Migne Patrologia Latina Tomus 120
De passione SS. Rufini et Valerii
De passione SS. Rufini et Valerii (Paschasius Radbertus), J. P. Migne 120.1507B
De passione SS. Rufini et Valerii 120.1489|
120.1489B| RADBERTUS Corbeiensis abbas, Confessoribus Christi.
Ad memoriam sanctorum martyrum Rufini ac Valerii. Cum nos supplicationis detulisset affectus, oblatus est nobis certaminis eorum libellus, cujus historiae depravatam videns seriem, seu propter antiquitatem, seu propter scriptoris imperitiam, ad emendatioris styli formam transferre conatus sum, petentibus id ipsum loci ipsius habitatoribus. Religiosum sane, ut credimus, obsequium, ac sanctis martyribus dignum, ut quorum doctrina vitae nobis iter ostensum est, quorum exemplis ad virtutum studia imbuti sumus, quorum precibus salvamur ac praesidio protegimur, eorum quoque victorias, ad nostrae fragilitatis institutionem, monimentis inseramus, 120.1489C| nec perire per negligentiae torporem patiamur utilem nimis atque salutarem cunctis pie legentibus provectum. Si enim vestis exiguae particula, vel modicus resoluti corpusculi pulvis, de sanctorum memoriis comparatus, ineffabile fidelibus praebere patrocinium creditur, quis digne vel explicare vel cogitare valeat eorum vita virtutesque quantam salutis materiam conferant devotis mentibus, cum replicantur? Inde namque fides firmatur, pietas nutritur, mundi contemptus nascitur, desiderium supernorum generatur, et, ut totum breviter dicamus, mors aufertur, vita largitur. Sic enim Salvator, qui credit, inquit, in me, etiam si mortuus fuerit, vivet (Joan. XI). Ad resurrectionem denique ex mortuis, ad immortalitatis bonum perpetuae, historia sanctorum, incentivum est sanctitatis, gradus provectionis, 120.1490B| janua supernae contemplationis. Quae quanto majora sint quam vestis aut pulvis corporum, quanquam sanctorum, facile comprehendit, quicunque prudenter advertit. Illa siquidem corruptibilia, haec permanentia; illa terrena, haec coelestia; illa mortalia, haec sempiterna; in illis primae transgressionis sententia praesentatur, in istis novae libertatis dona comprobantur; utque, quod est, dicamus, illi quod honoris sunt, quod gloriae ista contulere, haec autem ab illis defectum potius pertulere, quam suscepere profectum. Corpus namque quod corrumpitur, deprimit honestatis ac sapientiae meritum, non elevat, et carni et sanguini amica sunt vitia, contrariae virtutes. Cum haec ita se habeant, nonne videtur indignum, dum illa thecis aureis vestiantur, pretioso 120.1490C| lapide adornentur, si sordide ista et negligenter habeantur? Quod fit, quando vel ad memoriam posteritatis non statuuntur, vel sententiarum atque verborum vitiis violata, ad dignitatis habitum non reformantur. Non quod virtutum insignia et gesta sanctorum stupenda, fucos verborum atque ornamenta requirant orationis, sed quod simplex eorum atque naturalis prolatio, distincta tamen et honesta debet specie enitere, ne sermo confusus et horridus non instruat, sed offendat auditorem. Porro quemadmodum vita sanctorum diligenter atque apte descripta laudes eorum dilatat, ita quoque negligentius habita, gloriam eorum diminuit, Ecclesiae famam obnubilat, Christi victoriam abscondit. Neque haec loquentes sanctis pignoribus derogamus, quandoquidem cunctis pie se venerantibus, 120.1491A| et peccatorum obtineant veniam, et virtutum praestent suffragium, et immortalitatis conferant gaudia. Sed ut ista suspicientes, doctrinam vitamque eorum, quorum sunt in sanctis cineribus memoriae, et audire desideremus, et audita cordis secreto mandemus: ut quorum cineres devoto reveremur obsequio, eorum vultus mens nostra viva semper contempletur specie, quatenus spiritus noster eorum semper spiritui junctus, quos mundus habet occiduos, nos amplectamur viventes. Nec enim jure putantur absentes, quibus per memoriam praesentamur, per amorem cohaeremus, per aspectum cordis alloquimur. Qua de re, merito nos redarguendos non aestimo, quoniam studuimus depravata corrigere, inveterata reparare, quandoquidem 120.1491B| per haec utilitati legentium deservire quaesivimus. Non enim gestorum fidem corrupimus, sed nostro sub eloquio priorum scriptorum texuimus historiam. Quod si quis nostram spreverit editionem, legat, si maluerit, antiquam. Nobis satis est nostrae devotionis studium sanctis martyribus obtulisse, credentium in Christo provectibus consuluisse, petita rogantibus praestitisse, agones mirabiles pro Christo desudatos non occuluisse. Caeterum imperitorum calumnias, malitia seu livore conflatas, surda debemus aure transire. Sed veniamus ad narrationem
Imperantibus Diocletiano et Maximiano Augustis, persecutionis procella Christi Ecclesiis est excitata. Jam quidem Romani orbis fines veritatis Evangelium illustraverat, jam coelorum regnum fere gentibus 120.1491C| fuerat praedicatum, jam Christi laudes omnis lingua resonabat, omnis natio celebrabat, completa prophetia quae dicit: In omnem terram exivit sonus eorum, et in fines orbis terrae verba eorum (Psal. XVIII). Jam Parthus recti tramitis callem didicerat, jam Aethiops cutem mutaverat, jam salutis telo Libya Africaque vulneratae medelam capiebant, Aquilo rigorem glacialem clementia temperarat austrina, occasus lucis suae defectum in ortum porrexerat, bellaces Galli gladios in vomeres, lanceas in ligones conflaverant. Non Scythae feritatem, non Thraces immanitatem, ovina mansuefacti simplicitate, jam noverant. Ipsa rerum domina Roma superba dudum colla Christi subdere gaudebat humilitati, totus pene mundus in Christi gloriam resultabat, universus 120.1491D| orbis mortis de tenebris oculos ad novae lucis gaudia relevabat. Erat videre Israelem Jordanis fluentis in novitatis gratiam superfusum, et per Jesum secunda circumcisione glorificatum Hierichuntina moenia tubarum sonitu subvertisse, Ahin concremasse, habitatores urbis sylvarum tabernaculi usibus delegasse, civitatem quoque litterarum, saeculi videlicet sapientiam destruxisse, omnemque Chananaeorum regionem triumphatis regibus possidere. Parumque fuerat Christianorum plebem suos ritus suamque religionem tueri, nisi etiam pro fidei sinceritate, pro virtutum studio, pro pietatis cultu, reipublicae curis praeficerentur. Palatinas igitur aedes Christi milites obtinebant, urbana negotia disponebant, provinciarum 120.1492A| procurationes administrabant, cernebatur ubique sacer conventus, sanctitatis stolis et probitatis insignibus radiare; in foro, in plateis, in urbibus, in agris laus Christi personabat. Destruebantur fana, simulacra confringebantur, luci succendebantur; templa vero superno Regi fabricabantur, altaria erigebantur, catervae populorum ad ecclesias innumerabiles confluebant, hymni cum gaudio celebrabantur, lectiones sanctae, cum timoris horrore divini recitabantur. Interea verbum Dei, omni aetati, omni sexui, universae conditioni, secundum uniuscujusque intelligentiae mensuram, a principibus Ecclesiarum dividebatur. Dies festi cum spiritualis voto laetitiae ducebantur, memoriae sanctorum coelesti jam sede quiescentium agebantur; meditabatur in terris supernorum 120.1492B| civium vita, et, ut ita dixerim, terrena conversatio in coelestem migraverat formam. Quid mirum, cum coeli degebant in terris? Coeli, inquit, enarrant gloriam Dei (Psal. XVIII). Plus inferam, non jam in terris, sed in coelis morabantur, de quibus Apostolus: Vestra autem conversatio in coelis est (Philip. III). Ergo homines, coeli effecti, in coelestibus erant, terrena calcaverant, ad superna conscenderant, mansuris inhaerebant, omnibus per circuitum nationibus et terrori erant et admirationi. Inter eas enim positi, tanquam luminaria in mundo radiabant, ut digne Spiritus sanctus super Ecclesiae suae laude praecinuerit: Quam speciosa est amica mea! quam decora! pulchra ut luna, electa ut sol, terribilis ut castrorum acies ordinata (Cant. VI, 3, 9). Revera 120.1492C| enim speciosa erat, quando sanctis componebatur moribus; decora, quando virtutum illustrabatur insignibus: unde in vita plebis honesta lunari nitebat pulchritudine, in rectorum meritis solis splendore fulgebat, et per ornatissimam diligentissime religionis modestiam adversariis cunctis incutiebat tremorem. Tanta igitur stuporis admiratione capti gentium populi convertebantur, et relicto daemonum cultu, divinae servitium religionis profitebantur; utque coelestis participes regni redderentur, sacri fontis desideranter lavacrum expetebant. Sic per tempus plurimum Ecclesiarum status incrementis prosperis augebatur, et gloria earum terris excedens, et cuncta supereminens, festinare videbatur ad coelum. Nulla enim occurrebat invidia, nullus livor nequissimi 120.1492D| daemonis obviabat, quandoquidem coelestis dexterae fulciebatur auxilio. Populus etiam tunc bene de Deo pro pietatis cultu et justitiae observatione promerebatur. Verum ubi ex multa libertate multaque indulgentia vitiati sunt mores, et disciplina corrupta est, dum alter alteri invidet, et alter alteri derogat, dum se invicem mordent et incurrunt, et adversum semetipsos intestina praelia commovent, dum verborum jaculis proximorum corda terebrant, dum principes cum principibus, populi cum populis, seditiones et certamina commovent, dum simulatio in vultu, dolus in corde, fallacia profertur in verbis, et malorum per singula cumulus intumescit, divina Providentia jacturam disciplinae populo suo illatam ex 120.1493A| plurima pace et nimia sui lenitate perspiciens, aggreditur primo sensim refrenare lapsantes, et integro adhuc Ecclesiae statu, congregationibusque manentibus, indulget interim eos qui erant in militia tantum gentilium persecutione pulsari. Sed cum nullus ex hoc clementiae ejus intellectus populis redderetur, quin potius, velut ignorantes Deum, absque divina Providentia res agi ducerent, et per hoc eo magis persisterent in malis suis, atque ipsi, qui duces populi videbantur, et principes divini mandati immemores effecti, adversus se invicem contentionibus, zelo, livore, superbia, inimicitiis, atque odiis inflammarentur, ita ut tyrannidem potius quam sacerdotium tenere se crederent, Christianae humilitatis et sinceritatis obliti, sacra mysteria 120.1493B| profanis mentibus celebrarent, tunc demum, secundum vocem Jeremiae prophetae (Thren. I et seqq.), obscuravit Dominus in ira filiam Sion; et dejecit de coelo gloriam Israel, nec rememoratus est scabelli pedum suorum in die irae suae. Et sicut iterum dicit, submersit Dominus omnem decorem Israel, et omnes macerias ejus destruxit, evertit testamentum servi sui, profanavit in terram sanctuarium ejus, destruxit eum ab emundatione et sedem ejus in terram dejecit, minoravit dies temporis ejus, perfudit eum confusione: quandoquidem gloriam Ecclesiae, quae velut astra coeli in hujus mundi nocte lucebat, in opprobrium et confusionem deduxit, nec in corde posuit, quod populus olim dilectus fuisset, quod agni incontaminati sanguine redemptus; quod multis 120.1493C| signis et prodigiis de Aegypto liberatus (Exod. I et seqq.), quod per fluenta Rubri maris siccata, spirituali Pharaone submerso, transpositus, quod vocem loquentis Dei de coelo audierat, quod pane vitae pastus, quod salutari Spiritus sancti torrente potatus, quod aeternae vitae mysteria et nosse meruit et accipere: horum nihil memoratus, in die furoris Altissimus projecit omnem sanctificationis suae plebis decorem, ut quae ante fuerat honori fieret in contumeliam, quae prius venerationi manebat daretur contemptui. Angelorum praesidia submovit, pastoralem munitionem destruxit, testamentum vitae gentibus dedit profanandum, et omnem religionis decorem sordibus et abominationibus profanavit; quantoque fuerat prius gloriosa cunctis, tantum 120.1493D| obscura et vilis dedita est universis. Etenim templa Dei vivi ab ipsis fundamentis destruebantur, Scripturae sacrae in plateis publice comburebantur, sacerdotes et principes Ecclesiarum nudati et vincti per foros et plateas trahebantur, et carceribus tradebantur. Effusa est enim contentio super principes, et facti sunt opprobrium vicinis suis, subsannatio et illusio cunctis per circuitum nationibus. Nonus decimus igitur agebatur annus imperii Diocletiani, mensis Martius, dies solemnis Paschae, ut Eusebii narrat historia, cum edicta principis per universum orbem proponebantur ut cunctae quae usquam erant ecclesiae usque ad solum destruerentur, Scripturae sacrae igni exurerentur. Post non multum vero temporis 120.1494A| proponuntur et alia, ut Christiani diversis suppliciis addicti sacrificare cogantur. Hic vero sancti martyres ingens spectaculum et angelis et hominibus efficiuntur (I Cor. IV), cum persecutorum crudelitate ad supplicia traherentur, ut agones mirandos omnibus desudarent. Per universas civitates, regiones, provincias, impietatis decreta peraguntur, nova et exquisita diversi generis tormenta Christianis inferuntur. Alii carceribus clauduntur, alii flagris afficiuntur, alii equuleis distenti ungulis abraduntur, traduntur in exsilium, bestiis subiguntur, aquis praefocantur, ignibus concremantur, gladiis feriuntur. Nec ipsis quoque mortuis cadaveribus impiorum manus parcebant, quin aut inhumata bestiis avibusque laceranda projiciebantur, aut fluctibus immersa 120.1494B| piscibus voranda tradebantur, aut in favillam redacta, in pelagi profunda dispergebantur.
Hac tempestate insignes viri, et fidei constantia morumque sanctitate praeclari, Quintinus, Victoricus et Fuscianus, Rufinus et Valerius, Crispinus et Crispinianus, cum caeteris suorum sociis Romanae urbis oriundi, Belgicae secundae populis, gentili adhuc superstitione detentis, verba vitae praedicantes, eos a jugo daemonum ad Christi libertatem vocabant. Qui doctrina mirabiles, virtutibus illustres, tanquam laetissima sidera Gallias illustrabant. Fama est hos cum beato Dionysio, qui a beato Clemente Romanae sedis pontifice missus fuerat, ut frigida gentilium corda fidei calore animaret, Galliarum fines penetrasse; sed temporum series repugnat. Sanctus 120.1494C| namque Dionysius sub Domitiano Caesare anno ejus imperii secundo, martyrio coronatus est: isti vero Diocletiano et Maximiano Augustis, immortalitatis gloriam perceperunt. Quod temporis spatium, decem et ducentos non minus continet annos, qui numerus annorum, et nostri et alius aevi homines, non solum certaminis tanti habiles officio denegat, verum ipsius corporis vita fungi penitus recusat. Ut ergo verisimilis ratio demonstrat, ille, id est Dionysius, cum adhuc Belgicos caligo gentilitatis perpetua nocte vexaret, illuxit, et perfidiae tenebras ab incredulorum mentibus tanquam Lucifer matutinus amovere coepit. Isti vero cum jam lucis serenum nocturnas dissipaverat umbras, nec tamen perfectum fidei diem praeteritae infidelitatis crepusculum praesentabat, 120.1494D| tanquam clarissimi et veri solis radii fulgentes apparuere; et adventus sui exortu perfectum credulitatis lumen pollicentes, noctem totius gentilitatis expulere. Ille igitur cum sociis suis, veritatis viam Gallorum populis quibusdam initiis retexit, at isti firmis plantis et stabili gressu per eam incedere docuerunt. Nec minus tamen est meriti principium gratiae caecis adhuc mentibus aperire, quam perfectionis plenitudinem dedicare, quoniam luminis ortus omnem claritatis auspicatur integritatem, et plenitudinis summa principii semper ad caput refertur. Sic aurorae roseus fulgor meridianum consecrat splendorem, et hujus dignitas candoris orientem veneratur illuminationem. Alioquin Paulus plantat, 120.1495A| Apollo rigat, Deus vero dat incrementum (I Cor. III). Non igitur discernamus merita, quorum non largimur honores, nec de coronis litem constituamus, quorum nescimus agones aestimare. Sed illi judicium relinquamus, qui martyres suos et vincere fecit, et triumphantibus reddidit coronas. Equidem filii patribus officiosam rependant venerationem, et famuli patronos religiosis studeant obsequiis honorare. Spectent agones, non discernant; mirentur victorias, non aestiment; stupeant coronas, non judicent. Cum igitur saeva barbaries cruentis manibus aras daemonum antiqua non religione, sed impietate veneraretur, et pari consensu una superstitione, numerosas deorum catervas senescente jamjam mundo suspiceret, nec aliquis veritatis splendor tenebrosa 120.1495B| Gallorum corda illuminaret, tandem divina pietas indoluit, et ad depellendam mortis caliginem, novae gratiae praecones destinavit, per quos Belgica, deposito errore, verum fidei lumen coepit videre, indeque quotidianis provectibus augmenta capiendo salutis, usque ad supradictorum, Quintini scilicet, Rufini ac Valerii tempus, daemonum cultores, quamvis Christi Ecclesiis ornata, complectebatur. Sed ut a profana superstitione provinciam sancti martyres liberarent, ab urbe Roma profecti, Gallias petierunt, non persecutionis timore, quae tunc per orbem saeviebat universum, sed zelo charitatis accensi, ut homines a mortis dominatione liberatos in vitae restituerint dignitatem. Quid enim uno in loco vitarent quod ubique detonabat? Aut quid consequentia 120.1495C| tormenta metuerent quae libenter pro Christi amore sustinuerunt? Non igitur corporis ut mortem fugerent Gallorum adierunt feritatem, magis vero quatenus per martyrii palmam properarent ad Christum, saevitiam ferocissimae gentis expetierunt.
Hac itaque tempestate Rictiovarus in Galliis praefecturam gerebat. Vir animi feritate crudelis, et impietatis immanitate ipsis truculentior legibus imperatorum. Qui cupiens imperialibus satisfacere decretis, et vesaniae suae furore accensus, gravissimam in Christianos persecutionem coepit agitare; et ut culturam simulacris exhiberent, nunc terroribus, nunc blandimentis suadere, non acquiescentes vero diverso tormentorum genere necare. Certabat 120.1495D| enim daemonis minister, impietatis arbiter, fomes vitiorum, quatenus animas ad coeli palatium properantes, ad tartari profunda deponeret, et Christi sanguine redemptas, denuo daemonicae jugo servitutis addiceret, diaboli nimirum, cujus vas manebat, imitator. Ille namque in paradisi sublimitate constitutos ad lacrymarum foveam dejecit, iste in virtutis arce locatos, ad ima vitiorum proturbare quaerit. Expulit ille de amoenitate vernanti, hic avertere tentat ab immortalitatis regno. Et quamvis simili proposito et eadem studeant intentione, diversa pugnant arte decipiendi. Diabolus enim, ut fallat, serpentina fraude blandus seductor accingitur, hic vero, ut perdat, dolis violentiaque circumdatur. Crescit enim 120.1496A| saevitiae cumulus adversus innocentiam semel addictam, etiam famulatus tormentis disquiritur, qui primo lenocinante favore suadebatur, sed Christi militibus eo gloriosior victoria praeparatur quo fortiora certamine appetuntur. Et inde triumphus vincentibus major assurgit, unde hostilis manus acriori saevitia pugnat. Satanae igitur exsecutor in Christi exercitum fremere potest, superare non potest; impugnare valet, sed victus recedit. Cum ergo plurimas urbes Galliarum roseo martyrum sanguine decorasset, civitatem Rhemis advenit, ubi multos sanctorum suppliciis pro Christi confessione diversis interemit. At postquam quos in eodem loco hujus nominis dignitate nobilitatos repererat, acerbitate poenarum consummasset, fama beati martyris 120.1496B| Quintini permovetur, quod virtutum signis et praedicatione sublimi multa diversorum millia populorum a simulacris averteret, et ad veri semperque viventis Dei religionem manciparet. Itaque tantum animarum salutem et daemonicae superstitionis detrimentum aegre nimis ferens, ab urbe digressus, Viromandis iter invadit. Siquidem libellus passionis sanctorum Rufini atque Valerii continet, in ea civitate venerabilem diebus illis fuisse Quintinum. Ipsius autem historia passionis insinuat Ambianis civitate primo a Rictiovaro praefecto conventum, et variis poenis excruciatum, quique insuperabilem Christi martyris animum deprehendens, ad Augustam Viromandorum ferro manus collaque vinctum destinavit. Quo perductus, eodem saeviente praefecto, dirissimis 120.1496C| est tormentis appetitus, ad extremum vero capite caesus, atque in fluvium praecipitatus. Verum ubi primo fuerit auditus, non est nostrum judicare, cum fides sepulturae locum confiteatur passionis, nec repugnans esse videatur, si prius Ambianensem decoraverit urbem, non solum praedicationis, verum quoque gloriosae titulo confessionis, ac postea Viromandis profectus, non minoris famae celebritate, propter signorum claritatem et praedicationis instantiam, aures impii sollicitaverit praefecti. Neque enim tantus Christi martyr est carcere susceptus, etsi ferro ligatus, a praedicatione linguam tenuit impeditam; imo tunc constantius, tunc ardentius eum praedicabat, cujus charitate succensus inter flagella ridebat, inter equuleos exsultabat, inter figentes laminas tripudiabat. 120.1496D| Egressus igitur ab urbe praefectus, Rhemense ad palatium regium quod fuerat super fluvium Vuidolae situm, divertit. In quo loco sancti viri Rufinus et Valerius plebem credentium non modicam doctrina instituebant, moribus excellebant, virtutibus irradiabant. At ubi praefecto de eis indicatum fuisset, missis apparitoribus, jubet illos praesentiae suae sisti. Quo cognito, martyres Christi non terrore poenarum, sed gravitatis consilio, atque humilitatis magisterio, abscondere se a tyranni conspectu voluerunt. Coelesti namque magisterio docti, quo ait: Nolite timere eos qui occidunt corpus, animam vero non possunt occidere; sed potius eum timete qui potest et animam et corpus perdere in gehennam (Matth. X, 28): temporale 120.1497A| supplicium et leve ac momentaneum tribulationis nequibant pavere, contemplantes praesentium pavore cruciatuum non evadi poenas, sed mereri, nec a mortis supplicio liberari, sed aeternae damnationis discrimina comparari. Magis vero passionibus Christi per patientiam communicare gaudebant, ut ejus gloriae consortes efficerentur. Non igitur qui fuerant fide roborati, spe certi, charitate succensi, latebram terrore victi petierunt; sed evangelico intenti constituto praecipienti: Si vos persecuti fuerint in hac civitate, fugite in aliam (Ibid., 23), temeritatis audaciam gravitatis humilitate vitarunt. Denique quam multi temeritatis abusi praesumptione, dum victoriae palmam audacter invasuros se crediderunt, poenis defatigati miserabiliter ab arce confessionis ceciderunt. 120.1497B| At vero qui suis viribus nihil attribuerunt, sed in Domino confisi certaminis campum sub humilitatis signis expetierunt, gloriosam de hoste victoriam retulere. Etenim columna fidei Petrus, dum temere praesumit, unius mulierculae voce prosternitur. Ubi vero didicit nec velocium esse cursum, nec victoriam robustorum, temeritatis audaciam modesta mansuetudinis humilitate correxit, et dum suae timet infirmitati, victor efficitur, qui prius supra conditionis suae meritum sibi arrogans superatur. Namque inconsideratae militis confidentiae, spes victoriae nequaquam est conferenda, sed virtuti. Cujus comites semper existunt, et spes de prosperis, et cautela de adversis. Propterea in Parabolis dicitur: Palpebrae tuae praecedant gressus tuos (Prov. IV, 25). Per palpebras 120.1497C| enim subtilitas intelligitur discretionis, qua quisque sapiens gressuum suorum debet iter dirigere, ne securitatis planitie captus per imprudentiam decidat in voraginis praecipitium. Christi ergo milites altioris contemplatione consilii, a facie turbinis Ecclesiam Dei ventilantis declinare cupientes, absconsionis subsidium quaesierunt. Erat autem haud procul spelunca spinarum ac veprium densitate vallata. In eam se famuli Christi latere volentes contulerunt, quatenus vel vim persecutionis detonantem declinarent, vel si coelestis dispensatio juberet, ad agonis studium de virtutum officina properarent. Interea donec suspensis animis imperatoris superni sustinent jussum, hymnis vacant et orationibus. Spelaeum migrat in Ecclesiam, bestiarum cubile convertitur 120.1497D| in orationis domum, servat specus quos fugat palatium, antra defendunt quos forum persequitur. Sic olim prophetas et prioris saeculi justos, speluncas cavernasque terrae ad munimen sui recolimus expetisse, quos urbes vexaverant, regia proturbaverat, mundus contempserat. Denique Loth patriarcham ne Sodomitana vastent incendia, spelunca receptat, et quem Segor tremore concusserat terrae defossum securum faciebat (Gen. XIX). Eliam regalis ut perimat aula decernit, et fugitantem spelunca complectitur, et quem civitas vivere non sinit, hunc spelunca usque ad divinae secretum allocutionis attollit (III Reg. XIX). In montibus, in specubus, in abditis terrarum filii prophetarum demorantur, quos 120.1498A| urbes populosae, castella munita, vici latissimi conviciis lacessunt, odiis insectantur, opprobriis defatigant. O humana inclementia peccati semine propagata! o feritas animorum, sementino diaboli generata! Lustra ferarum suscipiunt quos hominum domicilia rejiciunt; inter bestias sunt securi, quibus inter homines nullus est locus tutus; servos Altissimi justitiae servatores, pacis amatores, pietatis institutores, iniquitatis expugnatores, homines expellunt, bestiae suscipiunt; populi debellant, ferae venerantur; reges, ut perimant, insequuntur; belluae, ut conservent, sequuntur. Verum non homines, sed bestiae deputandi, quos ratio non regit, sed furor impellit; non modestia coercet, sed libido submergit, Scriptura loquente: Homo cum in honore esset non intellexit, 120.1498B| comparatus est jumentis insipientibus, et similis factus est illis (Psal. XLVIII, 13).
Dum ergo athletae regis aeterni, in penetralibus secretae telluris degentes, turbarum tumultus, clamores aulicos devitant, dum solitudinis incolunt secretum, dum quietem supernae contemplationis amplectuntur, dum volatu mentis temporalia negligunt, et ad aeterna contendunt, dum coelesti pasti dulcedine delectamenta mundi despiciunt, et ardentibus votis regis sui praesentiam concupiscunt, satellites crudelis tyranni tandem famulos Christi reperiunt, et catenis vinctos ad tyranni praesentiam ducunt. Quos suis tribunalibus assistentes, hujusmodi verbis aggreditur: Rufine et Valeri, quos deos colitis? aut cujus religionis sacra veneramini? Sancti martyres 120.1498C| dixerunt: Unum Deum colimus omnipotentem, immutabilem, sempiternum, creatorem visibilium omnium; omnia implentem, omnia regentem, omnia continentem; et unum Dominum Jesum Christum, instaurantem omnia quae in coelis sunt, et quae in terris. Deos vero, qui sunt simulacra, hominum arte formata, non veneramur, quorum substantia lignum vel lapis est, aut fulgens metallum, materies videlicet corruptioni subjacens et passibilitati, quibus dedit ars formam, ingenium contulit decorem. Divina porro substantia, non aliunde, sed ex se ducens initium, nec tempori est obnoxia, quoniam ante tempora semper existit nec diminutionem recipit, in plenitudine sui aeternaliter perseverans, nec permutationem novit, uniformis, simplex, constans, 120.1498D| perfecta, perpetuo subsistens. Cujus verbo factus est mundus, et mundi ornatus universus, cujus Spiritu omnis creatura stabilitur et moderatur, huic hostiam laudis et sacrificium spiritus contribulati quotidie litamus. Praefectus ait: Principes invictissimi decreverunt, ut relicta superstitione qua hominem crucifixum et mortuum colitis, diis omnipotentibus quos Romana respublica colit, adoretis. Nefas est enim a majoribus susceptam religionem deserere, quae Romani statum provexit imperii, regit atque tuetur, et ad novitatis pueriliter inventum mentis levitate transire. Sancti martyres responderunt: Non erubescimus crucem Christi quae salutem tribuit mundo, nec mortem corporis eum 120.1499A| pertulisse negamus, per quam nobis donata resurrectio vitae est. Sed qui crucis improperium jactas, attende quia Dei Filio supplicium ligni perferente, sol caligine velatus aufugit, terra contremuit, saxa soluta sunt (Luc. XXIII). Et cujus patibulum elementa non poterant sustinere, suum professa sunt creatorem. Qui mortuum calumniaris, agnosce quod tertia die in luminis auras remeavit, et auctore mortis superato, inferorum regno spoliato coelos ascendit, et gaudentibus angelis triumphum laetitiae Patris conspectibus reportavit (Luc. XXIV). Itaque Deus cum esset ante saecula, Verbum siquidem Patris per quod condita sunt saecula, ut hominem liberaret, homo fieri misericorditer delegit. Et ut peccati jugum, mortis aculeum destrueret, Patris obtemperans jussioni, 120.1499B| crucis contumeliam, mortis injuriam, propria voluntate suscepit. Et crux quidem Christi sapientibus mundi stultitia est, sed Dei sapientia stultam fecit sapientiam saeculi (I Cor. I), docens se humiliando usque ad mortem, quod humilitas est ascensus qua pervenitur ad coelos, et patientia virtus, cui potestas omnis succumbat inimici. Nec coeleste magisterium decebat, nisi humilitatis ac patientiae armis accingi, ut superbiam diaboli humilitate dejiceret, et praesumptionis audaciam patientiae gravitate calcaret, quatenus ad coeleste palatium festinantes perdoceret hostis antiqui contrariis esse jaculis vulnerandam, et unde superbia prostraverat illuc humilitatem conscendere, unde levitatis mobilitas deturbaverat eo stabilitatis gravitatem remeare. 120.1499C| Hanc igitur divinae reverentiae disciplinam mundanae philosophiae, tumor non apprehendit, quae se non novit humiliare ut surgat, non novit stultam fieri, id est stultitiam suam nosse, quo verae philosophiae radios apprehendat, atque ideo crucis opprobrium ridet, mortis subjectionem in Dei Filio reprehendit, tanquam possit humilitas esse vera nisi vilitatis contemptui patuerit, aut patientiae plenitudinem nisi mortis terminus ostendere possit, sed somniet humana quas nesciat scientia virtutes. Aeterna vero sapientia mortales insinuat, qualiter perfectam virtutis arcem et videre et ascendere praevaleant. Non ergo, sicut imputas, inanis superstitio est religio Christiana, sed doctrina vitae, magisterium salutis, cultus sanctitatis. Quamobrem in Domini 120.1499D| Jesu Christi crucem credere fidelibus libertatis est gloria, mortem ejus pietatis officio venerari, vita est ex mortuis. Deos vero quos magnificentia vestra vocat omnipotentes, et misero errore decepta Romana respublica primo coluit, nunc autem superna coruscante veritate, majorem illius partem constat illuminatam, non solum Romani orbis imperium non sublimant, moderantur et servant, sed nec quidem semetipsos vel defendunt, vel juvare possunt. Denique si statuas in delubris spectes locatas, quid divini numinis queunt habere, quibus nec vitae, nec sensus alicujus inest munus? Quam largiantur opem, ne dicam regno, civitatibus, populis, saltem minime bestiolae, quae nec tantae potentiae 120.1500A| sunt quantam vermiculo vel cimici conspicimus inesse? Haec enim vivere se sentiunt, illa nihil noverunt; haec voluntate sua ultro citroque feruntur, illa nisi aut elata, vel impulsa nequeunt moveri, ut puta quibus nullus voluntarius inest motus; haec appetunt sibi convenientia, declinant contraria, illis nullus est appetitus, quas insensibilitas omni privat affectu. Nullum igitur valent auxilium praestare, quae sui defectus nequeunt inopiam sentire; imo magnae dementiae comprobatur vita rationeque fruentes ab inanibus subsidium sperare. Quod si placeat illos, quorum haec feruntur imagines, considerare, quid virtutis, quid juvaminis, quid divinitatis possunt habere, qui homines fuisse comprobantur, atque mortis debitum solvisse? Nec homines 120.1500B| illi, quos honos virtutis atque decus bene gestae vitae reddiderit claros, sed quos tetra deformitas vitiorum omni infamia turpitudineque commacularit? Denique ille maximus optimusque Jupiter, ex Saturno sive Rhea procreatus, atque Cretae tumulatus, non deum se, sed hominem nascendo moriendoque fuisse demonstrat. Cui ergo potis est largiri salutem, qui non potuit a se mortem propellere? Vel cui vitae dabit ortum, qui priusquam nasceretur esse non valuit? Aut qualiter aliorum vitas tuebitur ille, qui mox natus ne perimeretur, furtim sublatus, fauces aufugit paternas? Quod si figmentis fidem poeticis dicatis non esse praebendam, historiae vestrae certae contestantur esse celatum, ne gladio paterno feriretur, quoniam pater Saturnus, ut 120.1500C| regni solus sedem teneret, fidem fratri detulerat, omnes qui sibi nascerentur masculos, se perempturum, quodque servatum fuit in illo qui nativitate Jovem praevenit. At vero Jupiter et Juno gemini cum fuissent editi, paternis vultibus Juno praesentatur; Jupiter autem subtrahitur, et in Cretam nutriendus exportatur. Quae cuncta cujus indicia prae se ferunt, nisi infirmi et imbecilli? Quemadmodum igitur infirmus praestare potest quam non habet fortitudinem, aut imbecillus cui dabit solamen, alterius ipse cum sit opis egenus? Sed vitam consideremus, quam sancta fuerit, quamque pudica, ut propterea divinos jure meruerit honores, nonne ab incunabulis impius et impurus reperitur, qui patrem non minus crudeliter quam violenter regni sede privavit, et parvus 120.1500D| aetate, sed malitia magnus, decrepiti senis non sustinuit annos, fratres nepotesque debellavit, et principatus monarchiam solus invasit, turpitudine nulla abstinuit? Namque germanam conjugem duxit, neque maritatis aut virginibus pepercit, sed stupris adulteriisque omnia foedavit. Nec proprio quoque sexui servavit honorem, quin libidini suae corruptelam congessit masculorum. Videris quidem, talia qui gesserit an sit maximus? Optimus certe non est; nisi forte desipiamus, homines qui talia gerunt, sceleratos ac perditos vocamus, ac omnibus poenis dignissimos judicamus. Tullius Verri adulteria objecit: haec Jupiter admisit vester. Publio Clodio sororis incestum imputavit: Jovi optimo maximo eadem et 120.1501A| soror et conjux fuit. Quid pater illius Saturnus? nonne mortalis detegitur fuisse, qui femineo de coitu filios procreavit? Et parricida, qui natos proprios jugulabat? Et vitiis deditus, qui regnandi cupiditate oblitus fuerat ipsius jura naturae? Quandoquidem ut solus imperium obtineret, fratre submoto, de sanguine natorum foedus percusserit. Aut illi merito fortitudo tribuenda, qui victus perdidit regnum, et ut Jovis evaderet iram, in Latio se abscondit? Infelix itaque deus et miserandus, qui regno vacuatur, domo detruditur, nec habet quo quiescat, sed alieno servatur exsul hospitio. Pudet commemorari Martis adulteria, sanguinis effusionem, pro quo reatu homicidii mortis sententiam suscepisse, poenam vero evasisse Atheniensium deprecatione. Quid Junonis nefarium 120.1501B| thorum? quid femineam in pellices efferationem commemoremus? An sanctissimam Venerem, publicum scortum, divinis honoribus exhonorabimus, quae nullis aliis pro meritis coeleste fieri numen emeruit, quam quod prima meretricibus formam praebuit, legem decrevit? Si ergo meretrix dea est, cur castitas in mulieribus laudatur? cur adulteria condemnantur? cur prostibulum succumbit infamiae? Certae virtutes sint opprobrio, quoniam crimina et vitia in diis praedicantur. Quod si stultum videtur, non sunt dii quos vitiis expositos fuisse constat. Deus autem virtutis auctor, et sanctitatis amator est, totiusque bonitatis fons et origo. Virtuti vero adversantur vitia, sanctitati non convenit immunditia, bonitati malitia constat inimica. Quanam consequentia 120.1501C| vitiosi, impuri, maligni, divinitatem sint adepti, cum nullum vitium cadat in Deum? Quod si facinorosi sunt pro Deo colendi, non puniantur adulteri, non parricidae damnentur, non fures plectantur, non meretrices criminentur. Horum denique et similium reos scelerum qui incusat, judicat, punit, Deos quos humana res publica colit, dignos supplicio non divinitatis honore demonstrat. Philosophi vestri virtutibus docent sapientiaeque studendum, naturamque hominis a summo Deo propterea ratione dicunt adornatam, ut ea duce vitam moresque moderentur, nihilque aliud fore legem, qua damnantur crimina, virtutesque laudantur, quam naturae rationem, hocque solum homines bestias superare, si regantur intellectu; eos vero qui legem naturae corrumpentes 120.1501D| confusionem sectantur vitiorum, non homines, sed belluas, quorum tenent exempla, dicendos. Qualiter igitur divinis quasi coelestes laudibus prosequuntur, quorum turpissima legibus gesta condemnantur? Non ergo sunt divi qui convincuntur esse sceleribus infecti, non omnipotentes quos corruptela vitiatae naturae coarguit infirmos. Nec Romani culmen imperii servant mortui, qui viventes proprium sibi regnum servare nequiverunt. Quam cernens insaniam poeta exclamat: O curas hominum, o quantum est in rebus inane! Quid enim valet inanius deprehendi quam facinorosis divinitatis honores ascribi, verum Deum negligere 120.1502A| et simulacra venerari? Non est hoc religionem tenere, sed superstitionem defendere; nec pietatem sequi, sed impietatem nutrire. Recte igitur Seneca tales vituperans cultores: Simulacra, inquit, deorum venerantur, illis supplicant genu posito, illa adorant, illis per totum assident diem, aut astant, illis stipem jaciunt, victimas caedunt, et cum haec tantopere suspiciant, fabros qui illa fecere contemnunt. Quid clarius, quid apertius potest dici, quod eorum non religio, sed vana superstitio destruatur? Quid enim habent numinis, quae praeter effigiem nihil retinent animantis? Aut quemadmodum queant auxilia praestare, quibus artificis manus nullum valuit sensum conferre rationis? Aut quid valeant virtutis possidere ex fragili compacta materie? In illo ergo plus potentiae, 120.1502B| qui formavit illa; ille namque fabricavit illa cum non essent; haec vero nec fuissent quidem, nisi per illum, nec aliud esse potuerunt quam quod fictor eorum constituit. Attamen totum quod ipse manebat non potuit illis dare, quandoquidem nec rationem nec vitam, quae habebat, conferre potuit illis. Sed quid hunc tantum in medium adduximus philosophum, simulacra deorum ridentem, cum universi fere vestri sapientes similiter intellexerunt atque scripserunt? Quae etsi coluerunt, vel consuetudine inducti, vel pavore compulsi, quod tamen dii non essent sive simulacra illa, sive quorum dicebantur effigies, homines videlicet nati, et mortui, et senserunt et litteris ad posteritatis memoriam inseruerunt; at idcirco tantum deitatis nomen illis 120.1502C| attributum, quod reges potentissimi fuerunt. Quod mortales, ex bestiali feritate ad humanos mores transtulere, non divina quidem virtute, sed humana industria. Quod artes, quod beneficia illis plura contulere, quibus ad vitae disciplinam et negotiorum commoditatem gerendorum provocarentur. Et rudes quidem homines facile hunc errorem imbiberunt, qui omnes potentes deos esse credebant. Hinc derivatus in posteros error, omnes fere mortales implicuit, ut deos venerarentur, quos antiquitas indocta sacravit. Sed Deus hoc veterno mortales volens liberare, Filium suum incarnari constituit, ut homo inter homines positus, ad veritatis eos viam revocaret, quatenus falsitate relicta, verum Deum nossent, venerarentur, adorarent. Qua de re, non puerilia, 120.1502D| sicut insultas, quae tenemus, sunt dogmata, sed divina. Non enim haec humana ratio excogitavit, sed coelestis sapientia revelavit. Haec suscipere, ad vitam ex mortuis est remeare. Haec tenere in aeternum est vivere. Non ergo susceptus a patribus error praeferendus est veritati, sed magis damnato errore sequenda veritas. Quoniam quo longius paterna per filios vitia propagantur, eo deformitas eorum diuturnitate ipsa cumulatur. Nec de antiquitate falsorum deorum auctoritas roboranda, quando nemo dubitet falsitatem semper fore damnandam. Alioquin de religionis antisquitate si ratio quaeritur, constat priorem fuisse unius Dei, qui cum mundi coepit exordio, cultum, quam multorum superstitionem deorum, quae 120.1503A| Jovis temporibus est inchoata, multorum post hominum saecula mundum violavit. Quae divinis perfacile est litteris comprobare. Sed vestras tantum percurrite historias, et reperietis Jovem vestrum post patrem Saturnum regnare coepisse, lucisque exordium non ante mundum vel saltem cum mundo sumpsisse, sed pluribus post eorum conditionem saeculis, cum jam mortalium multitudo terras replerat. Unde constat non ipsum rerum hominumque repertorem, ut a vobis praedicatur, sed ipsum unum fore mortalium, sicut litterae vestrae testificantur, neque illum fore sempiternum, qui post multos se priores regnare coepit in terris, verum hominem superbissimum qui sibi divinos ascripserit primus honores, brevi tempore principaturus. Non dicas itaque hos Romanam 120.1503B| rempublicam provexisse, regere, atque servare; quia homines fuerunt, mortis lege in pulverem, de quo sumpti sunt, olim redacti, aut simulacra vana sine ratione, sine sensu, sine vita.
Ad haec praefectus: Diu vos modestia nostra in deorum calumniam sustinuit obloquentes. Sed si non praeceptis Augustorum obtemperantes diis venerationem debitam reddideritis, suppliciis diversis vos faciam consummari. Et jussit eis colla manusque gravibus vinculis aggravari, et in carcerem claudi, ut nexibus vincti, pondere pressi deficerent. Sed sancti martyres exsultabant quod Christo per passiones fieri comparticipes merebantur, et divinae charitatis igne succensi, molestiam corporis in mentis 120.1503C| laetitiam transferebant. Nec divinitatis favor abfuit pro se patientibus; sed sancti Spiritus eorum pectoribus munus infundens, infirmitatem corporis in fortitudinis convertit vigorem. Immane denique catenarum pondus veluti lenissimas plumas sustinebant, stupentibus universis quod parva corpuscula jejunio vigiliisque exaesa tantam gravitatis molem perferre valerent. Traduntur igitur ergastulo die illo, consequenti nocte servandi. In quo temporis spatio, non moerore corda deponunt, non timore contrahunt, sed per suavitatem spiritus, in charitatem Christi dilatant. Laudes Patri coelesti celebrant, hymnos libant, gratias agunt, et inter carceris squalores coelorum gaudia meditantur. Catenis membra vincti, sed libertate Spiritus supernis agminibus sociati, supremum 120.1503D| postulant regem, ut fidei plenitudinem athletis suis largiatur, patientiae virtutem tribuat, perseverantiae palmam donet, triumphum victoriae de hostis immanitate concedat.
Altera vero die, rursus tyranni tribunalibus praesentantur. Quos aestimans oblatis muneribus facilius supplantari, blando sermone, tanquam compatientis affectu, eos alloqui coepit: Cum videam vos nobiles atque prudentes esse viros, doleo non parum tantam dignitatem per insaniam sine fructu deperire. Deserentes equidem coelestium culturam deorum, reliquistis sanctitatis meritum, virtutum decus, vitae jucunditatem, et aniles ineptias sectando, turpitudini, infamiae, egestati vos tradidistis. Quis aliquando sapiens 120.1504A| splendida gesta contemnens honestatis, voluntarius infamiae subiit deformitatem? Quis unquam generosus, vitae gloriam spernens, abjectus atque deformis esse delegit? Reddite vos igitur claritati patriae, reddite vos sapientiae, qui vos irradiat splendori, neque mentes vestras semel male coepta sententia perpetui erroris laqueis pervicaciter teneat addictas, sed ut docti homines atque urbana modestia instituti, faciles ad id quod honestum est animos revocate. Caeremonias avitas suscipite, sacris deorum immortalium religionem deferte; ego vos multis magnisque muneribus donabo, ego maximis honoribus vos sublimabo, ego vos potestatibus amplissimis magnificabo, ego vos invictissimis Augustis commendabo. Ad haec sancti martyres, non emolliti, sed 120.1504B| hostis antiqui sentientes fraudem, responderunt: O venenum mortiferum serpentis ore prolatum! O mortis poculum Babylonico fulgore politum! Sic olim diabolus paradisi colonos per anguem fefellit, sic genus humanum per purpuratae meretricis pulchritudinem decepit. Et quidem beatae quietis incolas, pollicens divinitatis honores, dum supplantat, immortalitatis veste nudavit, et a deliciis placidissimae suavitatis ejectos, ad labores et aerumnas deflendae mutabilitatis adduxit. At vero genus hominum, dum praesentis prosperitatem vitae gloriamque fragilis potentiae captare suasit, sempiternae mortis carceri mancipavit. Sed neque adhuc antiquae fraudis oblitus, dolosae captionis innectere retia cessat, dum ad suae malitiae bellum gladium linguae judicis corripuit. Et 120.1504C| in paradiso quidem bruti animantis fauces tanquam hominis linguam vibravit, hic vero rationabilis linguae gladium strinxit; quo Christi prudentia praestructos, callidus inimicus subtilioris astutiae mucrone confodiat. Sed qui Christi potentia victus atque crucis telo confossus est, frustra contra milites ejus arma conquirit, gratis bellum praestruit, non percepturus palmam triumphi, sed exitu lapsum Ipso nunc auctore bellum geritur, qui suis militibus proclamat: Confidite, ego vici mundum (Joan. XVI, 33). Qua de re signifer mortis, attende. Sequentes Christum non meritorum reliquimus insigne, sed invasimus; non virtutis arcem deseruimus, sed ascendimus; non vitae gaudium perdidimus, sed mutavimus. Quas ergo praeclaris gestis remunerationes extollis, quando 120.1504D| persaepe infelix eas calamitas confundit? Quam fortium gestorum praedicas famam, cum vita brevis veloci fine cuncta dedat oblivioni? Aut quam vitae laetitiam jactas, quando cuncta quae cernis vanarum gaudia rerum umbra velut tenuis celeriter elabuntur? An splendida gesta Pompeium totius orbis imperatorem juverunt, quando gravissimo superbi victoris timore confectus, legionibus desertus, militibus nudatus, ad hostilis gloriae palmam capite caeditur, et sine nomine corpus relictum tumultuariam in arenis meruit sepulturam? Vel melior forte Caesarem fortunae rota sustinuit, qui post Gallicos triumphos, post civiles victorias, post imperii purpuram, multis vulneribus confossus, gratum suis hostibus 120.1505A| super crudeli nece spectaculum fecit? Ubi nunc igitur horum virtutes, quas totum per orbem Romanum magno labore summo studio pepererunt? Ubi divitiarum pompa, quas de toto mundi spatio populis gentibusque subactis congregarunt? Ubi triumphorum gloria, quibus sublimes elati sunt? Haec igitur cursu breviore finita, quam nihili fuere demonstrant, quae tanta velocitate praetervolarunt. Non igitur magna reputes quae sunt tam parva, nec stabilia credas quae vides tam vana, nec ducas laeta quae cernis tam tristia. Propter quod monemur non diligere mundum, neque ea quae in mundo sunt: praeferunt enim speciem, sed tegunt vanitatem; potentiam simulant, sed abscondunt infirmitatem; gaudium promittunt, sed exhibent dolorem. Non igitur 120.1505B| felices haec qui possidere videntur, sed miserabiles qui pro veris falsa complectuntur. Qua de re munera tua contemnimus, dignitates respuimus, promissa pro nihilo ducimus. Servis etenim Christi, quidquid sublime mundus reputat contemptibile est; quidquid gloriosum vile, quidquid blandum exsecrabile, quoniam non appetunt in terris divitias perituras, quibus incorruptibiles in coelis parantur, quoniam gloria praetervolans mundi non veri boni possessio est, sed vitiorum materia. Si quidem quidquid habet mundus blandimenta carnis noxia sunt, et concupiscentia oculorum, et superbia vitae, quae omnia non a Deo Patre sunt, sed ex diabolo (I Joan. II). Propter quod certissime teneas quod nos a charitate Christi nulla promissio, nullae divitiae, nulla gloria, 120.1505C| nulla prospera, nulla contraria poterunt separare.
Ad haec indignatus praefectus, jussit eos equuleis extendi, et plumbatis caedi. Sancti martyres inter flagella cruciatusque dirissimos, spe supernae gaudebant retributionis, memorantes quod non sint condignae passiones hujus temporis ad futuram gloriam, quae manifestabitur in sanctis (Rom. VIII). Et item quod Jacobus apostolus fidelibus dicit (Jac. I): Omne gaudium existimate, fratres, cum in tentationes varias incideritis, scientes quod tribulatio patientiam operatur, patientia vero spem securam atque fidem, quam cunctorum fructus bonorum decorabit. Qua de re laetitiam mentis trahentes Domino gratias agebant, utque suis famulis virtutes constantiam conferret, usque in finem postulabant. Cumque tyrannus 120.1505D| cerneret sanctorum inter tormenta perseverantiam nec flagellis posse superari, poenas auget, cruciatus multiplicat, et quidquid malignitate diaboli excogitare in vexationem potest sanctorum, inferre non cessat. Cumque compago membrorum vi poenarum nimia solveretur, et totam corporis speciem unum vulnus obduceret, caro deflueret, secreta viscerum parerent, spiritu tamen fortes in Christi confessione manebant. Erat denique res plena stuporis, qualiter membra fame sitique confecta, jejuniis attenuata, vigiliis fatigata, tot atque tam magnos perferre poterant cruciatus. Sed unde corporeis defecerant viribus, inde mentis virtute fortiores exstiterant: et unde exterior homo corrumpebatur, inde 120.1506A| interior ad incorruptionis integritatem augmenta sumebat. Postquam vero diu cruciatos in Christi confessione cernit immobiles permanere, jubet eos rursus carcere claudi, donec inveniat quibus eos tormentis deficere compellat. Sancti autem martyres in tenebris ergastuli constituti, mentis aciem ad superna sustulerant, et quibus temporale negabatur incommutabile atque sempiternum lumen contuebantur. Erant quidem corpora flagris lacerata, poenis abrepta, tormentis avulsa, sed animus fide fortis, spe solidus, charitate robustus divinas laudes meditabatur. Nec horror carceris, atque noctis tenebrae, superni fulgorem luminis quiverant obumbrare; sed lucis corporeae defectus, et tetra domicilii deformitas in mentium migraverant majestatem, et caligo quae 120.1506B| corporis texerat visus, cordis obtutus revelaverat, quoniam spiritualis fulgor non sole succenditur, neque nocte caecatur, magis autem claritatis suae lampade et diem vincit, et nocturnas tenebras repellit, Propheta de se loquente: Et nox illuminatio in deliciis meis (Psal. CXXXVIII, 11). Tandem ergo quieti membra dimittunt, et soporis levamine fessos artus reparant ad laborem futurum. Nec tamen somni gravedine mens obruitur, sed divino igne succensa coelestium mysteriis secretorum inseritur. Sensus quidem corporeis officiis obturantur, sed supernis revelationibus reserantur. Ecce denique propinquante jam luce, angelus Domini carceris claustra ingressus apparuit, et totius spatium cellulae magna luminis claritate perfudit, et ait ad illos: Rufine et Valeri, 120.1506C| constantes estote, robustaque mente omnem poenarum timorem superate; in proximo est ut vos Dominus cum martyrii palma ad se suscipiat, et coelorum civibus faciat cohaeredes, ut ibi jam paratas a Domino coronas percipiatis, quas vobis impraesentiarum videndas ostendam. Quibus dictis, coronas super eorum capita coelo lapsas deposuit. Erant enim supra solis claritatem mirabili splendore micantes, et in similitudinem lapidis smaragdi vernantes, in utraque nimirum qualitate, id est splendida et virenti, eorum quibus delatae fuerant meritum signantes, quoniam et per immarcessibilem longanimitatis perseverantiam virerent, et per candidissimam virtutum speciem refulgerent, quatenus divinis donati muneribus; et de promissis certi redderentur, et velut 120.1506D| in vitae speculo, sic in eis et palmam victoriae suae et praemiorum contemplarentur insigne.
Mane vero facto, jussit praefectus eos sibi praesentari. Qui cum fuissent adducti, vidit facies eorum in similitudine rosarum, ruboris pulchritudine perfusas, ac totius corporis cutem liliorum candore fulgentem. Nec mirum: coelestis namque minister ornamentorum insignibus capita martyrum decorare jussus, secreta mentium exornavit, et in futurae gloriae testimonium exteriores etiam corporis artus irradiavit. Simile quoque de protomartyre Stephano gesta testantur, quod stans in concilio plenus Spiritu sancto angelico refulgebat aspectu. Ille siquidem deitatis fulgor horum pectora illuminabat, 120.1507A| qui Moysem olim tanta majestate repleverat, ut in ejus faciem respicere plebs Israelitica non auderet (Exod. XXX). Sed priora tempora solum legislatorem tanta gratia coruscantem meruerunt habere, at vero nostra saecula multos. Non enim nunc ministeriorum formas coelestium per figuras atque umbras inspicimus, sed revelata facie gloriam Domini speculamur, in eamdem imaginem per sancti Spiritus gratiam transformati. Majoris ergo gloriae pondus non unum, sed plurimos illustrat, ut deprehendatur in universorum communionem per novitatem Spiritus esse diffusum, quod ante numerosa paucitas propter veteris hominis carnalitatem suscipiebat. Videns itaque praefectus admirabili sanctorum vultus majestate coruscare, non divinae virtutis gratiam 120.1507B| veneratur, sed nequitia repletus magos et maleficos criminatur, et propterea illata sibi tormenta vincere, atque diis honorem non exhibere. O miserabilis humanae caecitas mentis, quae de ipsa luce semper obscuratur, et medelam salutis in perniciem vulneris convertit. Hinc est illud Apostoli: Aliis enim sumus odor mortis in mortem, aliis odor vitae in vitam (II Cor. II, 16). Eadem quippe causa pro varietate diversae qualitatis, huic salutem, alteri exitium praestat, non quod periculi materies una sit, sed quod dissimilis qui suscepere conditionis existant. Sic solis radius sanis corporibus conveniens probatur, aegris vero contrarius. Quae ratio in praesenti facto praebet exemplum, dum tyrannus coelesti miraculo non informatur ad salutem, sed ad deterioris 120.1507C| cumulum provocatur, et inde caliginem coacervat perfidiae, unde percipere fidei lumen debuerat. Impietatis 120.1508A| itaque circumfusus umbra, innocentes et pios, sceleratos et impios conclamat, multos fore qui multis magnisque suppliciis puniti, crudeli morte tollantur, ne per eos amplius Christiana religio convalescat, et cultura deorum depereat. Tunc officio suo praecepit, ut vinctis pos tergum manibus, eos abire secum faceret, quoniam inde properabat ut convenienti loco ad terrorem necarentur. Ducti sunt autem ab eo loco quasi septem millium quingentorum passuum spatio, quo cum perventum est, juxta pervium publicum super ripam fluminis Vuindolae capite caesi sunt; sicque roseo sanguinis sui cruore perfusi, terrae corpora reddentes, beatas coelo animas intulerunt. Non longo vero post tempore, persecutione cessante, ad proprium locum digno cum 120.1508B| honore psallentium sublati, magna populorum frequentia deportati sunt. Ubi sepulturae pia cum veneratione traditi, congesta desuper mole muniuntur, sive propterea ne possint postea moveri, sive propter insigne memoriae posterioribus saeculis relinquendum, ut quod prior aetas tumulorum titulos fabricando clarissimis viris exhibebat, hoc sanctis martyribus novi saeculi plebs devota praestaret. Nec tamen sine divina dispositione locus ille sanctorum promeruit sepulturam, ut ubi Christi gregem verbi dapibus paverant viventes, ubi pluribus vitae januam reserarant, ibi quoque post mortem quiescant; ut quos ante doctrina imbuerant, virtutibus informaverant, eos nunc precibus muniant, suffragiis defendant. Passi sunt autem octavo decimo Kalendas 120.1508C| Julias.