Migne Patrologia Latina Tomus 131
De musica
De musica (Notkerus Balbulus), J. P. Migne 131.1178B
MONITUM. Notkeri Balbuli explanationem Quid singulae litterae in superscriptione significent cantilenae, post Canisium Lect. antiq. t. II, p. III, p. 198, ed. Basnag. damus. Ejusdem aut alterius Notkeri. Labeonis nempe videtur esse opusculum theotiscum de musica, quod ex ms. San-Gallensi saec. circiter XI edimus, addita interpretatione Latina. Apud eumdem Canisium l. c. p. 199. Clar. P. Jodocus Mezler, monasterii S. Galli professus et SS. Canonum doctor, testatur quod Notkerus Balbulus dilucidaverit « amico cuidam litteras alphabeti, quas quibusdam notulis antiphonarum affinxerat Romanus quidam, qui ab Adriano papa ad instantiam Caroli Magni cantor ecclesias Galliarum in cantu ad primaevum morem Gregorianum reducebat aberrantes. » Ibidem Notkerus Balbulus scripsisse fertur de Musica et Symphonia librum unum. Quod tamen haud puto esse theotiscum illud opusculum de musica, quale hic exhibemus; sed alteri potius Notkero, ut jam monuimus, dicto tertio vel Labeoni, itidem San-Gallensi monacho, videtur adscribendum: cujus varia opera in lingua veteri theotisca exarata exhibet Schilterus t. I Thesauri Antiquit. Teuton. qualia a Balbulo elaborata esse nuspiam me legisse memini. ↑
QUOD SINGULAE LITTERAE IN SUPERSCRIPTIONE SIGNIFICENT CANTILENAE.
131.1171A| NOTKER LAMBERTO fratri salutem
Quid singulae litterae in superscriptione significent cantilenae, prout potui juxta tuam petitionem explanare curavi.H, ut tantum in scriptura aspirat, ita et in nota
A, ut altius elevetur, admonet.
B, secundum litteras, quibus adjungitur, ut bene, multum extollatur, vel gravetur, sive teneatur, belgicat.
C, ut cito, vel celeriter dicatur, certificat.
D, ut deprimatur, demonstrat.
E, ut aequaliter sonetur, eloquitur.
F, ut cum fragore seu frendore feriatur, flagitat.
G, ut in gutture gradatim garruletur, genuine gratulatur.
131.1171B|
idipsum habitat.
I, jusum vel inferius insinuat, gratitudinemque pro g. interdum indicat.
K, licet apud Latinos nihil valeat, apud nos tamen Alemannos pro χ Graeca positum chlenige, id est, clange, clamitat.
L, levare laetatur.
M, mediocriter, melodiam, moderari, mendicando, memorat.
N, notare, hoc est, noscitare, notificat.
131.1172A| Z, vero licet et ipsa mere Graeca, et ob id haud necessaria
O, figuram sui in ore cantantis ordinat.
P, pressionem, vel prensionem praedicat.
Q, in significationibus notarum cur quaeratur? cum etiam in verbis ad nihil aliud scribatur, nisi ut sequens V vim suam amittere quaeritur.
R, rectitudinem vel rasuram non abolitionis, sed crispationis rogitat.
S, susum vel sursum scandere, sibilat.
T, trahere vel tenere debere, testatur.
V, licet amissa in sua, veluti valde Vau Graeca, vel Hebraea, velificat.
X, quamvis Latina verba per se inchoet, tamen exspectare expetit.
Y, apud Latinos nihil hymnizat.
131.1172B|
Romanis, propter praedictam tamen. R litterae occupationem ad alia requirere. In sua lingua, zitise require.
Ubicunque autem duae, vel tres, aut plures litterae ponuntur in uno loco, ex superiore interpretatione, maximeque illa, quam de B dixi, quid sibi velint, facile poterit adverti. Salutant te Ellinici fratres; monentes te fieri de ratione embolismi triennis, ut absque errore gnarus esse valeas biennis contempto pretio divitiarum Xerxis.
DE OCTO TONIS. 131.1171| TEXTUS THEOTISCUS. 131.1171C|
Yuuizin darmite. daz an demo sange dero stimmo echert siben uuehsela sint. die Virgilius heizet septem discrimina vocum unde diu ahtoda in qualitate diuselba ist. so diu erista. fone diu sint andero lirun. unde andero rotun io siben sieten. unde sibene gelicho genuerbet. Pe diune gat ouh andero organum. daz alphabetum nieht furder. ane ze siben buohstaben dien eristen. A B C D E F G. Tero sibeno sint fiere. ih meino. B C D E. allero sango uzlaza. Tiu des eristen toni. unde des anderen sint tiu habent uzlaz an demo B. Tiu des tritten. unde des fierden sint. an demo C. Tiu des finften unde des sehsten. an demo D. Tiu des sibenden unde des ahtoden. an demo E. Undeuuanda sangolih uuallon 131.1171D| mag fone sinemo uzlaze nider. unz zedemo finften buohstabe. unde uf unz ze demo niunden, so daz iz trizene uberloufe. also diu antiphona tuot an demo eristen tono Cum fabricator mundi. bediu sint obenan zu zesezzenne. des kemachen alphabeti sehse 131.1172C| die eristen A B C D E F. unde nidenan dri die afterosten. 131.1173A| E F G. Tanne sint iro sehszene. so uuio dien alten musicis finfzen buohstabo. unde finfzen seiton gnuoge duohti. Unde sie uuoltin daz tiu cithara so manige seiten habeti. unzter oberosto demo niderosten in chade in quadruplo. Taz ist tiu meista proportio. unde meista simphonia. diu bis diapason heizet. diu fone anderen simphoniis bestat. uuanda diatesseron unde diapente machont ein diapason. so aber diatesseron unde diapente daz kemacha diapason. 131.1174A| So danne zue. diapason ein bisdiapason. fone diu uuerdent fier simphoniae an ein ero funden.
INTERPRETATIO LATINA. 131.1172C|
Sciendum itaque, quod in cantu tonorum septem duntaxat mutationes sint, quas Virgilius dicit: Septem discrimina vocum; et octava in qualitate eadem est, quae prima. Propterea in lyra et in psalterio septem semper chordae sunt, eaeque aequaliter factae. In his aliisque instrumentis alphabetum ulterius haud procedit, quam ad primas septem litteras A B C D E F G. Ex septem his quatuor sunt, nempe B C D E, in quas omnis cantus desinit: qui primi et secundi toni est, desinit in B; qui tertii et quarti, in C; qui quinti et sexti, in D; qui septimi et octavi, in E. Quod si cantus descendere velit a sua conclusione deorsum usque ad quintam litteram, vel 131.1172D| sursum ascendere usque ad nonam, ita ut tredecim superet, sicut fit in antiphona Cum fabricator mundi in primo tono: tunc superius apponendae sunt dicti alphabeti sex primae litterae A B C D E F et inferius tres ultimae E F G, tunc sexdecim sunt: quemadmodum 131.1173A| veteribus musicis quindecim litterae, et quindecim chordae sufficere videbantur; et volebant, 131.1174A| ut cithara totidem chordas haberet, usque dum suprema infimae corresponderet in quadruplo. Haec est maxima proportio, et maxima symphonia, quae bis diapason dicitur, atque ex aliis symphoniis constat. Diatessaron siquidem et Diapente efficiunt Diapason: sicut autem Diatessaron et Diapenta Diapason faciunt, ita duae Diapason bis Diapason constituunt: propterea quatuor symphoniae in una reperiuntur.
DE TETRACHORDIS. 131.1173| TEXTUS THEOTISCUS.
An dien finfzen sciton. zalton sie quatuor tetrachorda. 131.1173B| An ahto seiton zuei disiuncta. an sibenen zuei coniuncta. daz chit zuei geskeideniu. zuei ungeskeideniu. Uuanda aber nu einer zu getan ist. pediu sint siu alliu fieriu geskeiden. Unde daz niderosta heizet gravium. daz ander heizet fone allero sange uzlaze finale. daz tritta superiorum. daz fierda excellentium. Taz aber fure die sehszen seiten an dero lirun driostunt sibene sint. also ouh sumelichero organun driu alphabeta sint. daz ist umbe dia sempfti getan. daz man ana geleiten beiden handen. ufstigendo folle singen muge sangolih. unde oben anne gebreste. nohturft ne uuerde. dia hant ab demo oberosten alphabeto. Ze uuehselonne an daz niderosta. Tiu driu alphabeta sint tanne note so gelih. daz an iogelichemo si diapason. unde darana 131.1173C| diatesseron. unde diapente. unde an diatesseron sin dri underlaza tonus tonus semitonium. unde an diapente fiere. tonus tonus semitonium tonus.
INTERPRETATIO LATINA. 131.1174A|
In quindecim chordis numerabant quatuor tetrachorda, 131.1174B| in octo chordis duo disjuncta, in septem duo conjuncta, haec dicuntur duo discreta, duo indiscreta. Si autem unum tantum addatur, tunc sunt omnia quatuor discreta, et ultimum dicitur gravium, alterum propter omnium cantuum terminationes finale, tertium superiorum, et quartum excellentium. Quod autem pro sexdecim chordis in lyra ter septem, eodemque modo in quibusdam instrumentis tria alphabeta sint; id propter majorem facilitatem factum est, ut sine difficultate ambarum manuum ascendendo plenus cantus formari possit, et superius omnino necesse non sit mutare manus a supremo alphabeto ad infinum. Hinc tria alphabeta necessario ideo similia sunt, ut in quolibet sit Diapason, tum Diatessaron et Diapente. Et in Diatessaron 131.1174C| sunt tria cola, tonus, tonus, semitonium; et in Diapente quatuor, tonus, tonus, semitonium, tonus
DE OCTO MODIS. 131.1173| TEXTUS THEOTISCUS. 131.1173C|
Ter ouh tia lirum uuerbe. der uuerbe sia ze demo meze. daz sie uber dene tiu ne kelle. noh si fore flachize unlutreiste ne si. diu hohesta uuarba. unde diu niderosta. die sint fore un meze ungeza mestun. Bediu lobeton friges unde dores. tia metens kaft. tiu under dien zuein ist. Unde also dores uuolton eteuuaz naheren sin dero niderostun. danne dero oberostun. so uuolton friges eteuuaz naheren sin dero oberastun danne dero niderostun. die tuouuarba namot musica. nah tien selben gentibus dorium modum unde frigium. Under dien zuisken ist tonus. 131.1173D| taz ist iro zueio underskeit. Obe frigio ist lidius. tero underskeit ist tonus. Obe lidio ist eines semitonii hohor mixolidius. unde obe domo hohor eines toni ypermixolidius. Noh tanne sint tri under dorio. Nideror eines semitonii ist ypolidius. under demo nideror eines toni ypofrigius. unde aber eines toni nideror ypodorius. taz ist ter niderosto fone demo ist hina uf ter ahtodo. unde der oberosto ypermixolius. An dien octo modis. ih meino ypodorio. ypofrigio. ypolidio. dorio. frigio. lidio. mixolidio. ypermixolidio. sunt uns keougete octo species diapason simphoniae. An dien uuir finden ufstigendo fone 131.1175A| demo niderosten ze demo oberosten dise siben underskeita. tonum. tonum. semitonium. tonum. tonum. semitonium. tonum. Pediu liutet tiu oberosta uuarba duplum gagen dero niderostun. Unde bediuternin. ube daz ypodorius modus ist. tanne uuir stillost anauahen zesingenne. unde ube ypofrigius ist. tanne uuir eines toni hohor anafahen. unde ypofidius tanne zueio. unde dorius tanne eines diatesseron. unde frigius tanne eines diapente hohor. unde ypermixolidius danne uuir folles diapason. ih meino zuiualat hohor. daz uuir danne hohor anafahen ne mugen. uuanda ouh selbez taz sang. note stigen sol fone dero stete dar iz anagefangen uuirt. unz tara sin hobi gat. ih meino uuilon ioh ze demo ahtoden buohstabe. der zuiualt liutet. tanne der 131.1175B| buohstab. ze demo iz anafieng. Mennisken stimma nemag fure fierualt nicht kereichet uuerden. Tiu fierualti ist so ze fermenne. also ih nu chad. taz fone demo eristen anafange in ypodorio. so B. ist. alde. C. zuiualt ist hina uf hohi ze demo. B. alde ze demo C. in ypermixolidio. unde aber dannan zuiualt hina uf ze sine ahtoden buohstabe der imo zuiualt. unde enemo fierualt liutet. Tar maht tu chisen. ube daz sang ferror stiget fone sinemo anafange. danne ze demo ahtoden buohstabe. so diu fore genamda antiphona tuot. daz iz danne in permixolidio. ana zefahenne ne ist. uuanda an demo modo nioman uber den ahtoden buohstab kestigenne mag. Aber an so uuelichemo buohstabe imo hoho anauahentemo gebristet. aba demo sturzeter note. 131.1175C| an daz nidera alphabetum. ze demo selben buohstabe. also er ouh sar dannan. ube izimo penideret. uuidere uf kestepfen mag an daz obera. Anafahendo habet er geuualt ze erheuenne so nidero. alde so hoho er uuile. aber so er erheuet unde furder gerucchet. sone habet singendone hein geuualt. nideror alde hohor zefahenne. ana aba duplo in simplum. alde ab e simplo in duplum. also erchunnen mag an demo monochordo. alde an dero organun. Ter die suegela meze der borgee desselben. des andero lirun ze borgenne ist. uuanda ube die eristun zelang uuerdent. so sint sie selben unhelle. unde habent heisa utun. doh ouh tie andere sin lutreiste. Uuerdent sie aber ze churz. tannen sint die afterosten zechlei 131.1175D| stimme. doh tie eristen gnuog lutreiste sin. sone diu cheden daz einero elno langue suegela. fone dore zungun uf. an demo eristen buohstabe ze churz si. unde zueio langiu zelang si. unde aber under dien zuisken gagen andero halbero langiu gelimflih si. so habet tiu ahtoda ane halb diametrum. einero elno dodrantem in lengi. unde diu finftazenda mer danne trientem. daz chit den drittenteil einero elno.
INTERPRETATIO LATINA. 131.1174C|
Qui autem lyram facit, eam ita mensuretur, ne propter majorem extensionem nimis sonora, nec ob minorem extensionem minus sonora sit; chordae enim nimis altae et nimis depressae propter mensurae defectum omnium sunt ingratissimae. Hinc Phryges Doresque laudabant medium, quod inter duo illa extrema est. Itaque Dores mallebant aliquantulum propinquare tono infimo quam supremo; Phryges vero aliquantidum proximiores esse volebant supremo quam infimo. Duos hos modos Musica ex his ipsis gentibus dicit modum Dorium et Phrygium. 131.1174D| Inter hos est tonus, qui est discrimen inter duos illos. Super Phrygium est Lydius, quorum discrimen tonus est. Super Lydium uno semitonio altior est mixolydius, et hoc altior uno tono hypermixolydius. Deinde tres sunt inferiores Dorio: inferior uno semitonio hypolydius est; hoc inferior uno tono hypophrygius; et adhuc uno tono hypodorius. Hic est infimus, a quo ascendendo octavus et supremus est hypermixolydius. Ex his octo modis, puta hypodorio, hypophrygio, hypolydio, Dorio, Phrygio, Lydio, mixolydio hypermixolydio demonstratae nobis sunt octo species diapason symphoniae. In quibus reperimus 131.1176A| ascendendo ab infimo ad supremum haec septem discrimina: tonum, tonum, semitonium, tonum, tonum, semitonium, tonum. Ad haec sonat supremus modus duplum respectu infimi. Porro ubi hypodorius modus est, tunc profundissime cantare incipimus; et ubi hypophrygius, tunc uno tono altius incipimus; et ubi hypolidius, duobus; et ubi Dorius, tunc uno diatessaron; et ubi Phrygius, tunc uno diapente altius; et ubi hypermixolydius, tunc plenum cantamus diapason, nempe duplo altius, ut altius deinceps incipere non possimus. Quod si etiam cantus ipse ascendere deberet a loco, ubi inchoatur quam altissime potest, quia nempe ad octavam litteram, quae duplum sonat ejus litterae, a qua inceperat, hominum vox per quadruplum passim pertingere 131.1176B| non potest: ideo quadruplum ita accipiendum est, sicut nunc dixi, ut a primo initio in hypodorio, quod B. est vel C. duplum sit sursum usque ad B. vel C. in hypermixolydio, hinc vero duplum sursum ad octavam suam litteram, quae huic duplum, et illi quadruplum sonat: tunc eligere potes, an cantus altius debeat ascendere ab initio quam ad octavam litteram, quemadmodum fit in praedicta antiphona. Ut adeo in hypermixolydio incipiendum non sit, cum in eo modo nemo supra octavam litteram ascendere possit: sed in quacunque littera altius ascendi non potest, ab illa littera necessario ad eamdem litteram alphabeti inferioris descendendum est. Sic quoque mox inde, ubi nimis descendit, iterum ad superius alphabetum ascendere 131.1176C| potest. In incipiendo potestatem habet intonandi tam profunde vel alte quam velit: ubi vero inceperit et perrexerit, cantans haud amplius sive profundius sive altius progredi potest, quam a duplo in simplum, vel a simplo in duplum, uti cognosci potest in monochordo vel in organo. Qui fistulam metitur, in ea evitet quod in lyra vitandum est: quia ubi primae [ f. chordae] nimis longae fiunt, haud sonorae sunt, tonumque raucum efficiunt, etiamsi alterae sint sonorae: si vero nimium breves fiant, infimae tonum nimis exilem faciunt, etsi primae satis sint sonorae. De his dicitur, quod fistula longitudine unius ulnae a labio ejus sursum in primam litteram nimis brevis sit, et duarum ulnarum nimis longa, 131.1176D| sed inter binas has, quae longitudine unius et dimidiae sunt, congruae sint. Sic habet octava pro dimidia diametro unius ulnae dodrantem in longitudine, et quintadecima plusquam trientem, quod facit tertiam partem unius ulnae.
DE MENSURA FISTULARUM ORGANICARUM. 131.1175| TEXTUS THEOTISCUS. 131.1175D|
Sidtu nu becennest. uuio alle die suegela ein anderen encheden. Sone bedrieze dih ouh iro maza zelir nenne. Macha dia eristun so langa. so dar fore gesaget ist. ube du uuellest. unde so uuita du uuellest. 131.1177A| tero uuiti sulen sie alle sin. Unde miztia anderun bi dero eristum fus. sih ze erist uuio uuit si si. diu uuiti heizet diametrum. Tara nah la an dero eristum suegelun lengi. fore den ahtoden teil dero uuiti. unde teile sia dannan nider unz ze dero zungun diu plectrum heizet. in niun teil eben micheliu. Dero niun teilo. gib ahto teil dero anderun. taz ist iro lengi. fone dero zungun uf. la dara nah fore an dero anderun suegelun lengi. zuene ahtoteila des diametri. unde teile daz ander aber also in niuniu. unde gib tero niuno ahtoteil. dero drittun. daz ist iro lengi. fone dero zungun uf. Nim danne dia eristun. unde la fore an iro lengi den dritten teil des diametri. unde teile sia dannan niderunz ze dero zungun in fier teil. unde dero gib triu dero fierdun. 131.1177B| taz ist iro lengi. unde tara gat diatessaron. mit tono tono semitonio. Unde fernim io ze io gelichemo. male. fone dero zungun uf. So nim aber dia eristun. unde la. an iro lengi fore den halben teil iro uuiti. unde teila sia in driu teil. unde gib tero zuei dero finftun. Daz ist iro lengi. Nim daranah selbun dia finftun. unde la in iro lengi fore den ahtoden teil des diametri. unde teile daz ander in fieriu. unde gib tero driu dero sibendun. Tanne miz tia ahtodun bi dero eristun. la andero eristun fore. so uilo des diametri si. daz chit la fore alla dia uuiti. unde teile daz ander in zuei eben micheliu teil. unde gib einez tero ahtodun. daz ist iro lengi fone demo plectro uf. Unztara gat diapente. mit tono tono semitonio tono. Taranah kib tia selbun maza dien anderen sibenen. 131.1177C| tia du nah tero eristun dien ereren sibenin gabe. So habet tanne diu erista zuo lengi dero ahtodun. unde ein diametrum ubere. Unde so samo habet tiu ahtoda zuo lengi dero finftozendun. eunde ein diametrum ubere. Aber diu erista habet fier lengi dero finftozendun. Unde dara ubere triu diametra. Ube dih uuunder ist. zui iro driu sin. nalszuei. ih kibo dir is rationem. Uuanda so man an dero eristun fore lazet ein diametrum. unde si noh tanne dupla ist gagen dero ahtodun. diu iro simpla ist. unde aber dero lengi fore ferlazanemo diametro. halbiu uuirt tero finftozendun. so ist tero ahtodun note zuiualt. tanne dero finftozendun. unde ein diametrum. unde dero eristun note fierualt. unde zuei diametra. ane daz erista diametrum. Uuile aber der organicus 131.1177D| fure finfzen. alde sehszen seiten buohstaba. folliu driu alphabeta machon. so sol er daz dritta mezen nah tien ereren zuein. also er daz ander maz nah temo eristen.
INTERPRETATIO LATINA. 131.1176D|
Postquam cognovisti quomodo omnes fistulae invicem sibi respondeant, jam mensuram earum etiam discere ne graveris. Fac primam tam longam, uti ante dictum est, quam velis, tamque amplam, quam 131.1178A| placuerit: ejusdem amplitudinis omnes esse debent. Metire reliquas ad mensuram primae. Vide primo quam ampla sit; amplitudo dicitur diameter. Dein relinque pro primae fistulae longitudine octavam partem ejusdem amplitudinis, et divide illam ab hinc deorsum usque ad labium, quod plectrum dicitur, in novem partes aequalis magnitudinis. Harum novem partium octo partes da secundae, et haec est longitudo ejus a labio sursum. Relinque dein pro secundae fistulae longitudine bis octo partes diametri, et divide reliquum denuo sic in novem, harumque novem octo partes da tertiae; haec est longitudo ejus, a labio sursum. Sume dein primam, et relinque pro ejus longitudine tertiam partem diametri, et divide eam abhinc deorsum usque ad labium in 131.1178B| quatuor partes, et harum tres da quartae: haec est longitudo ejus, et huc convenit diatessaron cum tono, tono, semitonio; et perge ita aequali modo a labio ejus sursum. Sume denuo primam, et relinque pro ejus longitudine dimidiam partem ejus amplitudinis, et divide eam in tres partes, et da harum duas quintae: haec est longitudo ejus. Sume dein eamdem quintam, et relinque pro ejus longitudine octavam partem diametri, reliquumque divide in quatuor, et tribue ex his tria septimae. Tunc metire octavam per primam: relinque in prima, quantum diameter est, id est, relinque omnem amplitudinem, et divide reliquum in duas ejusdem magnitudinis partes, et da unam octavae; haec est longitudo ejus a plectro sursum. Usque huc it diapente cum tono, 131.1178C| tono, semitonio, tono. Tunc tribue eamdem mensuram reliquis septem, quam post primam prioribus septem tribuisti. Habet itaque prima duas longitudines octavae, cum una diametro supra; et similiter habet octava duas longitudines decimae quintae, et unam diametrum supra. Prima vero quatuor longitudines habet decimae quintae, et insuper tres diametros. Si miraris, cur tres sint et non duo, ejus rationem accipe. Nam si in prima relinquatur una diameter, et ea tamen dupla est respectu octavae, quae ejus simpla est, ejus autem longitudo ante protensionem diametri dimidium fit decimae quintae; tunc ejus octava necessario dupla est puta decima quinta, et una diameter, ejusque prima necessario quadrupla, et duae diametri absque prima diametro. 131.1178D| Quod si velit organicus pro quindecim vel sexdecim chordarum litteris plena tria alphabeta facere, tunc metiatur tertium juxta duo priora, sicut secundum juxta primum metiebatur.