De optimo studio iuvenum

by Henricus Bebelius

Henricus Bebelius

De optimo studio iuvenum

Comoedia

1501

editio: incognita
fons: [1]

Epistola dedicatoria

Henrici Bebelii Iustingensis Comoedia de optimo studio iuvenum Ad venerandum patrem, virumque prudentissimum et iurisconsultissimum Ludovicum Nauclerum alias Vergenhans, Stutgardiensis ecclesiae praepositum, atque Constantiensis et Vuormatiensis cathedralium ecclesiarum canonicum regiumque senatorem dignissimum. Epistola Henrici Bebelii Iustingensis.

Cum ingenii tui acrimoniam, bonitatem, humanitatem et liberalita-tem mecum secretius considero, Ludovice optime atque prudentissime, videris profecto mihi perpaucorum hominum unus, et quos raros nostra saecula perspexerunt. Nec me assentari quisquam existimet. Vidi egomet ipse, secreta perspexi, vitae eius interfui, cum nuper secutus regem in Innspruck ad eum tamquam ad parentem confugeram. Tunc ego, Ludovice, ingenii tui vigorem perspexi et acrimoniam, quoniam nulla hora vel potius momento otium concedebatur. Hinc rex noster Maximilianus vocabat, cuius rebus omnibus publicis et negotiis imperialibus aderas. Nec quicquam arduum sine te tractabatur. Hinc episcopus Brixinensis, ceterique regii senatores administratoresque comitatus Tirolis, quorum omnium consilia et iustae gubernationis moderamina te consultore dirigebantur.

Ex altera parte Raymundus cardinalis numquam feriari permisit, quinimo te peculiari suorum consiliorum adiutore, convictore et sodali usus est. At nullis fractus es laboribus, nec paulo tristior ad quaeque obeunda, qui nec domi ab orationibus, lectionibus, ceterisque regiarum rerum meditationibus cessaveris usque adeo, ut me in admirationem traxeris unde uni corpusculo tantae vires, uni ingenio tanta acrimonia exuberaret.

Sunt haec quidem amplissima et quae paucis contingunt; multo tamen maiori laude dignandus es ex insita quadam animi bonitate, liberalitateque, qua prosequeris omnes pauperes et afflictos. Regibus enim et potentibus benefacere spes aliqua remunerationis refulget. Sed pauperibus erogare elehemosinam, egentibus sacerdotibus iisdem tamen probatis auxilio esse pro beneficiis ut dicitur consequendis, afflictorum suscipere patrocinium, qualem te esse citra omnem adulationem praedico, hinc tandem vera et non fucata mundi sed caelestis gloria hauritur uberrime.

Quid item dicam de liberalitate et humanitate, qua consequeris omnes bonarum artium studiosos, ut alios praeteream. Qua quaeso diligentia, qua humanitate me ignotum pene, dum apud regem Raymundumque cardinalem et apostolicum legatum quarundam rerum consequendarum provinciam susceperam adiutasti. Quare si referre grattam non possum (quoniam praeter chartaria dona reliquum nobis est nihil), habeo, dum vivam. Adeo, ut si quid scripta nostra valebunt, tua in me merita et beneficia numquam apud me et seram posteritatem intermoritura sunt, nec item fratris tui Ioannis Naucleri omnium litterarum antistitis et patroni, cuius tanta sunt in me beneficia, ut illa numquam nec verbis nec factis compensare posse speraverim, nisi tunc videar compensare, cum nihil quod officii mei esse iudicetur negligam. De his alias plura.

Accipe nunc dialogum de optima adolescentum institutione, quem recitavimus in praesentia fratris tui atque frequenti nostri gymnasii senatu, stipatissimaque totius ordinis scholastici corona, quem cum per otium licuerit, et a maximis laboribus et curis animum relaxaveris legas et pellegas obsecro. Invenies enim, quae sibi gratiam conciliare possunt apud doctos pro instituenda adolescentia, nec immerito. A doctis enim et eruditis auctoribus haec mutuavimus et excussimus, eorum verba saepe integra resumentes, ut lectores non nobis (recentia enim semper sordent et praesentes), sed illustribus auctoribus fidem accommodent. Inveteratos enim errores nostratium ludi magistrorum, sordidamque et perversam puerorum institutionem non nisi sanis persuasionibus, et optimis quibusque scriptoribus emendabimus. Vale, et me commendatum habe.

Ex Tubinga Idibus Novembribus M.D.I.

Argumentum comoediae

Quidam rusticus habet filium scholasticum, quem missurus ad gymnasium universale, ut dici solet, consilio sui Paraetiani optimo committit praeceptori, a quo non solum sophismata, verum etiam eloquentiam moresque didicit. Unde in clarum evasit virum et reliquis, qui unum tantum ex his consecuti sunt, longe excelluit. Insuper et laus poetices decantatur. Postremo temere pro diversis sectis disceptantes componuntur fitque pax et amicitia, quibus nihil in humanis excogitari melius potest.

Ad spectatores

Iam spectatores animis linguisque favete!
Contio vel pauco tempore tota sile,
Audire ut possis, quicquid recitaverit actor
Imprimis tibi, qui consuluisse cupit!
Non hic illecebras Veneris, non castra Priapi
Atque Thyesteos non canit ille toros,
Non hic ingluviem ventris nec munera Bacchi.
Sit procul omne nefas, sit procul omne scelus!
Erudientur enim iuvenes, qui discere curant,
Quis modus in studiis optimus esse queat,
Qualis praeceptor; studium quod debeat esse,
Per quod virtutis culmen adire queas.
Sidere felici iamiam procede poeta,
Nam tibi doctorum corda favere solent.

Primus actus

Interlocutores Rapardus pater, Vigilantius filius et philologus Paraetianus.

Rapardus.
Eamus, fili amatissime, quaerere dominum philologum Paraetianum nostrum consulturi, quo pacto tuam condicionem ampliorem et nobiliorem reddamus, cum tu unus sis omnium mortalium, qui senectutis nostrae infirmitatem consolari speraris. Quare diu noctuque in id nitar, ut tibi ad studium et incrementum tuum adiumento esse possim. Sed eccum philologum sua sponte ad nos properantem. Ipse est, mehercule! Ibo salutatum eum. Salve, pastor reverende!
Philologus.
Et tu pariter, mi Raparde! Quibus de rebus est tibi sermo cum filio tam maturus et gravis?
Rapardus.
Peropportune hic nobis obviam te dedisti, bone pastor. Eram enim in itinere te in aedibus tuis visere, tuoque consilio, quo mihi iam maxime opus est uti.
Philologus.
Edissere, precor, quam ob causam!
Rapardus.
Filius est mihi hic, ut vides, qui cum frequentaverit omnes scholas triviales, quae vulgo particularia nuncupantur, quaeque celebres habentur per Germaniam, Ulmae, Zuickaviae, Suollis et Daventriae, cupit, et precibus apud me instat iam proficisci, ad gymnasium aliquod universale. Ego autem iustis filii desideriis non repugnans vellem apud te experiri, qua via et commoditate id fieri possit, quem iam diu omnium doctissimum simul et harum rerum expertissimum et praedicant et existimant omnes compagani nostri passim.
Philologus.
Non sum talis, qui forsan praedicor ab amicis, tamen si quid in rem tuam efficere possum, nullum praeterfugiam laborem. Placet autem prius experiri ingenium adolescentis. Ex hoc enim sanius consilium dare possum.
Rapardus.
Optime narrasti, fac et citius!
Philologus.
Bone adolescens, quod est tibi nomen?
Vigilantius.
Vigilantius.
Philologus.
Bene dixisti. Potuisti et dicere Vigilantio. Sed dic unum: quo studio hactenus invigilasti?
Vigilantius.
Ego nescio, quid est dictum.
Philologus.
Loquar significantius et ut vulgo quaerere solent. Quid audis?
Vigilantius.
Ambas partes Alexandri una cum commento Remigii et Ioannis de Nova Villa, et glossam Donati, et pro latinitate Cornutum Ioannis de Garlandria, qui incipit «Caespitat in phaleris», et Alanum «A Phoebo Phoebe» etc.
Philologus.
Quot annis iam scholas frequentasti?
Vigilantius.
Duodecim pene.
Philologus.
Duodecim? Deberes itaque melius intelligere sermonem latinum, quam nosti.
Vigilantius.
Latinum illud scholasticum optime teneo, at ita, ut tu loqueris, non possum. Non enim imbutus sum.
Philologus.
Valeant praeceptores tui, et in malam crucem abeant, qui te tot annis dedocuerunt et neglexerunt! Deberes utique iam esse latinus.
Vigilantius.
Irascor tibi paulisper, pastor reverende, qui talia meis praeceptoribus imprecaris. Ego enim illos semper parentum loco diligendos existimavi. Non enim me neglexerunt, sed pro virili sua portione instruxerunt. Sum enim imbutus et edoctus optime de quinque figuris Alexandri: scio, quod vitium sit appositionis, quod evocationis, quod item conceptionis, zeugmatis et prolepsis. Scio etiam, quibus rationibus excusari possint, ratione scilicet, qua potest fieri, et ratione, qua oportet fieri. Scio insuper, quibus ex viribus regatur genitivus, regatur dativus, accusativus et ablativus. De impedimentis, o alme deus, quale quamque resolutum, ego habeo commentum compositum a Iacobutio Smaltzhaff provisore nostro. Superfluum est aut plura dicere de prima parte, ubi ego sum resolutissimus manuductione eiusdem provisoris. Insuper modos significandi Ioannis Iussae. Quid referam glossam versoris super Donato! Ibi optime possum tibi recensere sufficientias octo partium orationis. Item diffinitionem nominis et omnes limitationes. Itemque quae in contrarium adduci possunt argumenta, resolvere sum doctissimus. Scio, quid genus, quid declinatio, quid qualitas, quid item pronomen, quid verbum, adverbium, praepositio, coniunctio et interiectio eorumque accidentia atque diffinitiones eorundem. Argumenta quoque, quae illic habentur, calleo. Quid autem est aliud, quod quisque scire debeat? Ego enim praeceptoribus meis gratias ago!
Philologus.
Oh miseram neglectamque Germaniam, quae Alexandrum Gallum iuventutis suae corruptorem et de se tam male meritum tanti facit tamque magno in pretio habere solet! Plus tamen irascendum est his, qui tam grandia commentaria in hunc excudere consueverunt. Nihil est enim aeque pestiferum scholasticorum studio et utilitati quam grandia et superflua grammatistaram commentaria fatuaeque et superstitiosae quaestiones anxiaeque argumentationes, quae non nisi in dialectica tradi debent. Multa itaque nosti in grammatica, ut iam in medium adduxisti, attamen adeo ieiunus es in latino sermone, ut puer trium annorum existimeris. Grammatica enim est, quae latini sermonis curam habet et docet. Tu autem cum tuis argumentis grammaticalibus atque impedimentis et diffinitionibus inexpugnabilibus elinguis es et mutus. Omnino unde grammaticus non es.
Vigilantius.
Est verum per deum muscarum! At si me audire velis, sum ego inter centum qui Ulmae iam sunt scholasticos, disertissimus, ex hac potissimum causa: habemus enim praeceptorem, qui dissuadet nobis poetas. Ego autem meopte ingenio semper occulta lectione latinum sermonem, quantum tenuitas industriae meae comprehendere potuit, numquam neglexi.
Philologus.
O macte puer virtute bonus, sic poteris evadere in doctum hominem. Tuo autem praeceptori similiter et alii condiscipuli tui in aeternum maledicent, qui eos neglexit in rebus inutilibus et nihil aedificantibus ad eruditionem. Quid enim prodest scire rationem, qua potest fieri, et rationem, qua oportet fieri! Item quibus ex viribus regatur genitivus vel darivus, atque tot argumentationes et diffinitionum limitationes in Donato! Sunt haec mera deliramenta et decipulae, ex quibus nemo doctior, nemo eloquentior fit. Quodsi sunt necessaria haec ad grammaticum, cur non posuit Donatus, Servius, Caper, Diomedes et omnium grammaticorum princeps Priscianus, cur non recentiores Nicolaus Perottus, Sulpicius Verulanus, Pomponius Laetus, Antonius Mancinellus, qui omnes optime instituunt grammaticum et tamen nullam de his fabulamentis atque ineptis figmentis mentionem faciunt? Non probo item, quod discipulis apud nos traduntur minutiores auctores: Facetus, Floretus, Alanus, Cornutus etc.
Vigilantius.
Iuvenibus hi traduntur et his, qui paulum ultra primas litteras progressi sunt.
Philologus.
Romani et Graeci non solum bonos praeceptores, verum etiam doctas nutrices pueris adhibere solebant. Sed sicut habemus doctores, ita discimus, ita sumus docti et eloquentes in Germania. Vix tria verba latine cum dignitate et elegantia effari possumus. Antiqui (teste Augustino nostro et Quintiliano) pueris primum Vergilium praeponebant, nostri in provectiori aetate abhorrent dicentes poeticum esse, quicquid latine et eleganter dicitur. Modi autem significandi penitus nihil valent, sed potius sunt corruptores optimorum ingeniorum.
Vigilantius.
Haec omnia verissima esse optime perspicio, pastor reverende. Quare nihil antiquius duco quam tuis morem gerere consiliis et praesto esse, quae mihi facienda persuaseris.
Philologus.
Patri tuo prius loquar. Audi, Raparde!
Rapardus.
Quid vis? Expertusne es filii ingenium?
Philologus.
Credito!
Rapardus.
Utinam bona nuntiares!
Philologus.
Non mala. Plurimi enim facio et plurimam eruditionis partem animum discendi cupidum, qualem in tuo filio reperio.
Rapardus.
Gaudeo plurimum et tibi gratias habeo immortales, qui te admodum benevolum rebus in meis declaras. Sed dic, precor, iam tandem, cui committendus magistro et quibus potissimum rebus debeat insudare.
Philologus.
Dicam equidem id, quod mihi visum fuerit factu dignissimum et quod longa experientia doctus maxime approbo.
Rapardus.
Dic itaque! Nihil enim est, quod de tua eruditione et experientia dubitemus.
Philologus.
Huic eum primum trade praeceptori, a quo mores primum, mox eloquentiam ceterasque artes liberales discat, quae male sine moribus discuntur, male item artes sine eloquentia. Quid enim prodest plura et pulchra scire et de his ridicule et inepte loqui? Quare nisi quis eloquentiam et elegantiores litteras artibus et philosophiae coniunxerit, hunc fuge! Nam idoneus iuventutis praeceptor esse non potest. Quodsi hunc consecutus es, solertissime providendum est posthac, ne pravis eum et disculis contubernalibus (quos ipsi constantes appellitant) et convictoribus adiungas, sed bonis et studiosis. Malignus enim comes (teste Seneca) quamvis candido et simplici rubiginem suam affricuit, et ut idem dicit: nemo non aliquod nobis vitium aut commodat aut imprimit aut nescientibus allinit. Adeo nemo nostrum, qui maxime concinnamus ingenium, ferre impetum vitiorum tam magno comitatu venientium potest. Convictor itaque delicatus paulatim enervat ac mollit frugi ac temperantes homines. Quare si fieri posset, maxime probarem, si in eodem contubernio esset cum suo magistro, quod et idem Seneca verissime simul et elegantissime expressit inquiens: Zenonem Cleanthes non expressisset, si eum tantummodo audiisset. Vitae eius interfuit, secreta perspexit, observavit illum, an ex formula sua viveret. Plato et Aristoteles et omnis in diversum itura sapientium turba plus ex moribus quam ex verbis Socratis traxit. Metrodorum et Hermarchum et Polyaenum magnos viros non schola Epicuri, sed contubemium fecit. Reliqua, quae ad eius profectum et utilitatem dici possunt, in dies a praeceptore ediscet, si saltem eum, quem dixi, elegerit.
Rapardus.
Factum credito! Bene vale!
Philologus.
Et vos pariter!

Secundus actus

Rapardus, Vigilantius, Cacobius, Hipponomus et magister.

Rapardus.
Optimum factu existimo, mi fili, si quosdam nobis adiungamus, qui nobiscum eant ad magistrum eligendum teque illi commendandum, et eos potissimum, qui gratia et auctoritate apud homines valeant, cum ego isto in gymnasio sim parum notus.
Vigilantius.
Est profecto opus. Sed eccum Cacobium, avunculum meum, in umbra tiliae recubantem! I, fac illi verbum, ut etiam nobis adiumento siet!
Rapardus.
Exspecto, donec evigilet.
Vigilantius.
Fac citius! Nam ubi me adesse senserit, non aegre feret, cui sum ab infantia singulariter dilectus.
Rapardus.
Cacobi! Cacobi!
Cacobius.
Hui! Quid est?
Rapardus.
Surge! Surge!
Cacobius.
Quis vocat?
Rapardus.
Bonus amicus, Vigilantius tibi ex sorore nepos.
Cacobius.
Hoh! Salvus sis, fili carissime!
Vigilantius.
Salvus sis et tu, amicorum amantissime!
Cacobius.
Quid vis, ut faciam?
Vigilantius.
Expone, pater, brevibus!
Rapardus.
Nosti forsan, Cacobi, quanta sit industria filius meus quantaque eruditione praedicetur ab omnibus, quare pro suo et nostrorum omnium honore et commodo dignum duxi vel cum gravi dispendio ad altiora anhelantem adiuvare, si modo amicorum consilio non destituar.
Cacobius.
Bellum, mehercle, factum! Et quod ego manibus pedibusque (ut dici solet) obviis accipio, neque mea umquam opera deerit ad id conficiendum. Sed dic: quid est, quod me facere velis?
Rapardus.
Ex consilio nostri ecclesiastici pastoris eundum est mihi ad aliquem magistrum moribus et scientia probatum, cui filium committam. Ego autem parum idoneus loqui cum tantis viris. Delegi te potissimum ex omnibus amicis, qui loquaris et convenias cum magistro aliquo probato, unde filius noster bene proficiat in suo studio.
Cacobius.
Faciam profecto et quidem libentissime! Sed tamen et ego parum notus sum apud illos homines. Sed habeo vicinum amicum mihi singularem, Hipponomum nomine, qui, cum aliquot annis praefectus fuerit rusticanis in Ingstetten, multum valet apud gymnasiarchas et se facilem praebebit nobiscum eundi, cui et ego officium meum numquam denegavi.
Rapardus.
Bene placet. Voca eum!
Cacobius.
Hoho! Hipponome! Audis?
Hipponomus.
Audio, mi amice!
Cacobius.
Accede propius!
Hipponomus.
Quid est?
Cacobius.
I, precor, nobiscum in gymnasium!
Hipponomus.
Quid ni? Habes iubere, non rogare! At, ut videre videor, hic est Vigilantius nepos, ad cuius mentionem, cum veneras, saepe me ad multam noctem detinuisti.
Cacobius.
Ipsus est.
Hipponomus.
Progredere igitur, Vigilanti! Gaudeo te videre, mihique datam esse occasionem te demerendi suinmae mihi voluptati est. Sed o felices, qui te talem genuere parentes! Quodsi tecum esse volueris et institutum studium prosequi, evasurus es in eum hominem, qui omnibus tuis amicis adiumento et honori universisque compaganis tuis decus esse possis. Sed ecce, Raparde! Vides alibi in porticu sedere quendam philosophico habitu indutum?
Rapardus.
Video.
Hipponomus.
Hic unus est ex magistris, qui ceteris praesunt in doctrina, et tanta eruditione morumque sanctitate conspicuus (sicut audivi a multis), ut nemini omnium cedat in toto gymnasio. Quodsi in hunc animum adieceris, faciam ipsi verbum. Est enim mihi notus et familiaris in primis.
Rapardus.
Revera, ut ex habitu eius conicere possum gestusque gravitate, hic est, qui desiderio nostro forsan satisfaceret.
Hipponomus.
Alloquar eum. Humanus est et adeuntibus facillimus.
Rapardus.
Fiat!
Hipponomus.
Salus tibi, domine magister!
Magister.
Et tibi, advena!
Hipponomus.
Credo, quod per longam absentiam devenerim in oblivionem tuam, domine magister. Etsi me non noscas, recordor tamen dierum eorum, quibus arctior erat familiaritas nostra, quam sit hodie.
Magister.
Potest esse. At excidit e memoria utpote homini diversis in rebus occupato, quis et unde sies.
Hipponomus.
Sum Hipponomus, quondam a principe nostro rusticanae plebi praefectus in Ingstetten.
Magister.
Belle et optime, iam sat habeo! At, precor, non aegre feras aut in arrogantiam mihi interpreteris, quod prius te non agnoverim.
Hipponomus.
Nihil omnino! Nam et mihi saepe evenit, ut eos, quibus praefui olim ad longum tempus, ut nosti, non agnoscam, ut nuper, dum cuncti mihi assurgerent meque reverenter tractarent, vix unum aut alium noveram plus civilibus causis et negotiis quam laboribus rusticanis occupatus.
Rapardus.
Quam hic fabulam connectis? Nescisne, ad quid venerimus, Hipponome?
Hipponomus.
Faciam. Magister reverende, hic adolescens, quem vides, in gymnasio vestro cupit erudiri et habere magistrum aliquem, a quo privatim proficeret. Ego autem ad patrocinium et iuvamen parentis eius vocatus tibi in primis cupio gratificari et commendare, de cuius eloquentia et singulari eruditione superfluum est plura dicere, nisi communis omnium consensus me deceperit. Quare intuitu mei hunc in disciplinam tuam recipias et optime instituas, in quo singulare mihi obsequium praestabis. Quodsi nullam aliam remunerationem obtinueris a me, providebo tamen, ut numquam casulam nostram intres, quin pira et poma, si non habeo altera dona, item lac frigidum, interdum etiam mel numquam tibi desit.
Magister.
Estne probus et studiosus?
Hipponomus.
Ut nihil supra, et tantae indolis, ut suos aequales omnes progressus sit in studiis a tergoque reliquerit longissime.
Magister.
Recipio eum et ita instituam, ut doctior in patriam revertatur, si saltem suo ipse studio non deerit.
Hipponomus.
Ecce, Raparde, placent tibi conventa?
Rapardus.
Aureus es.
Hipponomus.
Tace, donec a magistro abscedamus!
Rapardus.
Tu autem nostro omnium nomine magistrum (nam hisce cum hominibus loqui novisti) valedices.
Hipponomus.
Habeo. Domine magister, commendamus igitur tibi filium nostrum offerentes nos ad tua servitia paratissimos. Vale!
Magister.
Valete et vos!
Rapardus.
O lepidissimum capitulum! O aureum Hipponomum! Quo nisu, quanta verborum elegantia atque sententiarum gravitate rebus in nostris hodierno die usus es, quibus omnem referendarum gratiarum materiam mihi praeripuisti!
Hipponomus.
Feci libentissime gaudeoque, quod, quantum valeam apud homines auctoritate et eloquentia, compertum habeas.
Rapardus.
Quid plura? Totus aureus es.
Hipponomus.
Valedic filium et remitte ad praeceptorem!
Rapardus.
Postremo, fili carissime, persequere studium tuum cum diligentia et fac, ut tibi confidimus! Nam tu solus es, in quem reposuimus omnes amici tui spem nostram, et ego, quicquid apud me est fortunae, totum in te conferam, ut studio tuo consultum sit quam optime.
Hipponomus.
Ita fac, Vigilanti, et omnes tibi adiumento erimus!
Cacobius.
Ho! Itidem de me tibi firmiter polliceri potes et, si annuatim mihi constiterit ove, caseo et centum ovis, non deseram te in aeternum. Vale!
Vigilantius.
Et vos pariter!

Tertius actus

Magister et discipulus Vigilantius.

Magister.
Quod est tuum nomen, o bone adolescens?
Vigilantius.
Vigilantius.
Magister.
Quare huc advenisti et quam ob causam?
Vigilantius.
Ut bonis artibus operam dans ad parentes redeam clarior et doctior.
Magister.
Bonum propositum. Ad quod autem studium plus inclinaris?
Vigilantius.
Tuum fuerit, bone praeceptor, me instituere in his rebus, quae mihi conducere sperabis. Ego enim mihimetipsi satis idoneus consultor non sum. Quicquid autem id sit, fac tradas inter cetera etiam latinitatem. Nam nisi quis effari possit sensa sua cum dignitate, video eum contemptui esse apud exteros.
Magister.
Optime narras et ita fiet, dummodo non neglexeris artes ceteras, quas liberales vocant.
Vigilantius.
Nequaquam, nam et grammaticam rhetoricamque, ex quibus tamquam ex uberrimis fontibus omnis emanat latinitas, harum in numero esse semper existimavi.
Magister.
Nemo infitias ire potest, neque sine his artes consistere possunt.
Vigilantius.
Ita existimavi.
Magister.
Lectiones igitur artium frequenter accedas et summa cum diligentia audias! Tertia autem hora post prandium poeticam lectionem adeas!
Vigilantius.
Factum credito! Sed aliudne est, quod faciam?
Magister.
Communiter haec praecepta tenere debebis, si saltem in clarum evadere vis virum: primum atque ante omnia venerare deos! Nihil enim (ut quidam ex ethnicis dixit) rite nihilque providenter homines sine deorum immortalium ope, consilio, honore auspicari possunt. Insuper maioribus natu et praeceptoribus tuis assurgere et debitam reverentiam exhibere numquam negligas; minoribus facilem et hilarem praebere debebis, aequalibus vero non invidere, sed aemulis de virtute disputationibus ad gloriam provocare, bene autem velle omnibus neque ex humillimis quemquam fastidire. Ama virtutes, rationem sequere iactantiamque maxime fugias, in commessationibus rarus, in esu et potu temperatus ac frugi, loquendi partior, legendi studiosior, nihil sit torvum in oculis, nihil in verbis procax, sed verecundus sit semper sermo tuus. Speculum enim mentis (ut dicit Ambrosius) plerumque in verbis refulget. Immo et nihil in actu inverecundum, crines pexi et ornati, habitus simplex et non sordidus, sed mundus, non gestus fractior, non incessus solutior, non vox petulantior, ut ipsa corporis species simulacrum fuerit mentis et figura probitatis. Bona quippe domus in ipso vestibulo debet agnosci, ac primo praetendat ingressu nihil intus tenebrarum latere, tamquam lucernae lux intus positae foris luceat.
Vigilantius.
Haec omnia facio et faciam in posterum. Sed, precor, optime magister, des mihi semel favorem ad patriam provisendis amicis. Nam et ego, ut mihi videor, iam profecisse in studio mihi persuasi omnino, quare, ut parentes mei eo propensiores sint mihi opitulari, non inutile existimo, apud compaganos sacerdotes nostros ut me exhibeam cumque his variis de rebus disseram, unde laudem venari studebo.
Magister.
Placet, vade!
Vigilantius.
Vale interim!

Quartus actus

Lentulus sophista, Vigilantius, Aulicus regis et poeta.

Lentulus.
Beneveneritis, Vigilanti!
Vigilantius.
Salus tibi!
Lentulus.
Unde venis?
Vigilantius.
Ex Tubingen.
Lentulus.
Stetisti ibidem in universitate?
Vigilantius.
Interdum steti, interdum sedi.
Lentulus.
Es autem membrum universitatis?
Vigilantius.
Etiam sum.
Lentulus.
Deo gratias. Ego libenter audio, quando tibi bene vadit.
Vigilantius.
Et ego revera, si res tuas tibi ex sententia evenire intelligam, summopere gaudebo ex veteri nostra amicitia.
Lentulus.
Ego laudo deum et bene contentor. Mitto etiam te scire, quod ego sum optimus artista.
Vigilantius.
Audio summa cum voluptate, sed pace tua dixerim, vellem, etiam esses paulo latinior in verbis tuis.
Lentulus.
Paulo latinior? Tace, poeta!
Vigilantius.
O tardum ingenium! Poeta non sum nec idoneus ad tantam poetices maiestatem. Sed pro virili parte in id nitor, ut possim esse latinus et cum dignitate eloqui, quae mente conceperim.
Lentulus.
Ego non curo. Sufficit mentis conceptum exprimere.
Vigilantius.
Hoc et extremus idiota et rusticus facere potest.
Lentulus.
Latine dico.
Vigilantius.
Apud pueros intellegeris, non apud eruditos, quibus ridiculo es barbaro ore tuo.
Lentulus.
Abi in malam crucem, si nihil scis nisi latinisare.
Vigilantius.
Quin tu abeas, qui nisi delirare scis nihil. Sum et ego in ceteris artibus liberalibus eruditus. Quodsi placet dissertare, non detractabo certamen.
Lentulus.
Ego volo tecum disputare pro sex denariis in suppositionibus et fallaciis.
Vigilantius.
Paratus sum, incipe!
Lentulus.
Arguo tibi sic: quod ego sum, tu non es.
Vigilantius.
Assentior.
Lentulus.
Ego autem homo sum.
Vigilantius.
Itidem admitto.
Lentulus.
Tu igitur non es homo.
Vigilantius.
Omnia vera essent, si maiorem a me incepisses. O delirum caput, putas me istud non posse solvere? Sed ut cum Seneca loquar: pudet me, quod in re tam seria senes ludimus, o pueriles ineptias, in hoc supercilia subduximus, in hoc barbam dimisimus, hoc est, quod tristes docemus et pallidi, hoc quod nec ignoranti nocet nec scientem iuvat. Tamen cum eodem Seneca non nego sophismata perspicienda, sed perspicienda tantum et a limine salutanda.
Lentulus.
Ego prius bene dixi, tu vituperas artes!
Vigilantius.
Falso me accusas, quin immo tu facis.
Lentulus.
Edoce, precor!
Vigilantius.
Reprehendendo castam et eruditam latinitatem reprehendis grammaticam et rhetoricam, artes liberales, ex quibus derivatur latinitas.
Lentulus.
Ego non sic putavi. Sed tamen pro parte verum est.
Vigilantius.
Non etiam vitupero sophismata, sicut aestimas. Sed nimiam in eis moram damno et hoc in primis, quod nihil nisi sophismata noris et tantum scis simulare cupressum, ut est in Graecorum proverbio. Ceterum hospitem aut peregrinum litteris imbutum poteris vix latine salutare. Multo minus pluribus verbis alloqui nisi rustice et inconcinne, quodsi Senecae credere volueris, tam diu immorandum est in studiis liberalibus, quamdiu nihil animus agere maius potest: rudimenta sunt nostra, non opera.
Lentulus.
Quid dicis tu? Ego nuper habui disputationem cum uno, quem ad metam redargutionis deduxi. Et inde tamquam Aristoteles ab omnibus laudatus sum, credis tu hoc nihil esse?
Vigilantius.
Indoctos et rudes facile est vincere, dummodo maxime, ut soles, clamaveris.
Lentulus.
Nullum est studium praeter dialecticum!
Vigilantius.
Falleris profecto!
Lentulus.
Ego video alibi stare aulicum unum regis et scribam, qui bene scit, quod sit optimum studium. Nam ipse quottidie videt et audit doctos viros et hincinde in diversis partibus et cum diversis hominibus plurima discit. Illum ego volo interrogare, ut dicat mihi veritatem de bono studio.
Vigilantius.
Alloquere eum!
Lentulus.
Beneveneat dominus!
Aulicus.
Habeo tibi gratias!
Lentulus.
Si tu non velles irasci, aulice, ego libenter vellem te aliquid quaerere.
Aulicus.
Dicas audenter, summa enim cum animi tranquillitate audiam.
Lentulus.
Ego habeo hic lites cum uno, qui vult me vituperare, quod ego non scio latinisare.
Aulicus.
Si cum venia vis audire veritatem, maximo tibi vitio dandum est, si sine latinitatis et sermonis integritate in numero cupis haberi eruditorum.
Lentulus.
Quis omnia potest scire? Nonne sufficit, quod ego sum bonus artista? Verissimumque est illud: pluribus intentus minor est ad singula sensus.
Aulicus.
Sermo latinus castus et purus non est censendum studium singulare a quaquam ex artibus. Immo quo omnes tamquam proprio instrumento et necessario utuntur. Eloquentia enim vel sola est, quae cunctas artes vel obscuras et incognitas vel clarissimas et notissimas reddit. Sine enim eloquentia, quae per studia ista politiora atque poetica acquiritur, omnes aliae artes ieiunae, aridae et non satis ornatae haberi possunt. Nam si eloquentiam tollas, nihil est tam excellens, quod non aliquando deficiat, tam magnificum, quod non funditus pereat, tam spectandum, quod non sordescat, tam egregium, quod non sensim intereat, tam praeclarum, quod non continuo abolescat. Quid autem tam incultum, tam horridum, tam obscurum, quod non elaborata oratione splendescat et tamquam excolatur! Quid tam incredibile, tam difficile, quod non dicendo probabile et facile fiat! Quid eloquentia laudabilius, praestabilius, amabiliusve vel admiratione audientium, vel spe indigentium, vel eorum, qui defensi sunt gratia! Quae postremo primum efficit, ut ea, quae ignoramus discere, et ea, quae scimus, alios docere possimus.
Lentulus.
Si tu stares in universitate et audires argumenta pulcherrima, quae adducuntur, tu diceres nullum esse studium praeter dialecticum.
Aulicus.
O bone Lentule, si quis gymnasium exiverit, vix in decem annis occasionem habiturus es de his rebus disputare. Quodsi tibi sit accedendus episcopus pro beneficio, amici excipiendi vel invitandi ad prandium, vel si sunt tibi negotia apud regem aliosque principes ut dicitur saeculares, crede mihi, non est opus captiosis argumentationibus, sed latino sermone casto et eleganti, quo si carueris, indoctus haberis ab omnibus, etiam si omnes syllogismos tecum in sacco portaveris. Referam tibi veram historiam: Cum nuper essem in Innspruck, audivi et vidi quendam sibi multum arrogantem et alioquin non indoctum adeo corrupte et barbare loqui cum cardinali Raymundo pro beneficio ecclesiastico, ut eum tamquam indignum a se summovere iusserit cardinalis, cum tantum exorsus esset sic. «Illustrissime ac beatissime legate! Ego, ego, » (bis enim vel ter repetebat) «ego sum venturus hic apud vos...», quem interpellans cardinalis «Abi!» iam dixit. Ille rubore plenus abiit, numquam posthac revisus a quoquam. Cave itaque, ne hoc olim tibi contingat!
Lentulus.
Potest verum esse, sed ego odio poetas propter hoc, quia lascivi sunt et turpia narrant.
Aulicus.
Si poetae non essent legendi, numquam Augustinus, numquam Hieronymus, numquam Basilius, numquam totius antiquitatis institutum simul in hoc consensisset, ut hoc esset primum et necessarium puerorum studium. Quos castiores et meliores fuisse constat, quam hodie vivatur, et utinam pueri et discipuli sacerdotibus et magistris immo rusticis et bubulcis cohabitantes, qui nullum umquam poetam aut viderunt aut legerunt, nihil lascivum, nihil impudicum, nihil flagitiosum viderent, audirent aut discerent. Quodsi omnia scripta, quibus amores resque leviusculae continentur, sunt cum suis scriptoribus repudianda, repudiemus libros bibliorum, quibus nihil sacratius, nihil religiosius, nihil mysticum magis existimatur: Liber Geneseos abiciatur, quoniam in eo amores Iacob et Rachaelis, concubitus Sichem cum Dina violentus, stuprum Iudae cum nuru Tamar referuntur. Nemo librum Numerorum sumat in manibus, quoniam Israelitici populi fornicationes cum filiabus Moabitarum in eo perscribuntur. Cave legas Iudicum volumen, continet enim Sansonis robustissimi mollissimos cum puella Dalila complexus. Librum Hester ne tangito, docebit enim te, quemadmodum Assverus rex amorem amore sicuti clavum clavo trudere conatur, et ad impatientiam amoris leniendam per singulas paene noctes novas puellas devirginat. Libros Regum nefandos explodito, quibus Davidis et Bersabes adulteria, eiusdem senescentis cum adolescentula Sunamite complexus, Ammonis cum sorore Tamar incestus infandus, Salomonis cum reginis concubinisque innumerabilibus fatuae amationes commemorantur. Et ut semel finiam: ipsum Canticum Canticorum tamquam Syreneos cantus obturata aure transito, cum meros amores meramque impudicitiam, nisi mystice intelligamus, resonare videatur, quare bene dixit poeta noster laureatus: Virgo rosas lectat, rigidis de sentibus, et nos optima carpemus dulcia et instar apis. Et ut in summa dicam: sic eloquentiam discas, ut ceteras artes non posthabeas. Nec item solum ceterae artes valent sine eloquentia. Nam ut Strabo dicit: Antiqui poeticam primam philosophiam quandam esse perhibent, quae ab ineunte nos aetate ad vivendi rationes adducit, quae mores, quae affectiones edoceat, quae res gerendas cum iucunditate praecipiat.
Lentulus.
Oh me miserum, vix intelligo, quae loqueris! Dabo tamen operam, ut vel sero adhibeam praeceptores ad cultum sermonem perdiscendum.
Aulicus.
Nulla aetas sera ad discendum videri debet.
Lentulus.
Faciam profecto. Sed oportet me etiam disputare cum poeta, ut eum faciam iratum.
Aulicus.
Facias libere!
Lentulus.
Domine poeta, quid facis cum studio tuo? Sunt enim omnes poetae lascivi et tractant de amoribus turpibus, quod non est bonum.
Poeta.
Loquere paulo honestius, o Lentule, de poetis!
Lentulus.
Sciebam, quod irasceretur mihi, o aulice, sed tamen non desistam. Non igitur benedixi, domine poeta?
Poeta.
Serio tibi dico poetas esse vel praecipuos virtutum praecones, totamque Homeri poesim laudem esse virtutis, ut unus ex sanctissimis doctoribus nobis scriptum reliquit, nec immerito. Quis enim non videat omnia, quibus humana vita recte instituatur, praecepta ab horum libris veluti ex adorandis philosophiae penetralibus promi facile ac percipi posse? Qua, obsecro, acrimonia, quo verborum fulmine poetae omnes praeter solos elegiographos metum, ignaviam, luxuriam, incontinentiam, impietatem, perfidiam ac omnia iniustitiae genera reliquaque vitia insectantur vexantque! Quibus contra laudibus, quibus praemiis invictam animi magnitudinem et pro patria amicisque consideratam periculorum susceptionem, religionem in deum, pietatem in maiores, caritatem in omnes prosequantur! Quodsi duo aut ad summum quattuor inventi sunt, qui lubricos descripserunt amores libidinosamque venerem suis carminibus ornare studuerunt, non propter hoc poesis vituperanda est. Nihil enim tam bonum est, quin ad perniciem trahi possit per eos, qui vitiis et turpitudini student iuxta poetam. Igne quid utilius? Si quis tamen urere tecta comparat, audaces instruit igne manus. Eripit interdum, modo dat medicina salutem: quaeque iuvat, monstrat, quaeque sit herba nocens. Et latro et cautus praecingitur ense viator. Ille sed insidias, hic sibi portat opem. Immo, et ipsa sanctissima theologia vel potius nimia philosophia? Nonne innumeros hereticos educavit, qui non ludicra vel lasciva scripserunt, sed quae in perniciem et damnationem humani generis excogitata sunt. Sed nonne irascemur theologiae? Minimehercle! Et sicut theologia irreprehensibilis est, sic incorrupta est poesis. Licet ea plurimi abutantur, sicut et aliis rebus.
Lentulus.
Belle narrasti, ut decet bonum et honestum virum. Sed audi adhuc unum: ego audivi a pueritia, quod poetae libenter mentirentur.
Poeta.
Est profecto, ut dicis, vulgatum apud indoctos proverbium. Sed hi nesciunt (teste Lactantio nostro), qui sit poeticae licentiae modus, quousque fingendo progredi liceat, cum officium poetae sit in eo, ut ea, quae gesta sunt vere, in aliquas species obliquis figurationibus cum decore aliquo conversa traducant. Non ergo res ipsas gestas finxerunt poetae, quodsi facerent, essent vanissimi. Sed rebus gestis addiderunt quendam colorem. Et iuxta Strabonem: Sicuti quispiam argento circumfundit aurum, sic et poeta veris contemplationibus fabellas apponit, quibus elocutionem et dulcedine conciliat et ornatu. Et ut summatim dicam: Ceterae res neque temporum sunt neque aetatum omnium neque locorum. Nostra autem studia poetica adolescentiam agunt, senectutem oblectant, secundas res ornant, adversis profugium ac solacium praebent, delectant domi, non impediunt foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur, rusticantur. Quodsi ipsi haec neque attingere, neque sensu nostro gustare possemus, tamen ea mirari deberemus, etiam cum in aliis videremus, unde a Platone et Ennio divini sunt poetae vocati, quorum nomen nulla umquam barbaries violavit.
Lentulus.
Vera omnia esse intelligo, sed, precor, ne mea verba in partem sinistram accipias, nam ex tota amicitia et quadam iucunda verborum libertate dixi, non ad detractionem. Sum enim ex sophistarum numero, quorum mos est in omnibus rebus contrariam fovere partem ingenii acuendi gratia.
Poeta.
Ex mera amicitia provocatum me esse bene perspectum habeo, neque ego honestam litterarum disceptationem detrecto. Sed audi, quis est hic disputantium clamor?
Lentulus.
Accede propius et audies!
Poeta.
Audiemus ergo.

Quintus actus

Chrysippus, Leucippus, poeta.

Chrysippus.
Cui rei studes, o Leucippe?
Leucippus.
Subtilitatibus Scoti.
Chrysippus.
Quid tibi videris de Scoto?
Leucippus.
Talis debet existimari ab omnibus, qui eruditione et ingenii subtilitate omnes doctores Christianos excellat.
Chrysippus.
Omnes? Mentiris ad collum tuum.
Leucippus.
Verum dico. Immo et tu parcis veritati. Quem enim illi praeferre quisquam posset?
Chrysippus.
O longe excellit eum omnium doctorum princeps Guilielmus Ockam.
Leucippus.
Si credidero, tunc dii perdant me. Nihil enim teneo de secta vestra, immo omnes, qui hanc fovent, tamquam capitales inimicos habeo.
Chrysippus.
Et ego eos, qui vestram sectam probant.
Leucippus.
Tace, rana!
Chrysippus.
Tace tu, cicada!
Leucippus.
Nisi me ratio tantorum virorum detineret, non temperarem mihi, quin de crinibus sursum deorsumque tractarem.
Chrysippus.
Utinam attentares! Minis nemo umquam mortuus est. Tamen hoc unum denuntio et repetens iterum iterumque moneo: cornutam bestiam petis. Et de me dici potest, ut est in proverbio: foenum habet in cornu.
Leucippus.
Exspectabo ad suum tempus. Tamen hoc non pigebit me dicere tuam sectam esse vanam penitus et erroneam.
Chrysippus.
Ego tuam falsam omnino esse semper praedicabo.
Leucippus.
Dic tu, domine poeta, precor (quoniam nulli sectae addictus es), quae tibi verior probabiliorque videatur?
Poeta.
Utra eorum verior sit et probabilior certant dialectici, et adhuc sub iudice lis est. Nec meum est, immo multum supra vires meas iudicium ferre de harum sectarum doctoribus. Existimo tamen ambos doctissimos fuisse, neutrum tamen eorum omnia novisse. Nemo enim unus, ut dicit Varro, omnia scire potest. Nemo item est, qui sibi non in aliquo errore indulgeat. Sed incredibilis est error, ut Lactantius, noster Christianus Cicero, testatur, illorum, qui, cum aliquam sectam probaverint eique se addixerint, ceteras damnant tamquam falsas et inanes. Armantque se ad proeliandum, nec quid defendere debeant scientes nec quid refutare. Incursantque passim sine delectu omnia, quae asserunt quicumque dissentiunt. Neque teste Quintiliano id statim legenti persuasum sit, omnia, quae omnes auctores dixerunt, utique esse perfecta. Nam et labant aliquando et oneri cedunt et indulgent ingeniorum suorum voluptati nec semper intendunt animum. Nonnumquam fatigantur, quare Seneca bene dixit: non enim me cuiquam emancipavi, nullius nomen fero. Multum magnorum virorum iudicio credo, aliquid et meo vendico. Et si me volueritis audire: omnino non est immorandum in his opinionum subtilitatibus. Pessimum enim hoc habent in se: dulcedinem quandam sui faciunt, et animum egregium ad maiora natum specie subtilitatis inductum detinent et morantur, ut in his tamquam apud Syreneos scopulos consenescat. Quare rogo atque obtestor vos ambos: desistite ab hac contentione atque mutuis ab inimicitiis! Diversitas enim opinionum non introducta est ad odium atque invidiam, sed ad nudam exercitationem, ut in scholis contrarii, in foro amici et fratres, quemadmodum illi, qui certant pila, lucta, ceterisque gymnasiis, id est exercitationibus. Et ut finem faciam, audite cuiusdam Germani non inelegantis sinceraeque eruditionis viri verba, qui, cum oraret de concordia illarum sectarum, tandem ita concludit: manear, obsecro, vera fraternitas, quae nullo certamine scholastico, nulla privata affectione possit violari. Audivi ex fidedignissimis viris apud Parhysios in eodem collegio, in eodem cubiculo simul fuisse, qui diversas diversarum opinionum doctrinas tradidissent, postea in eadem mensa veluti fratres simul esse refectos. Ne dubitate quottidie eiusdem principis consiliarios super eodem negotio proposito, diversas et contrarias afferre sententias. Nihilominus non altercantur mutuo, non invident. Cum senatum exeunt, salutem sibi impertiunt, brachiis cohaerent, simul pransitant et inter se gratificantur. Sic et vos facere decet, qui estis homines, et hi, qui ceteris modestia praestare debetis. Quoniam estis philosophi, estis unius linguae, unius nationis, unius patriae, unius universitatis membra, unius facultatis artisticae filii, unius civitatis incolae, sub una fide Christiana, sub una Peripateticorum secta. Habetis easdem leges, idem caput, eundem decanum, eadem statuta, eadem privilegia, eandem viam ad felicitatem, quam non nisi per pacem, per concordiam, per fraternum, amorem consequi possumus.
Valete et plaudite.
Bebelius recensui.

Ad spectatores epigramma

Lusimus in paucis, quae sit sententia nostra
De pueri studiis. Doctificisque scholis
Iudiciumque meum taetro sine felle relatum
Iuro per aeternum sceptrigerumque deum.

Audistis, si non rugata fronte poetam
Nobiliora dein vel recitare studet
Imberbes tandem iuvenes defendite vatem
Vestra procurantem commoda ab invidia.