De re metallica/Liber IV

Liber IV

1556

Liber III	Liber V

GEORGII AGRICOLAE

DE RE METALLICA

LIBER QVARTUS

e r t i v s liber explanauit uarias & multiplices uenarum & fibrarum differentias.Quartus hic areas fodinarum & rationem dimetiendi explicabit, atque ad officia mctallica deflectet. Itaque mctallicus, si uena, quam aperuit, ipsi' cordi est, primo quoqj tempore adit ad magistrum mctallicorum et petit, ut ei det ius fodinae.Huius enim est proprium officium atque munus fodinas addicere. Itaque primo illi, ut uenae inuentori, caput fodinarum addicit, caeteris pro ut ex ordine quisque petit reliquas fodinas. Modus auten areae fodinarum mensura passus comprehenditur, qui metallicis est sex pedum: atque mensura quidam estutriusque manus extenfae una curii latitudine pectoris: Sed aliae gentes aliam ei longitudinem tribuunt: nam Graecis qui 'opyictu no- minant, est sex pedum, Romanis quinque.Haec autem mensura metallicis usitata ex Graecorum consuetudine uideri potest defluxisse ad Germanos. Verum pes metallicus propius accedit ad longitudinem pedis Graeci: nam eo tribus tantummodo digiti item Graeci, quartis partibus longior est, sed aeque ac Romanis diuiditur in suas duodecim uncias. Passus autem multiplicatus in unum, duo, tria, pluraume demensa procedit: at demensum quoquo uerfus pastuum est septem. Sed area sodinarum plerumque quadrata est aut longa: quadratae omnia latera sunt paria: ergo duorum numeri in se multiplicati summam passuum quadratorum conficiunt, uerbi causta: demensi forma est undique pastuum septem, Hunc numerum in se multiplicato, se fiunt passus XLIX.

Quadratae area siue demensi forma

Longae uero areae latera longitudinis sunt paria: similiter latitudinis:ergo unius lateris longitudinis numerus si multiplicatus fuerit cum alterius lateris latitudinis numero, ea summa passuum quadratorum, quae ex multiplicatione fit, areae est longae: exempli causta:demensi duplicati forma pastus habet longitudinis XIII efficiunt pastus XCVIII

Longa area siue demensi duplicati forma

Quoniam uero arcae fodinarum in formis disterunt pro uenarum uarietate, res ipsa postulat, ut copiosius disteram de eis, earumque dimensionibus. Si igitur uena prosunda fuerit, arca capitis fodinarum constat ex tribus demensis duplicatis, id est, passus complectitur longitudinis xlu. latitudinis vir. quibus numeris in se multiplicatis fiunt passs ccxcim. atque his terminis magister metallicorum circumscribitius domini capitis fodinarum.

Area capitis fodinarum forma.

Sed alterius cuiusque sodinae area ex utra capitis sodinarum parte erit, & quota, id est an proxima capiti uel secumda, uel tertia, uel alia deinceps, componitur ex duob.demensis duplicatis. Passus igitur habet longitudinis xxviii. latitudinis vii. passis aut longitudinis cum passibus latitudinis multiplicado efficiemus passus cxcvi.quos suo complexu recipit area:& his terminis magister metallicorum definit ius domini uel societatis cuiusque fodinae,

Area fodinarum forma

Verum uenae partem, quae primo inuenta foditur, caput fodinarum appellamus, quod ab eo & reliquae fodinae procedat, ut nerui a capite, & magister metallicorum ordiatur dimensionem: hac aumt de caussa capiti assignat arca capaciorem quam alijs fodinis, ut primo uenae inuentori meritam gratia referat, & caeteros metallicos excitet ad studium quaerendarum uenarum. Sed quia so dinarum areae saepenumero pertinent usque ad torrentem, aut riuum, aut amnem, ultima si absolui non potest, subcisiuum uocatur. Quod si de mensum duplicatum fuerit, eius ius magister metallicorum dat illi qui primo petijt: sin deensum simplex uel paulo plus, id ipsum in proximas utrinque fodinas distribuit: moris uero est metallicorum, ut ultra flumina primus habeat in uenae parte aduersa aream noui capitis sodinarum, quod aduersum nominant: alij uero tantummodo arcam sodinae. Quondam unaquaeque area capitis sodinarum constabat ex tribus demensis duplicatis & uno simplici, id est passis habebat longitudinis XLIX. latitudinis vii. Itaque has duas summas in se multiplicato, & fient palliis quadrati cccxliii. quae Summa efficit aream ueteris capitis sodinarum.

Areae ueteris capitis fodinarum forma

Veteris uero cuiusque sodinae area demensi simplicis formam habebat, id est, passus longitudinis & latitudiuis vir. eratque quadrata: quam respicientes metallici uel hodie latitudinem cuiusque areae, quae est sodinis uenae profundae, quadratum nominant. Hic autem solennis ritus dimetiendae uenae olim fuit: Quamprimum fossor reperiebat metallum, eam rem magistro metallicorum & decumano indicabat, qui uel ipsi de oppido exibant in montes, uel eo mittebant fidei bonae uiros, ad minimum duos, ut conspicerent uenam metallis grauidam. Itaquj si ipsam dignam dimensionis putassent, magister metallicorum rursus stato die egressus, primum uenae illius inuentorem sic interrogabat de uena & fodina: quae tua uena est? quae fodina metallo foccunda C tuncipse digitum ad uenam suam fodinamque intendens, eas commonstrabat: mox iubebat eum accedere ad suculam machinae tractoriae, & imponere capiti duos dextrae digitos, claraque uoce jurare hoc iusiuradunu Iuro per deum diuosque omnes, & testor eosdem, hanc uena meam effe: atque adeo si mea non est, neque hoc meum caput, neque haec mea manus posthac fumum officium faciat. Deinde magister metallicorum orsus a media fuculae parte metiebatur uenam funiculo dabatque umenae inumentori demensum primo dimidium, tum tria integra: postea unum regi uel principi, alterum eius uxori, tertium magistro equitum, quartum pincernae: quintum cubiculario, sextum sibi jpsi similiter orsus ab altera fuculae parte dimetiebatur uenam.sic uero primus uenae inuentor nanciscebatur caput fodinarum, id est, septeni demensa simplicia: at rex uel princeps & eius uxor ac insignes isti aulici, magisterque metallicorum, singuli bina demensa, siue duas areas ueteres: quae caussa est cur in Misena Fribergi unius uenae tam multi tamque inter seconiuncti putei solent inueniri, quos partim uetustas obruit: ueruntamen si magister metallicorum iam ante in alterutra putei parte alteri inuentori & his quos modo nominaui, constituisset arcarum terminos, quotquot areas in cadare non potuit, in altera duplicabat: sin in utraque putei parte iam arite terminis definiuisiet ius arearum, liberam tantummodo uenae parten dimetiebatur: quomodo interdum illud accidit ut aliqui cx his, quos nominauimus, nullas arcas adipiscerentur.Hodie cum ritus ille solennis scruetur, ratio ueriae dimetiendae, et iuris dandi est commutata.siquiden, ut supra explicaui, area capitis fodinarum constat ex tribus demensis duplicatis, cuiusque; uero alterius fodinae, ex duobus: & magister metallicorum uniuscuiusque fodinae ius dat ei qui primo petrjt. Rex uero uel princeps, quia omne metallum uectigale estipli ex parte plerumqe; decuma, ca comtentus est .Verum cuiusque areae, siue uetus siue noua fuerit, dimidia latitudinis pars femper est in fundamento uenae profundae, dimidia in tecto, Quinetiam si uena recta defeendit in terram, tota area similiter recta defeendit: sin uena fuerit deuexa, tota quoque area deuexa erit, cuius latitudinis iusareae dominus quatenus uena defeendit in profundum terrae, perpetuo retinet. Porro magister metallicorum rogatus uni domino uel societati dat ius non modo capitis fodinarum aut fodinae alicuius, sed capitis etiam fodinarum & proximae fodinae, aut duarum fodinarum & coniunctarum. Hactenus de formis arearum uenae profundae, earumque dimensionibus, nuncuenio ad uenam dilatatam: cuius arcas non uno modo loci circumscriptio metitur. Nam alicubi magister metallicorum eis sormas dat simillimas formis arearum uenae prosundae:quo sane modo area capitis quidem fodinarum constat ex tribus demensis duplicatis, alterius uero cuiusque fodinae cx duobus, ut supra fusius explicaui.Veruntamen tunc dimetitur fodinarum areas funiculo non tantum ab area capitis fodinarum fronte & a tergo, ut facere aflblet cum formas arearum dat dominus uenae profundae, Sed etiam a lateribus: atque isto modo formantur areae cum in ualle torrens aliaume uis fic aperuit uenam dilatatam, ut in utroque deuexo montis, aut collis, aut campi appareat: alicubi uero magister metallicorum areae capitis fodinarum latitudinem duplicat, esticiturque passuum xiii. alterius autem cuiusque fodinae simplex manet, id est paflumum vn. at longitudinem nullis terminis definit. Aliubi area capitis fodinarum constat quidem ex tribus demensis duplicatis, sed passuum latitudinis habet xiiii.longitudinis uero xxi

Area capitis fodinarum forma.

Similiter area alteerius cuiusque fodinae componitur ex duobus demensis sic duplicatis ut passus latitudinis habeat xiiii & totidem longitudinis

Area alterius cuiusque fodina forma

Aliubi quaeque arca siue capitis fodinarum fuerit siue alterius fodinae comprehendit passus latitudinis XLIL,& totidem longitudinis

Aliubi denique magister metallicorum dat eius domino aut societati totum aliquem locum riuis & ualleculis terminisque definitum. Quaeque autem area cuius tandem formae fuerit, recta descendit in imam terrae sedem, quare eius dominus habet ius partis omnium uenarum dilatatarum, quae sub prima sunt, non aliter ac dominus areae uenae profundae ius habet tantae partis aliarum omnium uenarum profundarum, quanta intra areae terminos est enim ut ubicunque una inuenta uena profunda est, non procul inuenitur alia, ita ubicunque una inuenitur uena dilatata, sub ea plures sunt. Postremo uena quoque cumulatam magistri metallicorum multifariam partiuntur in areas: etenim aliubi area capitis constat ex tribus demensis sic duplicatis, ut paflums habeat latitudinis xiii. longitudinis xxi. quaeque uero alia fodina componitur cx duobus demensis duplicatis, formamque habet quadratam, id est passus latitudinis xiiii. & totidem longituamis. Aliubi uero area capitis fodinarum constat ex tribus demensis simplicibus, estque latitudo eius passuum vii. longitudo xxi. qui duo numeri in se multiplicati comsiriunt passus quadratos cxlvii.

Areae capitis fodinarum formae.

Quaeque uero alia fodina componitur ex uno demenso duplicato: Aliubi areae capitis fodinarum datur demensi duplicati forma, cuique uero aliae fodinae demensi simplicis. Aliubi denique ius totius alicuius loci, riuulis, ualleculis, alijsque terminis definiti, tribuitur uni domino aut societati. Quinetiam omnis areauenae cumulatae aut dilatatae recta defeendit in imum terrae .Verum area cuiusque fodinae ideo terminis describitur, ne lis oriatur inter uicinarum fodinarum dominos: termini autem quondam metallicis fuerunt solum saxa: atque ex eo nomen inuenerunt: nam saxum terminale nunc etiam terminus appellatur:hodie uero stipites acerui uel querni uel picei, annulis ferreis superne muniti ne mutilentur, ad faxa terminalia affiguntur, ut sint magis infignes.Eoden modo quondam agros saxis aut stipitibus terminalibus descriptos fussee nom libri modo De limitibus agrorum scripti, sed etiam poetarum carmina testantur. Atque arearum secundum uenas, quae fodiuntur, diuerfas, hae funt formae. Cuniculi uero duplices funt:uni nullum ius possessionis habent, alteri habent aliquod ius pofiessionis: nam eum metallicus in uno aliquo loco prae uliginis abundantia uenam aperire nom potest, ab ipsius parte decliui orsus usque ad eum terminum, ubi uena fit quaerenda, ducit fossam patentem latius & fumma parte apertam, atque in altitudinen tripedaneam depressam, per quam aqua defluit, ut locus siccatus sit aptus ad fossiones. Quod si non satis ea fossa patenti siccatur, aut puteus, quem iamprimum cepit fodere, laborat multitudine aquarum, adit ad magistrum metallicorum & petit ut ei det ius cuniculi;quo dato cuniculum agit, in cuius canales omnis aqua deriuetur, ut fiat locus aut puteus idoneus ad fossionem. Quia uero a summo terrae corso usque ad solum huius generis cuniculi non sunt septem passis, nihil iuris habet, praeter hoc unum quod domini fodinarum, in quo rum arcis dominus cuniculi effodit aurum uel argentum, ipsi soluant pecu niam, quam impenditin arcas, cum per eas cuniculum ageret. Verum supra os cuniculi & infra ipsum altitudine passuum trium & dmiidij nemini licitum est alterum cuniculum inchoare hac de caufla, quod eius generis cuniculus in alterum, qui integrum possessionis ius habet, mutari soleat, cum iam altitudine feptem passium, uel decem, proutin quoqj loco uctus comsuetudo le gis uim obtinet, arcas fodinarum ficcet.Itaque alterum genus cuniculi primum hoc ius habenquicquid metalli eius dominus uel societas inuenit in areis fodinarum, per quas agitur, Jd totum altitudine passus & quartae cius partis ipsius est. Superioribus aut proximis feculis cuniculi dominus erat in possessione omnis metalli, quod folsorltans in folo cuniculi attincebat baeillo, cuius manubrium non effet longius usitato ac trito.scd hodie domino cuniculi certa altitudo & latitudo praeferibitur, ne si manubrium bacilli fiat longius quam par fit, domini fodinarum damnum laciant. Deinde unaquaeque fo dina metallis quae effodiuntur grauida, quam cuniculus siccat, cuique suppe ditat auram, uectigalis est domino cuniculi ex parte nona. Quod si plures eius generis cuniculi in unam aream metallis scccundam aguntur, omnesque eam siccant & suppeditant auram, de metallo, quod quidem supra solum cu iusque cuniculi effoditur, cius domino datur nona: quod infra solum cususque cuniculi foditur, femper proxime scqu.cntis cuniculi domino. At si in ferior cuniculus nondum siccat puteum arcae illius, eique non suppcditctau ram, dc metallo etiam, quod infra solum superioris foditur, ipsius domino datur nonamee etiam ullus cuniculus alterum priuatiurc nonae partis, nisi inferior a cuius solo usque ad solum superioris sint scpten paffris uel dcccm, prout rex uel princeps dedit lcgem.Tum totius pecuniae, quam cuniculi dominus impendit in arcam, per quam agit cuniculum, quartam partem dominus arcae soluinquod ni fecerit ei licitum non est canalibus uti. Postremo quaf cunque uenas inuenit dominus, cuius.impendijs agitur cuniculus, quarum ius nulli ante datum cst, ci petenti magister metallicorum dat ius capitis sodina ruiri tantum, uel capitis fodinarum pariter pariterque proximae fodinae: sed confuetudo uctus dat libertatem cuniculi agendi quaquaucrfusm perpetu am longitudinem.Praeterea hodie ei, qui primo inchoat cuniculum, petenti non modo datur ius cuniculi, sed capitis etiam fodinarum, & interdum pro ximae quoq; fodinae.Quondam uero dominus cuniculi tantum loci possidebat, quantum sagitta, quam mitteret arcus, peruolaret: atque in eo armenta pascerc ipsi licitum erat:aut uctus confuetudo fuscepit, ut, si multarum alicuius uenae arearum putei propter multitudinem aquarum non foderentur magister metallicorum acturo cuniculum ius magnae areae daret.Cum aute iam egisset cuniculum ufque ad ueteres puteos, mctallumque inuenistet, redibat ad magistrum, & petebat ut terminis circumscribcret & definiret ius arcae Itaque is una cum aliquot oppidi ciuibus', in quorum locum nunciurati fuccelserumt, in montem exibat, &faxis terminalibus definiebat aream magnam quae constabat ex septem demensis duplicatis, id est passum habebat longitudinis xcviii latitudinis septem: qui duo numeri in se multiplicati efficiunt passus dcxxxvi.

Area magna

Pristinus autem hic mos uterque immutatus est, nouoque utimur. Dixi de cuniculis, nunc dicam de herciscumdis fodinis ac cuniculis.Vni autem domino licitum est possidere & sodere unam integram sodinae arcam, duas, tres, pluresuc: similiter unum integrum cuniculum, aut plurcs, modo iussis legu metallicarum & decretis magistri metallicorum obtemperet:qui quia solus facit impenfas in fodinas, si fuerint metallis foccundae, folus ex eis fructum capit:attamen cum multae magnaeque impenfae feriendae funt in fodinam, is cui magister metallicorum primo deditius ipsius, plerumque alios sibi asciscit, qui cum co focietatem coeant, & ex parte impendant sumptus, lucrumque aut damnum faciant ex fodina.Quanqmm autem arcae fodinarum & cuniculorum indiuiduae manent, tamen propter impensam & fructum quaeque fodina aut cuniculus, tanquam aliquod totum in partes diuidi dicitur: quae diuisio multiplex est: nam fodina, quod etiam de cuniculo intelligendum est, aut diuiditur in duas dimidias partes, tanqua as in duos semisses: quo modo duo domini in eam aequalem faciunt sumptum, & ex ea aequalem fructum capiumt; nam uterque possidet femiflem: aut distribuitur in quatuor partes: quo pacto quatuor eius pofiestores efle possunt, ut quifque possideat quadrantem: Sed etiam duo, ut unus tres quadrantes possideat, alter unum tantum: tres quoque, ut primus duos quadrantes possideat, secundus itemque tertius unum: aut in octo partes: quomodo octo domini esse possunt, ut quisque possessor fit sescuntiae: sed etiam duo, ut unus sextantem & semunciam possideat, alter sescuntiam: tres quoque ut unus dodrantem possideat, secundus, itemque tertius seScunciam, uel ut unus possideat septuncem & semunciam, secumdus quadrantem, tertius seScunciam:ucl ut primus semiflem possideat, secudus trientem & scmunciam, tertius seScuntiam: uel ut primus similiter semissem possideat, secundus itemque tertius quadrantem: uel ut primus itemque secun dus trientem & femunciam possidcat, tertius quadrantem: sic de sequentibus partitionibus iudicandum. Etenim ex uarietate possidendi multas paucasque partes, semper diuersus dominorum numerus oritunaut fodina diuiditur in duassedecim partes, quarum quaeque est semumcia & ficilicus: autin triginta duas, quarum unaquaeque est sicilicus & dimidia fextula aut scripulum: aut in sexaginta quatuor, quarum singulae sunt sextula & simplium: aut denique in centum uiginti octo, quarum quaelibet est dimidia sextula &C fimplium, Itaque ferraria fodina aut indiuidua manet, aut in duas partes diuiditur, aut in quatuor, perraro in plures: quod accidit propter bonitatem uenarum. At fodina plumbi nigri, cinerrj, candidi, itemque aeris, argenti etia uiui praeterea diuiditur in octo partes, aut in sedecim, aut in triginta duas, raro in sexaginta quatuor: ultraquem numerum in Misena Fribergi partitio fodinae argentariae quondam non est progressa; sed patrum memoria metallici fodinam argentariam, itemque cuniculum Snebergi primo diuiserunt in centum uiginti octo partes: quarum centum uiginti sex sunt dominorum fodinae uel cuniculi, una reip. imaque sacrorum. At in ualle Ioachimica tantummodo centum & uiginti duae sunt dominorum sodinae uel cuniculi: quatuor proprietarrj, una reip. similiter una facrorum: nuper quibusdam in locis ad has addita pars egentissiniorum hominum, quae est centesima uicesima nona. Soli autem domini fodinarum dant symbola. Proprietarius uero, quod ad quatuor istas partes at tinet, non dat symbola, sed ex syluis gratuito suppeditat fodinarum dominis lignorum copiam, ad substructiones machinas aedificia excoctiones: neque hi qui praesunt reip.& sacris, & engentibus dant symbola, sed publica opera & aedes sacras extruunt & reficiunt, atque egentissimos alunt eo fructu pecuniarum quem capiunt ex fodinis. Porro nostra aetate pars centesima uiecsimaoctaua coepit diuidi in duas partes, in quatuor, in octo: quinetiam in tres, in sex, in duodecim, inque alias minores: quod ipsum partibus euenire solet, cum ex duabus fodinis una fit, tum enim qui ante erat dominus dimidiae partis, fit quartae dominus: qui uero quartae, octauae: qui tertiae, sextae: qui sextae, duodecimae. Quoniam uero sodinam nostri uocat symposium, id est compotationem, pecuniam quam domini contribuunt, symbolum siue collectam nominare consueuimus. Nam ut qui ineunt symposium, symbola dant, ita quis sibi fossionis quaestus proponunt magnos atque uberes, ad eam pecuniam conscrie solennuerumm praefecti fodinarum, annuo tempore plerume; quater dominis indicunt symbola, quoties etia accepti expensique rationem reddunt: attamen in Misena Fribergi uetus fiiit confuetudo, utrjdem praefecti singulis hebdomadis exigerent collectam a dominis, singulisque in eosden distribuerent fructus fodinarum: sed ea confuetudo ab hinc annos prope quindecim sic immutata est, ut utrumque ter fiat singulis annis: magna autem uel parua symbola indicuntur pro numero mercenariorum, quorum indiget sodina cumculusume:tum etia qui multas possidet partes, multa dat symbola. Verum ut plerumque quater singulis annis domini pecuniam contribuunt, sic quater in eos distribuuntur fructus fodinarum modo magni, tum aut parui: prout plus minusue auri, aut argenti, aut reliquorum metallorum fuerit effossum: certe ex Georgio fodina snebergiana fossores tam multum argenti quarta anni parte eruerumt, ut in singulas centesimas uicesimas octauas partes distribuerentur panes argentei, qui ualerent mille & centum aureos nummos Rhenanos.ex Anncbergi fodina, quae coelestium exercitus appellatur, nummi unciales octingenti:ex uallis Ioachimicae metallo, quod stella nuncupatur, tre centi:ex Aberthami capite fodinarum, quod Laurentianum ucatur, duecenti uiginti quinque. Quo aut quis plurium partium fuerit dominus, eo plus fructuum capit. lam dicam quomodo domini ius fodinae, aut cuniculi, aut partium amit tunt, aut possunt obtinere. Quondam si quis dominos testibus conuincere poterat in tres operas continentes non mississe fossores, eos iure fodinae priuabat magister metallicorum, & eius ius accusatori petenti dabat. Quanquam aumt metallici eam consuetudinem hodie feruant, ueteres tamen fodinae domini, qui dederunt symbola, inuiti & reculantes ius partium non amittunt. Praeterea quondam si aqua non exanclata exaltiori alicuius fodinae puteo per uenam aut fibram fundebatur in alterius fodinae puteum, & labori erat impedimento, tum domini fodinae damnum facientis adibant ad magistrum metallorum, & conquerebantur de damno, qui ad puteos mittebat duumuiros iuratos:hi si ita se rem habere comperissent, ius fodinae damnum dantis, dominus damnum facientibus dabatur. Sed mos iste quibusdam in locis estimmutatus. Nam magister metallicorum si id ipsum de duobus puteis compertum habet, dominos putei damnum dantis iubet fumptum ex parte suppeditare dominis putei lacientis damnum.Quod si non fecerint, tum eos priuat iure fodinae.Comtra domini ius fodinae obtinent, si fossores miferint in operas, & aqua ex puteis exaclaucrint. At alicuius cuniculi ius domini quondam obtinebant, primiim si in eius folo canales locarent, & expurgarent plenos cceni & arenae, ut aqua fine omni impeditione cfrlueret, atque reficerent eos canales qui uitium fecerann deinde si puteos uel foramina, quae suppeditarent spiritum fossoribus, facerent, & restituerent ea quae corrucranntum si tres fossores cuniculum agerent. Contra uero domini, qui non curarent, ut haec tria fierent, ius cuniculi amittebant: maxime autem si per octiduum nullus fossor eum ageret. Vbi igitur quis dominos cuniculi testibus conuincere poterat id commisisse, rem deferebat ad magistrum metallicorum: qui postquam de oppido exisset in cuniculum, & comsiderasset canales & spiritales machinas, aliaque omnia, atque ita sese rem habere comperisset, iureiurado fidem indicis stringebat & interrogabat: Cuius nunc est cuniculus respondebat index regis uel principis. Itaque primo petenti magister metallicorum dedit ius cuniculi: dura ista ratione domini quondam ius cuniculi amittebat:quae nunc non paulo est mitior: siquidem domini statim ius cuniculi non amittunt, propterea quod canales non expurgarint, et non resecerint puteos uel foramina spiritalia, quae uitium fecerunt, sed id praefectum facere iubet magister metallicorum. Quod si dicto audiens non fuerit, eum praefectura fodinae mulctat: quinctiam latis est unum so florem agere cuniculum. Praeterea si dominus cuniculi signo in saxum inciso pangit terminos, & cuniculum agere defistit, usque eo ius ipsius obtinere potest, modo expurgentur canales & reficiantur foramina spiritalia. Verum alijs dominis licitum est a. termino constituto ordiri & cuniculum ultra agere: si ueteribus cuniculi dominis dederit tantam pecuniam, quantam ipsis in singulos tres menfes danda esIe magister metallicorum decreuerit. Restat etiam dc partibus fodinarum & cuniculorum:quibus si quis quonda donabatur, semelque dedisset symbola, donatori standum erat promissisrquae comsuetudo hodie uim legis obtinet. Quod si donator fymbola data esIe negaret, donatus uero partibus, diceret se symbola dedifle alrjs dominis, tcstibus comuincere pofle, caussa in iudicium deducta, dominorum testimonium plus ualebat, quam donatoris iusiurandum.Hodie donatus partibus scripto, quod praefectus fodinae uel cuniculi unicuique dare solet, testificatur se symbola dedisse. Si uero nulla pecunia comtribuisset, non necesse erat donatorem stare promissis: quondam aumt singulis hebdomadis, ut supra dixi, domini comtribuebant pecunia, nunc singulis annis quater dantur symbola. Hodie igitur si quis menstruo sacio non postulauerit donatorem de partibus donatis, ius postuladi amittit. Sed cum iam scriba partes donatas aut emptas retulisset in codicen, propter pecunia non comtributam, qua praefectus fodinae uel cuniculi a. domino aut eius uicario non exegisset, nemo ex dominis ius partium amittebat, sed si praefecto exigenti pecunia, cam non daret dominus aut cius uicarius, rem deferebat ad magistrum metallicorum, is iubebat dominum aut eius uicarium contribuere pecunia. Quod si tum etia tribus hebdomadis comtinentibus non comtribueret, ius partium primo petenti dabat:quae consuetudo hodie est: immutata: etenim si domini symbola, quae ipsis praefectus fodinae uel cuniculi indixit, menstruo spacio non dederint, stato die eorum nomina magna noce pronumciata eximuntur de dominorum numero:praesente magistro metallicorum, iuratis, scriba fodinarum, itemque partium: quorum uterque eos refert in proscriptos. Attamen si triduo, ad summum quatriduo, dederint symbola praesecto fodinae uel cuniculi & scribae partium pecunia, quae solet dari, numerauerint: eorum partes eximit de proscriptarum numero:postea non restituuntur in integrum nisi reliqui domini comsenter in qua parte comsuetudo numc trita est a ueteri diuersa: nam hodie si domini partium paulo plus dimidiae sodinae de proscriptis restituendis consenserint, reliquis uelint, nolint, estconsentiendum: quonda nisi res estet assensione dominorum centum partium comprobata, proscripti non restituebantur iniri tegrum. sed ratio contendendi de partibus quondam haec suit. Is qui uocabat alterum in ius, & intendebat ei litem partium, si partes erant iieteris sodinae per triduum lingulis diebus scmcbli capitissodinarum, peroctiduum ter posse flbrem accusabat apud magistrum metallicorum, fiue domi esset, siue in soroj liue apud sodinas.Quod si cum in his locis nom inueniffet, eundem poficito rem partium accusare apud familia magistri metallicorum ratum atque firmum erat.Cum aumt tertio accusationem faceret, publicum signatorem sccum adducebat, quem magister interrogabat: merui ne argentum? qui respondebat, meruisti: mox magister ius partium dabat accusatori, accusator uero magistro usi tantam numerabat pecunia. Actis his rebus si iste, cui magister ademerat partes, habitaret in urbe, unum ex dominis fodinae uel capitis fodinarum, mittebat ad eum qui factum illud ipsi indicaret: fin alibi habitaret, in foro uel apud fodinam multis metallicis audientibus palam & maxima uoce praedicabatur. Hodie reo de pecunijs debitis aut partibus donatis dies statuitur quod ipsi si praesens est, famulus significat: sin absens, literae ad eum mistae:nec ulli partium ius adimitur sesquimensis spacio, Haec hactenus. Nunc anteaqua abeam ad rationes, quas in laborando habere conuenit, dicam de officio praefecti metallorum, magistri metallicorum, iuratorum, scribae fodinarum, scribae partium, praefcti sodinae uel cuniculi praefidis sodinae uel cuniculi, operariorum. Verum praefecto metallorum, quem rex uel princeps dat uicarium, omnes omnium generum, aetatum, ordinum, homines pariumt & obediunt. Is omnia gubernat & moderatur prudentia sua, imperans ea, quae utilitatis sructum rei metallicae praebent, prohibensque contraria.Idem mulcta irrogat & punit sontes:comtrouersias, quas magister metallicorum nom potuit tollere, dirimit:quod si ne ipse qui den eas dirimere potest, dominis qui habent controuersia de aliqua re, concedit, ut iure comtendant quin etia iura describit, mandat magistratus, ab eis abire iubet, decernit stipendium his qui alicui muneri atque officio praesunt. Adest praeiens cum praefecti fodinarum quadripartita accepti expensique rationem reddunt, omninoque gerit persona regis uel principis, eiusque dignitaten fristinet. Athenienses quiden Thucydidem nobile nillum historicum praefecerumt Thafirum metallis. Proxima aumt a metallorum praefecto potestaten habet magister metallicorum: si quidem tenet imperium in omnes metallicos, paucis exccptis, decumano scilicet, distributore, purgatore argenti, monetariorum magistro, ipsilque monetarijs.Itaque homines sraudolentos uel negligentes & dissolutos, aut in carceren comijcit, aut orbat muneribus ejuae exequumtur, aut pecunia mulctat:de qua mulcta pars stipendij datur his qui cum potestate sunt: tum ubi domini fodinarum uenerint in comtrouerfia de finibus, eam, ut arbiter, dirimit: aut si tollere nom potest, ius una cum luratis dicit, a quibus tamen ad praesectum metallorum licet appellare. At edicta sua effert in album, & proponit tabula in publico.Praeterea cius officium est ius sodinarum petentibus dare, atque id 1- pium comsirmare:sodinas dimetiri, earumque constituere terminos: cauere ne fossiones fiant inutiles. Quaeda aut ex his muneribus statis diebus exequiturmam die Mercurrj iuratis praefentibus ius fodinarum datum confirmat, controuersias de limitibus dirimit, ius dicit.Lunae, Martis, Iouis, Veneris diebus obequitat fodinis: atque in nonnullis defeendens quid saciundum fit docect:aut limites in comtrouerfia politos comsiderat.Die uero saturni omnes sodinarum praefecti & praefides ipsi reddunt rationenpecuniae, qua praecedenti hebdomada impenderunt in fodinas:quascriba fodinarum in codicen expensi refert. Quondam aumt unius regni unus erat magister metallicoru, qui creare solebat omnes iudices, atque tenebat autoritaten atque imperium in eos, Habebat enim quodque metallum suum iudicem, ut hodie cius loco, nomine solum mutato magistrum metallicorum. Sed ad ueterem lstum magistrum metallicorum res controucrfae deferebantur, qui in Misena Fribergi habitabat: unde Fribergijs in hodiernum usque diem potestas iuris dicendi manet, cum ad eos domini fodinarum inter fe litigantes appellauerint .Verum uetus metallicorum magister tcstis esse poterat, omnium rerum, quae fe praefente in quibufuis metallis actae estent: Iudex uero, quemadmodum hodiernus quisque metallicorum magister, carum tantum quae in suo metallo edent actae. Cuique aumt magistro metallicorum est feriba, qui petenti ius fodinae scribit schedula fignificanten diem & hora iuris dati, nomen etia petentis, & locum fodinae. Praeterea singulis quatuor anni temporibus schedas, quibus significatur quantum symboli praefecto cuiusque fodinae sit numerandum, in foribus figit:quas schedas quia com- muniter cum feriba fodinarum facit, commune cum eo habet precium, quod singularum fodinarum praefecti perfoluunt. Iam ad iuratos uenio, qui uiri Sunt experientes rei metallicae, & bonae fidei, eorum aumt numerus est pro fodinarum multitudine uel paucitate. Si igitur decem fuerint, quinque erumt collegi decemuiralis paria: totidemque partes, in quas uniuersae fodinae, tanquam corpus quoddam funt divisae: quodque aumt par singulis diebus, quibus ope rarij laborat, alicuius partis, cuius procurationi praficitur., fodinas solet inuisere: quo sane modo plerumque fit, ut quatuordecim dierum spacio inuisat omnes. Contemplantur uero & considerant singula & cum praeside cuiusque fodinae deliberant & confultantde fossionibus, de machinis, de substructionibus, deque alijs omnibus. Passus etiam aliquot uenae fodiendos interdum operarijs una cum praeside fodinae locant magno uel paruo precio, prout saxa dura molliaue fuerint jtemque uenae. Attamen si redemptoribus insperata nec opinata duricies occursat, atqj iccirco difficilius & tardius perficiunt opus, ipsis precium maius constituto pendunt: fin mollities propter aquam labore fusccpto facilius & citius perfunguntur, aliquid deprecio detrahunt. Praeterea lurati si manifesto ncgligenriain aut fraudem praesidis alicuius uel operarij deprehendunt, eos primo de officijs & muneribus exequendis monent, autobiurgant. Deinde si diligentiores & meliores facti non fuerint, rem deferunt ad magistrum metallicorum, quj Sua autoritate fretus, eos orbat officijs & muncribus aut si flagitium commisserint, in carcerem confjcit. Postremd magister metallicorum absentibus iuratis, quia ei consiliarij & adiutores dati sunt, neque ius alicuius fodinae comfirmat, neque fodinas dimetitur, earumque terminos constituit: neque controuersias de limitibus dirimit: neque ius dicit: nec denique ullam accepti expendique rationem audit. Iam feriba fodinarum fodinas singulas refert in codices, in urium nouas, in alterum ueteres renouatas. Id autem hoc modo fit Primo figriat nomen eius, qui petrjt ius fodinae: deinde quo die, quai(e hora id petierit: tum uenam, & locum in quo fita fuerit: mox qua conditione ius fit datum: postremo quo die magister metallicorum eam confirmant; Quinctiam ei, cui fodinae ius est confirmatum, scheda haec omnia in se continens datur.Praeterea cuiusque fodinae, cuius ius iam confirmatum fuit, dominos refert in alium codicem: item in alium intermissionem operarum, a magistro metallicorum alicui certis decaustis conceflamun alium pecuniam, quam una fodina alteri suppeditat ad exanclandas aquas, aut ad machinas fabricandas: in alium res a magistro metallicorum & iuratis iudicatas, &controuerfias ab eisdem, ut honorarrjs arbitris, diremptas.Haec autem omnia in codices refert singulis hebdomadis die Mercurij. Quod si ea die feriae fuerint, idipsum proxima Iouis dic facit. At singulis saturni diebus refert in alium codicem fummam expensi praecedentis hebdomadae, cuius rationem cuiusque fodinae praefectus reddidit. Summam autem trimestris expensi cuiusue fodinae praefecti suo tempore refert in singularem codicem: similiter in alium dominorum proferiptiones. Porro ne quis crimen falsi possit committere, omnes illi codices in cistam concluduiitur duabus feris, quarum unius clauem scriba fodinarum habct:alterius magister metallicorum.scriba uero partium cuiusque fodinae dominos, quos ipsi primus uenae uiuentor indicat, in codicem refert, & emptores partium semper inuenditorum loco reponit:qua ratione fit, ut interdum domini uiginti aut plures lienerint in alicuius partis possessionem: nisi uero uenditor praefens fuerit, uel literas ad feribam fodinarum miserit cum suo signo, tum maxime praetoris eius oppidi , in quo habitat, obsignatas, alium in ipsius loco non reponit. Si enim parum prouidus fuerit, ueterem dominum in integrum restituere eum leges cogunt: nouo aut feribit schedula, atque ita dat possessionis testimonium. Cum autem quater annuo spacio trimestris expensi ratio redditur, nouos dominos indicat praefecto cuiufque fodinae, ut certior fiat, a quibus collectam exigere, & in quos fructus fodinae distribuere debeanquem ob laborem tanturidem precij persoluit ei fodinae praefectus:de cuius officio nunc dicam. Cuiusque fodinae non soccundae metalio praefectus symbola dominis scheda in foribus publici aedificij fixa indicit maona uel parua, prout magister metallicorum et duumuiri iurati de his decreuerunt:quae si quis mensis fpacio non dederit, eum eximit e dominorum numero, eiusque partes reliquis dominis communes facit. Itaque quem praefectus fodinae symboli non soluti nomine notauerit, eundem feriba fodinarum scripto designat, itemque scriba partium. Verum praefectus fodinae ex ea pensione partim praesidi & operarijs foluit mercedem partim res ad fossionem necessarias, quam minimo potest: fuo tempore coemit ferramenta scilicet, elauos, ligna, afferes, uasa, fumnes ductarios, feurrum. At praefecto fodinae metalio scccundae decumanus fingulis hebdomadis tanta pecuniam dat, quanta fatis est uel ad tribuenda mcrcedem laborum operarijs, uel ad comparandas res, fossioni necessarias. Cuiusque prarterea fodinae praefectus praesente eiusdem praeside, singulis hebdomadisdie saturni magistro metallicorum iuratisque expensi rationen redditracceptiumero fiue pecunia fuerit a dominis contributa, siue a decumano accepta similiter trimestris expenfieisdem & praefecto metallorum, feribaeque fodinarum quater annuo tempore. Vt enim anni quatuor funt tempora, uer scilicet, aestas, autumnus hyems, ita accepti expensique rationes funt quadripartitae. Primo aumt menfe cuiufque partis ratio redditur, tum pecuniae, quam praefectus proxima anni parte impendit iri fodinam, tum fructus, quem ex eadem eoden tempore cepiauerbi causta, ratio quae redditur initio ueris, est omnis accepti expenfique fingularum hyberni temporis hebdomadarum in tabulas relati a. feriba fodinarum. Itaque praefectus fodinae si pecunia dominorum utiliter impendit in metallum atque id fideliter curauit, omnes ei diligentis & boni uiri laudem tribuunt: si per rerum ignorantiam damnum dedit, plerumque orbatur munere:fi ipsius incuria & ne gligentia domini damnum fecerunt, id refarciri magistratus ipsumm cogit: sii denique fraudem aut furtum fecit, pecunia, uel uinculis, uel morte mulctatur, Quinetia praefecti officium est & curare ut fodinae praefespraesto fit ad initium & finem operarum, utque utiliter fodiat uenas, 8c faciat fubstructiones necessarias, itemque machinas & canales: & aliquid demere dc mercede operariorum, quos praefes negligentiae notauit.Deinde si fodina fuerit diues metalli, curat ut eius casa clausa fit hisce diebus, quibus nihil laboris suscipitur, Quod si nobilis uena fuerit auri uel argenti, curat ut eam fossores mox in cistam transferant ex puteo uel cuniculo, aut iri conclaue proximi domiciiij, in quo praefes habitat, ne improbis hominibus occafio furandi detunfed ea procurationem habet communem cum praeside: quae uero sequitur, propria ipsius est. Cum uena excoquitur, Coram adest, uidetque ut excoctio diligenter & utiliter fiat. Quod si ex ea aurum uel argentum conflatur, cum in secundis fornacibus excoctum fuerit, eius pondus in tabulas refert, atque id ipsum portat ad decumanum: qui similiter eius pondus in tabulis inferibit & notat.Tum defertur ad purgatorem. Vbi uero relatum fuerit, tam decumanus quam ipse iterum eius pondus in tabulas refert: quid plura: dominorum bona non aliter ac sua curat. Leges autem metallicae uni praefecto permittunt, ut plurium fodinarum curationem suscipiat, attamen duarum tantum auro uel argento foecundarum.Veruntamen si plures sub eo metallum primo effundere ceperint, eas usque eo feruat, quoad a magistro metallicorum ab ipsarum procuratione amotus fuerit.Postremo cuiusque fodinae praesecto magister metallicorum & duumuiri iurati, cum consensu dominorum certam laborum mercedem constituunt. Sed de praefecti munere officioque fatis, nunc abeo ad praesidenten operarijs fodinae, qui ex eo nominatur praeses. Quamuis nonnulli eum custodem uocant. Is autem operas partitur in mercenarios, diligenterque curat ut quisque suum munus fideliter & utiliter exequatur: orbat etiam operarios propter inscientiam, aut negligentiam muneribus, aliosque in eorum locum surrogat, si duumuiri iurati consenserint & praefctus fodinae. Verum faber lignarius fit oportet, ut possit puteos extruere, columnas collocare, & facere substructiones, quae montem fussorum sumstineant, ne saxa tecti uenarum non fulta a toto corpore montis refbluantur, ruinisque opprimant operarios: fabricari & in cuniculos imponere canales, in quos aqua, ex uenis, fibris, commisturis faxorum collecta, deriuetur ut effluere possit.Praeterea cognoscat uenas & fibras, ut utiliter fodiat puteos, & materiam effoflam unam ab altera discernat, aut fu os instituere possit, ut materias recte disccrnant: quinetiam habeat cognitam omnem lauandi rationemut lotores quomodo terrae metallicae aut arenae fint lauadae, docere possit Fossoribus aumt cum operas iam daturi sunt in metallis, dat ferramenta & feuum quidem ad certum pondus distribuit ln lucernas: eosque ut fodiant utiliter, instituit, ut fideliter, obseruat. Operis uero finitis recipit scuum, quod reliquum fuit fossoribus:atque propter tot & tanta munera laboresque nisi una fodina unius praefidis fidei non committitur, imo interdum uni fodinae duo uel tres praesides dantur. Quonia uero operarum mentionem feci, quomodo fefe habeant, breuiter explicabo.Diei & noctis horae quatuor & uiginti diuifae funt in tres operas, quaeque aumt opera est septem horarum. Tres uero reliquae horae, inter operas interiectae & tanquam mediae funt, quibus operarij accedunt ad fodinas, aut ab eis discedunt.Prima opera incipitur quarta hora matutina, & durat ufque ad horam undecimam:fecunda duodecima inchoatur, & perficitur feptima, quae duae operae sunt diurnae, in matutinam & pomeridianam diuifae:tertia nocturna est, quae octaua hora uefpertina capit exordium, & tertia finitur. Eam uero magistratus non concedit operarijs, nisi necessitas flagitaucrit. Tunc aut fiue ex puteis extrahant aquam, fiue fodiant uena, ad nocturnas lucernas peruigilatme uero ex uigilijs aut ex lassitudine dormiant, cantu nec rudi prorfus nec iniucundo duros & longos labores Solantur. Verum uni fostori duas operas complere alibi.non licet, quod plerumqj soleat aut fomnum capere in fodina defatigatus tantis laboribus: aut tardius accedere ad operas:autab eis disccderc ocyus, qua par finalibi licet, quod unius opere mercede, praesertim si annona inorauescat, uita producere non possit . Attamen magistratus opera extraordinariam non prohibent, ubi unam tantummodo ordinariam concedit. Verum quando ad operas fit accedendum sonitus magni tintinabuli, campanam barbari uocant, operarijs significat, quo reddito uicatim hinc & hinc concurrunt ad fodinas. Similiter idem tintinabuli sonitus praesidi significat Operam iam esse perfectam: eo igitur audito putei tabulata pulsat, signumque euolandi dat operarijs. Itaque proximi audientes sonitum, malleis pulsant saxa, peruenitque sonus usque ad extremos. Quinctiam lucernae, si seuum sere combustum eas desecerit, indicio sunt operam esse perfectam. sed operarrj die saturni nom laborat: ueriim mercantur ea, quae ad ufus uitae sunt necessaria:nec die solis aut sestis diebus anniuersarijs laborare comsueuerunt, sed tum sacris operam dant.Attamen operarij non cessant, & nihil agunt, si necessitas flagitauerit:nam alias aquae multitudo eos compellit adlabores, alias ruina, quae impendet, alias aliud, atque tum ferijs laborare, ne religioni quiden contrarium habetur. Porro totum hoc genus Operariorum durum est & ad labores natum.surtt uero in primis fossores, ingestores, uectiarij, nectores, discretores, lotores, excoctores de quorum muneribus in sequentibus libris suo loco dicam: nunc fatis est unum hoc adijeere operarios, si a praeside negligentiae fuerint notati, magister metallicorum uel etia ipse praeses una cum praefecto die saturni orbat muneribus, aut parte mercedis multat: sin fraudis, in carcerem mittit. Domini tamen officinarum, in quibus metalla conflantur, & magister excoctorum in suos ammaduertunt.scd de repub. & offierjs metallicorum satis nunc dixi, reliqua in opere, Dc iure & legibus metallicis inseripto, aperiam.

De re Metallica Libri IIII finis-