri. Nec est necesse affectare similitudinem, si contingat esse parem aut certe propinquum, licet dissimilem. Quid dissimilius quam smaragdus et pyropus et tamen pretio gratiaque pares sunt. Dissimilis est rosa lilio, diuersus odor et tamen uterque flos alterum aequat. An non saepe uidisti duas puellas facie dissimili, sed ambas ea forma, ut excellentia factura sit ambiguum delectum, si cui detur optio. Non statim melius est, quod ad Ciceronis imaginem propius accedit, quemadmodum antea dicere coeperamus nullum animal omnibus membris propius ad hominis figuram accedere quam simiam, adeo ut, si uocem addidisset natura, homo uideri possit, nihil autem homini dissimilius esse quam pauum aut cygnum, et tamen cygnus, opinor, aut pauus esse malles quam simius.
(Hypologus) Ego uel camelus esse malim aut bubalus quam simiorum formosissimus.
(Bulephorus) Dic mihi, Nosopone, utrum tibi dari malles uocem lusciniae an coccycis ?
(Nosoponus) Lusciniae.
(Bulephorus) Et tamen coccyx propius accedit ad uocem hominis. Utrum malles cum alaudis canere an cum coruis crocitari ?
(Nosoponus) Cum alaudis canere.
(Bulephorus) Et tamen coruorum uox similior est humanae. Utrum malles cum asinis rudere an cum equis hinnire ?
(Nosoponus) Cum equis hinnire, si ad alterutrum adigat fatorum necessitas.
(Bulephorus) Et tamen asinus ueluti conatur humano more loqui.
(Nosoponus) At opinor meam Mineruam non usque adeo auersam esse ab ingenio Ciceronis. Proinde, quod naturae deest, absoluet meditatio. Quare fac absoluas quod admonendum existimas.
(Bulephorus) Recte facis, quod in uiam reuocas, nam alio dilapsurus erat sermo meus. Summa est, ut quod cupimus uere faciamus, hoc est totum Ciceronem exprimamus, qui nec in uerbis nec in formulis nec in numeris nec in scriptis totus est, immo uix dimidiatus, ut ante satis declaratum est.
(Nosoponus) Ubi igitur totus?
(Bulephorus) Nusquam nisi in se ipso. Quodsi totum uis exprimere Ciceronem, te ipsum non potes exprimere. Si te ipsum non exprimis, mendax speculum tua fuerit oratio nihiloque minus absurdum uidebitur, quam si coloribus oblita facie te pro Nosopono Petronium esse simules.
(Nosoponus) Aenigmata loqueris.
(Bulephorus) Dicam crassius. Ineptiunt qui se torquent in hoc, ut Ciceronem istis rationibus totum exprimant, quod fieri nec potest, si expediat, nec expedit, si fieri possit. Sic autem totus exprimi potest, si uirtutes illius non easdem reddere contendamus, sed pares ad illius imitationem exprimere aut, si licet, etiam uincere. Siquidem fieri potest, ut Ciceronianus sit maxime qui Ciceroni sit dissimillimus, hoc est qui optime aptissimeque dicat, cum diuersa ratione dicat, nimirum rebus iam in diuersum commutatis, ueluti si quis senem pingere uelit quem Apelles pinxerat adulescentem, hoc ipso fuerit Apelli dissimilis, si iam alium factum uelit eodem modo pingere.
(Hypologus) Sphinge dignum aenigma, ut hoc ipso dissimilis sit aliquis quo similis est.
(Bulephorus) An non id usu ueniret, si quis eo modo caneret in funere, quo Hermogenes canere solebat epithalamia, aut ea gesticulatione causam diceret apud Areopagitas, qua saltare Roscius solebat in theatro ? Verum hactenus licebit affectare Ciceronis similitudinem, si iisdem uestigiis ad eloquentiae palmam contendamus quibus ille peruenit.
(Nosoponus) Quibus ?
(Bulephorus) Num ad unius imitationem semet addixit? Nequaquam, sed ex praecipuis quod in quoque esset aptissimum exprimere studuit. Hic illi primus erat Demosthenes, non solus; nec hunc ita sibi proposuit, ut totum exprimeret, sed ut congrua seligeret, nec sic, ut sequi contentus esset, sed ut delectu quaedam prudens uitaret, nonnulla corrigeret, quae uero probabat sic aemularetur, ut praeire contenderet. Ad haec pectoris sui penum affatim expleuit omnium disciplinarum, auctorum, ueterum ac nouarum rerum cognitions; suae ciuitatis familias ritus instituta leges edicta plebiscita diligenter ediscebat. Nec solum studiose uersabatur in adytis philosophorum, uerum etiam in secessus Musarum se subinde recipiebat, ab aliis pronuntiationem, ab aliis gestum discebat. Haec qui faciet eadem, dissimillimus euadet M- Tullio, paria qui faciet aut similia, is Ciceroniani cognomen promerebitur.
(Nosoponus) Dic aliquanto dilucidius.
(Bulephorus) Qui pari studio sese exercebit in cognitione philosophiae Christianae, quo ille se exercuit in profana, qui eo affectu imbibet psalmos et prophetas, quo ille hausit poetarum libros, qui tanta uigilantia studebit cognoscere apostolorum decreta, ecclesiae ritus, primordia progressum ac deliquium rei publicae Christianae, quanta ille laborauit urbis Romanae prouinciarum municipiorum et sociorum iura legesque perdiscere, tum qui, quod his omnibus studiis comparatum est, ad res praesentes accommodabit, is poterit aliquo iure Ciceroniani cognomen ambire.
(Nosoponus) Istaec omnia tua non uideo quorsum pertineant, nisi ut Christiane loquamur, non Ciceroniane.
(Bulephorus) Quid ? num tibi Ciceronianus est, qui nec apte dicit nec intelligit res de quibus uerba facit?
(Nosoponus) Nequaquam.
(Bulephorus) At huc pertinent illorum studia qui nunc Ciceroniani uolunt haberi. Id ne nobis usu ueniat, disquirimus. Nec ulla res uetat quominus idem et Christiane dicat et Ciceroniane, si modo fateris eum Ciceronianum qui dilucide copiose uehementer et apposite dicat pro rei natura proque temporum ac personarum condicione. Quidam enim bene dicendi facultatem non artem esse uoluerunt sed prudentiam. Et ipse M- Tullius in Partitionibus eleganter definit eloquentiam copiose loquentem sapientiam, nec dubitandum quin hoc eloquentiae genus ipse sectatus sit. Ab hac formula, Deus bone, quantum absunt isti qui de rebus tota ratione diuersis, quas ipsas nec intelligunt nec amant, more Ciceronis uolunt dicere. Quod autem nobis sordidum et soloecum uidetur, quicquid a Cicerone dissonat, perniciosum ac mendax animi nostri somnium est procul a nobis relegandum, si uelimus hoc laudis ferre inter Christianos quod Cicero tulit apud suos. "Scribendi recte sapere est et principium et fons", ait ille criticorum acutissimus. Fons igitur eloquentiae Ciceronianae quis tandem est ? Pectus opulenter instructum uaria rerum omnium cognitione, praesertim earum de quibus institueris dicere, pectus artis praeceptionibus tum multo scribendi dicendique usu diutina meditatione praeparatum et, quod est totius negotii caput, pectus amans ea quae praedicat, odio prosequens ea quae uituperat. His omnibus coniunctum oportet esse naturae iudicium, prudentiam et consilium, quae praeceptis contineri non possunt. Haec unde, te rogo, suppetunt istis qui nihil legunt praeter Ciceronem, qui unum hunc student "nocturna uersare manu, uersare diurna"?
(Nosoponus) Atqui non inscite dictum est, qui diutius in sole uersati sunt, colorem ducere, et qui diutius in taberna aromataria consederint, odorem loci secum ferre, cum discedunt.
(Bulephorus) Mihi uero perplacet ista similitudo. Tincturam modo cutis secum ferunt et mox euanescentem aurulam. Hac gloria qui contenti sunt, desideant quantumlibet in myrotheciis aut rosariis Ciceronis, apricentur in illius sole. Ego malim, si quid est bonorum aromatum, demittere in stomachum, traicere in uenas, ut non solum uicinos odore leui aspergam, sed totus incalescam ipse uegetiorque reddar, ut quoties res postulat, prodeat uox quae sani beneque pasti animi uideri queat. Ex intimis enim uenis, non in cute nascitur oratio quae moratur auditorem, quae mouet et in quemuis habitum animi rapit. Non haec eo dico, quod ex Ciceronis libris mediocrem aut paenitendam rerum cognitionem colligi existimem, sed quod ad parandam orationis opulentiam in quouis argumento solus non sufficiat. Quid igitur superest, nisi ut ipsam etiam Ciceronis imitationem ex ipso discamus Cicerone ? Sic illum imitemur, quemadmodum ipse est alios imitatus. Si totus in unius lectione desedit, si se ad unius praescriptum addixit, si potiorem habuit uerborum quam rerum curam, si non nisi nocte concubia scripsit, si se totum mensem in una torsit epistula, si quicquam putauit eloquens quod ad res non congrueret, faciamus eadem, ut Ciceroniani simus. Sin haec dissident plurimum ab exemplo Ciceronis, illius exemplo pectus supellectile rerum cognitu necessariarum expleamus ac prima sit sententiarum cura, deinde uerborum, et uerba rebus aptemus, non contra, nec inter dicendum usquam oculos a decoro dimoueamus. Ita demum uiuida fuerit oratio, si in corde nascatur, non in labiis natet. Artis praecepta non ignoremus, conferunt enim plurimum ad inuentionem dispositionem tractationem argumentorum et uitanda quae uel supersunt uel officiunt causae; sed cum erit agenda causa seria, primas teneat consilium. Quamquam et in fictis causis, quae exercitationis gratia tractantur, conducit ueris esse simillima quae dicuntur. Cicero scripsit animum Laelii spirare in scriptis illius. Stultum est autem hoc conari, ut alieno scribas stomacho desque operam, ut in tuis scriptis spiret animus M- Tullii. Concoquendum est quod uaria diutinaque lectione deuoraris, meditatione traiciendum in uenas animi potius quam in memoriam aut indicem, ut omni pabulorum genere saginatum ingenium ex sese gignat orationem, quae non hunc aut illum florem frondem gramenue redoleat, sed indolem affectusque pectoris tui, ut, qui legit, non agnoscat fragmenta e Cicerone decerpta, sed imaginem mentis omni genere doctrinarum expletae. Neminem priorum non legerat Cicero, quid quisque probandum aut reprehendendum haberet, diligenter expenderat, at neminem illorum proprie agnoscas in Cicerone, sed uim mentis ex omnium sententiis uegetatae. Si te parum mouet exemplum amasii tui, contemplemur exempla naturae. Apes num ex uno frutice colligunt mellificii materiam an potius ad omnes florum herbarum fruticum species mira sedulitate circumuolant, frequenter e longinquo petentes quod condant in aluearia ? Nec statim mel est quod adferunt, fingunt ore uisceribusque suis liquorem ac in ipsas transformatum rursus ex sese gignunt, in quo non agnoscas nec floris nec fruticis delibati saporem odoremue, sed apiculae fetum ex omnibus illis temperatum. Iam nec iisdem frondibus pascuntur capellae, quo lac illis modo cognatum reddant, sed omni frondium genere saginantur; itaque non sucum herbarum, sed lac ex illis transformatum referunt.
(Nosoponus) Refert tamen, unde mellis sucum colligat apis aut qua fronde satientur capellae. Siquidem ex taxo toxica mella conficiunt nec idem erit sapor lactis e capella quernis frondibus et salignis pasta.
(Bulephorus) Assentior; sed ueniamus ad artifices. Qui laudem praeclaram ambiunt in arte statuaria graphicaue, num ad unius tantum manus aemulationem addicunt sese, an potius quod in quoque delectat, id arripiunt ad artis absolutionem, sic imitantes, ut conentur, si queant anteire ? Quid architectus parans insignem aliquam domum absoluere, num ex unis aedibus sumit omnia ? Non opinor, sed cum iudicio deligit e plurimis quod conspexerit esse felix. Alioqui nihil egregiae laudis uidebitur assecutus, si spectator agnoscat hoc aut illud aedificium imitatione redditum esse. Et tamen hic tolerabilius sit seruisse exemplari quam in oratione. Quae ratio est igitur nos tanta superstitione uni Ciceroni addictos esse ? Bis autem peccant qui non solum assident uni praescripto, uerum etiam nullis artis rhetoricae praeceptionibus instructi nec alium legunt quam Ciceronem nec aliud quam legunt. Quid enim confert oculos in Ciceronem habere fixes, nisi admoueas artifices oculos ? Quid enim mihi profuerit graphices ignaro, si totos dies spectem Apellis aut Zeuxidis tabulas ? Verum ubi didiceris recte dicendi praecepta, ubi deinde peritus quispiam artifex indicarit tibi in aliquot Ciceronis orationibus, in quibus plurimum artis expressit, colorem et statum, tum propositiones feliciter inuentas, mox harum ordinem partitionem tractationem locupletationem absolutionem, totius orationis in prooemio semina, tum coagmentationem singularum partium, ad haec consilium iudiciumque, quod animaduerti potest, arte praecipi non potest, item prudentiam oratoris, quid quo loco posuerit, quid quare omiserit, quid in quem locum distulerit, praeterea quibus rationibus tractet affectus utriusque generis, postremo lucem copiam ornatum sermonis, tum demum mira perspicies in Cicerone, quae non perspicit sedulus ille contemplator. Non enim imitatur artem qui non intelligit, nec intelliget nisi artifex. Arte confectum opus interdum nonnulla uoluptate delinit et eos qui artis sunt imperiti, sed quantulum est quod ille uidet ?
(Nosoponus) Et artem unde petes rectius quam a Cicerone ?
(Bulephorus) Fateor, nemo tradidit felicius, nemo usus est absolutius, sed tamen accuratius praecepit Quintilianus atque etiam copiosius, qui non praecepta modo proponit, uerum etiam elementa progressum rationem usum exercitationem ponit ob oculos, non pauca adiciens quae M- Tullius uel praetermisit uel obiter attigit. Quod genus sunt de ratione concitandorum affectuum, de generibus et usu sententiarum, de modis amplificandi, de inuentione propositionum, de partiendis iisdem ac digerendis, de transmigratione et concursu statuum, de modo legendi imitandi scribendi. Verum praeceptiones ut ignorari non oportet, ita non conducit in his consenescere, quorum anxia obseruatio facit, ut peius dicamus, cum in hoc reperta sit artis ratio, ut bene dicamus. Commonstrator ille peritus multo plus contulerit quam praeceptiones. Id conati sunt nonnulli tum apud Graecos tum apud Latinos, sed mea sententia non admodum feliciter. Cauendum est igitur, o Nosopone, ne, quod isti faciunt, uix degustatis praeceptionibus tantum assiduitate legendi Ciceronem confidamus nos fore Ciceronianos. Nam hi, si quid assequuntur Ciceronis, praeter summam cutem umbram et auram modo quandam nihil assequuntur.
(Nosoponus) Tales esse permultos haud infitior, Bulephore, nec mihi placuit unquam illorum ratio.
(Bulephorus) Nec tua causa haec moneo, mihi et Hypologo canitur haec cantio. Nunc et illud aequis iudiciis expendamus, uir amicissime, primum an deceat nos, deinde num operae pretium sit tantis uigiliis emere Ciceroniani cognominis honorem.
(Nosoponus) Nihil honestius. Quod autem honestum, idem non potest non esse decorum.
(Bulephorus) Ut de decoro disquiramus, fateris, opinor, M- Tullii dictionem non placituram fuisse saeculo Catonis Censorii, quippe comptiorem magisque lasciuientem quam illius aetatis moribus conueniebat. Frugalis erat uita, frugalis erat oratio. Quin et ea aetate, qua uiuebat Cicero, non deerant uiri priscam illam seueritatem adhuc spirantes, ueluti Cato Uticensis et Brutus et Asinius Pollio, qui seuerius quiddam, minus theatricum magisque masculum requirerent in Ciceronis eloquentia, et tamen illis temporibus eloquentia florebat ut cum maxime, tum in populari conuentu, tum in consessu patrum, tum in iudiciis, adeo ut ornamenta iucunditatemque dictionis et exspectarent et exigerent a patronis iudices. Quod igitur parum uirile ducebatur in Cicerone, num putas decorum uideri Christianis, quorum omnis ratio magis spectat ad bene uiuendum quam ad ornate compteque dicendum, a quorum moribus oportet plurimum abesse quicquid ad fucos et scenicam delectationem accedit? Sed fac esse decorum : quos fructus speras tantis pares sudoribus ? Finis totius huius studii est persuadere. At quanto hic erat potentior Phocion quam Demosthenes, Aristides quam Themistocles, quanto efficacior Cato quam Cicero, qui reos nonnunquam grauabat suo patrocinio, accusatione subleuabat. Nihil hic moror illa magnifice sane dicta "pulchrius est esse Phidiam quam scriniarium aut coquum", cum horum opera magis necessaria sint rei publicae quam signa Phidiae. Pictorum ac statuariorum ars delectandis oculis reperta est; id ubi praestitit, absoluit munus suum. Eloquentia quae nihil aliud quam delectat, non est eloquentia, nimirum in aliud reperta, quod nisi praestat, nec decora uideri debet bono uiro. Verum ut olim fuerit utilis eloquentia Ciceronis, hodie quis est illius usus? An in iudiciis? Ibi res agitur articulis ac formulis per procuratores et aduocatos quiduis potius quam Ciceronianos, apud indices apud quos barbarus esset Cicero. Neque multo maior usus in conciliis, ubi singuli paucis aperiunt quod uidetur idque Gallice aut Germanice. Maximae uero res hodie per consilium quod arcanum uocant conficiuntur; ad id uix tres homines adhibentur, illiterati fere; reliquis licet consultare. Iam etiam si res agerentur hodie Latine, quis ferret Ciceronem ea perorantem quae dixit in Verrem, in Catilinam, in Clodium, in Vatinium testem ? Quis senatus tam otiosus, tam patiens, ut perpessurus sit orationes quas dixit in Antonium, cum in his tamen senilior sit, minus redundans, minus exsultans eloquentia? Itaque cui tandem usui paramus hanc operosam Ciceronis eloquentiam ? Num contionibus ? Vulgus Ciceronis linguam non intelligit et apud populum nihil agitur de re publica. Sacris uero contionibus minime congruit hoc dicendi genus. Quis igitur superest usus, nisi forte in legationibus, quae Romae praesertim Latine peraguntur ex more magis quam ex animo et magnificentiae causa potius quam utilitatis gratia. In his enim fere nihil agitur rei seriae; in laudibus eius ad quem mitteris, in testificatione beneuolentiae illius a quo mitteris et in locis quibusdam uulgaribus consumitur omnis oratio. Quid multis ? Totum hoc eius generis est, ut rem magnam praestiteris, si speciem adulationis uitaris, cum ipsam adulationem non liceat. Frigidus etiam est, quod huic ex more respondetur, interdum non sine graui taedio prolixae dictionis, nonnunquam et pudore illius qui laudatur immodice, saepe dicentis non pudore tantum sed et periculo, dum sudat recitans quae edidicit, dum haeret, dura sibi aliquoties excidit uel obliuione uel animi perturbatione. Quid autem admirationis habeant tales orationes, cum fere, qui recitat, ab rhetore quopiam elaboratam edidicerit, ut ad oratorem nostrum nihil redeat laudis praeter recitandi fortitudinem ? Hic itaque praeter salutationis officium nihil agitur, quod est serium, priuatim literis et Gallicis colloquiis peragitur. Quod igitur theatrum petet noster Ciceronianus ? Scribet epistulas Ciceronianas. Ad quos ? Ad eruditos. Paucissimi sunt et hi nihil morantur Ciceronianam phrasim, modo sit sana prudens munda doctaque oratio. Ad quos igitur? Ad quattuor Italos, qui se nuper iactare coeperunt Ciceronianos, cum, ut ostensum est, nihil sit Ciceroni dissimilius uixque tenuem umbram habeant Ciceronis. Quod ipsum quicquid est, si minimo constaret, si praesto esset ultro, si non officeret maioribus commodis, fortasse non esset reiciendum. Nunc fac rationem tecum ineas, num hoc laudis sit tot uigiliis, tot sudoribus redimendum, non sine periculo ualetudinis, ut a quattuor ineptis Italis adulescentibus recipiaris in catalogum Ciceronianorum ?
(Nosoponus) Non probas bene dicendi studium ?
(Bulephorus) M- Tullius non requirit a philosopho eloquentiam. An quenquam existimas inter ethnicos philosophos tam seuerum, ut putes cuiuis Christiano praeferendum ?
(Hypologus) Immo tota Graecorum philosophia prae philosophia Christi somnium est ac nugamentum.
(Bulephorus) Qua igitur fronte nos exigimus a Christiano Ciceronianam eloquentiam, hoc est et inimitabilem et quam ethnici uiro graui uix decoram existimarunt ? Nec statim male dicit, qui secus dicit quam Cicero dixit. Nec omnino, quod crebro repetendum est, bene dicit qui non dicit apte. Ad haec inutilis est armatura, quae cum tantum ad ostentationem ualeat, nec ad manum est, ubi res uirum postulat. Interdum res urget, ut eodem die uiginti scribamus epistulas. Quid hic faciet meus Ciceronianus ? Ad haec quotusquisque nunc est, qui Ciceroniana phrasi capiatur ? Quid quod Cicero uarius est in dicendo ? Alius est, cum sermone remisso placidoque docet philosophiam, alius in actionibus causarum, alius in epistulis, in quibus fere neglectus est et illaboratus sermo, atque hoc ipsum decet epistulam, quae in familiaris colloquii uicem successit. An non igitur praepostere fecerit qui ea cura conscribat epistulam de re familiari, qua Cicero meditatus est orationem pro Milone ? Et nos epistulae non longae de rebus non ita magni momenti dabimus operam menstruam ? Ne M- quidem Tullius tanti redempturus erat eloquentiam quam praestat in causis, si tot uigiliis constitisset, quanti nobis constat epistula, cum illis temporibus tantus esset in re publica usus eloquentiae, cum hoc studium publice priuatimque floreret, cum longe parabilior esset ea facultas ? Iure derisus est quidam, qui multis diebus se torserat nec adhuc potuerat orationis exordium inuenire, quod affectaret melius dicere quam posset. Est in Cicerone felix quaedam facilitas, naturae donum, est natiua perspicuitas. Hoc si nobis natura negauit, cur nos ipsos frustra discruciamus ? Quanto uero longius absunt a sana mente, qui temporibus alienis, qui rerum humanarum tota inuersa scena, cum uix usquam sit Ciceronianae dictionis usus, hoc uno studio sese macerant, ut uideantur Ciceroniani nec quicquam aliud quam Ciceroniani.
(Nosoponus) Belle tu quidem rhetoricaris, uerum hunc affectum non possum excutere, adeo penitus insedit animo meo.
(Bulephorus) A mediocri aemulandi studio te non reuoco, modo, qua est optimus, hac aemuleris, modo aemuleris potius quam sequaris, modo studeas aequalis esse uerius quam similis, modo ne pugnes aduersus genium tuum, modo ne sic affectes congruere Ciceroni tuam orationem, ut rei de qua loqueris non congruat. Super haec omnia absit anxietas, quae nusquam non est infelix, sed haud alibi quam in dicendo infelicior. Postremo ne sic affectus sis, ut, si quod sequeris non assequaris, uitam acerbam putes nec uiuere libeat non Ciceroniano, cum tot sint hominum eruditorum milia, qui sine hoc titulo et uiui laudem egregiam et mortui nominis immortalitatem sunt assecuti.
(Nosoponus) Hunc in modum nunc quidem affectus sum.
(Bulephorus) Idem affectus et me quondam habuit, sed ab eo morbo reualui.
(Nosoponus) Quo tandem pacto ?
(Bulephorus) Adhibui medicum.
(Nosoponus) Quem, obsecro?
(Bulephorus) Facundum et efficacem.
(Nosoponus) Quem, inquam?
(Bulephorus) Ad quem nihil Aesculapius aut Hippocrates.
(Nosoponus) Enecas.
(Bulephorus) Quo nemo paratior nec amicior nec fidelior nec curat hepar aut stomachum; hominis intima sanat.
(Nosoponus) Si nomen edere grauaris, saltem indica pharmacum.
(Bulephorus) Et nomen et pharmacum scies: g-ho g-logos g-toh g-logoh mihi medicatus est.
(Hypologus) Verissima praedicas; g-psuchehs g-nosousehs g-estin g-iatros g-logos.
(Bulephorus) Sic ab eo morbo reuixi, Nosopone. Quodsi uoles hic aliquantisper eius quem prius gessi personam suscipere, ego g-tou g-logou uices obiero.
(Nosoponus) Suscipio, quando ita uidetur.
(Bulephorus) Cum me uehemens teneret morbi paroxysmus, sic adortus est medicus, quemadmodum nunc loquor tibi. Pudor, inquit, te malus urget infelix, qui ferre non possis conuicium cum tot hominum milibus commune.
(Nosoponus) Quodnam ?
(Bulephorus) Quia negaris esse Ciceronianus.
(Nosoponus) Istuc me discruciat, fateor.
(Bulephorus) At responde mihi per Musas, quem mihi dabis Ciceronianum praeter unum Ciceronem? A ueteribus ordiamur. In oratorum catalogo quem perlongum in Bruto contexuit M- Tullius uix duo sunt, quos dignetur oratorum titulo, tantum abest ut Ciceroniani uideri queant. Iam C- Caesar Ciceronianus dici non potest, uel quia uixit iisdem temporibus, uel quia longe aliud dicendi genus sibi proposuerat contentus eleganter proprieque dicere. At haec quantula est Ciceronis portio ? Neque enim tam praeclarum est oratorem Latine dicere quam turpe nescire Latine. Ad haec nihil exstat Caesaris praeter epistulas aliquot et commentarios rerum ab ipso gestarum, quamquam eruditi de horum auctore uehementer ambigunt. Nulla certe exstat oratio, cum hic demum excelluerit Cicero. Idem mihi dicere licet de M- Caelio, Planco, Decio Bruto, quorum satis multas habemus epistulas Tironis studio seruatas, pauciores Cn- Pompeii, L- Cornelii Balbi, Lentuli, Cassii, Dolabellae, Trebonii, P- Vatinii, Seruii Sulpitii, Auli Caecinae Bithynii, M- Bruti, Asinii Pollionis, C- Caesaris et si qui forte sunt alii quos constat eadem aetate fuisse cum Cicerone, ut non magis conueniat M- Caelium dici Ciceronianum quam Ciceronem Caelianum. Nec in his epistulis quicquam congruit praeter sermonis Romani dilucidam et inaffectatam elegantiam. At in hoc non est totus Cicero quem tibi proponis aemulandum. Quid enim nunc commemorem de Crispo Sallustio qui, cum eiusdem fuerit aetatis, dictione dissimillimus est Ciceroni.
(Nosoponus) Ne commemora mihi priscos illos horridos et impexos, cum nondum una cum moribus enituisset eloquentia, nec eos qui pariter cum Cicerone decurrerunt; eos refer qui Ciceronem secuti sunt.
(Bulephorus) Age, num tibi Seneca uidetur Ciceronianus?
(Nosoponus) Nihil minus, praesertim in oratione soluta. Nam tragoediae quae probantur a doctis uix uidentur a Seneca scribi potuisse.
(Bulephorus) Num Valerius Maximus ?
(Nosoponus) Tam similis est Ciceroni quam mulus homini, adeo ut uix credas uel Italum fuisse qui scripsit uel hoc aetatis quod prae se fert uixisse, tam diuersum est totum dictionis genus; Afrum quempiam esse dicas nec ullum carmen elaboratius.
(Bulephorus) Quid Suetonius?
(Nosoponus) Non paulo longius abest a Cicerone quam Seneca, nec uerbis nec structura nec perspicuitate nec figura dictionis nec urbanitate referens M- Tullium.
(Bulephorus) T- Liuium hoc honore dignaris ?
(Nosoponus) Primum historicus est, deinde incompositus, nonnullis etiam Patauinitatem quandam resipere dictus est, hoc est minus Romane dicere.
(Bulephorus) Iam Cornelium Tacitum conferre non audeo.
(Nosoponus) Nec opus est.
(Bulephorus) Fortasse Quintilianum recipies in hoc album.
(Nosoponus) Is affectauit etiam Ciceroni dissimilis esse; cuius utinam exstarent declamationes ! nam quas habemus, minimum habent Ciceronis.
(Bulephorus) Sed habeo quem non contemnas, Q- Curtium.
(Nosoponus) Historicus est.
(Bulephorus) Est, sed in historias exstant aliquot orationes.
(Nosoponus) Ceteris candidior est, sed nihil, aiunt, ad Parmenonis suem. Habet multas sermonis formulas a Ciceronianis diuersas.
(Bulephorus) Si hunc reicis, non recipies, opiner, Aelium Spartianum, Iulium Capitolinum, Aelium Lampridium, Vulcatium Gallicanum, Trebellium Pollionem, Flauium Vopiscum, Aurelium Victorem.
(Nosoponus) In his uix est quod probes praeter historiae fidem, tantum abest ut eos Ciceroniani cognominis honore digner. Nam aegre tuentur sermonis Latini castimoniam.
(Bulephorus) En adest Probus Aemilius.
(Nosoponus) Candidus est laudator omnium quorum uitam describit, ut encomiasten dicas uerius quam historiographum.
(Bulephorus) At Ammianum Marcellinum fortasse recipies.
(Nosoponus) Difficilis est in eloquendo ac subinde compositio carmen moliri uidetur, cura dicit, "ut captiuos redderet nostros". Velleium Paterculum citius agnouerim, quanquam nec illum dignabor hoc honore.
(Bulephorus) Minus, opinor, agnosces epitomographos Florum, Eutropium et Solinum.
(Nosoponus) Agnoscam, si quisquam eruditus illos agnoscit, hoc sane nomine: referunt enim quos imitantur.
(Bulephorus) Verum retro mihi cursus flectendus est, duos Plinios praetermisimus. Maiorem, scio, non feres hic nominari, iuniorem fortassis admittes.
(Nosoponus) Immo qui sunt huius causae censores, cum primis uetant contingi ab adulescentibus huius epistulas, ne pro Ciceronianis euadant Pliniani.
(Bulephorus) At felicius scripsit orationem qua Traianum laudat.
(Nosoponus) Felicissime, sed Ciceronem non exprimit.
(Bulephorus) Poetas sciens praetereo facile diuinans quid sis responsurus, etiamsi clarissimos ac felicissimos omnium proposuero Virgilium Horatium Ouidium Lucanum et Martialem.
(Nosoponus) In Horatio nullum Ciceronis uestigium, in Virgilio nonnullum, licet obscurum, Ouidius inter poetas Cicero uideri posset, Lucanus dictus est oratori quam poetae similior, sed alienissimus ab imagine Ciceronis, Martialis ad Nasonis facilitatem plurimum accedit et aliquid Ciceronianae laudis illi poterat tribui, ni in libros aliquot epistulis praefatus esset, Deum immortalem, quam non Ciceronianis.
(Bulephorus) Quid si proferam Lucretium ?
(Nosoponus) Eadem opera profer et Ennium et Lucilium.
(Bulephorus) A- Gellii candidissimam phrasim mirantur eruditi.
(Nosoponus) Nec argumentum conuenit nec phrasis primum affectata et uerborum copia paene superfluens, rerum supellectile frugalis.
(Bulephorus) En tibi Macrobius.
(Nosoponus) Aesopicam corniculam mihi nominas; ex aliorum pannis suos contexuit centones; itaque sua lingua non loquitur et, si quando loquitur, Graeculum Latine balbutire credas. Quod genus est illud ex commentario in somnium Scipionis secundo: "Et hoc esse uolunt quod Homerus diuinarum omnium inuentionum fons et origo sub poetici nube figmenti uerum sapientibus intelligi dedit".
(Bulephorus) At Symmachum in epistulis argutum admirantur quidam.
(Nosoponus) Admirentur, quibus studio est moleste potius quam bene dicere.
(Bulephorus) Sed heus, Apuleius nobis praeteritus est.
(Nosoponus) Hunc Ciceroni conferam, cum libebit graculum comparare lusciniae.
(Bulephorus) Sit sane in Asino et Floridis, at in Apologiis accedit.
(Nosoponus) Minus quidem abest, sed immenso sequitur interuallo. Ceterum et Martianum Capellam oblitus es, si tales libet proferre.
(Bulephorus) Quid si ueniamus ad semichristianos? Quis tibi uidetur Boethius ?
(Nosoponus) Egregius philosophus, poeta non pessimus, a Ciceronis dictione longe semotus.
(Bulephorus) Quis Ausonius?
(Nosoponus) Ingenium ac doctrinam tribuo, stilus aulae delicias licentiamque resipit quemadmodum et uita; Ciceronianus adeo non est, ut studio habuisse uideatur aliter dicere quam dixit Cicero. Proinde qui Ciceroniani nomen illi uelit ascribere, pro honore contumeliam irrogarit homini, non aliter quam si quis Germanum appellaret qui studeret haberi Gallus, etiamsi Germanus esset.
(Bulephorus) Ne te longis ambagibus circumagam, ueniamus, si uidetur, ad Christianos, si quem forte reperiamus qui Ciceronianus dici mereatur. Inter hos, opinor, probabis Lactantium, qui Ciceronianae eloquentiae lacteo flumine manare dictus est.
(Nosoponus) Dictus, sed ab eo qui Ciceronianus non erat.
(Bulephorus) Verum illud infitiari non potes Lactantium Ciceronis eloquentiam affectasse. Id declarat in tertium Institutionum librum praefatio, in qua defensurus Christianae philosophiae ueritatem optat eloquentiam si non Tullianam, certe Tullianae proximam.
(Nosoponus) Nec porsus infeliciter affectauit, quanquam assecutus non est.
(Bulephorus) Qui sic?
(Nosoponus) Quoniam in prima statim operis praefatione sic locutus est: "Alioqui nihil inter Deum hominemque distaret, si consilia et dispositiones illius maiestatis aeternae cogitatio assequeretur humana". Ubi Cicero dixit "dispositiones" pro "decretis" ? Immo dum Ciceronianus esse studet, factus est Ciceroni dissimilis. Est enim hoc Ciceronis rem eandem duabus uocibus idem aut propemodum idem significantibus inculcare. Hinc est illud "consilia et dispositiones". Qui scis, an et uocalium hiatum captarit, ut Ciceronianus esset, in "consilia et", rursus in "cogitatio assequeretur". Fortassis et compositionem affectauit scazontis clausula comma finiens uelut in "balneatore" et "archipirata". Cuiusmodi clausulis frequenter utitur in eadem praefatione, ut in prima statim periodo "inhaerere" et rursus "instruere possimus" ac mox "apud Graecos" atque iterum "luce orationis ornata" et g-authis g-au "honesta suscepta", mox et "honorasti" nec multo post "nominis tradas", iterum "ut sequerentur hortarer", item aliquanto post "reliquerunt". Hoc certe Tullianum habet, quod subinde ditrochaeo finit, ut "contulerunt", "conuocamus", "sopiamus", "inchoamus"; semel ponit in clausula "quaesisse uideatur". Haec indicant illum magno studio Ciceronis imaginem affectasse. Verum hoc nomine iustius reiceres Lactantium a titulo Tullianorum, quod nec eruditionem nec uim nec pectus attulerit ad defensionem philosophiae Christianae, quae M- Tullius attulit ad actionem causarum ciuilium.
(Bulephorus) E reliquorum numero quem primum aut ultimum proferam ? Cyprianum ?
(Nosoponus) Christiane scripsit uerius quam Ciceroniane.
(Bulephorus) Hilarium ?
(Nosoponus) Ohe, nihil simile. Difficilis est et obscurus in eloquendo et Gallico, ut inquit ille, cothurno attollitur, uerba quoque multa secum trahens quae non sunt Tullianae puritatis.
(Bulephorus) Sulpicius, opinor, uidebitur hoc honore dignus.
(Nosoponus) Est ille quidem et mollior et iucundior et dilucidior et illaboratior Hilario, sed phrasis Gallum fuisse declarat. Non deest pietas, sed abest uis et grauitas et est floridum dicendi genus magis quam neruosum.
(Bulephorus) Tertullianum igitur admittes.
(Nosoponus) Irrides; is prudens ac sciens obscurauit malis uerbis bonas sententias uel ipso durior Apuleio.
(Bulephorus) Certe facundissimum illum simul et doctissimum Hieronymum non repelles.
(Nosoponus) Agnosco uirum doctrina facundiaque praecellentem, Tullianum non agnosco, qui flagris ab imitatione Ciceronis depulsus est.
(Bulephorus) Augustinum igitur?
(Nosoponus) Is hoc habet Ciceronis, quod praelongo ambitu circumducit periodum, ut frequenter ergo reuocet a diuerticulo in uiam. Verum non aeque ac Cicero prolixum orationis ductum membris et incisis distinguit nec facilitatem in dicendo nec felicitatem in tractando reddit.
(Bulephorus) Paulinum?
(Nosoponus) Vix umbram habet Ciceronis, nec sententiis nec uerbis admodum felix.
(Bulephorus) Ambrosium igitur.
(Nosoponus) Romanum oratorem agnoscas, non Ciceronianum. Gaudet argutis allusionibus, acclamationibus nec praeter sententias quicquam loquitur; membris incisis comparibus numerosus ac modulatus suum quoddam dicendi genus habet aliis inimitabile, sed a Tulliano genere diuersissimum.
(Bulephorus) Saltem agnosce Romanum Gregorium eius nominis inter pontifices primum.
(Nosoponus) Agnosco uirum pium ea loquentem quae sentit. Et hic propius accedit ad M- Tullium quam Ambrosius, sed "fluit lutulentus" et Isocraticae structurae quasi seruit oratio, quod est a Cicerone alienum. Sic enim puer in scholis assueuerat.
(Bulephorus) At Tusci Leonis qui fuit eius nominis primus Romanae urbis pontifex eloquentiam mirantur omnes.
(Nosoponus) Est, fateor, huius bene numerosa satisque perspicua dictio nec ineptis sensibus, sed nihil ad Ciceronem.
(Bulephorus) Quid si tibi Bernardum e Burgundionibus adducam ?
(Nosoponus) Agnosco uirum bonum, quae pars est oratoris, natura compositum ad urbanitatem et ad dictionis leporem, sed adeo non Ciceronianum, ut ex scriptis uix suboleat unquam illi lectum Ciceronem.
(Bulephorus) Posteaquam hunc reicis, non ausim tibi proponere Bedam Remigium Claudium Hesychium Anselmum Isidorum.
(Nosoponus) Desine mihi g-kolobohtas istos commemorare; cum aliena lingua loquantur, deteriora faciunt quae referunt; dum sua promunt, uix loquuntur. In his aegrotabat eloquentia.
(Bulephorus) At uereor ne mortuam dicas, si posteriores commemorauero. Praetermittam igitur Alexandrum Halensem, Petrum Gandauensem et huius farinae scriptores innumeros; duos g-koruphaious proferam, Bonauenturam et Thomam.
(Nosoponus) Bonauentura satis affluit uerbis, sed qualibuscunque; Thomas Aristotelicus prorsus est g-apathehs, in dicendo, tantum hoc agens, ut doceat lectorem.
(Bulephorus) Verum, in quaestionibus; ceterum, ubi rhetorem aut poetam agit, satis spirat Ciceronem.
(Nosoponus) Quae mihi narras poemata? Mihi uero nusquam uidetur infantior, quam cum affecte oratoriae dictionis fluxum, id quod facit in tractanda materia de eucharistia. Sed age, missos fac theologos istos scholasticos a quibus frustra requiras ullam eloquentiam, nedum Ciceronianam; alios profer, si quos habes.
(Bulephorus) Age, redibimus ad aliud scriptorum genus nostro saeculo uicinius. Nam aliquot aetatibus uidetur fuisse sepulta prorsus eloquentia, quae non ita pridem reuiuiscere coepit apud Italos, apud nos multo etiam serius. Itaque reflorescentis eloquentiae princeps apud Italos uidetur fuisse Franciscus Petrarca, sua aetate celebris ac magnus, nunc uix est in manibus; ingenium ardens, magna rerum cognitio nec mediocris eloquendi uis.
(Nosoponus) Fateor. Atqui est ubi desideres in eo linguae Latinae peritiam et tota dictio resipit saeculi prioris horrorem. Quis autem illum dicat Ciceronianum, qui ne affectarit quidem ?
(Bulephorus) Quid attinet igitur referre Blondum ac Boccacium hoc inferiores tum in dicendi uiribus tum in Romani sermonis proprietate? Ne Ioannem quidem Tortellium audies.
(Nosoponus) Non audiam in his quidem comitiis.
(Bulephorus) Hunc secutus est ingens prouentus eruditorum certatim sese ad Ciceronis imitationem componentium. Ecquem ex hoc numero dignaberis istius cognominis honore ? Num Franciscum Philelphum ?
(Nosoponus) Plane dignarer, si tam placeret eruditis omnibus quam placuit sibi. Et affectauit quidem ille sedulo Ciceronis effigiem, sed parum feliciter. Nec usquam illi dissimilior est, quam ubi maxime oportuit esse similem, nimirum in orationibus. Nam in epistulis satis adumbrat M- Tullium. Neque haec dixerim in cuiuspiam contumeliam. Agnosco uiros aeterna posteritatis memoria dignos ac de studiis optime meritos, sed diuinum quiddam est esse Ciceronianum.
(Bulephorus) Leonardus Aretinus mihi uidetur alter Cicero.
(Nosoponus) Facilitate dictionis ac perspicuitate satis accedit ad Ciceronem, sed neruis aliisque uirtutibus aliquot destituitur; alicubi uix tuetur Romani sermonis castimoniam, alioqui uir doctus iuxta ac probus.
(Bulephorus) Guarinum sat scio non recipies nec Lapum nec Accioialum nec Antonium Beccariam nec Franciscum Barbatium nec Antonium Tudertinum nec Leonardum Iustinianum nec Achillem Bochium et si qui sunt qui mihi nunc non succurrunt, maxime quod horum plerique non alio monumento nobis innotuerunt quam uertendis Graecis, ubi nulla laus inuentionis quae praecipua pars est eloquentiae.
(Nosoponus) Istorum neminem contemno, neminem tamen dignabor Tulliani cognominis honore.
(Bulephorus) Proferam itaque Pogium Florentinum uiuidae cuiusdam eloquentiae uirum.
(Nosoponus) Naturae satis erat, artis et eruditionis non ita multum, interim impuro sermonis fluxu, si Laurentio Vallae credimus.
(Bulephorus) Vallam igitur in illius locum substituamus.
(Nosoponus) Is propius accedit ad curam ac subtilitatem Quintiliani quam ad illaboratam Ciceronis facilitatem, quanquam ceteris elimatior puriorque.
(Bulephorus) Multos praetereo sciens quorum nomina, sat scio, non ferent aures tuae; eximios tantum refero. Si quem alium, certe magnum illum Hermolaum Barbarum in huius cognominis honorem admittes.
(Nosoponus) Vere magnum ac diuinam hominem protulisti, sed in dicendo Ciceroni dissimillimum et ipso paene Fabio Plinioque elaboratiorem, cuius eloquentiae nonnihil offecit philosophiae studium.
(Bulephorus) Quid Ioannem Picum Mirandulae comitem?
(Nosoponus) Indolem plane diuinam narras, ingenium ad omnia factum, sed huius quoque dictionem nonnihil uitiauit linguarum ac philosophiae atque etiam theologiae cura.
(Bulephorus) Nosti gentilem huius Franciscum Mirandulanum ?
(Nosoponus) g-Oud' g-eggus, aiunt; nimium philosophus ac theologus est, alioqui uir magnus. Ceterum qui conuenit, ut eum recenseas inter Ciceronianos qui cum Petro Bembo disputans damnat addictos exprimendo Ciceroni ?
(Bulephorus) Ne tu summam laudem illi tribuisti, si quis tamen omnino nimium theologus esse potest.
(Nosoponus) Potest ad huius palmae condicionem.
(Bulephorus) Bene habet; unum, ni fallor, repperi quem non reicies, Angelum Politianum. Nam Marsilium Ficinum proferre non audeo.
(Nosoponus) Fateor Angelum prorsus angelica fuisse mente, rarum naturae miraculum, ad quodcunque scripti genus applicaret animum, sed nihil ad phrasim Ciceronis; diuersis uirtutibus suspiciendus est.
(Bulephorus) Si producam in hunc ordinem Codrum Urceum, Georgium Trapezontium, si Theodorum Gazam, Ianum Lascarem, Georgium Merulam, M- Musurum, Marullum, prope diuino, quid dicturus sis. Submouebis ab hoc certamine totum Graecorum genus quibus inuisus est tuus amasius Cicero. Verum nolim in his comitiis habere suffragium iram, odium aut amorem.
(Nosoponus) Nec habebunt. De Iano, quoniam adhuc superest, dicendum est parcius : morum comitate generis nobilitatem prae se fert, acri iudicio uir, multae in epigrammatibus argutiae; poterat inter Ciceroniani cognominis candidatos numerari, ni crebrae legationes ac regum negotia reuocassent hominem a Musis. Codro nec Latinae linguae facultas deerat nec urbanitas, uerum homo non dissentiens ab Epicuro neglexit hanc laudem, ut non uulgarem, ita nec paruo parabilem. Georgium Trapezontium fateor uirum egregie doctum deque re literaria pulchre meritum, et hoc absolutiorem Theodorum Gazam, quorum ille se ad Ciceronis dictionem effingendam studio composuisse uidetur, hic Aristotelem exprimere maluit, quo non alius felicior, siue uertit Graeca Latine siue Latina Graece; cum sua loquitur, duo quaedam obstrepunt delicato lectori: philosophiae studium in quo totus erat, et illud g-gnehsion Graeci sermonis quod Latine loquentes sequi solet ac uix unquam dediscitur.
(Bulephorus) Quid uetat quominus Graecus absoluat Romanam linguam, si Britannis ac Frisonibus hoc contigit, praesertim cum sermo Graecus tum in uerbis tum in tropis plurimam habeat affinitatem cum Latino?
(Nosoponus) Quid Britannis ac Frisonibus contigerit, aliis aestimandum relinquo, mihi uidetur affinitas sermonis obstare puritati. Citius enim pure Romane loquetur Hibernus quam Gallus aut Hispanus, quemadmodum citius Gallus dicet Germanice loqui pure quam Italice aut Hispanice. Sed pergam. Georgium Merulam Alexandrinum esse scio, an Graecus fuerit nescio, uir in reddendis Graecis splendidus et elegans, ut cum ueteribus multis conferri queat. Marulli pauca legi, tolerabilia, si minus haberent paganitatis. M- Musurum propius noui, uirum insigniter eruditum in omni disciplinarum genere, in carmine subobscurum et affectatum, oratione prosa praeter unam alteramue praefationem nihil, quod sciam, reliquit; mirabar hominem Graecum tantum scire Latine. Et hunc fortuna retraxit a Musis; dura Leonis fauore Romam accitus incipit archiepiscopus esse, fato praereptus est.
(Bulephorus) Recipies igitur Pomponium Laetum.
(Nosoponus) Is elegantia Romani sermonis contentus nihil affectauit ultra.
(Bulephorus) Platinam igitur?
(Nosoponus) In historia ualiturus erat, si nactus fuisset argumentum felicius. In Optimo Ciue et Panegyrico nonnihil accedit ad Ciceronis imaginem, sed tanto interuallo, ut hoc cognomen non promereatur eruditorum calculis; alioqui uir doctus, facundus et, ni fallor, bonus.
(Bulephorus) Quid Philippum Beroaldum maiorem ? Video, abnuis, id sciebam fore.
(Nosoponus) Immo adnuo, si mihi commendas hominem de literarum studiis praeclare meritum; sin postulas eum in Ciceronianorum ascribi catalogum, abnuo. Philippum Beroaldum iuniorem citius recepero, quanquam is perpauca misit in literas.
(Bulephorus) Iam frustra tibi recenseam Georgium Vallam, Christophorum Landinum, Mancinellum, Petrum Marsum, Baptistam Pium, Cornelium Vitellium, Nicolaos Leonicenum et Leonicum, Bartholomaeum Scalam, Paulum Cortesium, Petrum Crinitum, Iacobum Antiquarium.
(Nosoponus) Ut tu farragine quadam confundis diuersos. Mancinellos, Vitellios ac Marsos sile, cum agitur de eloquentia. Baptista Pius suo more loqui conatus est. Scala sibi uidebatur Tullianus, Politiano ne Latinus quidem uidetur, adeo ut ne sensum quidem communem illi tribuerit. De Paulo Cortesio post dicetur. Petrus Crinitus multum abest a charactere Ciceromano, quanquam hominis eruditionem amplector. Leonicenus medicus erat, non rhetor. Leonicus in adytis philosophiae, praesertim Platonicae, semper religiose uersatus ad Platonis ac Ciceronis dialogos effingendos sese composuit et praestat eloquentiae tantum, quantum fas est hodie a tali philosopho requirere, Ciceronianus appellari nec ipse cupiat, ni fallor; adhuc enim superest uir non minus integris moribus quam eruditione recondita.
(Bulephorus) Quid de Domitio Calderino?
(Nosoponus) Bona spes erat, ni Romanae deliciae, mox praepropera mors intercepissent iuuenis bene coeptum in studiis cursum.
(Bulephorus) Porro Scipionem Carteromachum.
(Nosoponus) Agnosco uirum citra ostentationem in utraque literatura doctum, ceterum ex his quae scripsit non apparet illum affectasse Tullianam eloquentiam.
(Bulephorus) Non reicies, opinor, Hieronymum Donatum patricium Venetum.
(Nosoponus) Epistulae, quod paene solum illius habemus, declarant illum quiduis praestare potuisse, si uoluisset huc animum intendere, sed rei publicae negotia distraxerunt hominem ab otio literario.
(Bulephorus) Agnoscis Antonium Sabellicum?
(Nosoponus) Agnosco natura facundum nec artis expertem. Nec infeliciter rhetoricatur interdum, in historia sat splendide uersatus, sed in hac tantum quae suum dicendi genus desiderat.
(Bulephorus) Hactenus de mortuis plerisque; nunc uiuorum, ut aiunt, meminisse oportet, de quibus fortasse uereberis, quid sentias proloqui.
(Nosoponus) Minime, quandoquidem fateor hoc laudis uix ulli mortalium adhuc contigisse.
(Bulephorus) Nosti Paulum Aemilium ?
(Nosoponus) Hominis et reconditam eruditionem et diligentiam et uitae sanctitatem et summam in historia fidem exosculor; Tullianam dictionem nec affectauit nec habet.
(Bulephorus) Profero Baptistam Egnatium.
(Nosoponus) Virum non minus probum et integrum quam eruditum et eloquentem nominasti, sed cui Tulliani cognominis honorem negant doctorum suffragia. Docte loqui maluit quam Ciceroniane, et quod uoluit assecutus est.
(Bulephorus) En tibi Paulum Bombasium.
(Nosoponus) Equidem exosculor Paulum Bombasium prorsus aurei pectoris hominem, quo uix alius unquam uixit amico amicior, sed ualetudini parcens non admodum indulsit stilo. Mox, ut erat animi minime abiecti, sordidorum competitorum improbis contentionibus offensus, nam Bononiae publico salario Graece profitebatur, ad rei publicae negotia sese contulit; tandem accitus Romam augere rem maluit quam literis insenescere.
(Bulephorus) Fortassis aequior eris iunioribus. Quid censes de Andrea Alciato ?
(Nosoponus) Referam, quid eruditi sentiant, qui propius hominem nouerant quam ego. Quam laudem M- Tullius partitur inter Q- Scaeuolam et M- Crassum, quorum hic dictus est eloquentium iurisperitissimus, ille iurisperitorum eloquentissimus, totam in hunc unum competere iudicant. Quid possit eloquentia, declarauit in praefatione quam Cornelio Tacito praefixam legimus. Nam in annotationibus docere proposuit, non rhetoricari.
(Bulephorus) Ex Italis, opinor, non ita multos praetermisimus memorabiles. Sed heus, occurrit Hieronymus Aleander nuper fauore Clementis VII archiepiscopus Brundusinus, quem fortasse praeteritum non oportuit in hac recensione.
(Nosoponus) Quid is possit in hoc genere, non satis liquet ex his quae scripsit. Nam et admodum pauca uenerunt in lucem, in quibus ipsis non uidetur hanc laudem ambisse, et iam pridem ciuilia bellicaque negotia alio rapuerunt hominem peritia linguarum eleganter instructum ac prorsus indignum qui profanis negotiis seruiat.
(Bulephorus) Equidem arbitror Albertum Carporum principem propius ad Tullianam phrasim accedere quam Aleandrum. Nihil hic edidit hactenus, quod equidem sciam, unicum dumtaxat librum aut si mauis prolixam epistulam ab illo scriptam uidi, qua respondet Erasmo, tametsi sunt qui ceu compertum asseuerant eius operis alterum esse fabrum.
(Nosoponus) Accedit ille quidem, quisquis est, quatenus licuit homini in theologicis ac philosophicis literis ab adulescentia uersato.
(Bulephorus) Vides quam multos celeberrimi nominis scriptores commemorarim, Nosopone, quorum nemini fateris Tulliani cognominis decus obtigisse. Fortasse nonnulli fallunt meam memoriam; tu suggere, si quos nosti, Hypologe !
(Hypologus) Duos Caelios, Rhodiginum et Calcagninum, nescio an uolens praetermiseris.
(Bulephorus) Plane imprudens.
(Nosoponus) Rhodiginus uir erat pius et uariae lectionis, in eloquentiae certamen haudquaquam asciscendus; alter tutu eruditione tum eloquentia superior, stilus elegans et ornatus, sed nonnihil resipiens philosophiam scholasticam, quae res hactenus officit, non ut non possit inter facundos numerari, sed ne inter Ciceronianos.
(Bulephorus) Pauculos praetereo sciens ad quorum commemorationem ipsa nos reducet oratio tempestiuius. Interim, si placet, in Galliam et olim et hodie studiis florentissimam aliquantisper migremus, ex ea dumtaxat praecipuos relaturi, qui nuper scriptis in lucem editis eloquentiae laudem emeruerunt. Robertus Gaguinus non ita pridem habitus est magni nominis, dictione tamen quam scriptis uendibilior.
(Nosoponus) Verum, suo saeculo; nunc uix inter Latine loquentes reciperetur.
(Bulephorus) Quid commemorem duos fratres Ferdinandos?
(Nosoponus) Non feram.
(Bulephorus) Quid si Guidonem Iuuenalem ?
(Nosoponus) Multo minus.
(Bulephorus) Quid si Iodocum Badium ?
(Nosoponus) Istum citius admiserim in hoc laudis certamen quam Apuleium, nec infeliciter omnino cessit conatus Badio; adest illi facilitas non indocta, felicius tamen cessurus, nisi curae domesticae reique parandae studium interrupissent otium illud Musis amicum, huius laudis candidato necessarium.
(Bulephorus) Fortassis huius honorem tituli tribues Galliarum decori Guilelmo Budaeo.
(Nosoponus) Qui tribuam quod ille nec ambit nec agnosceret, si tribuero ? Quanquam is alioqui eximiis uariisque dotibus suspiciendus est.
(Bulephorus) Iacobus Faber habetur celebratissimus.
(Nosoponus) Vir pius et doctus, sed qui theologice dicere maluerit quam Tulliane.
(Bulephorus) Ioannem Pinum fortassis agnosces.
(Nosoponus) Posset inter huius laudis competitores numerari, nisi et hunc negotiorum tumultus et ecclesiastica dignitas a studiis auulsissent. Olim certe praeclarum sui specimen dedit, cum Bononiae Musarum sacra coleret. Nunc episcopum audio factum; quid accesserit eloquentiae, nescio. Fieri potest, ut plus accesserit eruditionis quam dignitatis.
(Bulephorus) Agnoscis Nicolaum Beraldum?
(Nosoponus) Agnosco dictionis illaborato fluxu Pino non dissimilem, uerum is in hoc genus nunquam neruos intendit suos, dicendo quam scripto felicior. Quid possit, satis diuino, sed est magni laboris fugitantior.
(Bulephorus) Franciscum Deloinum non uererer obicere, si se talem praestare potuisset in oratione libroue, qualem se praestitit in epistulis ex tempore scriptis ad amicos. Quod sane prodigii simile uideri possit in homine, qui saeculo non admodum felici totam paene aetatem in Accursiis, Bartholis ac Baldis contriuisset. In literis politioribus et senex et feliciter repubuerat. Hunc nuper mors terris eripuit ipsi quidem matura, senex enim mortuus est, studiis uero, quibus euehendis ornandisque uir optimus natus uidebatur, praepropera. Superest Lazarus Baifius, qui unico libello de uestibus eoque non magno magnam laudem meruit summamque spem de se praebuit, si, quo coepit cursu, pergat in literarum stadio. Quanquam ad docendum appositus, argutus esse mauult, ut uidetur, et Atticus quam Ciceronianus.
(Bulephorus) Succurrit etiamnum par unum nequaquam, ut arbitror, fastidiendum. Nosti Claudium Cantiunculam Metensem et Cornelium Scepperum ?
(Nosoponus) Uterque mihi et e conuictu notus est. Cantiuncula, ut est ingenio festiuo, in quouis argumento tractando suauissime canit praesertim oratione prosa; quantum ualeat carmine, nescio; nec infeliciter properat ad exemplar Ciceronis. Fluxum perspicuitatem copiam ac iucunditatem M- Tullii propemodum assecutus est, sed iam pridem in principum legationibus fabulam agit motoriam, cum hoc negotium altissimam quietem desideret, et tamen ita quotidie se ipsum uincit, quasi per terras mariaque uolitans Musas omnes secum ducat comites. Habet hoc eximium, quod iurisprudentiam ac philosophiae cognitionem eloquentiae conciliauit. Scepperus praeterquam quod in omni disciplinarum genere uersatus est, pari facultate et solutam orationem texit et carmen, quanquam et hic iam diu fabulam agit motoriam.
(Bulephorus) De Ruellio quid sentis ?
(Nosoponus) Quod peritissimo rei medicae dignum est, in uertendis Graecis religiosae fidei. Hoc laudis maluit quam haberi Tullianus.
(Bulephorus) Sed ubi mihi ponendus est Petrus Mosellanus Treuir, inter Germanos an inter Gallos ?
(Nosoponus) Nihil refert, ad id sane quod nunc agitur.
(Bulephorus) Agnoscis Ciceronianum ?
(Nosoponus) Admiror parem utriusque linguae peritiam, ingenium candidum minimeque sordidum, industriam indefatigabilem, dictionem uiuidam floridam ac dilucidam. Nihil ab eo non erat exspectandum, nisi iuuenem non ita pridem huius laudis agonem ingressum praepropera mors graui doctorum omnium maerore nec leui studiorum dispendio sustulisset e medio.
(Bulephorus) E Galliis igitur, si uidetur, iter flectamus in Angliam non infelicem ingeniorum altricem. Sed Germanum Brixium paene praeterieram. Non ignoras uirum pari dexteritate in utraque lingua, siue carmen pangere uelit siue prosam orationem condere, nec minus felicem Graecis in linguam Latinam transferendis. An ne hunc quidem recipies inter Tullianos ?
(Nosoponus) Ille quidem adhuc in cursu est, copiam et lucem assecutus est, in nonnullis tamen M- Tullio dissimilis, sed ita, ut bonam de se spem praebeat, si, ut facit, totum se huic studio dediderit. Interim lubet gnauiter currenti applaudere.
(Bulephorus) Nunc igitur in Britanniam, quae cum multos habeat Tullianae dictionis candidatos, tantum eos nominabo qui scriptis innotescere uoluerunt. Si Guilelmum Grocinum proferam, respondebis nihil illius exstare praeter unicam epistulam elaboratam sane et argutam ac bene Latinam. Maluit enim nihil scribere quam nihil uidere homo natura lusciosus. Ad epistularem argutiam appositus Laconismum amabat et sermonis proprietatem; diceres Atticum in hoc sane genere, nec aliud affectauit; Ciceronis copiam ferre non potuit si quando legeret illius libros. Nec scripto solum, sed et dicendo laconisabat. De hoc igitur non contendam. Sed Thomam Linacrum non uerebor proponere.
(Nosoponus) Noui uirum undiquaque doctissimum, sed sic affectum erga Ciceronem, ut, etiamsi potuisset utrumlibet, prius habuisset esse Quintiliano similis quam Ciceroni, non ita multo in hunc aequior quam est Graecorum uulgus. Urbanitatem nusquam affectat, ab affectibus abstinet religiosius quam ullus Atticus, breuiloquentiam et elegantiam amat, ad docendum intentus, Aristotelem et Quintilianum studuit exprimere. Huic igitur uiro per me quantum uoles laudum tribuas licebit, Tullianus dici non potest, qui studuerit Tullio esse dissimilis.
(Bulephorus) Restat Ricardus Paceus.
(Nosoponus) Is quidem inter Tullianae facundiae candidatos censeri poterat, nisi nimium illi placuisset extemporalis illa scribendi celeritas et nisi mox iuuenem e medio studiorum cursu pontificum ac regum negotia profanis curis propemodum obruissent.
(Bulephorus) Ab Anglia migrabo, si tibi Thomam Morum produxero.
(Nosoponus) Fateor ingenium felicissime natum et quod nihil non potuisset efficere, si totum his studiis uacare licuisset. Ceterum illo puero uix tenuis odor literaturae melioris demigrarat in Angliam. Deinde parentum auctoritas ad leges eius gentis discendas, quibus nihil illiteratius, adegit; mox in causis agendis exercitatus, hinc ad reipublicae munia uocatus, uix succisiuis horis respicere potuit ad eloquentiae studia. Tandem in regiam pertractus et regni regiorumque negotiorum undis immersus magis amare potest studia quam colere. Et tamen dicendi genus, quod assecutus est, magis uergit ad Isocraticam structuram ac dialecticam subtilitatem quam ad fusum illud Ciceronianae dictionis flumen, quanquam urbanitate nihilo M- Tullio inferior est. Quoniam autem adulescens diu uersatus est in poematibus scribendis, poetam agnoscas et in oratione prosa.
(Bulephorus) Angliam igitur relinquamus, neque enim nominabo Guilelmum Latamerum aut Reginaldum Polum, quorum prior uir pius theologiam absoluere maluit quam Ciceronianam eloquentiam, alter Ciceronis admirator summus et aemulator non infelix nihil adhuc suo nomine uoluit in lucem prodire. Quanquam in epistulis familiaribus satis declarat quid ualeat, sed non traducam ea quibus ipse lucem nondum tribuit. Alioqui habet innumeros ea insula summae spei iuuenes, sed interim censorem agimus, non diuinum. Quid autem mirum illic efflorescere iuuentutem, ubi rex ipse non solum praemiis excitat bene nata ingenia, uerum etiam exemplo suo quamlibet pigris subdit calcaria, duobus iam libellis testatus quantum et faueat pietati et ingenio facundiaque polleat.
(Nosoponus) Ego sane libellos istos maiorem in modum admiratus sum non abhorrentes a dictione Tulliana, nisi quod argumentum et regia dignitas suum quoddam eloquendi genus desiderare uidetur.
(Bulephorus) Quid superest igitur, nisi ut hinc nauigemus in Hollandiam ?
(Nosoponus) Prius in Scotiam censeo.
(Bulephorus) Non grauarer, si quem illic nossem quem te laturum existimem. In Daniam malo, quae nobis dedit Saxonem Grammaticum, qui suae gentis historiam splendide magnificeque contexuit.
(Nosoponus) Probo uiuidum et ardens ingenium, orationem nusquam remissam aut dormitantem, tum miram uerborum copiam, sententias crebras et figurarum admirabilem uarietatem, ut satis admirari non queam, unde illa aetate homini Dano tanta uis eloquendi suppetierit, sed uix ulla in illo Ciceronis lineamenta reperias.
(Bulephorus) Igitur in Hollandiam.
(Nosoponus) Immo prius in Zelandiam, ne quem praetereas.
(Bulephorus) Alit et illa regio quaedam dextra ingenia, sed pleraque luxu obruuntur. Hinc sane tibi profero Adrianum Barlandum, in cuius scriptis agnoscas candorem ac facilitatem Tullianae dictionis.
(Nosoponus) Accedit hac sane parte, sed totum Ciceronem non exprimit.
(Bulephorus) E Zelandia facilis cursus est in Hollandiam haud infecundam bonorum ingeniorum parentem, sed illic nec honos habetur eloquentiae et uoluptates non temere sinunt indolem maturescere. Hinc tibi proferam Erasmum Roterodamum, si pateris.
(Nosoponus) Professus es te de scriptoribus dicturum. Istum uero ne inter scriptores quidem pono, tantum abest ut Ciceronianis annumerem.
(Bulephorus) Quid ego audio? Atqui uidebatur et inter g-polugraphous censeri posse.
(Nosoponus) Potest, si g-polugraphos est, qui multum chartarum oblinit atramento. Alia res est scribere, quo de nos agimus, et aliud scriptorum genus. Alioqui qui manu describendis libris quaestum faciunt, scriptores dicentur, cum hos eruditi malint librarios dicere. At hoc est nobis scribere, quod agro fructum producere, hoc nobis lectio quod agro stercoratio, hoc nobis concoctio et emendatio quod in agris occatio pastinatio putatio zizaniorum euulsio ac reliquae operae sine quibus aut non emergit sementis aut non adolescit exorta.
(Bulephorus) Quid igitur ille?
(Nosoponus) Abicit ac praecipitat omnia nec parit, sed abortit, interdum iustum uolumen scribit "stans pede in uno" nec unquam potest imperare animo suo, ut uel semel relegat quod scripsit, nec aliud quam scribit, cum post diutinam lectionem demum ad calamum sit ueniendum idque raro. Quid quod ne affectat quidem Tulliano more dicere, non abstinens a uocibus theologicis, interim ne a sordidis quidem ?
(Bulephorus) Tersior erat Guilelmus Gaudanus.
(Nosoponus) Atticus erat in epistulis, in carmine bonus; sed o scelerate luxus, quantum felicium ingeniorum uel corrumpis uel abrumpis ?
(Bulephorus) Nosti Aegidium Delphum ?
(Nosoponus) Virum eruditionis uariae, uersificatorem non malum, si facilitati neruos addidisset.
(Bulephorus) Nuper decessit Martinus Dorpius.
(Nosoponus) Ingenium felix et ad quiduis uersatile nec infestiuum, sed alienis iudiciis quam suo duci maluit. Tandem theologiae studium retraxit hominem a Musis.
(Bulephorus) Quis tibi uidetur Iacobus Ceratinus ?
(Nosoponus) Praeclaram de se spem dedit, a Ciceroniano multum abest.
(Bulephorus) Hinc igitur, si uidetur, in Frisiam commigremus. Alit enim ea regio prorsus alba, quod dici solet, ingenia; sed male conuenit Como cum Musis. Langios igitur et Canterios omittam, Rodolphus Agricola sufficit unus pro multis.
(Nosoponus) Agnosco uirum diuini pectoris, eruditionis reconditae, stilo minime uulgari, solidum, neruosum, elaboratum, compositum, sed qui nonnihil resipiat et Quintilianum in eloquendo et Isocratem in orationis structura, utroque tamen sublimior, Quintiliano etiam fusior ac dilucidior. Quod uoluit praestitit, nec dubito quin Ciceronis figuram potuisset effingere, si huc uertisset animi studium. Et huic tamen ad summam laudem cum alia quaedam obstitere, tum praecipue regionis ac temporum infelicitas, quibus uix quicquam honoris habebatur literis politioribus, et nationis parum frugalis uita. In Italia summus esse poterat, nisi Germaniam praetulisset.
(Bulephorus) Superest Hayo Hermanus gentis eiusdem.
(Nosoponus) Agnosco iuuenem diuinae cuiusdam indolis, cuius tamen nullum exstat in literis specimen praeterquam in epistulis aliquot quibus nihil purius sanius aut suauius. Is fortasse palmam hanc tulerit, si naturae felicissimae par accesserit industria.
(Bulephorus) Haud transeundam censeo Vuesphaliam, quae nobis dedit Alexandrum Hegium.
(Nosoponus) Virum eruditum sanctum ac facundum nominas, sed qui gloriae contemptu nihil magni molitus sit.
(Bulephorus) Dedit et Hermannum Buscium.
(Nosoponus) In carmine pangendo felicem, in oratione soluta magna uis adest ingenii, lectio uaria, iudicium acre, neruorum satis, sed compositio Quintiliano propior quam Ciceroni.
(Bulephorus) Conradum Goclenium, opinor, non nosti.
(Nosoponus) Num illum dicis, qui apud Brabantos iam pridem ornat non modo Busleidianum quod quidam trilingue uocant, sed totam etiam illam academiam, licet alioqui florentissimam.
(Bulephorus) Istum ipsum.
(Nosoponus) Mihi quidam g-kai g-oikothen notus est.
(Bulephorus) Num quid in illo desideras, quominus habeatur inter Ciceronianos ?
(Nosoponus) Opinor illud ingenium posse quicquid serio uoluerit, uerum mauult obesulus esse quam polygraphus.
(Hypologus) Unum in illo noui, quo Ciceroni multum est dissimilis.
(Bulephorus) Quidnam ?
(Hypologus) Ciceronem accipimus praelongo et exili fuisse collo. Goclenius et pulchre obeso et adeo non longo, ut mentum pectori paene contiguum sit.
(Bulephorus) Non hic de collo, sed de stilo disputamus. Ceterum, ut a Vuesphalia recedamus, habet Saxonia iuuenes summae spei nihil mediocre de se pollicentes, quorum est et Christophorus Carlebitzius imaginibus maiorum ornatissimus, sed literis ac moribus compositissimis ornatior; uerum horum commemoratione te non fatigabo, quorum indoles adhuc subolescit et, ut ita loquar, in herba est. Pergam ad reliquos Germanos, quorum princeps fuit Capnion.
(Nosoponus) Vir magnus, sed oratio redolebat suum saeculum adhuc horridius impolitiusque. Qualis et Iacobus Vuimphelingus et si qui sunt huius similes, quorum opera tamen non parum utilitatis accessit Germaniae studiis. Quanquam hic in nepote suo quodammodo repubuit Iacobo Spiegellio.
(Bulephorus) Capnionis ergo discipulum agnoscis Philippum Melanchthonem ?
(Nosoponus) Nihil hoc ingenio felicius, si totum uacasset Musis. Nunc hanc laudem leuiter affectauit ac naturae felicitate contentus nec artis nec curae permultum ad scribendum adhibuit, et haud scio an affectantem nerui fuerint defecturi. Extemporali dictioni natus uidetur; nunc aliis intentus eloquentiae studium magna ex parte uidetur abiecisse.
(Bulephorus) En igitur tibi Ulricum Huttenum.
(Nosoponus) Sat splendoris et copiae praestat in oratione soluta; in carmine felicior erat, ceterum a Ciceronis imagine procul aberat.
(Bulephorus) Bilibaldum prius commemorasse oportuit, quo duce primum efflorescere coepit apud Germanos eloquentia, quam et morum pietate et fortunae splendore illustrauit.
(Nosoponus) An illi sequatur nescio, certe non assequitur, nec tam obstat ingenium quam rei publicae negotia parumque prospera ualetudo, cum non alius sit prosperrima dignior. Tamen ex tempore scribens adeo feliciter, abunde declarat, quantum praestare ualeret, si neruos intenderet suos.
(Bulephorus) Ulrico Zasio plurimum laudis tribuit uniuersa Germania.
(Nosoponus) Minus tamen, quam uir ille promeritus est. Praeter exactam iuris quod profitetur scientiam felicissima quaedem adest uel ex tempore scribendi dicendique facultas; diceres orationem bonis electisque uerbis simul ac sententiis ex uberrimo quodam manare fonte, adeo nec resistit unquam nec haeret nec intersilescit, tum adest etiam in scriptis alacritas iuuenilis et, ut ita dicam, uita; negares senis esse quod legis, attamen Politianum propius exprimit quam Ciceronem.
(Bulephorus) Age, sed ex proximo tibi profero Brunonem Amerbachium Rauracum, quo uiro nihil unquam natura finxit candidius.
(Nosoponus) Quatenus licet ex gustu cognoscere, magnus erat futurus, ni festinata mors iuuenem studiis eripuisset.
(Bulephorus) Henricum Glareanum agnoscis Heluetium?
(Nosoponus) Is maluit in philosophia ac mathematicis disciplinis consenescere quam aemulari phrasim Ciceronianam, cui uix conuenit cum subtilitatibus mathematicorum.
(Bulephorus) Unus superest, quem si non recipis, migrabimus in Pannoniam.
(Nosoponus) Quis ?
(Bulephorus) Ursinus Velius.
(Nosoponus) In carmine felix nec infelix in oratione soluta, spirituum et urbanitatis habet affatim; ubi prodierit historia quam de rebus a Pannoniae Bohemiaeque rege Ferdinando gestis texere dicitur, certius pronuntiabimus.
(Bulephorus) Mihi certa spes est illum et principis sui claritati et rerum magnitudini facundiae uiribus responsurum. Huius commemoratio nos deduxit in Pannoniam, nam illic nunc agit, ubi neminem noui praeter Iacobum Pisonem studiosum eloquentiae Tullianae candidatum, sed primum aula, deinde calamitas, nuper etiam mors hominem nobis abripuit.
(Nosoponus) Audiui et dolui.
(Bulephorus) Habet et Sarmatia quos non possis contemnere, sed non commemorabo, nisi qui libellis in lucem datis sui specimen dederunt. Horum princeps est Andreas Critius episcopus Plocensis, qui prorsus ingenium habet, ut ait ille, in numerato, carmina pangit feliciter, felicior etiam in oratione soluta, praesto est ex tempore scribenti docta facilitas, sermo perpetua quadam orationis festiuitate iucundus.
(Nosoponus) Paucula quaedam illius degustaui, quae mihi sane spem egregiam praebent, nisi legationibus, tum regni simul et ecclesiae negotiis cogatur a Musarum otio recedere.
(Bulephorus) Iam Hispania, quae non ita pridem coepit ad pristinam ingeniorum gloriam reflorescere, doctos et eloquentes uiros permultos, qui scriptis innotuerunt non ita multos habet, in his Antonium Nebrissensem uirum eruditionis uariae, sed cuius mentionem laturus non sis in catalogo Tullianorum.
(Nosoponus) Rem diuinasti.
(Bulephorus) Ne Lopidem quidem, opinor, aut Sanctium.
(Nosoponus) Hic theologus est nec affectauit hanc laudem, ille multo infelicior est in laudando quam in reprehendendo; nec hic nec ille Ciceronianus.
(Bulephorus) Demirabor, si Ioannem Ludouicum Viuem ab hoc honore submouebis.
(Nosoponus) Equidem nec ingenium nec eruditionem nec memoriam in illo desidero, adest illi parata sententiarum ac uerborum copia, cumque fuerit initio duriusculus, in dies magis ac magis in illo maturescit eloquentia; quem si nec uita nec studium destituerit, bona spes est fore ut inter Ciceronianos numeretur. Sunt enim quibus scribendi conatus iuxta Mandrabuli morem, ut habet prouerbium, succedat. Hic quotidie uincit se ipsum. Et habet ingenium ad quiduis uersatile eoque ad declamandi facultatem unice compositus. Aliquot tamen M- Tullii uirtutes nondum absoluit, praecipue iucunditatem dictionis ac mollitudinem.
(Bulephorus) Et Lusitanos aliquot eruditos noui, qui uulgarint ingenii sui specimen, neminem noui praeter Hermicum quendam in epigrammatibus felicem, in oratione soluta promptum ac facilem, ad argutandum dexterrimae dicacitatis, et Genesium, qui nuper edito Romae libello praeclaram de se spem praebuit. Vide, quot regiones peragrauerimus, Nosopone, dum unum quaerimus Ciceronianum, nec quisquam adhuc repertus est quem digneris huius cognominis honore cuius amor te macerat. Quot priscos commemorauimus, quot saeculorum posteriorum, quot nostrae memoriae, quot nostrae aetatis recensuimus in quibus, ut sint nonnulli quos fastidiosus censor possit contemnere, quam multi sunt qui suum quisque saeculum, suam patriam, qui ecclesiam, qui rem literariam doctrina facundiaque sua ornarunt illustrarunt nobilitarunt, nec ullum tamen adhuc inuenimus Ciceronianum. Quid reliquum est, nisi ut proficiscamur in insulas fortunatorum inde petituri quem donemus hoc nomine? Moderatius perpetimur mala nobis cum plerisque communia. Non maeret Hispanus, si non habet flauam caesariem, non Indus, quod colore sit lurido, non Aethiops quod atro, quod simis naribus, et tu discrucias animum nec concoquere potes conuicium, quod non es Ciceronianus ? Hoc an malum sit nescio, sed si esset malum, non tu aequo animo feres incommodum tibi cum tot talibusque uiris commune?
(Nosoponus) Atqui hoc laudis assecutus est Christophorus Longolius, homo Brabantus, tum apud Gallos educatus. Huic uni Cisalpinorum palmam hanc tribuunt Itali, ceteros omnes ut barbaros submouent.
(Bulephorus) Plurimum sane laudis tulit Longolius, sed nimio emptum. Diu tortus est, tandem et immortuus est certamini nondum peracto, non leui profecto studiorum iactura, quibus magno usui futurus erat, nisi totum animum omnesque ingenii uires ad inanis tituli studium contulisset. Quanquam ille non uni Tullio assidebat, sed per omne auctorum genus sese uoluerat, disciplinas liberales omnes diligenter edidicerat, ultra iuris peritiam, nec erat contentus exprimere lineamenta Ciceronis, sed in inuentione rerum peracutus fuisse uidetur et copiosus, in tractandis argumentis dexter ac felix, nusquam non praebens admirandae cuiusdam indolis specimen. Nihil est igitur, quod isti Ciceronis simii nobis Longolium obiciant; aliis dotibus ille magnus erat, etiamsi Ciceronianus non fuisse, et haec ipsa uanissimi tituli ambitio fructum propemodum studiorum illius corrupit, uitam abrupit. Quanquam multum etiam afuit a Cicerone, cui materia defuit exercendae mirabilis illius eloquentiae, quam in seriis grauibusque causis Cicero praestitit. Longolius edidit epistulas sane quam elegantes ac feliciter elaboratas, fateor, sed multas argumento perquam humili, plures affectato, quod genus uidentur aliquot epistulae Plinii iunioris. Atqui tales non arbitror in epistularum numero ponendas. Quid enim habent epistulae Senecae quod epistulae congruat praeter titulum ? At in Ciceronis epistulis nihil est accersitum. Aut de grauibus seriisque negotiis scribit ea quae coram exponeret, si licuisset, aut cum amicis absentibus de familiaribus colloquitur rebus aut de studiis confabulatur, quemadmodum solent amici praesentes inter se miscere sermonem. Quid quod Cicero non edidit epistulas suas et quasdam uidetur scripsisse neglectius, quam loqui solitus erat ? Unde bona pars earum, quas Tiro Ciceronis libertus collegerat, intercidit, haud, opinor, peritura, si docti eas iudicassent immortalitate dignas. Primum igitur illa simplicitas et gratia sermonis inaffectati, deinde ueritas abest in epistulis Longolii plerisque. Ad haec, quoniam nec eadem fuit fortuna Longolii quae Ciceronis nec eadem negotia, fit ut interdum inepta sit ac frigeat imitatio. Quod genus sit: M- Tullius senator et uir consularis scribit ad suae dignitatis homines, quid moliantur duces in prouinciis, quam instructae sint legiones, ostendit periculum, diuinat rerum exitum; cum ad imitationem Ciceronis similia scribit ad eruditos amicos et in otio uiuentes Longolius ueluti sollicitus de summa rerum, nonne friget affectatio? Quid ? quod ipse in museum abditus interdum literis mandat uanissimos rumores, quales uulgo circumuolitant, indigni qui uel sermone cordati hominis commemorentur ? Sed in orationibus, inquies, quas duas reliquit uelut in Capitolio habitas, Ciceronem praestitit. Eas ego sane magna cum animi tum admiratione tum uoluptate legi, fateor. Effecerunt enim, ut de illius ingenio longe quam ante magnificentius sentirem, adeo, cum de illo praeclaram concepissem existimationem, uicit multis partibus exspectationem meam. Videtur enim in has deprompsisse quicquid uel suo potuit ingenio uel e Ciceronis orationibus hauserat. Eae tamen tot annis elaboratae, toties sub incudem reuocatae, toties criticorum censuram perpessae, quantulum habent Ciceronis ? Non quidem Longolii culpa, sed temporum. Aptissime dicebat Cicero, uix apte Longolius, quandoquidem Romae nec patres conscripti sunt hodie nec senatus nec populi auctoritas nec tribuum suffragia nec magistratus, qui solebant esse, nec leges nec comitia nec actionum forma nec prouinciae nec municipia socii ciues; postremo Roma Roma non est nihil habens praeter ruinas ruderaque priscae calamitatis cicatrices ac uestigia. Tolle pontificem cardinales episcopos curiam et huius officiarios, deinde legatos principum ecclesiarum collegiorum et abbatiarum, tum colluuiem hominum, partim qui uiuunt ex hisce nundinis, partim qui uel libertatis amore uel fortunam aucupantes eo confluunt, quid erit Roma ? Dicet aliquis pontificum regnum a Christo traditum augustius esse, quam fuerat olim senatus populique Romani aut etiam, si libet, Octauii Caesaris. Mea nihil refert, modo fatearis diuersum regni genus esse. Quo fit, ut nec oratio congruat eadem, si putamus Ciceronianum esse sermonem ad rem praesentem accomodare. At ille praeclarus iuuenis orationem adtemperauit ad hominum affectus qui ueterem Romam rerum dominam "gentemque togatam" adhuc somniant, quemadmodum Iudaei nondum desinunt suum Mosen ac templum Hierosolymitanum somniare. Iam Christophorus iuuenis nec magistratu nec rebus gestis nec ullo alio nomine magnus erat quam ingenio, quod ego sane pulchrius esse duco quam si regno polluisset, sed haec persona nihil ad Ciceronem. Nunc argumentum accipe. Inciderat illi contentio cum Italo quodam adulescente in hoc, opinor, subornato, ut Ciceronianam eloquentiam a barbaris uindicaret. Et est, ut audio, nunc Romae sodalitas quaedam eorum, qui plus habent literaturae quam pietatis; docti uocantur et apud multos habentur in pretio. Per hos otiosos hoc certamen studiis hinc atque hinc efferuescentibus accensum est, ut eo ciuitas undiquaque captat uoluptatis materiam. Interim Longolii causam grauabat Lutheri causa, cuius gratia apud Romanos male audiebat quicquid erat affine Germaniae, ne dicam Cisalpini omnes. Iamque Christophoro tametsi natione barbaro (nam huiusmodi uocabulis adhuc utuntur illi, quasi facies rerum non tota sit immutata), tamen ob admirandam sermonis elegantiam uisum est candidioribus aliquot honoris gratia decernere ciuis Romani titulum. Fiebat hoc olim et erat munus non minus utile quam honorificum. Nunc autem quid est esse ciuem Romanum ? Profecto minus aliquanto quam esse ciuem Basiliensem, si contemptis uerborum fumis rem aestimare libeat. Atque hinc in barbarum Longolium competitoris ipsique fauentium inuidia. Tandem quaesita est illa uoluptas otiosis, ut in Capitolio (sic enim uocant curiam quandam non admodum magnificam, in qua solent agi per pueros exercitandi ingenii gratia fabulae) causam diceret Longolius. Subornatus adulescens audaculus, qui accusationem, quam ab alio compositam edidicerat, recitaret. Accusationis haec erant capita: primum quod Christophorus Longolius olim puer, dum ingenii periclitandi gratia laudat Galliam in qua tum uiuebat, in nonnullis ausus sit eam aequare Italiae, deinde quod in ea laudasset tribus uerbis Erasmum et Budaeum barbarus barbaros, praeterea quod diceretur ab his subornatus ac delegatus in Italiam, ut optimos quosque libros deportaret ad barbaros, quo possent cum Italis de principatu eruditionis contendere, postremo quod homo barbarus et obscurae familiae minime dignus uideretur honore tanti cognominis, ut ciuis Romanus appellaretur. Habes praeclarum argumentum, in quo neruos intendas eloquentiae Tullianae. Atqui hoc plane ludicrum ille plus quam serio agit mirifico sane uerborum apparatu, magna ingenii significatione, summa uehementia, multa interdum urbanitate, non aliter alludens ad aetatem Ciceronis quam is, qui scripsit Batrachomyomachiam, allusit ad Homericam Iliadem, ranis ac muribus rebusque ridiculis ac friuolis deorum dearum heroum splendida uerba factaque accommodans; ita Longolius exaggerat capitis discrimen, armatas cohortes, gladiatorum manum quorum uiolentia auctoritas amplissimi ordinis ac secundem leges agendi libertas fuerit impedita. Fingit priscam illam Romam orbis reginam et huius praesidem ac tutorem Romulum cum suis Quiritibus, somniat patres conscriptos et augustissimum ordinem regnorum dominum, populum in suos ordines ac tribus distinctum, praetorum ius, tribunorum intercessionem, somniat prouincias colonias municipia et socios urbis septicollis, recitatur senatus consultum, citantur leges; mirer non meminisse clepsydrarum quae reo solent infundi, nouem, opinor. Hic excitantur illa g-pathe, apellantur ueteres illi Romanae ciuitatis principes eque monumentis excitantur, quid non ? Perquam faceta res est. Equidem fateor hunc ludum uideri posse non inelegantem, si ad eum modum exerceretur inuentus in scholis declamatonis, etiamsi non frustra praecepit Quintilianus ut declamationis simulacrum quam proxime accedat ad ueras actiones, nimirum quod quidam declamandi themata petere soleant e poetarum fabulis nec ueris nec uerisimilibus. Nam habent in adulescentibus et illa progymnasmata fructum haudquaquam paenitendum, cum argumento ex historia sumpto uerba sententiaeque ad illorum temporum conditionem accommodantur, sed tamen instructior erit ad ueras causas agendas, qui quaestionem tractat praesentis temporis inuolutam circumstantiis, ueluti si quis tractet, num expediat rei publicae, ut principes filias aut sorores suas in procul semotas regiones elocent, an sit in rem Christianae pietatis proceres ecclesiasticos onerari ditione profana, utrum consultius sit iuuenem euoluendis auctoribus an peragrandis longinquis regionibus periclitandisque rebus multarum rerum cognitionem colligere, num expediat puerum imperio destinatum aut natum multum temporis in literis ac liberalibus disciplinis consumere. Ceterum argumentum quod tractat Longolius, cum nec sit ex historia petitum, ut saltem per fictionem suo tempori congruere possit, nec eiusmodi tamen, ut uere suo tempori suisque personis conueniat, qui fieri potuit, ut hic totum exprimeret Ciceronem, qui depulsis armis Antonii sublatoque mortis metu libere dixit apud senatum populumque Romanum ? In hac tamen materia tanto studio tantaque ingenii dexteritate rem gessit egregius iuuenis, ut hodie neminem norim uel apud Italos, cum pace omnium dixerim, quem existimem idem praestare posse, tantum abest ut Longolii laudibus aliquid studeam detrahere. Talibus enim ingeniis non queam non fauere, etiamsi mihi male uellent. Haec eo tantum dicuntur, ut adolescentiae studiis prospiciam, ne se superstitiose discrucient affectatione Ciceronianae similitudinis sic, ut hac intentione ab utilioribus magisque necessariis studiis auellantur. Rem habes, Nosopone; orationes supersunt quae me coarguant, siquid mentior. Nunc mihi rationem ineas uelim, sitne operae pretium ingenia felicissime nata in has g-epideixeis tantum aetatis et operae consumere, ne dicam immori talibus curis. Quantum utilitatis uel religioni Christianae uel studiis uel patriae laturus erat, si uigilias, quas actionibus illis ludicris impendit, in res serias collocasset ?
(Nosoponus) Profecto miseret me Longolii et uix habeo quod respondeam.
(Bulephorus) Ad haec testatur se scripsisse orationes quinque in laudem urbis Romae. O pulchre collocatam operam ! Quanto rectius eam collocasset, si ciuitatem illam atque eos praecipue, qui bonas literas ibi profitentur, orationibus aliquot elaboratis ad Christi cultum ac pietatis amorem inflammare studuisset. Intelligis, Nosopone, quid dicam, immo potius, quid non dicam. At quibus tandem uigiliarum tantum datum est ? Senatui ? Senatus, si quis omnino Romae est, Latine nescit. Populo ? Barbare loquitur, tantum abest ut dictione Tulliana capiatur. Sed ualeant haec g-epideiktika. Aduersus Martinum Lutherum rem agit et seriam et grauem. Ubi qui potuit esse Tullianus de rebus disserens, quas M- Tullius prorsus ignorauit ? At oratio non potest esse Tulliana, id est optima, quae nec tempori nec personis nec rebus congruit. Satis quidem Tulliane conuiciatur. Ubi tandem uentum ad errorum capita recensenda, subobscursus est et uix ab illis intelligitur, qui Lutheri dogmata tenent. Atqui hic res summam orationis perspicuitatem desiderabat, si uoluisset esse Ciceronianus. Iam ex ipsa rerum propositione non difficile fuerit coniectare, qualis futurus fuerit in refellendis dogmatibus aduersarii suisque confirmandis. Sedulo quidem uitat uoces nostrae religionis, nunquam usurpans fidei uocabulum, sed in eius locum substituens "persuasionem" aliaque permulta quae prius attigimus, semel tamen atque iterum utitur nomine Christiani, per imprudentiam, opinor. Nam ea dictio nusquam exstat in libris M- Tullii. Quanquam et hic multa felicissime dixit nec alia re magis peccauit, quam quod nimis anxie studuit esse Ciceronianus, cui maluit orationem congruere quam causae.
(Nosoponus) At tamen istis dictu mirum quam nunc applaudant Itali quidam.
(Bulephorus) Confiteor, laudant illa, sed ista legunt. Bataui oratoris naenias, quae Colloquia uocantur, quanto plures terunt manibus quam Longolii scripta, quamlibet eloborata, quamlibet expolita, quamlibet Tulliana et, ut Graece dicam, melius g-kekrotehmena. Quid in causa? Quid nisi quod illic res ipsa capit moraturque lectorem qualicunque sermone tractata ? Ad haec, quoniam theatrica sunt et uita carent, dormitat lector stertitque. Utilitas commendat etiam mediocrem eloquentiam. Quae tantum afferunt uoluptatem eadem diu placere non possunt, praesertim iis qui literas in hoc discunt, non solum ut politius dicant, uerum etiam ut rectius uiuant. In summa, qui iuuenem illum ad huius laudis ambitum inflammarunt, non optime meriti sunt uel de ipso uel de re literaria. Sed de Longolio fortasse nimis multa.
(Nosoponus) Praetercurristi Iacobum Sadoletum ac Petrum Bembum, prudens, opinor.
(Bulephorus) Ne prudens uiros eximios raraque horum temporum exempla nolui miscere turbae. Petri Bembi nihil exstat quod sciam, praeter aliquot epistulas in quibus exosculor non modo dilucidum quoddam, sanum, et ut ita dicam, Atticum dicendi genus, sed probitatem ac humanitatem ac singularem ingenii candorem in oratione uelut in speculo relucentem, nec alia re uel fortunatiorem uel ornatiorem iudico Longolium quam talium uirorum amicitia. At Iacobus Sadoletus cetera fere aequalis Bembo in Commentario quem elegantissimum edidit in psalmum -um non adeo affectat haberi Ciceronianus, ut non personae decorum tueatur (est enim episcopus Carpentoractensis), ut non materiae seruiat, ne in epistulis quidem abhorrens a uocibus quibusdam ecclesiasticis. Quid igitur ? Non dixit Tulliano more? Non dixit, immo dixit potius, qui eo modo dixit, quo probabile est iisdem de rebus, si uiueret, dicturum esse Ciceronem, hoc est de christianis christiane. Huiusmodi Ciceronianos ferre possum, qui summo praediti ingenio, disciplinis omnibus absoluti, tum iudicio prudentiaque singulari, siue unum Tullium in dicendo sibi proposuerunt siue paucos eximios siue doctos omnes, non possunt non optime dicere.
(Nosoponus) Multum suffragiis eruditorum tributum est Baptistae Cassellio.
(Bulephorus) Oratio de lege agraria, quam paulo ante mortem edidit, declarat illum summo nisu Tullianae dictionis affectasse lineamenta et hactenus propemodum assecutus est quod uoluit; lucis habet plurimum, uerba nitida, compositionem suauem. Ceterum immane quantum est quod desideratur, si ad Ciceronem conteras.
(Nosoponus) Certe Pontanum uno ore praedicant omnes, huic Ciceronianae dictionis palmam tribuunt eruditorum centuriae.
(Bulephorus) Non sum uel tam hebes uel tam inuidus, ut non fatear Pontanum multis egregiis ingenii dotibus uirum fuisse summum. Ac me quoque rapit placido quodam orationis lapsu; uerborum dulce quiddam resonantium amoeno tinnitu demulcet aures, demum splendore quodam perstringit dignitas ac maiestas orationis.
(Nosoponus) Quid igitur obstat quominus illum fateare Ciceronianum ?
(Bulephorus) Ex meo iudicio nihil illius laudi uel accesserit uel decesserit. Quaedam illius degustaui. Tractat materias profanas quasique locos communes de fortitudine, de oboedientia, de splendore, quae tractata facillime nitescunt atque ex se facile suppeditant sententiarum copiam, easque sic tractat, ut aegre possis agnoscere Christianus fuerit necne. Similiter temperat stilum in libello De principe. Praeterea non memini me quicquam illius legisse praeter aliquot dialogos ad Lucianum effictos. At ego non agnoscam Tullianum, nisi qui res nostras Ciceroniana tractet felicitate. In epigrammatibus plus tulisset laudis, si uitasset obscenitatem, quod nec in dialogis satis cauet. In Meteoris et Urania quaesiuit materiam, quae facile splendescit, et rem sane feliciter tractauit nec illic requiro Christianam dictionem. In ceteris interdum desidero decorum et aptum et aculeos, quos M- Tullius in animo reliquit etiam posito codice. Certe ad istam legem quam tu nobis praescripseras Ciceronianus non erit, in cuius scriptis sescentas uoces possem ostendere, quae nusquam sunt apud Ciceronem. Postremo uides, quam infrequens sit in manibus Pontanus, uir extra controuersiam in literis inter praecipuos numerandus.
(Nosoponus) Pontano successit Accius Syncerus, qui partum Virginis matris mire felici carmine descripsit, cui supra modum applausum est a Romano theatro.
(Bulephorus) Testantur hoc abunde Leonis et Clementis breuia, sic enim hodie uocant, tum Aegidii cardinalis addita praefatio, ne ceteros commemorem, nec sine causa tantopere placuit. Mihi certe magna cum animi uoluptate perlectum est opus utrumque. Nam et Eclogas scripsit piscatorias. Quis autem talem indolem in iuuene patricio non exosculetur? Hoc nomine praeferendus est Pontano, quod rem sacram tractare non piguit, quod nec dormitanter eam nec inamoene tractauit, sed meo quidem suffragio plus laudis erat laturus, si materiam sacram tractasset aliquanto sacratius, qua quidem in re leuius peccauit Baptista Mantuanus, quanquam et alias in huiusmodi argumentis uberior. Nunc quorsum attinebat hic toties inuocare Musas et Phoebum ? Quid ? quod Virginem fingit intentam praecipue Sibyllinis uersibus, quod non apte Proteum inducit de Christo uaticinantem, quod nympharum hamadryadum ac Nereidum plena facit omnia? Quam dure respondet Christianis auribus uersus ille qui, ni fallor, Virgini matri dicitur: "Tuque adeo spes fida hominum, spes fida deorum". Scio "deorum" metri gratia positum loco "diuorum". Me quidem leuiter offendit in tot uirtutibus, quod synaloephae frequentes hiulcam reddunt compositionem. Ne multis : si carmen hoc proferas ut specimen adulescentis poeticen meditantis, exosculabor, si ut carmen a uiro serio scriptum ad pietatem, longe praeferam unicum hymnum Prudentianum de natali Iesu tribus libellis Accii Synceri, tantum abest ut hoc carmen sufficiat et ad prosternendum funda Goliam ecclesiae minitantem et ad placandum cithara Saulem furentem, quam laudem illi tribuunt praefationes. Atque haud scio, utrum sit magis reprehendendum, si Christianus profana tractet profane Christianum se esse dissimulans, an si materias Christianas tractet paganice. Siquidem Christi mysteria non solum erudite, uerum etiam religiose tractanda sunt. Nec satis est temporaria delectatiuncula delinire lectoris animum, excitandi sunt affectus Deo digni. Quod fieri non potest, ni penitus cognitum habeas argumentum quod uersas; neque enim hic inflammabis, si frigeas ipse, nec ad amorem rerum caelestium accendes lectorem, si tibi talium uel leuis admodum uel nulla cura est. Hic si praesto sunt ultro nec accersita uel non magno constantia dictionis ornamenta, figurarum illecebrae, quibus fastidiosum lectorem allicimus allectumque remoramur, non arbitror reicienda, modo primas teneant ea quae praecipua sunt. Quale porro sit materiam piam ob hoc ipsum putere nobis, quod pie tractata sit ? At pie tractari qui potest, si nunquam dimoueas oculos a Virgiliis Horatiis ac Nasonibus ? Nisi forte quorundam studium approbas qui fragmentis Homericorum aut Virgilianorum uersuum undique decerptis et in centonem consarcinatis Christi uitam descripserunt. Operosum sane scribendi genus, sed cui unquam ista lacrimulam extuderunt? Quem ad pietatem commouerunt ? Quem ab impura uita reuocarunt ? Atqui non ita multum dissimilis est istorum conatus, qui uerbis sententiolis figuris ac numeris ex Cicerone congestis conuestiunt argumentum Christianum. Quid enim laudis fert ille rhapsodus? Nempe, quod accurate uersatus est in Homero siue Virgilio. Quid fructus adfert hic Ciceronianus ? Applauditur diligenter in M- Tullii scriptis uersato, sed tantum ab iis qui et ipsi in iisdem uersati, quid unde decerptum sit, agnoscunt. Habet ea res uoluptatem plane quandam, fateor, sed cum apud perpaucos tum eius generis, ut facile uertatur in satietatem, postremo quae nihil aliud sit quam uoluptas. Ceterum illud, sine quo Fabius negat esse mirabilem eloquentiam, quod in concitandis affectibus situm est, prorsus abest. Et tamen nobis interim uidemur Marones ac Cicerones. Dic mihi, Nosopone, si quis argumentum rapti Ganymedis eleganter constructum opere musaico dissoluat et iisdem tessellis aliter concinnatis exprimere conetur Gabrielem caeleste nuntium adferentem Virgini Nazarenae, nonne durum parumque felix opus nascetur ex optimis quidem tessellis, sed minus argumento congruentibus?
(Nosoponus) Poetas excusat a priscis concessa licentia.
(Bulephorus) Audies hic illud Horatianum: "At non ut placidis coeant immitia, non ut Serpentes auibus geminentur, tigribus agni". Minus, opiner, conuenit Musis Apollini reliquisque diis poeticis cum Christianae pietatis mysteriis quam serpentibus cum auibus aut tigribus cum agnis, praesertim in argumento serio. Alioqui, si quid obiter per iocum aspergatur ex ueterum fabulis, ferendum arbitror magis quam probandum. Oportebat enim omnem Christianorum orationem resipere Christum, sine quo nec suaue nec splendidum est quicquam nec utile nec honestum nec elegans nec facundum nec eruditum. Liceat sane praeludere ad seria pueris. In ueris, in seriis, quodque grauius est, in piis materiis quis ferat ista paganica progymnasmata?
(Nosoponus) Quod igitur tuum est consilium ? Ut Ciceronem abiciam e manibus ?
(Bulephorus) Immo, ut semper in sinu sit potius adulescenti eloquentiae candidato, sed quorundam morositas fastidiumque prorsus abiciendum est, qui scriptum alioqui doctum et elegans reicere solent et indignum lectu iudicare, non ob aliud, nisi quod ad Ciceronis imitationem non sit elaboratum. Primum enim non quibuslibet ingeniis congruit Tulliana phrasis, ut male cessura sit affectatio; deinde, si desunt naturae uires, ut inimitabilem dicendi felicitatem assequaris, quid stultius quam in eo discruciari, quod non potest contingere ? Ad haec nec materiae cuiuis nec personis omnibus congruit Tulliana phrasis et, si congrueret, quaedam negligere praestat quam nimio parare. Si M- Tullio tanti constitisset sua facundia quanti nobis, aliqua, ni fallor, ex parte neglexisset orationis ornamenta. Nimio uero paratur, quod tanto aetatis ualetudinis ac uitae etiam dispendio emitur. Nimio paratur, cuius gratia disciplinas cognitu magis necessarias negligimus. Denique nimio paratur, quod pietatis iactura emitur. Si ideo discitur eloquentia, ut delectemus otiosos, quid attinet rem scenicam tot uigiliis perdiscere ? Sin, ut persuadeamus quae sunt honesta, efficacius dixit Phocion Atheniensis quam Demosthenes, saepius persuasit Cato Uticensis quam M- Tullius. Iam si in hoc paratur eloquentia, ut scripta nostra terantur manibus hominum, et si citra studium contingeret Ciceronianae dictionis similitudo, tamen arte uarietas esset affectanda, quae lectoris nauseanti stomacho mederetur. Tantam uim habet in rebus humanis uarietas, ut nec optimis semper expediat uti. Nec usquam non uerum est illud Graecorum prouerbio iactatum g-metaboleh g-pantohn g-gluku. Nec alio nomine magis commendatur Homerus et Horatius, quam quod rerum ac figurarum admirabili uarietate non sinunt oboriri taedium lecctionis. Ad hanc nos natura quodammodo finxit suum cuique tribuens ingenium, ut uix duos reperias, qui eadem uel possint uel ament. Iam cum nihil sit humano stomacho delicatius aut fastidiosius, tum ad eruditionem parandam tantum uoluminum nobis sit deuorandum, quis posset in perpetua lectione perdurare, si cunctorum esset idem stilus ac similis dictio ? Praestat igitur ut in epulis ita et in scriptis esse quaedam deteriora quam per omnia similia. Qualis autem esset ille conuiuator qui, cum plurimos acciperet, inter quos uix duo palati iudicio consentiunt, cibos apponeret omnes eodem more conditos, etiamsi delicias Apicianas apponeret ? Nunc dum alius alio dicendi genere capitur, fit ut nihil non legatur. Ut ne repetam, quod ipsa quoque natura repugnat isti affectationi, quae uoluit orationem esse speculum animi. Porro cum tanta sit ingeniorum dissimilitudo, quanta uix est formarum aut uocum, mendax erit speculum, nisi natiuam mentis imaginem referat, et hoc ipsum est, quod in primis delectat lectorem, ex oratione scriptoris affectus indolem sensum ingeniumque cognoscere, nihilo minus quam si complures annos cum illo consuetudinem egeris. Et hinc diuersorum tam diuersa erga librorum scriptores studia, prout quenque genius cognatus aut alienus uel conciliat uel abducit, haud aliter quam in formis corporum alia species alium delectat offenditue. Dicam, quid mihi contigerit. Adulescens adamabam poetas omnes. Verum simulatquesum Horatio factus familiarior, prae hoc omnes ceteri putere coeperunt alioqui per se mirabiles. Quid existimas in causa fuisse nisi geniorum arcanam quandam affinitatem, quae in mutis illis literis agnoscitur ? Hoc genuinum ac natiuum non spirat in oratione nihil nisi Ciceronem exprimentium. Quid ? quod probi uiri, quanquam parum felici forma nati sunt, nolint tamen apposita persona formosissimi cuiuspiam mentiri speciem ac ne pingi quidem alia forma sustineant, quam dedit natura, quod turpe sit mentita facie imponere cuiquam et ridicula res sit mendax speculum aut assentatrix imago. At turpius mendacium sit, si cum sim Bulephorus, uelim haberi Nosoponus aut alius quilibet. An non igitur ab eruditis merito ridentur improbi quidam, qui uiros alioqui doctos et eloquentes ac nominis immortalitate dignos non alio nomine reiciunt ac uelut e bibliothecis submouent, nisi quod se ipsos stilo maluerint exprimere quam Ciceronem, cum imposturae genus sit te ipsum non exprimere, sed alienae formae praestigium oculis hominum obicere. Et haud scio an, si liceat ita permittente Deo, multos inuenturi simus, qui totam corporis sui speciem uelint cum aliena commutare; multo pauciores arbitror fore, qui mentem et ingenium totum cum alterius ingenio sint permutaturi. Primum quod nemo uelit alius esse quam est, deinde quod suis quisque dotibus sic temperatus est naturae prouidentia, ut, etiamsi quid adsit uitii, uirtutibus adiunctis paria faciat. Habet animus faciem quandam suam in oratione uelut in speculo relucentem, quam a natiua specie in diuersum refingere quid aliud est, quam in publicum uenire personatum ?
(Nosoponus) Vide ne, quod aiunt, saepta tua transiliat oratio, quae mihi uidetur eo prouecta, ut damnet omnem imitationem, cura rhetorica tribus potissimum constet: praeceptis, imitatione et usu, nisi forte qui M- Tullium imitantur faciem alienam assumunt, qui ceteros, suam habent.
(Bulephorus) Amplector imitationem, sed quae adiuuet naturam, non uiolet, quae corrigat illius dotes, non obruat; probo imitationem, sed ad exemplum ingenio tuo congruens aut certe non repugnans, ne uideare cum gigantibus g-theomachein. Rursus imitationem probo non uni addictam praescripto, a cuius lineis non ausit discedere, sed ex omnibus auctoribus aut certe praestantissimis, quod in quoque praecellit maxime tuoque congruit ingenio, decerpentem nec statim attexentem orationi quicquid occurrit bellum, sed in ipsum animum uelut in stomachum traicientem, ut transfusum in uenas ex ingenio tuo natum, non aliunde emendicatum esse uideatur ac mentis naturaeque tuae uigorem et indolem spiret, ut, qui legit, non agnoscat emblema Ciceroni detractum, sed fetum e tuo natum cerebro, quemadmodum Palladem aiunt e cerebro Iouis uiuam parentis imaginem referentem, nec oratio tua cento quispiam uideatur aut opus musaicum, sed spirans imago tui pectoris aut amnis e fonte cordis tui promanans. Sit autem prima praecipuaque cura cognoscendae rei, quam tractandam suscipis. Ea tibi suppeditabit orationis copiam, suppeditabit affectus ueros ac natiuos. Ita demum fiet, ut tua uiuat spiret agat moueat et rapiat oratio teque totum exprimat. Nec statim adulterinum est, quod accedit ex imitatione. Est aliquis cultus qui nec uirum dedecet et natiuam formam commendat, ueluti lotio, uultus moderatio, sed in primis cura bonae ualetudinis. Iam si tuam faciem uelis ad eius speciem componere, qui tibi dissimillimus est, nihil agas. Ceterum si uideris in quopiam tui non admodum dissimili effusiore risu immodicaque rictus diductione dehonestari formam, aut adductione superciliorum, corrugatione frontis, subductione nasi, reductione labiorum aut improba oculorum sublatione aliisque similibus minus decentem reddi faciem, potes his uitatis tuam formam reddere meliorem, nec tamen uultum sumes alienum, sed tuum compones. Item: uides alterum parum decere caesariem impexam aut aequo promissiorem, tuam licebit corrigere. Rursum si conspexeris in alio, quantum addat gratiae frontis hilaritas modesta, oculorum uerecundia totusque uultus habitus ad probitatem compositus, ut nec toruum quicquam aut insolens nec leue aut incompositum prae se ferat, non erit praestigium, si tuum uultum ad huius imitationem formaris. Siquidem in te situm est, ut et animus uultui respondeat. Quoniam autem uaria est formarum gratia, ne statim existimes deterius, quod dissimile est illi cuius formam miraris. Nam quemadmodum diximus, fieri potest ut qui inter se dissimillimi sunt, aequales tamen sint. Nec quicquam uetat, quin Ciceroni dissimillimus potior sit eo, qui Ciceronis lineamenta propius exprimit. Age, ponamus aliquantisper nostros amores; ex iudicio rationis, non ex affectu feramus sententiam. Si tibi tua Pitho det optionem, utrum pro Nosopone Quintilianus esse malis an is qui de rhetoricis scripsit ad Herennium, utrum eliges ?
(Nosoponus) Equidem malim esse Quintilianus.
(Bulephorus) Et tamen alter quanto Ciceroni similior est! Utrum malles esse Sallustius an Q- Curtius ?
(Nosoponus) Malim esse Sallustius.
(Bulephorus) At Q- Curtius propius accedit ad Ciceronem. Utrum malis esse Leonardus Aretinus an Laurentius Valla ?
(Nosoponus) Malim Valla.
(Bulephorus) Leonardus tamen Ciceroni uicinior est. Utrum malles esse Hermolaus Barbarus an Christophorus Landinus ?
(Nosoponus) Barbarus.
(Bulephorus) At alter ille propinquior est M- Tullio. Utrum malles esse Politianus an Paulus Cortesius ?
(Nosoponus) Politianus.
(Bulephorus) At alter uideri postulat Ciceronianus. Iam utrum malles esse Tertullianus, haeresim excipio, an Beda ?
(Nosoponus) Tertullianus.
(Bulephorus) At Beda plus habet phraseos Ciceronianae. Utrum malles esse Hieronymus an Lactantius ?
(Nosoponus) Hieronymus.
(Bulephorus) At alter quantus est Ciceronis simius! Vides igitur non continuo melius dicere eum qui propius accedit ad Ciceronem, nec peius qui dissimilior est. Denique, quemadmodum plures esse possunt Attici, qui tamen inter se dissimillimi sunt, ita nihil uetat quominus plures dicantur Ciceroniani, qui dicendi uirtutibus pares sunt, cum inter se similes non sint. At quis ferat sciolos quosdam miro supercilio reicientes quicquid non referat lineamenta Tullianae phraseos, quam uerbulis dumtaxat, figuris et numeris expendunt? Frigide sectatur Tullianam phrasim qui non multorum auctorum lectione, multarum disciplinarum scientia, multarum cognitione rerum instructus accedit, ne repetam quod dictum est de ui naturae et prudentia. Feram tamen hanc ineptam gloriolam in adulescente, feram in doctis, qui hunc naeuum multis egregiis dotibus pensant, quis ferat senes qui nihil aliud captant, quam ut sint Ciceroniani, qui uiros ipsis et eruditiores et eloquentiores eradunt ex albo scriptorum, quod ausint a Ciceronis lineamentis alicubi recedere, cum ipsi fere adeo Ciceroniani non sint, ut subinde destituantur grammaticae praesidiis ? Non exprimam quorundam nomina, quibus fortasse in uotis sit uel sic innotescere. De Bartholomaeo Scala dicam cui Hermolaus et Politianus uisi sunt parum Ciceroniani; ipse sibi Tullianus est uisus, utcumque dissimulat. At ego malim somnia Politiani quam quae Scala sobrius summoque studio elaborauit. Paulus Cortesius non dissimulat huius affectationis studium, sed Deum immortalem, quanto longius illius epistula discrepat ab imagine Ciceronis quam Politianica, cui respondet! Sed non alia re mihi uidetur Ciceroni dissimilior Cortesius, quam quod toto fere sermone aberrat a scopo. Sic enim agit causam, quasi Politianus deterreat ab imitatione Ciceronis, tum quasi nolit eum qui scribit ullum scriptorem sibi imitandum proponere, cum eos taxet qui nulla lectione bonorum auctorum, nulla eruditione, nullo usu instructi tantum hoc moliuntur, ut Ciceronis exprimant lineamenta, quos ob id simios appellat Ciceronis. Taxat eos qui ex Cicerone uerba frustillatim mendicant, qui semper alienis ingrediuntur uestigiis, cum nihil ex se gignant, qui nihil aliud quam imitantur et uerbula dumtaxat imitantur. Hos negat se ferre posse qui; cum nihil minus sint quam Ciceroniani, tamen Ciceronis titulo sese uenditantes non uerentur de summis uiris pronuntiare. Proinde monet amicum, ut, posteaquam Ciceronem primum at non solum, sed cum aliis multis eximiis scriptoribus diutina lectione contriuisset edidicisset concoxisset, tum demum, si quando pararet aliquid scribere, poneret morosam illam et anxiam sollicitudinem imitandi tantum Ciceronem nunquam a lineamentis illius oculos deflectens, quod haec anxietas efficiat, ut minus hoc ipsum assequaris quod sequeris. An hoc est deterrere ab imitatione Ciceronis ? Num hoc est docere neminem omnino imitandum esse ? An is qui uaria lectione instructus atque, ut ita dicam, saginatus, dum scripturienti quod in quoque legit optimum uenit in mentem, non imitatur aliquem, etiamsi non illis seruit nec assidet, sed suos affectus ac rem de qua parat dicere adhibet in consilium ? At Cortesius negat sibi placere simios Ciceronis "similem", inquiens, "uolo, mi Politiane, non ut simiam hominis, sed ut filium parentis", eadem loquens quae dixerat Politianus. Id multis uerbis prosecutus tandem uelut immemor sui fatetur se malle esse simium Ciceronis quam aliorum filium. Si uox haec "aliorum" complectitur Sallustium Liuium Quintilianum Senecam, quis non malit se esse similem illis, quemadmodum filius est patri, quam sic esse similis M- Tullio, quemadmodum simia similis est homini ? Post haec multa congerit in eos qui sese ingurgitant uaria lectione nec ea quae legunt concoquunt. Horum orationem exsistere scabram inconditam et asperam. Sed quid haec ad epistulam Politiani? Si sentit cum illo, cur ita respondet, quasi dissentiat ? Si dissentit, quae Politianus probat erant refellenda. Nam illud uel maxime Ciceronianum est dispicere, quid sit in controuersia, quid conueniat cum aduersario et in quo sit causae status, neque quicquam extra causam dicere. Proinde prolixam epistolam elaborauit Cortesius magis quam Ciceronianam, cui uelut aliena loquenti nihil respondit Politianus. At Politianus, qui audiebat non Ciceronianus, quanto melius Ciceronem exprimit breuiore licet epistula, non tantum sententiarum argutia, uerum etiam uerbis aptis elegantibus ac significantibus, etiamsi me non fugit huius uiri meritis famam apud eruditos Italiae malignius respondisse; quam ob rem, nescio. Neque uero mihi dicuntur haec in sugillationem Cortesii, nec enim contumeliosum est postponi uix cuipiam imitabili Politiano, sed ut adolescentibus exemplo commonstretur, quid sit uere Ciceronem exprimere.
(Hypologus) Tot ambagibus nos circumagis, Bulephore, ut parum absit quin ex Hypologo fiam Hyponosus. Quin tu simpliciter explana, quid de Cicerone quidque de hoc imitando sentias.
(Nosoponus) Hoc ipsum et ego peruelim, nam eo propemodum tua me perduxit oratio, ut statuerim tuis obtemperare consiliis.
(Bulephorus) Nihil arbitror restare, nisi ut quae sparsim disserta sunt hactenus in compendium contrahamus.
(Nosoponus) Quis tibi uidetur M- Tullius?
(Bulephorus) Dicendi artifex optimus atque etiam, ut inter ethnicos, uir bonus, quem arbitror, si Christianam philosophiam didicisset, in eorum numero censendum fuisse qui nunc ob uitam innocenter pieque transactam pro diuis honorantur. Artem et usum in illo plurimum ualuisse fateor, sed multo maximam eloquentiae suae partem debuit naturae, quam nemo sibi dare potest. Nec alium e Latinis scriptoribus arbitror magis habendum in sinu pueris et adolescentibus, qui in eloquentiae laudem educantur. Poetarum tamen lectionem, Latinorum dumtaxat, uolo priorem esse, quod hoc Musae genus magis conuertit aetati tenerae. Nec quenquam ad Ciceronis accuratam imitationem uocari uolo, nisi prius cognitis artis rhetoricae praeceptis. Post haec adesse uolo commonstratorem artis, ueluti solent pictores discipulis in tabula quapiam insigni demonstrare, quid ex arte factum sit, quid contra. Rursus M- Tullium in parte studiorum praecipuum ac primum esse uolo, non solum, nec sequendum tantum puto, sed imitandum potius atque aemulandum etiam. Etenim qui sequitur, alienis ingreditur uestigiis et seruit praescripto. Porro uere dictum est eum non posse bene ambulare, qui pedem semper point in alieno uestigio, nec unquam bene natare, qui non audet abicere suber. Imitator autem non tam eadem dicere studet quam similia, immo ne similia quidem interdum, sed paria magis. Aemulator uero contendit etiam, melius dicere si possit. Nullus autem fuit unquam tam absolutus artifex, in cuius opere non aliquid deprehendas quod melius reddi possit. Ad haec nolim hanc imitationem nimis anxiam ac superstitiosam esse. Nam hoc ipsum obstat, quominus efficiamus quod uolumus. Nec ita censeo M- Tullium adamandum ut a ceteris omnibus abhorreas, sed optimos quosque primum legendos et ex optimis quod in quoque est optimum excerpendum; neque enim est necesse, ut quenquam totum imiteris. Nec illos aspernandos censeo, qui dictionem quidem non multum iuuant, sed tamen rerum copiam suppeditant, uelut Aristoteles Theophrastus et Plinius. Ad haec nolim quenquam sic addictum esse Ciceroni imitando, ut a suo recedat genio et ualetudinis uitaeque dispendio consectetur, quod repugnante Minerua non possit assequi uel nimio constaturum sit, si tandem assequatur. Praeterea nolim hoc solum agi nec ita laudem Ciceronianae dictionis ambiendam arbitror, ut liberales disciplinas cum primis necessarias negligas. Ab istis uero uelut a peste cauendum, qui clamitant esse nefas uti uoce, quae non reperiatur in libris Tullianis. Posteaquam enim ius Latini sermonis desiit esse penes uulgarem consuetudinem, quicquid uocabulorum deprehenditur apud idoneos scriptores usurpemus nostro iure, cum opus est, et si durius obsoletumque uidetur, quod a paucis sit usitatum, nos in lucem proferamus crebraque ac tempestiua usurpatione molliamus. Quae tandem inuidia sit, cum ueteres Graecorum uoces mutuo sumpserint, quoties Latinae uel deerant uel minus significantes habebantur, nos, ubi res postulat, a dictionibus, quas apud probes auctores comperimus, temperare ? Nec minore studio fugiendi uidentur et illi qui reiciendum et ommino lectu indignum uociferari solent, quicquid uerbis formulis et numeris non effictum sit ad Ciceronis imitationem, cum liceat diuersis uirtutibus, si non similes, certe pares esse Ciceroni. Absit a nobis haec fastidiosa morositas, quin potius quod Naso ludens narrat sibi accidisse in puellarum amoribus id nos serio praestemus in auctorum lectione. Illi proceram commendabat puellam, quod heroina uideretur, breuis placebat ob commoditatem, primam aetatem flos ipse commendabat, grandiorem rerum usus, in illiterata delectabat simplicitas, in erudita ingenium, in candida coloris gratiam amabat, in fusca nescio quid latentis gratiae sibi fingebat. Eodem candore si nos ex singulis scriptoribus excerpemus quod habent probandum, nullum fastidiemus, sed ex omnibus aliquid delibabimus quod nostram condiat orationem. Ceterum illud ante omnia prouidendum, ne simplex ac rudis aetas Ciceroniani cognominis praestigio decepta pro Ciceroniana fiat pagana. Videmus enim huiusmodi pestes nondum prorsus exstinctas subinde meditari repullulascentiam, sub hoc fuco ueteres haereses, sub alio Iudaismum, sub alio paganitatem. Sic ante complures annos factiones oriri coeperant apud Italos Platonicorum et Peripateticorum. Facessant haec dissidiorum cognomina, ea potius inculcemus quae et in studiis et in religione et in omni uita concilient alantque mutuam beneuolentiam. Proinde de rebus sacris primum ea combibenda est persuasio, quae uere Christiano digna sit. Id si fiat, nihil uidebitur ornatius caelesti philosophia, nihil suauius Iesu Christi nomine, nihil uenustius uocabulis quibus ecclesiae lumina res arcanas tractarunt. Nec uidebitur ullius sermo uenustus, qui non congruit personae nec rebus est accommodatus, monstrosus etiam, qui res pietatis tractat uerbis impiorum quique materiam Christianam paganicis nugis contaminat. Quodsi quid hic ueniae datur adolescentiae, ne sibi sumat idem iuris aetas prouectior. Qui sic est Ciceronianus, ut parum sit Christianus, is ne Ciceronianus quidem est, quod non dicit apte, non penitus intelligit ea de quibus loquitur, non afficitur his ex animo de quibus uerba facit. Postremo non eodem ornatu tractat res suae professionis, quibus Cicero tractauit argumenta suorum temporum. Huc discuntur disciplinae, huc philosophia, huc eloquentia, ut Christum intelligamus, ut Christi gloriam celebremus. Hic est totius eruditionis et eloquentiae scopus. Admonendi sumus et illud, ut quod in Cicerone praecipuum est imitemur. Id non in uerbis aut orationis superficie, sed in rebus ac sententiis, in ingenio consilioque situm est. Quid enim refert, si filius parentem oris lineamentis referat, cum ingenio moribusque sit dissimilis ? Postremo, si non continget nobis, ut istorum suffragiis Ciceroniani dicamur, moderate ferendum est, quod nobis cum tot egregiis uiris quos ante recensuimus commune est. Stultum est sequi quod assequi non possis. Delicatum est ob id misere discruciari, quod tot eximii scriptores aequo tulerunt animo. Indecorum est affectare, quae nobis non congruunt. Ineptum est aliter uelle dicere quam res postulat. Insanum est tantis uigiliis emere, quod uix usquam sit usui futurum. Huiusmodi ferme pharmacis medicus ille meo me morbo liberauit; quae si non grauabimini deuorare, spero futurum ut et te, Nosopone, et te, Hypologe, febris ista relinquat.
(Hypologus) Ego sane iam dudum morbo leuatus sum.
(Nosoponus) Et ipse propemodum, nisi quod mali diu familiaris etiamnum reliquias aliquas sentio.
(Bulephorus) Istae paulatim elabentur, et si quid opus erit, denuo g-ton g-logon medicum accersemus.
Dialogus cui titulus Ciceronianus
Dialogus cui titulus Ciceronianus siue De optimo dicendi genere
1528
editio: incognita
fons: Itinera Electronica
fons: Itinera Electronica