Migne Patrologia Latina Tomus 89
De septenario et de metris
Domino praestantissimo et prae caeteris dignitatum gradibus glorificando, mihique iam dudum spiritualis clientelae catenis connexo, illustri Acircio, Aquilonalis imperii sceptra gubernanti, illustris regalis regni regimina dispensanti, Aldhelmus catholicae vernaculus Ecclesiae, immarcescibilem sempiternae sospitatis salutem. Non ambigo, reverentissime fili, sed profundae credulitatis frena relaxans confido, quod provida sagacitatis vestrae praecordia reminiscantur nos ante bis bina lustrorum volumina inextricabile conglutinati foederis pignus pepigisse, et spirituali sodalitatis vinculo devotae charitatis contubernia copulasse; nam pridem tempore pubertatis nostrae cum septiformi spiritualium charismatum munificentia vestra solers indoles sub manu venerandi pontificis ornaretur, paternum memini me [Par. om. me] nomen adeptum, teque adoptivae dignitatis vocabula cum coelestis gratiae praerogativa sortitum, quem videlicet spiritualium incrementorum fructum propheticus sermo allegoricis aenigmatibus explanans designat virgultum in typo beatae et incorruptae Dei Genitricis de radice Iessae fecundis palmitibus pullulasse, et purpureum serculorum flores mysticis obumbrationibus prolapsi recuperatorem mundi praefigurantem, chirographumque protoplastorum misericorditer abrogantem cum septeno sapientiae intellectu, caeterarumque virtutum Spiritum germinasse; idem namque septiformis sacramentorum numerus sacrosanctis testamentorum miraculis [Par., oraculis] frequentissime astipulatur: cuius numeri mysterium iterata replicatione revolvens, de amoenissimo Scripturarum paradiso, quasi quosdam campestrium cauliculos aut vernantes pratorum flosculos coacervans, ad unius coronae texturam congerere nitar, ut evidentius in propatulo patescat, cunctisque scrutinio scrutantibus luce limpidius clarescat, a quantis profectibus quamque sacratis ordinibus nostrae necessitudinis primordia et necdum matura rudimentorum tirocinia originaliter processerint, pullulaverint, viguerint. Hic, inquam, septiformis laterculorum numerus ab ipso nascentis mundi primordio sacer oriundus exstitit. Nam non solum universitas totius creaturae quam volubilis et agilis polorum vertigo et bina cingunt hemisphaeria, septenario hebdomadis simplae curriculo specie multiforma patrata narrantur; cum tamen in ictu et atomo vivens in aeternum creaverit omnia simul, verum etiam optata futurorum requies promissorum et beata perennis vitae felicitas, quae singulis quibusque meritorum emolumentis recompensabitur, non nisi septena per temporum incrementa millenario numero sequestrata reproborum caterva insontibus et piaculorum crimine carentibus tribuatur [Par., tribuitur] eiusdem quoque supputationis sacramenta patuerunt si prisca commemorans ab origine pandam cum horrenda cataclysmorum irruptio, mortalium flagitia coercens, et coelestis vitae pervicaciam ultricibus undis abluens, cuncta quae reciproco corporeae vivacitatis spiraculo vescebantur, exceptis ad propagationem sobolis futurae relictis, usque ad internecionem necaret, diramque Stygii Plutonis ingluviem exsanguinibus miserorum animabus crudeli strage satiaret. De mundis septena coenaculum et tristegam sive, ut altera continet translatio, bicameratam leguntur arcam gregatim ingressa. Septenaria similiter pignorum Iob prosapia in principio libri quod prosa contexitur et deinceps secundum Hebraeos dactylo spondaeoque scandere fertur, et septem lanigerarum pecudum descripta summa narrantur. Rursusque in calce voluminis idem bidentium numerus ad remunerandam illustris patientiae palmam in duplum restitutus praedicta mysteriorum arcana praefigurasse monstratur. Denique Isaias nequaquam pars ultima prophetantium, septem matronas, sub typo septem Ecclesiarum, virum unum apprehendisse, Christum videlicet coelestium et terrestrium reconciliatorem, contestatur. Eliae autem, scelera populi crudelis lamentanti et lugubrem interfectionem vaticinantium conquerenti, divinis dictum est oraculis: Reliqui mihi septem millia virorum qui non curvaverunt genua ante Baal; qui dum orbatae Sunamitis sobolem crudelis lethi sorte sopitam septies artus artubus membraque membris copulans suscitaverat, Redemptorem signat, genus humanum septiformi Spiritus gratia a somno scelerum et labe peccati vivificantem. Sed et Machabaeorum generosa germanitatis pignora quae sub tyrannica Antiochi monarchia suillum scrofarum contempserunt edulium, et propter divinarum legum caeremonias ritusque paternae traditionis spurcas ethnicorum culturas et profanae gentis idolothyta repudiarunt, non inmerito septiformem universalis ecclesiae speciem praefigurasse noscuntur. Quid etiam proverbialis aula, cuius architectus et pontifex sapientia, Salomone attestante, legitur exstitisse, nonne septenis columnarum fulcimentis innixa sustentatur, cum infertur: Sapientia aedificavit sibi domum, excidit columnas eius septem? Cortinae quoque tabernaculi purpureis ostri et cocci coloribus fuscatae et diversis ansularum nexibus assutae, nonne quadruplicato septenae supputationis calculo, hoc est XXVIII cubitis in longum protenduntur? Quod autem septenarius numerus nonnunquam Spiritus paracleti gratiam praefiguraverit interdum vero priscae legis imaginem praetulerit, sacra auctoritate edocemur; ut est illud: Da partem his qui septem sunt. Sed et idem tabernaculum Eleazar, summi pontificatus infula praeditus, septies aspersisse legitur de sanguine buculae rufae iuxta ritum caeremoniarum in holocaustam concrematae. Cuius cinerum reliquias ad expiationem Israelitici populi proficere superna spoponderunt oracula. Gloriosissimus etiam regum qui antequam primae nativitatis cunabula cognosceret ipso proprii nominis vocabulo piae pacis praesagia non immerito figuraliter gestabat, solemnem delubri festivitatem cum omni frequentia filiorum Israel ab introitu Emath usque ad torrentem Aegypti, unde Memphitica regna sceptrum imperiale gubernant, septem diebus catervatim celebrasse describitur, iuxta quod Testamenti Veteris brevis epitoma, hoc est Paralipomenon testatur: sed ne priscae legis tantum formula utar, et praeterita saeculorum exemplaria solummodo perscruter et rimer, en rudis instrumenti quod arbitror Deuteronomii recapitulatione rite signari plura in propatulo sita et concordi ratione respondentia suffragantur. Quia furvis tenebrarum latebris cessantibus et nocturnis umbrarum latibulis fatiscentibus, exorto crepusculo, clarum et croceum limpidissimi solis iubar totis terrarum finibus infunditur. Nam sacer dominici pectoris accubitor et quartus coelestis paradisi gurges ex quo larga laticis vivi flumina perenniter roriflua inundatione manantia decurrunt, Smyrnae, Pergamo, ac Philadelphiae et caeteris per Asiam Ecclesiis septupla sermonum series scripsisse perhibetur. In eodem nihilominus Apocalypseos horomate septena sigillati voluminis signacula transactae praefigurationis mysterium continentia perspicacissimis mundi cordis aspectibus et ab omni faeculenta vitiorum sentina sublatis cernere promeruit; quae solus de tribu Iuda leo, fortissimus bestiarum, ad nullius pavescens occursum, qui iuxta vaticinium patriarchae ad praedam ascendisse et requiescens accubuisse memoratur, iure coelestium et terrestrium infernorumque potestatem supergressus, aperire nativitatis et passionis praerogativa potuit. Quia [Par., Quare] ipse habere dicitur clavem David, ipse aperit et nemo claudit, claudit et nemo aperit. Etenim nisi quis obstinata nefandae infidelitatis frena in frusta confregerit eumque medullata mentis fiducia praedicatorum sigilla signorum solvisse crediderit, clausis et caecis pupillarum orbibus, et obtunsis palpebrarum obtutibus velut epilenticus aut scotomaticus contemplabitur arcana legum et opaca prophetarum. [Mai hic add.: Septimo nihilominus eius voluminis sigillo resoluto, post factum supernorum civium coeleste silentium, mediumque horae intervallum, septem angelos cum septenis sulpicibus et sistrorum clangoribus horribili classico per totum mundum concrepantibus idem se crevisse contestantur.] In eadem etiam revelationis exstasi aurea septem candelabra, aurea et totidem sidera in dextera habentis pedes aurichalco Libani simillimos, cuiusque ore procedebat romphaea biceps, praedictus Salvatoris vicarius speculatur. Illud quoque celeberrimum Exodi candelabrum cuius stipes obryzo ductilis cum calamis ac scyphis et sphaerulis fabrefactus tanquam taxus frondosa aut platanus surculosa comptis cultibus ornabatur a praedicto candelabrorum mysterio minime discordare sentio, cuius VII lucernarum lychni flammivomis lampadibus coruscantes e quibus universae Ecclesiarum lanternae claro lumine illustrantur, aureis nexibus astricti copulabantur; ita vas electionis illustre et sapiens architectus nominisque Christi gerulus typicus Beniamin, mane comedens praedam et vespere dividens spolia, VII Ecclesiarum novalia roscidis sacrorum dogmatum imbribus ubertim perfundit. Zacharias itidem in ordine vaticinantium undecimus in horomate visionis raptus et divinae contemplationis culmine sublimatus, famosum inclyti lapidis spectaculum, qui septenis oculorum obtutibus mystice [Par., in facie, pro mystice] ornatus describitur spirituali et arcano praecordiorum intuitu et puris conspectibus cernere promeruit. Fundamenta quoque gloriosae civitatis Dei quae Psalmista in montibus sanctis structa commemorat, canonicis septem epistolarum rivulis arida et siticulosa nascentis Ecclesiae praecordia affluenter satiarunt [Par., satiari] et velut tenebrosa aqua in nubibus aeris aut stillicidia stillantia hiulcas fidelium fauces irrorantes rigarunt [Par., rigari]: illi quidem, ut arbitror, divino imbuti magisterio et praeceptorum instructi exemplo, hoc successurae posteritati rite ruminasse et regulariter ructuasse referri queunt, quod ab ipso tenerrimae rudisque infantiae nutritore caeteris ruminandum et ructandum gratuita praecurrente gratia accepisse meruerunt. Nam summus ecclesiasticae dispensationis auctor et primitivae illustrisque familiae informator, quem psalmus ut praesenti competit explanandarum rerum adminiculo septuagesimus septimus panem coeli et panem angelorum figuraliter vocitans expressit, septem panum fragminibus divina potius benedictione crescentibus quam lurcorum rictu comedentium minuentibus quatuor millia virorum excepta secundi sexus caterva, Evangeliorum textu narrante, legitur pavisse et affatim satiasse, sublatisque fragmentorum reliquiis et collectis buccellarum crustulis in frusta confractis septem corbes vel cistella stupendo cunctis spectaculo replevisse. Necnon et legalis illa famosaque iubilaeorum festivitas septenis annorum hebdomadibus decursis celebrata, quando sabbatizante agrorum cultura, et cessantibus stibariorum rastrorumque pulverulentis quassationibus, iam iamque volvente mensis septimi circulo, horrisonae ventosis flatibus clangebantur buccinae, futura mysteriorum arcana per allegoriam figuraliter portendisse declaratur. Porro sacrosancta Pentecostis solemnitas revoluta et reciproca septem hebdomadarum vicissitudine nonne huiuscemodi supputationis laterculum satis competenter astipulari dignoscitur quando Paracletus ex summa coelorum arce post decem dierum inducias destinatus iure pignus promissae haereditatis vocatus apostolorum praecordia supernorum charismatum gratia fecundans defusarum septuaginta linguarum loquela dictavit, quas decies septena bellicosi Hieroboal id est Gedeonis progenies a nefando Abimelech tyrannide potius quam legitima regnandi monarchia subnixo, et consanguineae germanitatis iura et devotae fraternitatis vincula lymphatico ritu rumpente, in vertice scopulorum horribili et inaudita anterioribus saeculis strage crudeliter interfecta praefigurasse monstratur? Cui propter dira parricidiorum piacula et abominanda facinorum flagitia, nequaquam frustra senticosus rhamnorum surculus sub typo spurcissimi et scelesti Antichristi ab Iotham sumpto paradeigmate assimilabitur, uti florulenta caricarum ficulnea simulque pampinosae vitis palmites cum glaucimante oliveto spreti sceptra imperii suscipere renuerunt quod etiam obumbratae legis antiquitate subductaque putida pecudum exta olidasque holocaustomatum fibras inflexit. Et radio rudis Testamenti coruscante Redemptor noster coelesti claviculario, de quo poeta: Claviger aetherius portam qui pandit in aethra, sciscitanti quoties delinquentibus noxarum vincula enodanda forent, respondit non solum usque septies sed usque septuagies septies, id est quinquagies noveni et quinquies octoni, quae simul in unam redacta summam quadringenti et nonaginta calculantur. Undecies quoque septenariae generationis propago ab ortu nascentis mundi concatenata fecunditatis serie decurrens, postquam originaliter materiae informis formatas species per evolventem dierum alternationem accepit usque ad coelestis puerperii veneranda cunabula, huic mysterio concordare cognoscitur: quam Antiochensis medicus incorruptae virginitatis pudicitia praeditus, texere a prole veneranda Dei inchoans, post nepotum et pronepotum progeniem gradatim produxit avorum et proavorum genimina denumerans ac per atavos et tritavos rursum singillatim ordinem genealogiae recapitulans decursis septuaginta septem generationum laterculis protoplaustum terminum posuit: quod sacra Geneseos auctoritate antiquitus praefigurabatur historica relatione dicente: Septies vindicabitur de Cain, de Lamech vero septuagies septies. Has ultrices poenarum vindictas intelligibilem Lamech, id est, totius mundi reatum punientes post totidem generationis circulos optata et praesignata saeculis Redemptoris nostri nativitas dirae mortis imperium conquassans disrupit, confregit, exstinxit et in Tartara trusit. Quid, inquam, famosus ille nepos patriarchae praecipui remeans ab avunculo de Mesopotamia Syriae cum bis sena pignorum prosapia iam bis decurso bilustri temporis intervallo; qui post angelicae colluctationis palaestram Israeliticae stirpis vocabulum adeptus est? Nonne cum quadringentis catervarum militibus occurrente furibunda fratris vesania et totius germanitatis iura propemodum calcitrante, ad mitigandum hirsuti rabulae rancorem et antiqui livoris rabiem septies iteratis in curvationum vicibus cernulus inclinabatur. Non enim septenarius supputationum calculus simpla tantum vel septula decursione sed etiam decupla recapitulationis serie mysticam portendere allegoriam catholica Patrum decreta sanxerunt. Quemadmodum illustris vir desideriorum ab ipso tirocinio rudimentorum, licet in medio barbarae gentis divinis cultibus mancipatus et Gabriele arcana rerum occultis clavibus reserante, prophetico afflatus spiritu septuaginta hebdomadibus usque ad cunas Bethlehemitici ducis populum Israel gentesque postulatas in virga ferrea recturi, decursis porrectisque declarat: hoc est evolutis XCVIII lustrorum circulis quod est a vicesimo anno Artaxerxis regni Persarum gubernacula tenentis. Tunc existente Olympiade octuagesima quarta usque in annum decimum quintum Tiberii Caesaris, quo redemptio gentium praestolata advenisse traditur, solares supputantur anni CCCCLXXV, id est iuxta lunarem Hebraeorum calculationem [Par. om. CCCCLXXV . . . . calculationem] CCCCXC adiectis quadrantibus et embolismorum incrementis, ut Iulius Africanus temporum scriptor digessisse monstratur. Syrorum quoque princeps, quem lurida leprae spurcitia membratim potius quam particulatim elephantino tabo contexerat, nonne peregrinantis vernaculae incitamento celeberrimum aggressus prophetam septenis vicibus horrentem corporis staturam Iordanis alveo acclinis et cernuus incurvans, regenerantis gratiae formam et secundae nativitatis praerogativam, quae ex utero sanctae Ecclesiae fecundis visceribus per baptismati sacramentum fidelibus confertur manifestissime declaravit. Igitur septiformem supra memoratae supputationis calculum, qui mysticis sacrorum canonum floribus depingitur [Mai om. qui myst . . . . . deping.], nonne sextus Heptateuchi voluminis textus celeberrimo triumphorum spectaculo et inexpertis usque ad id tempus rerum successibus declarat? Quando genus electum et regale sacerdotium populusque acquisitionis utpote stirpe patriarcharum progenitus cum ingenti catervarum phalange celebre municipium et superis invisum hebdomadae unius curriculo lustratum sonantibus septem sacerdotum salpicibus, id est septem buccinis, Iubilaeorum conciso clangore per classica crepitantibus solo tenus dirutum funditus evertit. Quae rerum figura futurarum, iuxta anagogen peractis septem saeculorum voluminibus, horrendum ruituri mundi terminum et ultimam fugacis vitae clausulam portendere manifestatur. Ornamenta quippe universalis Ecclesiae, iuxta decreta veterum, septenis sacrorum officiorum gradibus continentur, quae a primo sacramentorum ordine nominatim distincta per exorcistas et acolythos incrementa virtutum capiunt et usque ad summi pontificatus gubernacula ac spirituales sacerdotum infulas pedetentim pertingunt. Idcirco Praxapostolon, hoc est Actus apostolorum totidem viros diaconatus officio functos Ecclesiae primitivae dispensatores probat. De quibus Arator, poetica facundia fretus, refert: Iura ministerii sacris altaribus apti In septem statuere viris.
Sed, pro dolor! statim in primo limine novellae religionis contra orthodoxam fidei regulam caninis latratuum rictibus ab eodem coetu nefandi Nicolaitae nascuntur. Quorum recta quam perniciosis errorum radicibus pullulaverit et quam venenatis haereticae pravitatis frondibus succreverit, Apocalypsis angelica ratione propalans patefecit. Quod quinto haereticorum capitulo manifestius liquet: sed ad propositum revertar. Nam duplex et anceps Nilotici regnatores somnium futurorum praesagia portendens quo septenas spicarum glumulas fertilis culmi summitate maturiscentes cum totidem buculis corpulenta crassitudine saginatis amoena riparum vireta carpentibus contemplabatur praedictis numerorum speciebus minime refragari deprehenditur. Altera quoque Testamenti tabula septem praeceptorum tenere scripta legebatur et orationis Dominicae intercessio suffragatrix et purulentis animarum ulceribus medicinae refocillatrix septem sententiarum serie contexitur. Siquidem diurna et noctura horarum intervalla quibus indesinenter quasi quodam reipublicae vectigal et fiscale tributum orationum officia persolvimus, septena synaxeos intercapedine revoluta rotantur. Unde reor psalmigraphum vatem cecinisse (Ps. CXVIII, ) Septies in die laudem dixi tibi. Et alibi eiusdem Psalmistae sacrosancta sermonum oracula praefatae supputationi non dissonam protulere sententiam, dum eloquia Domini eloquia castra meracissimo liquidi argenti metallo quod per torridi ignis conflatorium remota squalenti scoriarum rubigine septulo explari perhibetur, simillima collatione coaptasse noscuntur. Saeculares quoque et forasticae philosophorum disciplinae totidem supputationum partibus calculari cernuntur, arithmetica scilicet, geometrica, musica, astronomia, astrologia, mechanica, medicina. Sed anniversaria temporum vicissitudo, quam Psalmista coronam benignitatis introducit divinae benedictionis ubertate locupletatam, nonne binis et quinquies denis hebdomadarum voluminibus et reciproco circulorum vertigine iugiter rotatur? Nec ipsa superna coelestisque creatura huiuscemodo supputationis laterculo carere cognoscitur dum corporea visibilis mundi factura septenis coelorum orbibus pernici volentis sphaerae impetu per praeceps vergentibus licet planetarum retrogradis cursibus tricenis [Mai tricentur] circumvallata cingitur. Porro lunaris globi rotunditas, quae bis sexies menstruis momentorum suppletionibus per ter quinas dierum revolutiones usque ad perfectum plenae lunae circulum crescit, totidemque dierum alternationes marcescente pulcherrimi vultus forma decrescit, septenis figurarum speciebus variatur, hoc est bicornea et sectili ac reliquis quae septiformem ecclesiae speciem designare patrum statuta sanxerunt. Nec praetereunda reor Pleiadis vel Arcturi sidera de quibus divina oracula per turbinem horrenda valetudine oppressum compellabant ita: Nunquid coniungere valebis micantes stellas Pleiades aut gyrum Arcturi dissipare poteris? Nam Arcturus Riphaeis perlatus montibus qui Boreo Aquilonaris poli cardine volvitur qua Scythia regna horrendam incolunt barbariem septiformi temonis et plaustri sidere signatur, et quia nunquam occasurus semper brumali Circio copulatur propter vicinitatem axis, non immerito rigidam priscae legis austeritatem allegoricis aenigmatibus praefigurat. Quid referam Atlantidas patronymico dictas vocabulo quas Graecorum traditio a pluritate Pleiadas, Latina a verno tempore Vergilias seu a merulento palmitum racemo botrum nuncupaverat? Quae dum obliquis linearum infractibus a climate orientali emergentes qua croceum solis iubar exortum terris infunditur metam circuli peragunt, pulchre universalis Ecclesiae septenariam charismatum distributionem totidem siderum claritate praefigurant. Astrorum quoque situs quae lingua Argivorum dicuntur Hyadae, de quibus Mantuanus vates legitur cecinisse: Arcturum, pluviasque Hyades geminosque triones, et quas Romulea Latinitatis antiquitas Suculas vocitavit, septiformis esse monstratur ante frontem aethralis tauri locatus qui Zodiaco circulo inter duodecim signa continetur. Unde mathematici fatum fortunam vel genesim aut suprema Parcarum fila de quibus Maro in Bucolicis: Talia (inquit) saecla, suis dixerunt, currite fusis Concordes stabili fatorum numine Parcae, se divinare et praenoscere posse ridiculosa stoliditate arbitrantur. Necnon et plantarum dispar volubilitas quae praecipitem coeli vertiginem, ut praefati sumus, diverso linearum tramite moderantur, septenis stellarum curriculis licet inaequali annorum corona rotatur. Sed et furva nocturnae caecitatis latibula, de quibus cantum est. Posuit tenebras latibulum suum, quae tetro telluris umbraculo generata perhibentur, septem partibus singillatim sequestratis dirimuntur, hoc est conticinio, intempesto, crepusculo, etc. Fidiculam quoque concordi modulationis harmonia resonantem septem constare fidibus rhythmica musicorum regula declarat, ut Virgilius, . . . . . Septem (inquit) discrimina vocum, septem simili modo spiritualis bibliothecae formulas, et divinae legis regulas catholica praecessorum monumenta luce clariora demonstrant. Sed mihi, ut poeta ait: Ante diem clauso componet vesper Olympo, et alibi: Ante pererratis amborum finibus exsul Aut Ararim Parthus bibet aut Germania Tigrim, Quam totos possim legum decerpere flores, Qui numeris septem monstrent exempla sacratis.
Sed forte quilibet scrupulosus clanculo cordis cogitatu epistolarem perscrutans rusticitatem perquirat et percunctetur cur septenariae supputationis calculum, quem per utrumque Testamentorum canonem explanandarum rerum necessitate coactus congesseram, iterum atque iterum septuplo et septuplo perplexa revolutione replicetur. Huiuscemodi sollicitudine permotus recolat et reminiscatur, in primordio epistolae quam tantopere exempli gratia protelaveram, inde meam mediocritatem radicem futurae locutionis, oblato huius supputationis argumento, sumpsisse. Unde postmodum fragilis et gracilis ingenii frutices et nutabunda verborum vimina patulis defusa ramusculis succreverunt. Cum igitur tot tantisque sacramentorum vinculis tamque sacratis numerorum nexibus per septiformem Spiritus gratiam charitas constringatur, de qua egregius praedicator qui tertii coeli secreta scrutabatur, Romanis concatenato schemate scribens, cui Graecorum grammatici climax vocabulum indiderunt, ita exorsus est: Patientia autem probationem; probatio vero spem; spes autem non confundit: quia charitas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum qui datus est nobis; operae pretium videtur ut spiritualis et incircumscripta necessitudo carnali et corruptili parentelae praeferatur: quando quidem evangelica narrant instrumenta quod [Omitte QUOD] incarnatum Dei Verbum de quo scriptum est, Eructavit cor meum bonum verbum, et quod ex utero ante Luciferum Psalmista idem cecinit progenitum, humanae cognationis propinquitatem et incontaminatae genitricis affectum contra ius ritumque naturae quodammodo dissimulasse. Et quamvis catholici Patres, spiritualem sermonum medullam enucleantes, latentemque in litteris sensum perscrutantes allegorice ad Synagogae typum retulerunt, nullatenus tamen sacrosanctae matris personam fuisse historica relatione inficiari noscuntur. Haec idcirco tantis verborum ambagibus deprompsimus, ut pristini fraternitatis affectus quos praeteritorum evolutis annorum circulis conciliasse et copulasse dignoscimur, recenti quodammodo memoria recuperentur et recalescant, ne rotante prolixi temporis diuturnitate torpescant aut longa locorum intercapedine refrigescant. Vere enim indisruptae charitatis vinculum nec annorum numerositate marcescit nec spatioso terrarum intervallo tabescit: quin potius perfectae charitatis praecordia interdum plus absentia pulsat quam praesentia pascat. Sicut famosus spiritualis palaestrae agonotheta qua certantes coelestis palmae bravium percepturi sunt, affabiliter dicebat: Etsi corpore absens sum, sed spiritu praesens. Non ergo obolenda et parvi pendenda est haec dextris firmata affinitas, dum praedictus praedicator sibi et Barnabae inconcussas Ecclesiarum columnas, hoc est Petrum et Iacobum et Ioannem, dextras dedidisse tripudiando referat. Heia praestantissime et amantissime fili mi, priscae fraternitatis memor inextricabilis verae dilectionis ligatura tanto strictius et enixius per succiduas saeculorum aetates indisruptis restibus « reliquum nodetur in aevum, » quanto constat quod iisdem concatenatae dilectionis viscus sacro et septiformi mysteriorum numero glutinosius lentescit. Igitur hac praefatiuncula venerandam celsitudinem vestram affabiliter alloquens, aliquantula metrorum munuscula, domesticae familiaritatis fiducia fretus, subiunxi praesertim veterum auctoritate provocatus de diversis rerum qualitatibus modo coelestium modo terrestrium, materiarum [F. leg. materiam] nactus nunc grandem nunc gracilem, creaturarum naturam considerans strictim summatimque defloravi. Nam Symposius, poeta versificus, metricae artis peritia praeditus, occultas aenigmatum propositiones, exili materia sumpta, ludibundis apicibus legitur cecinisse, et singulas quasque propositionum formulas, tribus versibus terminasse. Sed et Aristoteles, philosophorum acerrimus, perplexa nihilominus aenigmata prosae locutionis facundia fultus argumentatur. Quamobrem nostrae exercitationis sollicitudo horum exemplis instincta, et commentis ad inventionem stimulata, decies denas, id est, centenas quinas aenigmatum propositiones componere nitebatur, et velut in quodam gymnasio, prima ingenioli rudimenta exercitare cupiens, ut venire possit deinceps ad praestantiorem operis materiam: si tamen prius haec mediocria metricae definitionis regulis minime caruerint; tripartitamque syllabarum differentiam iuxta perpendiculum scandendi rite servaverint. Denique praedicta aenigmatum capitula primitus quaternis versiculorum lineis digesta; sequentia vero, iuxta quod se occasio componendarum rerum exhibuit, quinis aut senis, vel etiam septenis metrorum versibus et eo amplius carminantur: quibus indesinenter, secundum poeticae traditionis disciplinam, cola, vel commata, seu pentemimerim et heptemimerim adnectere, progressis binis aut ternis pedibus procuravi; alioquin dactylici hexametri regulae legitima aequitatis lance carentes, lubricis syllabarum gressibus vacillarent. Porro quod etiam muta insensibilium rerum natura, de qua aenigma clanculum et latens propositio componitur, quasi loqui et sermocinari fingitur: hoc et in sacris litterarum apicibus insertum legitur: quia nonnunquam rationabilis creatura irrationabilium gestu et personis utitur, et e contrario irrationabilis sensus vivacitate carens intellectualium gestu et voce fungitur. Quemadmodum in libro Iudicum diversa lignorum genera articulata hominis voce loquentia monarchum quaesiisse referuntur: Ierunt, inquit, ligna ungere super se regem; ubi sigillatim, sicut supra iam diximus, ficus et vitis simulque oliva, et ad extremum rhamnus igne proprio flammisque voracibus Libani cedros consumpturus, iuxta ritum humanae locutionis profari perhibentur. Huius etiam tropi figuram in quarto Regum volumine Ioas Israeliticae plebis gubernaculo potitus ad Amasiam regalibus imperii sceptris fulgentem, cum furibundo cavillationis ludibrio et probroso gannaturae subsannantis elogio crudeliter componens, Carduus, (inquit) Libani misit ad cedrum quae est in Libano, dicens: Da filiam tuam filio meo uxorem, et reliqua. Et Psalmista, omnia ligna silvarum exsultasse, et flumina manuum plausibus lusisse camposque gratulabundos exstitisse, ab animali ad inanimale metaphorice, retulit, et illud poeticum: Mater me genuit, eadem mox gignitur ex me; et quod e mutis ac brutis ratiocinationis argumenta requiruntur cum etiam sapientissimus cunctorum retro regum, et deinceps nasciturorum, in Ecclesiaste frequenter stolidissimorum personis utatur, dicens: Quid habet homo amplius iumento aut sapiens stulto? et caetera similia. Haec idcirco diximus ne quis forte novo nos et inusitato dicendi argumento, et quasi nullis priorum vestigiis trito praedicta aenigmata cecinisse arbitretur. Et, ut evidentius harum rerum ratio claresceret, legitimos septies quaternos metrorum pedes, quibus universa non solum principalia octo genera progrediuntur, verum etiam species, quae ex eadem stirpe pullulantes centuplis metrorum frondibus contexuntur, subdidimus, et singulis quibusque pedibus tantam exemplorum copiam accumulantes ex diversis orationum partibus congessimus, quantam ad praesentis opusculi normam, pro evidentioris indicii gratia, sulficere credidimus. Et quod praecessores celeberrimi uniformi nominis exemplo propalasse noscuntur, nos eorumdem vestigia enixius indagantes uberiorem exemplorum formulam enucleavimus. Neque enim in tam densa totius Latinitatis silva et nemorosis syllabarum saltibus, ubi de singulis verborum radicibus multiplices regularum ramusculos pullulasse antiqua veterum traditio declarat, rudibus facile negotium deprehenditur et praesertim metricae artis disciplina carentibus, et qualiter vel quo pacto longae et breves syllabae ve etiam communes utrobique competentes, quas Graeci dichronas dicunt, sagaciter discriminentur. Ex hac enim triplici syllabarum definitione potius, quam de fonte aut monte Musarum, de quibus Persius Flaccus: Nec fonte (inquit) labra prolui Caballino, Nec in bicipite somniasse Parnasso Memini me.
omnis metrorum ratio monstratur, et qui versus monoschemi, qui pentaschemi vel qui decaschemi, cum viginti quatuor temporibus, excepto si trochaeo terminentur, rite dicantur. Hac tripartita descriptionis [Maius, discretionis] normula omnis heroica hexametri versificatio, vel caesurarum scansio principaliter constat, licet synaloepharum velut quaedam conglutinatio, et explosa collisionis additamenta crebro apud poetas lyricos et satyricos necessitate metri interponantur, quae maxime ex vocalibus litteris vel syllabis semivocali terminatis gignuntur. Has utrasque Iunius Iuvenalis, quinto Satyrarum libro, unius versus tenore simul elisit dicens: Omenta, ut video, nullum discrimen habendum est.
Scanditur: omen spondaeus, tut vide dactylus per synaloepham, o nul, spondaeus, lum dis spondaeus, crimen ha dactylus, bend est spondaeus per synaloepham. Rursus idem lyricus, lib. IV: Bellorum excubiae truncis affixa tropaeis.
Scanditur ita: Bello, rex cubi per synaloepham, ae trun, cis af, fixa trop, aeis. Sic Annaeus Lucanus, Cordubensis poeta, uno versu libri VIII, bis elisit dicens: Quare agite, Eoum, comites, properemus in orbem.
Rursus idem, lib. X, ait: Hinc tergo insultant pedites, via nulla saluti.
Et alibi: Extremoque epulas mensasque petemus ab orbe.
Unde Paulus Quaestor elisit m litteram ita: Tartaream in sedem sequitur nova nupta maritum.
Sic etiam Prosper, poeta et rhetor, in libro quem Epigrammata protitulaverat, eamdem litteram bis elisisse cognoscitur, dicens: Non coeptum aut auctum, non hic mutabile quidquam est.
Item, infra: Coelestem ad patriam tendens cognosce vocantem.
Haec eadem synaloepha versibus Sibyllae poetridis continetur, quae ait: Tunc ille aeterni species pulcherrima regni.
Phocas quoque grammaticus primo versu synaloepham explodit, dicens: Ars mea multorum est quos saecula prisca tulerunt.
Isidorus vero vocales elisit ita: Argutusque inter latices et musica flabra.
Et Virgilius, lib. XI: Oceanum interea surgens Aurora reliquit.
Idem, lib. VII Aeneidos, in uno versu geminas synaloephas et eclipsin comprehendit ita: Nunc repeto, Anchises fatorum arcana reliquit.
Scanditur enim ita: Nunc repet, Anchi, ses fa, torar, cana re, liquit. Sed hos duos metaplasmos saepe ambiguitas scandendi conturbat, quos talis discretionis differentia dirimit. Si prior vocalis explodatur, erit synaloepha; si posterior fuerit explosa, erit eclipsis. Sicut in novissimo versu libri Regum cautum legitur: Purpureis maior Persarum in sede tyrannis Virgilius [Grammaticus] item libro quem Paedagogum praetitulavit, cuius principium est: Carmina si fuerint, te iudice, digna favore, Reddetur titulus, purpureusque nitor.
Si minus, aestivas poteris convolvere sardas, Aut piper aut calvas hinc operire nuces; syllabam elisit dicens: Durum iter et vitae magnus labor.
Et Arator subdiaconus primo versu terminalem genitivi syllabam displosit dicens: Moenibus undosis bellorum incendia cernens.
Et infra elegiaco versu subiunxit: Inque humeris ferimur te relevante piis.
Et Andreas orator inquit: Filius ipse hominis, qui Deus est hominis; propterea namque has duas metaplasmorum species ex numero indagare et explanare nisus sum, quia per omne corpus poeticorum librorum satis frequenter insertae sunt, et nisi sagaci subtilitate praecognitae fuerint, diversa impedimentorum obstacula scandentibus [Maius add. velut iter carpentibus] generare solent. Idcirco diversos versus metrorum ad synaloephae metaplasmum congruentes catervatim congessimus, quatenus his perspectis nullum deinceps explosae collisionis chaos latebrosum confractae synaloephae barathrum lucem scandentis confundat, aciemque legentis obtundat. Igitur, tripartita heroici hexametri perpendicula, ut certius cognosci queant, strictim summatimque expedire conabor, sicut prisca veterum auctoritas tradidisse memoratur. Videor itaque mihi hoc planius et apertius posse patefacere, si per interrogationem et responsionem pauxillulum reciprocis vicibus stylus varietur, quemadmodum beatus Augustinus per multa librorum corpora, hoc est Soliloquiorum, et de libero Arbitrio, et eo quem de Magistro praetitulavit, et sex libris quae de Musica fecisse comprobatur; vel Isidorus duobus voluminibus quae Synonyma vel Polyonyma protitulantur. Quod genus dictandi ab undecima appellativorum nominum specie translatum reor. Hoc itidem Iunilius instituta regularia, quae a Paulo Syrorum scholis naviter instructo didicerat. Primasio sedis apostolicae pontifici scribens: Ne aliqua, inquit, confusio per antiquariorum, ut assolet, negligentiam proveniret, magistro M. Graecam litteram, discipulis D. proposui, ut ex peregrinis characteribus, et quibus Latina scriptura non utitur, error omnis penitus auferatur, melius quippe et sagacius hoc argumento velut quibusdam cotibus animorum ingenia acuuntur. Idcirco, praetermissis reliquorum metrorum generibus, quae centenis varietatum speciebus dirimuntur, praestantissimas dactylici hexametri regulas, quod caeterorum arcem et infulas possidet, praedictis litterarum characteribus vicatim et alternatim positis pandamus. D. Quot sunt genera versuum in dactylico metro? - M. Quinque. D. Quod est dactylicum metrum? - M. Quod constat dactylo et spondaeo. D. Nonne plerumque ultimus pes trochaeo terminatur? - M. Quia nonnulli, metricae artis peritia praediti, hunc pedem de versu excludendum censuerunt, quia omnis syllaba in ultimo versu adiaphoros est, id est, indifferenter accipitur, nec interest utrum corripiatur an producatur. Unde a quibusdam vitiosus versus putatur qui trochaeum admittit. Nam ratio exigit ut in pleno versu viginti quatuor tempora sint: admisso itaque trochaeo, minuitur temporum numerus, et erunt tempora viginti tria, qui est versus colophos. D. Superius dixisti quinque genera versuum esse in dactylico hexametro; quae sint nominatim dicito. - M. Hexameter, pentameter, tetrameter, trimeter, dimeter. D. Hexameter rectius dicitur an hexametrus? - M. Utrumque, ut Evander, Evandrus, quorum unum venit ex Graeco, alterum ex Latino. D. Hexameter ergo sive hexametrus, quot pedibus caeditur? - M. Sex: dactylo et spondaeo circum se positis aut alterna interpositione variatis. D. Hexametri versus genera quot sunt? - M. Tria. D. Quae? - M. Hexameter dactylicus, hexameter heroicus, hexameter iambicus, qui et senarius, qui constat ex simplicibus sex, idemque ex duplicibus trimeter. D. Quid ergo, si versus hexameter sex spondaeis constiterit, poterit dici dactylicus? - M. Vocatur quidem versus spondiazon, sed metrum dactylicum: nam eiusmodi compositio non nisi in dactylicum metrum cadit. D. Qui sunt versus hexametri dactylici? - M. Qui tantum sex pedibus dactylicis constant, praeter bella et facta heroum quodlibet aliud continentes, ut puta sunt Bucolica et Georgica caeteraque huiuscemodi. D. Qui sunt hexametri heroici? - M. Qui bella et heroum res gestas complectuntur, veluti est Ilias Homeri, vel Aeneis Virgilii, vel Lucani praelia Caesaris et Pompeii decantantis. D. Qui est pes quintus? - M. Dactylus. D. Quare quintus dactylo competit? - M. Quia semper in versu, exceptis aliis locis quibus varie ponitur, quintam regionem proprie obtinet, minusque lenis est versus qui quinto loco spondaeum habuerit, et vocatur spondiazon ut est ille: Aut leves ocreas lento ducunt argento, et ideo nec in fine dactylus debet poni nec spondaeus in quinto loco. Ideo spondaeus a quibusdam imus pes cognominatur, quod regionem sextam sibi vindicet. D. Qui modus est syllabarum in versu dactylico hexametro heroico? - M. Omnis versus hexameter dactylus sive heroicus a duodecim syllabis crescit usque ad XVII; nam qui imus est habet syllabas non minus quam duodecim. D. Quid ergo, nonne plerumque invenimus versum XVIII aut XIX seu XX syllabarum, ut sunt hi: Sed revocare gradum superasque evadere ad auras.
Item. : Laurus erat tecti in medio, in penetralibus altis.
Item: Aut onera accipiunt venientum, atque agmine facto.
Item: Chara mihi ante alias, etc. , usque Dianae.
- M. Sunt quidem plerique syllabarum XVIII, aut vero XIX, raro et XX aut vix aut nequaquam reperiri queunt. Verum sciendum est in metrica ratione nunquam computari eas syllabas quas superius diximus synaloephae metaplasmum intercipere; quo fit ut omnes illi versus qui supradictum syllabarum numerum videntur excedere, detractis synaloephis, ad XVII aut XVI, vel etiam ad XV, redigantur, veluti sunt illi quos supra exempli gratia posueras. Unde sciendum est nullum versum dactylicum hexametrum inveniri posse qui numerum syllabarum XVII videatur excedere. Itaque omnis versus dactylicus hexameter infra hunc numerum usque ad duodecimam syllabam terminatur. D. Precor hoc lucidius expone et clarius enodari. - M. Versus dactylicus hexameter, si solis spondaeis constiterit, erit XII syllabarum. Si unum dactylum habuerit, XIII; si duos, XIV; si tres, XV; si quatuor, XVI; si quinque XVII. Ita toties una syllaba crescit quoties dactylus accesserit. D. Hexameter versus dactylicus per quot species variari decernitur? - M. Quantum metrica ratio declaratur, XXXII schemata habet. D. Has schematum species per ordinem apertius explana? - M. In versu XII syllabarum, una species est: hic est quem superius diximus monoschemum nuncupari, is quippe sine ulla varietate omnes in se spondaeos habet, qui ob hoc spondiazon vocatur, ut est: Hi producuntur legati Minturnenses, quod genus versificationis adeo durum et horrens est, ut Albinus in libro quem de metris scripsit vetet Spondaeis totum concludere versum.
Sed adiuncto dactylo quinta regione apertius comitur. D. In versu XIII syllabarum quot schemata sunt? - M. Quinque, sine dubitationis scrupulo. D. Quomodo, quave ratione? - M. Ibi quippe unus dactylus inter spondaeos admissus omnibus quinque locis libere decurrit. D. Ad indagandos bis XVI dactylicos metrorum anfractus meditantium mentes facilius flectuntur, prolatis exemplorum formulis, stolide obstrusum ignorantiae latibulum illustrantibus, quam nuda garrulorum loquacitate verborum? - M. Versus XIII syllabarum hexametri singulari dactylo cum quaterno spondaeo constans quinas, ut diximus, sibi usurpat species. Ponitur loco primo dactylus ita: In cruce confixus mundum Christus salvavit.
Loco secundo, ita: Christus Filius Aeterni salvavit mundum.
Loco tertio, ita: Christus per lignum crucis aufert mundi noxam.
Loco quarto, ita: Scandens in ligno Christus dedit arrham vitae.
Loco quinto, ita: Suspendens mundi Christus peccamina dempsit.
D. Versus XIV syllabarum quot schemata habet? - M Certissima definitione, decem schematibus constat. D. Da per ordinem earumdem specierum rationem? - M. Aut enim primo et secundo loco dactylus ponitur, aut primo et tertio, aut primo et quarto, aut primo et quinto, aut secundo et tertio, aut secundo et quarto, aut secundo et quinto, aut tertio et quarto, aut tertio et quinto, aut quarto et quinto. Hoc modo decupla schematum species alternatim inserta supputatur. D. Da exemplis horum probationem? - M. Iuvencus Hispanus primo prologi versu huius rei notitiam pandit: Immortale nihil mundi compage tenetur. : Scandit ita: immor, tale ni, hil mun, di com, page te, netur. Et infra: Accumulant quorum famam laudesque poetae.
Sedulius itidem in praefatione metrica quae hexametro et pentametro catalectico decurrit, primum versum decaschemum texuit: Paschales quicunque dapes conviva requiris.
Iuvenalis Satyrarum libro V: Magna quidem sacris quae dat praecepta libellis.
Scandit enim: magna qui, dem sa, cris quae, dat prae, cepta li, bellis. Item infra: Quae tam festa dies aut cesset prodere furem? Lucanus, libro decimo: Felix praedo iacet terrarum vindice facto.
D. Versibus istis, quos exempli gratia protulisse visus es, nequaquam omnes decem schematum regulae liquido patuerunt. Sed tantum tres formulae, id est, dactylus loco primo et quinto, item loco secundo et quinto, item loco tertio et quinto; residua vero schemata necdum prolata delitescunt. Quamobrem operae pretium reor ut id quod passiva definitionis generalitate non ad integrum promulgaveras, nunc per ordinem eorumdem schematum recapitulando nequaquam semiplena specialitate examussim enucleare studeas. - M. Versus heroicus hexameter XIV syllabas primo loco et secundo dactylum recipit ita: Arbiter omnipotens mundi dempsit peccata.
Loco primo et tertio dactylum, ita: Abstulit in ligno Deus omnem mundi labem.
Loco primo et quarto, ita: Lurida quassavit diri Deus Orci sceptra.
Loco primo et quinto, ita: Triverat in ligno pendens mundi mala Christus.
Loco secundo et tertio dactylum: Christus de cruce tetra tulit mundi peccata.
Loco secundo et quarto dactylum: Christus de cruce contrivit mala mundi cuncta Loco tertio et quarto dactylum: Christus purgavit generis maculas humani.
Loco tertio et quinto dactylum: Sacra salvavit genus humanum cruce Christus.
Loco quarto et quinto dactylum: Christus nos servet iam crimina cuncta relaxans.
D. Versus XV syllabarum quot schemata complectitur? - M. Iuxta quod veterum auctoritates patefecerunt, decem schematibus, ut ille prior, componitur. Nam sicut in illo XIV syllabarum dactylus decies variatur, ita in hoc spondaeus toties invertitur. D. Harum rerum exempla versibus ad hanc speciem pertinentibus doceri desidero. - M. Lucanus libro octavo explanat dicens: Ardua quippe fides robustos exigit annos.
Idemque libro quinto Fertur ad aequoreas ac se proiecit in undas.
Scanditur ita: fertur ad, aequore, as ac, se pro, iecit in, undas. Virgilius, in Georgicis: Ascraeumque cano Romana per oppida carmen.
Et Paulus Quaestor ait: Arbiter aurarum qui fluctibus imperat atris.
Ergo huiuscemodi versus decaschemi dicuntur. D. Huiuscemodi responsionis argumento mihi minime satisfactum esse arbitror, nisi ea quae particulatim versibus excerpta sunt universaliter astipulatione decupla accumulentur. - M. Versus hexameter quindecim syllabis, tribus dactylis constans, dena, ut diximus, continet schemata, hoc modo: loco primo, secundo et tertio dactylum: Iam veneranda Dei soboles mundum salvavit.
Loco primo, secundo et quarto: Iam memoranda Dei proles cruce servat saecla.
Loco primo, secundo et quinto dactylum: En veneranda Dei proles salvat cruce mundum.
Loco primo, tertio et quarto dactylum: In cruce suspensus sine crimine salvat mundum.
Loco primo, tertio et quinto, dactylum: Omnibus in ligno tribuit sperare salutem.
Loco primo, quarto et quinto dactylum: In cruce confixus iam saecula prisca novavit.
Loco secundo, tertio et quarto, dactylum: Mundum iam veneranda Dei soboles salvavit.
Loco secundo, tertio et quinto, dactylum: Christo concelebretur honor qui saecla gubernat.
Loco secundo, quarto et quinto, dactylum: Christo concelebret praeconia debita mundus.
Loco tertio et quarto et quinto, dactylum: Emptus Christo, concelebrans cane carmina, mundus.
D. In versu XVI syllabarum quot schemata continentur? - M. Totidem species habet quot in tredecim iam patefecimus, id est, quinque. D. Da horum schematum argumenta ex libris auctorum prolata? - M. Lucanus libro tertio: Fractarum subita ratium periere ruina.
Scanditur enim: fracta, rum subi, ta rati, um peri, ere ru, ina. Et notandum quod hic versus et caeteri similes apud metricos laudabiles habentur, ubi nunquam in scansione integra pars orationis dirempta reperitur, sicut in aliis schematum ordinibus crebro invenitur. Paulus Quaestor in gratiarum actione ait: Oceanum rapidis linquens repetensque quadrigis.
Virgilius in Bucolicis: Pergite, Pierides, Chromis et Mnasilus in antro.
Persius Flaccus binis versibus iunctis ait: Nonne quidem hoc studeo populatis ut mihi nugis Pagina tergescat dare pondus idonea fumo.
Itaque, sicut in versu tredecim syllabarum dactylus quinque locis invertitur, ita in hoc sedecim syllabarum spondaeus iisdem locis alternare cognoscitur, et dicuntur pentaschemi propter praedicta quinque schemata. D. Eorumdem schematum species, quae ordine praepostero poeticis versibus prolatae sunt, per ordinem legitime quinquies quinquies quadrare absurdum non opinor. - M. Heroicus versus XVI syllabis, quatuor dactylis constans, quinque species continet, ita: Loco primo, secundo, tertio et quarto dactylum: Iam veneranda Dei soboles cruce salvat mundum Loco primo, secundo, tertio, et quinto dactylum: Iam veneranda Dei soboles cruce salvat mundum.
Loco primo, secundo, quarto et quinto dactylum: En veneranda Dei proles cruce saecla coruscat.
Loco primo, tertio, quarto, et quinto dactylum: Iam pietas immensa Dei cruce cuncta beavit.
Loco secundo, tertio, quarto, et quinto dactylum: Mundum iam veneranda Dei soboles cruce salvat.
D. Quid igitur, in versu syllabarum decem et septem quot schemata autumas calculanda? - M. Similiter in eo, ut in XII syllabis, unum schema contineri astipulor. D. Quomodo vel quo pacto fieri potest ut minimus versus et maximus concordi schematum lege decurrant, cum tantopere syllabarum numero discrepent? - M. Quia ibi spondaeus quinque constat locis: hic vero dactylus totidem locis inseritur, excepto ultimo pede, quem necesse est disyllabum esse, ne syllabarum amplior numerus accrescat. D. Dogmatistae sententiis et doctoris sermonibus credula praecordia pando, sed tamen id certius ex priscis veterum poematibus experiri cupio. - M. Chronica Eusebii Virgilium imminente metu mortis cecinisse tradunt, et epigramma, quod epitaphium vocatur, ad suprema exsequiarum funera composuisse dicendo: Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc.
Scanditur ita: Mantua, me genu, it Cala, bri rapu, ere te, net nunc. Quem Lucanus aemulans, his verbis imitabatur dicens: Corduba me genuit, rapuit Nero; praelia dixi.
Idem libro sexto: Undique praecipiti scopulis removentibus aequor.
Scanditur ita: undique, praecipi, ti scopu, lis remo, ventibus, aequor. At vero praedictus vates Mantuanus alibi ita refert: At tuba terribilem sonitum procul aere canoro.
Sedulius et de monoschemo versu inter caetera sic ait: Laudat et egregiae tribuit sua vota rapinae.
Eodem modo Prosper in Epigrammatibus cecinit dicens: Recta volens animus, sapiens et amator honesti.
D. Quid ergo, nunquamne dactylus in fine ponitur? - M. Potest quidem, ut vult Virgilius, sed non in eo qui caeteros omnes dactylos habet; veluti in Georgicis: Aut spumas miscent argenti vivaque sulphura, quem quidam invertentes sic legunt: . . . . . et sulphura viva.
Rursus idem libro sexto Aeneidos: Bis patriae cecidere manus, quin protinus omnia, quem quidam per synaloepham excludunt, nec intelligentes synaloepham tunc esse cum vocales inter se confligunt, seu solae, uti Virgilius, libro IV: Quam tu urbem, soror, hanc cernes, quae surgere regna! Et Lucanus, libro V: Saeva quies pelagi moestoque ignava profundo; seu interposita consonante, ut: Longius et volvens fatorum arcana movebo; quod nequaquam in praedicto libro asseri potest; quippe absolutus pes est omnia, ut in Bucolicis: Omnia fert aetas Omnia vincit amor.
Posset itaque versus etiam ex dactylis sex constare si moderno tempore metrici non refutarent, veluti versus ille est: Interea tenero mihi bucula pascere gramine; et alibi At tuba terribilem sonitum procul excitat horrida.
D. Quomodo his versibus, qui dactylo terminantur, metrici vocabulum indiderunt? - M. Apud metricos quidem huiuscemodi versus catalectici nuncupantur, ut: Sidera pallida defugiunt face territa luminis,
ita et superiores duo. [ Maius om.: D. Enumeratis ergo XXXII schematum ordinibus, magnopere efflagito ut enucleato exemplorum serie regulariter edisseras quot species in carminibus Virgilii, vel Lucani, seu Persii Flacci, aut Terentii Afri, deprehendi queant. - M. Ex supradictis speciebus XXXII non amplius quam decem et septem in poematibus memoratorum investigare valui, excepto Terentio, qui cum Comoediarum volumina, Menandrum secutus, non heroicis versibus componeret, earum prologus cum ab aemulis dente canino carperetur, in defensionem sui velut Apologeticus senis dabatur. D. Easdem decem et septem species certius cognoscere concupisco. - M. In versu tredecim syllabarum duo schemata deprehenduntur a Virgilio assumpta, hoc secundo loco et quinto, nam secundo duos tantum dactylos reperiuntur ( sic ), ut: Aut leves ocreas lento ducunt argento.
aut quinto, ut: Se duo selecti ferro qui scindere vallum.
Et infra: Ductores Teucrum primi dilecta iuventus.
D. Ex versu XIV syllabarum quot species assumptae sunt? - M. Septem [F. tres] tantum; aut enim primo et quinto loco dactylus inseritur, ut: Filius huic contra, qui torquet sidera mundi.
Aut secundo et quinto, ut: Et nox atra polum bigis subvecta tenebat.
Aut quarto et quinto, ut: Stridens traiecto haesitae patefacta cerebro.
D. Ex versu quindecim syllabarum quot schematibus fungebatur? - M. Quamvis huiuscemodi versus decaschemus vocitetur, senas [F. quinas] tamen ex eodem assumpsit species; nam aut primo et secundo loco spondaeus reperitur, ut: Scindit se nubes et in aethera purgat apertum.
Aut primo et tertio, ut: Interclusit hiems et terruit Auster euntes.
Aut primo et quarto, ut: Cum fletu, precibusque tulit, per sidera testor.
Aut secundo et quarto, ut: Iamque vale! torquet medios nox humida cursus,
Aut tertio et quarto, ut: Ascanius meriti tanti non immemor unquam.
D. Ex versu sedecim syllabarum quot species sibi usurpasse deprehenditur? - M. Licet hunc versum Graeci pentaschemum dixerint, praefatus tamen poeta quatuor species inde assumpsit, quia aut primo loco spondaeus invenitur, ut: Carthago premat Ausoniam, nihil urbibus inde;
et alibi binis versibus, ut: Cernat semineci sibi me rapere arma cruenta Victoremque ferant morientia lumina Turni.
[Suppl. Aut secundo] ut: Dentibus infrendens gemitu; graditurque per aequor.
Aut secundo et tertio, ut [F. leg. Aut tertio, ut]: Graiugenumque domos suspectaque liquimus arva.
Aut quarto et quinto, ut [F. leg. Aut quarto, ut]: Hunc cape consiliis socium et coniunge volentem.
Item: Ascanius galeam ante pedes proiecit in amnem.
D. Porro ex versu decem et septem syllabarum quot species assumpsit? - M. Unius tantum schematis sorte gratulatur, sine quo aliorum schematum speciebus funditus carere cognoscitur: quae Graece monoschemus versus vocatur, cum praeter ultimum pedem caeteri omnes dactylica fungantur scansione, ut: Nos procul inde fugam trepidi celebrare recepto.
Item primus versus duodecimi libri: Panditur interea domus omnipotentis Olympi.
Et in duodecimo: Tum lapis ipse viri vacuum per inane volutus.
Et in Georgicis: Ille volat simul arva fuga simul aequora verrens.]
D. Quis est versus heroicus catalecticus? - M. Praebet Virgilius exemplum, dicens: Et tunicae manicas et habent redimicula mitrae.
Scanditur ita: et tuni, cae mani, cas et hab, ent redi, micula, mitrae. Idem, libro XI: Fecerat et tenui telas discreverat auro.
Et libro Iudicum: Septuaginta prius truncarat corpora regum.
Et Lucanus libro tertio: Primus Caesareis pelagi decus addidit armis.
D. Quis est versus hypercatalecticus hexameter? - M. Ubi certo numero sex pedum una syllaba subnectitur. D. Profer versum hoc modo compositum. - M. Alma Venus Paphon ingreditur, rosa luceat ex aditis,
Et alibi: Rumpere claustra manu socios gelidis dare de scopulis.
Simul et in pentametro dactylico hypercatalecticus versus admittitur, ut: O Deus omnipotens largire viam precibus.
Et alibi: Pulchra puella comas ambit sibi palmitibus.
D. Quot sunt species in caesura hexametri versus. - M. Quatuor. D. Pande nominatim earumdem vocabula caesurarum. - M. Districtus, divisus, mistus, Priapeius. D. Quis est versus districtus? - M. Qui in scansione pedum nunquam orationem accommodat integram. D. Melius exemplis quam nuda verbositate informor. - M. Praebet Arator exemplum: Mortalisque sibi studium proponat origo.
Scanditur ita: Morta, lisque si, bi studi, um pro, ponat o, rigo. Ecce nulla oratio integra in quolibet pede reperta est. Idem, alibi: Largiri salvantis opem numerusque dierum.
Item Prosper in Epigrammatibus: Fallaces semper curis torquentur amaris.
Virgilius: Infandum, regina, iubes renovare dolorem.
Symposium poeta districtum versum protulit, dicens: Dulcis odor nemoris, flamma fumoque fatigor.
D. Quis est divisus versus? - M. Qui in scandendo partes orationis separatas habet, id est ut quot pedes habet, tot et orationes, ut puta: Dic mihi, Clio, quisnam primus fingere versus;
sed huiusmodi versum penthemimere vel hepthemimere carentem modernus usus in hexametro dactylico non libenter admittit. D. Quis est versus mistus? - M. Qui utrumque in se habet, id est partem districti et partem divisi. D. Facilius ratione flector, si exemplo probaveris? - M. Virgilius, libro IV: At regina gravi iamdudum saucia cura.
Et infra: Vulnus alit venis et caeco carpitur igne.
Et Sibylla prophetissa ait: Denumerat tacitis tot crimina conscius ultor
Et alibi poeta dicit: Petrus apostolicae qui culmina praesidet arcis.
Scanditur ita: Petrus ap, ostoli, cae qui (ecce pars districti), culmina, praesidet, arcis (ecce pars divisi). D. Quis est versus caesurae Priapeiae? - M. Qui in Priapeio metro deprehenditur ascriptus. D. Quale est metrum Priapeium? - M. Cum hexametro versu primi tres pedes concatenati inter se a reliquis tribus sequentibus divisi separatique sunt. D. Harum rerum experimenta authenticis versibus doceri desidero? - M. Virgilius in Bucolicis: Ut puero Phoebi chorus assurrexerit omnis.
Item Sibyllinus versus hoc idem declarat: Vivat ut aeterno bonus, ac malus ardeat igne.
Item Symposius: Ore procax non sum, non sum temeraria lingua.
Virgilius: Aut Ararim Parthus bibet aut Germania Tigrim.
D. Unde dictum est Priapeium metrum? - M. Quod pleraque carmina huiuscemodi in honorem Priapi conscripta sunt: propter quod multi volunt hoc genus compositionis Bucolico carmini magis convenire. D. Quod est Pythium metrum? - M. Idem quod hexametrum. D. Unde dictum est Pythium? - Quidam arbitrantur ob id quod hoc genere metri oracula primo Apollini sint edita, qui interfecto Pythone Pythius dictus est, qui, ut fertur, cum in Parnasso Pythonem serpentem in vindictam matris sagittis insequeretur, accolae Delphici hoc illum versu et facundiae cothurno extulerunt. D. Quot πάθη in dactylico et hexametro inserta astipularis? vel quid sunt πάθη? - M. Πάθη quidem Latina lingua passiones dicuntur. Sunt autem numero sex, acephalon, procephalon, lagaron, procylon, dulicheron, miuron vel spicode. D. Quid est acephalon? - M. Versus sine capite, cum prima syllaba contra naturam corripitur. D. Da exemplum auctoritate probatum. - M. Virgilius secundo versu Aeneidos acephalo posuit dicens: Italiam fato profugus.
Etenim barbarismo tribrachum pro dactylo admisit. Sic et caeterae passiones aut in medio aut in fine inseruntur. D. Quia longum est ut sciscitatio et solutio earumdem passionum per ordinem enucleetur, saltem extremitas pandatur. Quid et miuron vel sphicodium? - M. Μῦς Latine mus vel sorex interpretatur. Ex eadem prima positione derivativum ducitur miurus vel miurinus vel soricinus. D. Quid astruis esse sphicodin? - M. Σφὴξ dicitur Graece crabro, unde derivatur sphicodis, et tamen miurus vel sphicodis ad unam significationis regulam pertinere noscuntur, quia utraque animalia tenui et gracili membrorum extremitate terminantur. Ita et versus qui pyrrhichio clauditur. D. Quae est caesura penthemimeris, et qualiter interpretatur? - M. Penthemimeris Latine semiquinaria dicitur; ἥμισυ quippe semis est; sicut hemisphaerium, semisphaera Latina lingua intelligitur, id est dimidia pars poli supra aut infra terram aequis lancibus librata. Nam penthemimeris in versu heroico dicitur ubi post duos pedes sequitur syllaba quae partem terminet orationis, ut: Truncum terra tegit, latitant in cespite lymphae.
Item Prosper in aenigmatibus de oratione Domini: Cum prece sanguineas fundebat corpore guttas.
D. Quid est hepthemimeris? - M. Latine semiseptenaria appellatur caesura, cum post tres pedes sequitur syllaba partem orationis terminans, ut: Musa, mihi causas memora.
Et alibi: Nec pepli radios poscunt.
Item Phocas: Te longinqua petens comitem sibi ferre viator.
D. Quae est caesura trititrochaici, vel tritustrochaeus? - M. Cum tertio loco per dactylum terminatur, sicut poeta promisit, dicens: Hoc volo, ne breviter mihi syllaba prima legatur.
Et alibi: Nec iam terra vocor, licet ex me terra paretur.
Item epigramma Prosperi tritontrochaeon protulit: At bona, quae vere bona sunt, nec fine tenentur.
D. Quae est definitio caesurae tetartitrochaici, quam quidam tetartebucolicon nuncupant? - M. Cum in quarto loco vel regione pars orationis cum dactylo terminatur. D. Manifestis exemplorum formis hoc evidentius reserari rogo. - M. Virgilius, prima ecloga infit: Nos patriae fines et dulcia linquimus arva.
Et infra: Saepe tener nostris ab ovilibus imbuet agnus.
Hoc idem Paulinus primo versu: Annua vota tibi remeant, simul annua linguae.
Et notandum quod regula Bucolici carminis exigit ut quartus pes dactylo semper clauderetur, quod Virgilius victus operis difficultate neglexit. D. Postquam ancipitem metricae artis scrupulum luce clarius digessisti, iam tempus et ordo rerum exigit ut promissa aenigmatum problemata luculentae urbanitatis versibus patefacias, ac deinceps singulorum quorumque pedum, excepta synzugiarum superflua confusione, rationem regulariter inculces. - M. Iam dudum id facere satagerem, nisi scrupulosae interrogationes tuae anticipantes festinationem meam vi quadam praeoccuparent.