Migne Patrologia Latina Tomus 63
Boetiu.DeCoPh 63 Boetius480-525 Parisiis J. P. Migne 1847 early modern edition, no apparatus this file was encoded in TEI xml for the University of Zurich's Corpus Corporum project (www.mlat.uzh.ch) by Ph. Roelli in 2013 Classical Latin orthography latin'
LIBER PRIMUS.
- 1 METRUM PRIMUM.
ARGUMENTUM.-- Boetius observato discrimine, 1o inter priores et praesentes suos versus; 2o inter prosperam et adversam suam fortunam; 3o inter florentem et caducam suam aetatem; 4o inter accessum et recessum suae mortis; ex inconstantia suis amicis probat non fuisse felicem rerum suarum statum. 2 Carmina qui quondam studio florente peregi. Flebilis, heu! moestos cogor inire modos. Ecce mihi lacerae dictant scribenda Camenae, 3 Et veris elegi fletibus ora rigant. Has saltem nullus potuit pervincere terror, Ne nostrum comites prosequerentur iter. 4 Gloria felicis olim viridisque juventae, Solantur moesti nunc mea fata senis. 5 Venit enim properata malis inopina senectus, Et dolor aetatem jussit inesse suam. Intempestivi funduntur vertice cani, Et tremit effeto corpore laxa cutis. 6 Mors hominum felix, quae se nec dulcibus annis Inserit, et moestis saepe vocata venit. 7 Eheu! quam surda miseros avertitur aure, Et flentes oculos claudere saeva negat! Dum levibus malefida bonis fortuna faveret, Pene caput tristis merserat hora meum. Nunc quia fallacem mutavit nubila vultum, Protrahit ingratas impia vita moras. 8 Quid me felicem toties jactastis, amici? Qui cecidit, stabili non erat ille gradu.
9 PROSA PRIMA.
ARGUMENTUM.-- Describitur Philosophia, quae, fugatis poeticis Musis, ad Boetium in lectulo jacentem accedit, magnam mentis ejus perturbationem deploratura.
Haec dum tacitus mecum ipse reputarem, querimoniamque lacrymabilem styli officio designarem, astitisse mihi supra verticem visa est mulier reverendi admodum vultus, 10 oculis ardentibus, et ultra communem hominum valentiam perspicacibus, colore vivido, atque inexhausti vigoris, quamvis ita aevi plena foret, ut nullo modo nostrae crederetur aetatis. Statura discretionis ambiguae. Nam nunc quidem ad communem sese (5) hominum mensuram cohibebat; nunc vero pulsare coelum summi verticis cacumine videbatur: quae cum caput altius extulisset, ipsum etiam coelum penetrabat, respicientiumque hominum frustrabatur intuitum. 11 Vestes erant tenuissimis filis, subtili artificio, indissolubilique materia perfectae; quas, uti post eadem prodente, cognovi, suis manibus ipsa texuerat. Quarum speciem, veluti fumosas imagines solet, caligo quaedam neglectae vetustatis obduxerat. Harum in extremo (5) margine Π, in supremo vero Θ legebatur intextum. Atque inter utrasque litteras, in scalarum modum, gradus quidam insigniti videbantur, quibus ab inferiore ad superius elementum esset ascensus. Eamdem tamen vestem violentorum quorumdam sciderant manus, et particulas, quas quisque potuit, abstulerant. 12 Et dextera quidem ejus libellos, sceptrum vero sinistra gestabat. Quae ubi poeticas Musas vidit, nostro assistentes toro, fletibusque meis verba dictantes, commota paulisper, ac torvis inflammata luminibus: Quis, inquit, has scenicas meretriculas ad hunc (5) aegrum permisit accedere? quae dolores ejus non modo nullis remediis foverent, verum dulcibus insuper alerent venenis? Hae sunt enim quae infructuosis affectuum spinis, uberem fructibus rationis segetem necant, hominumque mentes assuefaciunt morbo, non liberant. 13 At si quem profanum, uti vulgo solitum vobis, blanditiae vestrae detraherent, minus moleste ferendum putarem, nihil quippe in eo nostrae operae laederentur. 14 Hunc vero Eleaticis atque Academicis studiis innutritum? Sed abite potius Seirenes usque in exitium dulces, meisque eum Musis curandum sanandumque relinquite. His ille chorus increpitus, dejecit humi moestior vultum, confessusque rubore verecundiam, limen (5) tristis excessit. At ego, cujus acies lacrymis mersa caligarat, ne dignoscere possem quaenam haec esset mulier tam imperiosae auctoritatis, obstupui, visuque in terram defixo, quidnam deinceps esset actura, exspectare tacitus coepi. Tum illa propius accedens, in extrema lectuli mei parte consedit, meumque intuens vultum luctu gravem, (10) atque in humum moerore dejectum, his versibus de nostrae mentis perturbatione conquesta est.
16 METRUM II.
ARGUMENTUM.-- Philosophia mentis Boetianae perturbationem descriptura, veterem ejus de coelo, et de omni natura scientiam cum ea confert, quae nunc videtur ejusdem de rebus omnibus ignoratione. Heu, quam praecipiti mersa profundo Mens hebet, et, propria luce relicta, 17 Tendit in externas ire tenebras; Terrenis quoties flatibus aucta, Crescit in immensum noxia cura! Hic quondam coelo liber aperto 18 Suetus in aetherios ire meatus, Cernebat rosei lumina solis, Visebat gelidae sidera lunae, Et quaecunque vagos stella recursus Exercet, varios flexa per orbes, Comprensam in numeris victor habebat. 19 Quin etiam causas, unde sonora Flamina sollicitent aequora ponti; Quis volvat stabilem spiritus orbem. 20 Vel cur Hesperias sidus in undas Casurum, rutilo surgat ab ortu: Quid veris placidas temperet horas, Ut terram roseis floribus ornet: 21 Quid dedit ut pleno fertilis anno Autumnus gravidis influat uvis, Rimari solitus, atque latentis Naturae varias reddere causas. 22 Nunc jacet effeto lumine mentis, Et pressus gravibus colla catenis, Declivemque gerens pondere vultum, Cogitur, heu, stolidam cernere terram.
23 PROSA II. ARGUMENTUM.-- Philosophia medici personam suscipiens, Boetio attentius considerato, eumdem interrogat; sed eodem tacente, conjicit ipsum laborare lethargo, quem ut curet, illius oculos mortalium rerum nube caligantes sua veste detergit.
Sed medicinae, inquit, tempus est, non querelae. Tum vero totis in me intenta luminibus; 24 Tune ille es, ait, qui nostro quondam lacte nutritus, nostris educatus alimentis, in virilis animi robur evaseras? Atqui talia contuleramus arma, quae nisi prius abjecisses, invicta te firmitate tuerentur. Agnos isne me? Quid taces? pudore, an stupore siluisti? (5) Mallem pudore; sed te, ut video, stupor oppressit. Cumque me non modo tacitum, sed elinguem prorsus mutumque vidisset, admovit pectori meo leniter manum, et, 25 nihil, inquit, periculi est, lethargum patitur, communem illusarum mentium morbum. Sui paulisper oblitus est, recordabitur facile, si quidem nos ante cognoverit. Quod ut possit, paulisper lumina ejus, mortalium rerum nube caligantia, tergamus. Haec dixit, oculosque meos fletibus undantes, contracta in rugam veste siccavit.
26 METRUM III.
ARGUMENTUM.-- Boetius canit se, aspirante Philosophia, sic illustratum fuisse, sicut nubibus vento fugatis, terra pristinam recuperat lucem. Tunc me discussa liquerunt nocte tenebrae, Luminibusque prior rediit vigor: Ut cum praecipiti glomerantur sidera Coro, 27 Nimbosisque polus stetit imbribus, Sol latet, ac nondum coelo venientibus astris, Desuper in terram nox funditur. Hanc si Threicio Boreas emissus ab antro Verberet, et clausum reseret diem, 28 Emicat, et subito vibratus lumine Phoebus, 29 Mirantes oculos radiis ferit.
30 PROSA III. ARGUMENTUM.-- Boetius, recognita tandem parente Philosophia, ab eadem percunctando accipit, ut antiquos sic recentiores philosophos ab ignaris improbisque vexatos fuisse.
Haud aliter tristitiae nebulis dissolutis, hausi coelum, et ad cognoscendam medicantis faciem mentem recepi. Itaque, ubi in eam deduxi oculos intuitumque defixi, respicio nutricem meam, 31 in cujus ab adolescentia Laribus observatus fueram, Philosophiam. Et quid, inquam, tu in has exsilii nostri solitudines, o omnium magistra virtutum, supero cardine delapsa venisti? an ut tu quoque 32 mecum rea falsis criminationibus agiteris? An, inquit illa; te, alumne, desererem, nec sarcinam, quam mei nominis invidia sustulisti, communicato tecum labore partirer? Atqui Philosophiae fas non erat, incomitatum relinquere iter innocentis. Meam scilicet criminationem (5) vererer, et, quasi novum aliquid acciderit, perhorrescerem? Nunc enim primum censes apud improbos mores lacessitam periculis sapientiam? Nonne apud veteres quoque, 33 ante nostri Platonis aetatem, magnum saepe certamen cum stultitiae temeritate certavimus? eodemque superstite praeceptor ejus Socrates injustae victoriam mortis, me astante, promeruit? Cujus haereditatem cum deinceps Epicureum vulgus, ac Stoicum, caeterique pro (5) sua quisque parte raptum ire molirentur, meque reclamantem, renitentemque, velut in partem praedae, traherent, vestem, quam meis texueram manibus, disciderunt, abreptisque ab ea panniculis, totam me sibi cessisse credentes, abiere. In quibus, quoniam quaedam nostri habitus vestigia videbantur, meos esse familiares imprudentia rata, (10) nonnullos eorum profanae multitudinis errore pervertit. 34 Quod si nec Anaxagorae fugam, nec Socratis venenum, nec Zenonis tormenta, quoniam sunt peregrina, novisti; at Canios, 35 at Senecas, at Soranos, quorum nec pervetusta, nec incelebris memoria est, scire potuisti. Quos nihil aliud in cladem detraxit, nisi quod nostris moribus instituti, studiis improborum dissimillimi videbantur. Itaque nihil est quod admirere, si in hoc vitae (5) salo, circumflantibus agitemur procellis, quibus hoc maxime propositum est, pessimis displicere. 36 Quorum quidem tametsi numerosus exercitus, spernendus tamen est, quoniam nullo duce regitur, sed errore tantum temere ac passim lymphante raptatur. Qui si quando contra nos aciem struens valentior incubuerit, nostra quidem dux copias suas in arcem contrahit; (5) illi vero circa diripiendas inutiles sarcinulas occupantur. At nos desuper irredimus, vilissima rerum quaeque rapientes, securi totius furiosi tumultus, eoque vallo muniti, quo grassanti stultitiae aspirare fas non sit.
37 METRUM IV.
ARGUMENTUM.-- Homo metus speique liber, inquit Philosophia, non movetur; aut periculis maris, terrae et coeli; aut tyrannorum furoribus; quibus spei metusque servus, oppressus jacet. Quisquis composito serenus aevo, 38 Fatum sub pedibus dedit superbum, Fortunamque tuens utramque rectus, Invictum potuit tenere vultum; Non illum rabies minaeque ponti Versum funditus excitantis aestum, Nec ruptis quoties vagus caminis 39 Torquet fumificos Vesevus ignes, Aut celsas soliti ferire turreis Ardentis via fulminis movebit. 40 Quid tantum miseri feros tyrannos Mirantur sine viribus furenteis? Nec speres aliquid nec extimescas, Exarmaveris impotentis iram: 41 At quisquis trepidus pavet, vel optat, Quod non sit stabilis, suique juris, Abjecit clypeum, locoque motus Nectit, qua valeat trahi, catenam.
42 PROSA IV.
ARGUMENTUM.-- Boetius de intelligentia praedictorum suoque vulnere a Philosophia interrogatus, memoratis primum quidem loco, habitu et vultu, quibus non ita pridem excipere solebat Philosophiam, deinde vero praeceptis, quae et a Philosophia acceperat, et diligenter exsecutus fuerat, injustas refert sui exsilii causas.
Sentisne, inquit, haec, atque animo illabuntur tuo? Esne ὄνος λύρας? Quid fles? Quid lacrymis manas? Ἐξαύδα μὴ κεῦθε νόῳ: Si operam medicantis exspectas, oportet vulnus detegas. 43 Tum ego collecto in vires animo: Anne adhuc eget admonitione, nec per se satis eminet fortunae in nos saevientis asperitas? Nihilne te ipsa loci facies movet? Haeccine est bibliotheca, quam certissimam tibi sedem nostris in Laribus ipsa delegeras? in qua (5) mecum saepe residens, de divinarum humanarumque rerum scientia disserebas? Talis habitus, talisque vultus erat, cum tecum naturae secreta rimarer, cum mihi siderum vias radio describeres, cum mores nostros totiusque vitae rationem ad coelestis ordinis exemplar formares? 44 Haeccine praemia referimus tibi obsequentes? Atqui tu hanc sententiam Platonis ore sanxisti, beatas fore respublicas, si eas vel studiosi sapientiae regerent, vel earum rectores studere sapientiae contigisset. Tu ejusdem viri ore hanc sapientibus capessendae reipublicae necessariam (5) causam esse monuisti, ne improbis flagitiosisque civibus urbium relicta gubernacula, pestem bonis ac perniciem inferrent. Hanc igitur auctoritatem secutus, quod a te inter secreta otia didiceram, transferre in actum publicae administrationis optavi. Tu mihi, et qui te sapientium mentibus inseruit Deus, conscii, nullum me (10) ad magistratum, nisi commune bonorum omnium studium detulisse. 45 Inde cum improbis graves inexorabilesque discordiae, et quod conscientiae libertas habet, pro tuendo jure, spreta potentiorum semper offensio. Quoties ego Conigastum in imbecillis cujusque fortunas impetum facientem obvius excepi! Quoties Triguillam regiae (5) praepositum domus, ab incepta perpetrataque jam prorsus injuria dejeci! 46 Quoties miseros, quos infinitis calumniis impunita barbarorum semper avaritia vexabat, objecta periculis auctoritate protexi! Nunquam me ab jure ad injuriam quisquam detraxit. Provincialium fortunas tum privatis rapinis, tum publicis vectigalibus pessumdari, non aliter (5) quam qui patiebantur, indolui. 47 Cum, acerbae famis tempore, gravis atque inexplicabilis indicta coemptio profligatura inopia Campaniam provinciam videretur, certamen adversum praefectum praetorii, communis commodi ratione suscepi, rege cognoscente contendi, et ne coemptio exigeretur, evici. 48 Paullnum consularem virum, cujus opes Palatini canes jam spe atque ambitione devorassent, ab ipsis hiantium faucibus traxi. Ne Albinum consularem virum praejudicatae accusationis poena corriperet, odiis me Cypriani delatoris opposui. Satisne in me magnas videor (5) exacerbasse discordias? Sed esse apud caeteros tutior debui, qui mihi amore justitiae nihil apud aulicos, quo magis essem tutior, reservavi. 49 Quibus autem deferentibus persulsi sumus? quorum Basilius, olim regio ministerio depulsus, in delationem nostri nominis, alieni aeris necessitate compulsus est. Opilionem vero, atque 50 Gaudentium, cum ob innumeras multiplicesque fraudes ire in exsilium regia censura decrevisset, cumque illi parere nolentes, sacrarum sese aedium defensione tuerentur, compertumque id regi foret, edixit ut ni intra praescriptum diem Ravenna urbe decederent (5), notas insigniti frontibus pellerentur. Quid huic severitati posse astrui videtur? Atqui eodem die deferentibus eisdem, nominis nostri delatio suscepta est. Quid igitur? nostraene artes ita meruerunt? an illos accusatores justos fecit praemissa damnatio? Itane nihil fortunam puduit, si minus accusatae innocentiae, at accusantium vilitatis? 51 At cujus criminis arguimur summam quaeris? Senatum dicimur salvum esse voluisse. 52 Modum desideras? delatorem, ne documenta deferret, quibus senatum majestatis reum faceret, impedisse criminamur. Quid igitur, o magistra, censes? infitiabimur crimen, ne tibi pudori simus? At volui, nec unquam velle desistam. Fatebimur? sed impediendi delatoris opera (5) cessabit. An optasse illius Ordinis salutem nefas vocabo? Ille quidem suis de me decretis, uti hoc nefas esset, effecerat. Sed sibi semper mentiens imprudentia, rerum merita non potest immutare: nec mihi Socratico decreto fas esse arbitror, vel occuluisse veritatem, vel concessisse mendacium. 53 Verum id quoquo modo sit, tuo sapientiumque judicio aestimandum relinquo. Cujus rei seriem atque veritatem ne latere posteros queat stylo etiam memoriaeque mandavi. Nam de compositis falso litteris, quibus libertatem arguor sperasse Romanam, quid attinet (5) dicere? Quarum fraus aperta patuisset, si nobis ipsorum confessione delatorum, quod in omnibus negotiis maximas vires habet, uti licuisset. Nam quae sperari reliqua libertas potest? Atque utinam posset ulla! Respondissem Canii verbo, qui cum a C. Caesare Germanici filio conscius contra se factae conjurationis fuisse diceretur: Si ego (10), inquit, scissem, tu nescisses. Qua in re non ita sensus nostros moeror hebetavit, ut impios scelerata contra virtutem querar molitos: sed quae speraverint, effecisse vehementer admiror. Nam deteriora velle, nostri fuerit fortasse defectus: posse vero contra innocentiam, quae sceleratus quisque conceperit, inspectante Deo, monstri (15) simile est. 54 Unde haud injuria tuorum quidam familiarium quaesivit: si quidem Deus, inquit, est, unde mala? bona vero unde, si non est? Sed fas fuerit nefarios homines, qui bonorum omnium, totiusque senatus sanguinem petunt, nos etiam, quos pro pugnare bonis (5) senatuique viderant, perditum ire voluisse. Sed num idem de patribus quoque merebamur? Meministi, ut opinor, quoniam me dicturum quid facturumve praesens semper ipsa dirigebas. Meministi, inquam, 55 Veronae cum rex avidus communis exitii, majestatis crimen in Albinum delatum, ad cunctum senatus ordinem transferre moliretur, universi innocentiam senatus quanta mei securitate periculi defenderim. Scis me haec et vera proferre, et in nulla unquam mei (5) laude jactasse. Minuit enim quodam modo se probantis conscientiae secretum, quoties ostentando quis factum, recipit famae pretium. Sed innocentiam nostram quis exceperit eventus, vides. Pro verae virtutis praemiis falsi sceleris poenas subimus. 56 Et cujus unquam facinoris manifesta confessio ita judices habuit in severitate concordes, ut non aliquos vel ipse humani error ingenii, vel fortunae conditio cunctis mortalibus incerta submitteret? Si inflammare sacras aedes voluisse; si sacerdotes impio jugulare (5) gladio; si bonis omnibus necem struxisse diceremur: praesentem tamen sententia confessum convictumve punisset. 57 Nunc quingentis fere passuum millibus procul moti, atque indefensi, ab studium propensius in senatum, morti proscriptionique damnamur. O meritos de simili crimine neminem posse convinci! cujus dignitatem reatus ipsi etiam, qui detulere, viderunt: quam (5) uti alicujus sceleris admistione fuscarent, ob ambitum dignitatis sacrilegio me conscientiam polluisse mentiti sunt. 58 Atqui et tu insita nobis, omnem rerum mortalium cupidinem de nostri animi sede pellebas, et sub tuis oculis sacrilegio locum esse fas non erat: instillabas enim auribus cogitationibusque quotidie meis Pythagoricum illud ἕπου Θεῷ. Nec conveniebat vilissimorum me spirituum (5) praesidia captare, quem tu in hanc excellentiam componebas, ut consimilem Deo faceres. 59 Praeterea penetral innocens domus, honestissimorum coetus amicorum, socer etiam Symmachus sanctus, et aeque ac tu ipsa reverendus, ab omni nos hujus criminis suspicione defendunt. 60 Sed o nefas! illi vero de te tanti criminis fidem capiunt, atque hoc ipso videbimur affines fuisse maleficio, quod tuis imbuti disciplinis, tuis instituti moribus sumus. Ita non est satis nihil mihi profuisse tuam reverentiam, nisi ultro tu mea potius offensione lacereris. (5) At vero hic etiam nostris malis cumulus accedit, quod existimatio plurimorum non rerum merita, sed fortunae spectat eventum, eaque tantum judicat esse provisa, quae felicitas commendaverit. Quo fit, ut existimatio bona prima omnium deserat infelices. 61 Qui nunc populi rumores, quam dissonae multiplicesque sententiae, piget reminisci. Hoc tantum dixerim, ultimam esse adversae fortunae sarcinam, quod dum miseris aliquod crimen affingitur, quae perferunt, meruisse creduntur: et ego si quidem bonis omnibus (5) pulsus, dignitatibus exutus, existimatione foedatus, ob beneficium, supplicium tuli. Videre autem videor nefarias sceleratorum officinas gaudio laetitiaque fluitanteis: perditissimum quemque novis delationum fraudibus imminentem: jacere bonos, nostri discriminis terrore prostratos: flagitiosum quemque ad (10) audendum quidem facinus impunitate, ad efficiendum vero praemiis invitari: insonteis autem non modo securitate, verum ipsa etiam defensione privatos. Itaque libet exclamare.
63 METRUM V.
ARGUMENTUM.-- Boetius, considerata lege constantissima, qua Deus alternas lunae, Veneris, dierum, tempestatumque vices regit, miratur solum hominem ita videri legibus solutum, ut praepostero veluti ordine et impiis prospera, et piis adversa contingant: tum rogat Deum ut his tandem dare velit finem. O stelliferi conditor orbis, Qui perpetuo nixus solio, 64 Rapido coelum turbine versas Legemque pati sidera cogis, Ut nunc pleno lucida cornu, Totis fratris et obvia flammis, Condat stellas luna minores; Nunc obscuro pallida cornu, Phoebo propior lumina perdat. 65 Et qui primae tempore noctis Agit algentes Hesperus ortus, Solitas iterum mutet habenas, Phoebi pallens Lucifer ortu. 66 Tu frondifluae frigore brumae Stringis lucem breviore mora: Tu, cum fervida venerit aestas, Agileis noctis dividis horas. 67 Tua vis varium temperat annum, Ut quas Boreae spiritus aufert, Revehat mitis zephyrus, frondeis; Quaeque Arcturus semina vidit, Seirius altas urat segetes. 68 Nihil antiqua lege solutum Linquit propriae stationis opus Omnia certo fine gubernans, Hominum solos respuis actus Merito, rector, cohibere modo. Nam cur tantas lubrica versat Fortuna vices? premit insontes Debita sceleri noxia poena. 69 At perversi resident celso Mores solio, sanctaque calcant Injusta vice colla nocentes. Latet obscuris condita virtus Clara tenebris, justusque tulit Crimen iniqui. Nil perjuria, nil nocet ipsis Fraus, mendaci compta colore. 70 Sed cum libuit viribus uti, Quos innumeri metuunt populi, Summos gaudent subdere reges. O jam miseras respice terras, Quisquis rerum foedera nectis. Operis tanti pars non vilis Homines, quatimur fortunae salo. Rapidos, rector, comprime fluctus, Et, quo coelum regis immensum, Firma stabiles foedere terras.
71 PROSA V. ARGUMENTUM.-- Philosophia cum Boetio partim dissentiens, consentiens partim, hunc arguit, quod et se exsulem dixerit, et fortunam adversam fuerit conquestus: laudat vero, quod ut locutus est, sic bene egerit, remedium interim ad perturbationes sedandas quaesitura.
Haec ubi continuato dolore deblateravi, illa vultu placido, nihilque meis questibus mota: Cum te, inquit, moestum lacrymantemque vidissem, illico miserum, 72 exsulemque cognovi. Sed quam id longinquum esset exsilium, nisi tua prodidisset oratio, nesciebam. Sed tu procul a patria non quidem pulsus es, sed aberrasti. At si te pulsum existimari mavis, te potius ipse pepulisti. Nam id quidem de te nunquam cuiquam fas fuisset. (5) Si enim cujus oriundus sis patriae reminiscaris, non, uti Atheniensium quondam, multitudinis imperio regitur, sed εἷς κοίρανος ἔστιν, εἷς βασιλεὺς, qui frequentia civium, non depulsione laetatur: 73 cujus agi frenis, atque obtemperare justitiae, summa libertas est. An ignoras illam tuae civitatis antiquissimam legem, qua sancitum est, ei jus exsulare non esse, quisquis in ea sedem fundare maluerit? 74 Nam qui vallo ejus ac munimine continetur, nullus metus est, ne exsul esse mereatur. At quisquis inhabitare eam velle desierit, pariter desinit etiam mereri. Itaque non tam me loci hujus quam tua facies movet. Nec bibliothecae potius comptos ebore ac vitro (5) parietes, quam tuae mentis sedem requiro. In qua non libros, sed id quod libris pretium facit, librorum quondam meorum sententias collocavi. 75 Et tu quidem de tuis in commune bonum meritis vera quidem, sed pro multitudine gestorum tibi pauca dixisti. De objectorum tibi vel honestate vel falsitate, cunctis nota memorasti. De sceleribus fraudibusque delatorum recte tu quidem strictim attingendum putasti, (5) quod ea melius uberiusque recognoscentis omnia vulgi ore celebrentur. Increpuisti etiam vehementer injusti factum senatus. De nostra etiam criminatione doluisti. 76 Laesae quoque opinionis damna flevisti. Postremus adversus fortunam dolor incanduit, conquestusque es non aequa meritis praemia pensari. In extremo Musae saevientis, uti quae coelum, terras quoque pax regeret, vota posuisti. Sed quoniam plurimus tibi affectuum tumultus (5) incubuit, diversumque te dolor, ira, moeror distrahunt, uti nunc mentis es, nondum te validiora remedia contingunt. Itaque lenioribus paulisper utemur, ut quae in tumorem perturbationibus influentibus induruerunt, ad acrioris vim medicaminis recipiendam, tactu blandiore mollescant.
77 METRUM VI.
ARGUMENTUM.-- Philosophia incoeptum sermonem continuans, ex eo probat mentem Boetii nondum posse validioribus remediis curari, quod sua sint singulis rebus, ut messi, floribus et vindemiae divinitus praescripta tempora. Cum Phoebi radiis grave Cancri sidus inaestuat, 78 Tum qui larga negantibus Sulcis semina credidit, Elusus Cereris fide, Quernas pergat ad arbores. Nunquam purpureum nemus 79 Lecturus violas petas, Cum saevis aquilonibus Stridens campus inhorruit. Nec quaeras avida manu Vernos stringere palmites, Uvis si libeat frui; Autumno potius sua Bacchus munera contulit. 80 Signat tempora propriis Aptans officiis Deus, Nec quas ipse coercuit, Misceri patitur vices. Sic quod praecipiti via Certum deserit ordinem, Laetos non habet exitus.
82 PROSA VI.
ARGUMENTUM.-- Philosophia Boetium interrogans, eumdem cogit fateri se Deum, et semetipsum partim cognoscere partimque ignorare: unde illo lumine ad pellendas has animi tenebras se deinceps usuram monet, ut scilicet a notis ad ignota; a persuasissimis ad non persuasa fiat progressus.
Primum igitur paterisne me pauculis rogationibus statum tuae mentis attingere, atque tentare, ut, qui modus sit tuae curationis, intelligam? Tu vero arbitratu, inquam, tuo quae voles, ut responsurum rogato. Tum illa, 83 Hunccine, inquit, mundum temerariis agi fortuitisque casibus putas, an ullum credis ei regimen inesse rationis? Atqui, inquam, nullo existimaverim modo, ut fortuita temeritate tam certa moveantur. Verum operi suo conditorem praesidere Deum scio, nec unquam fuerit (5) dies, qui me ab hac sententiae veritate depellat. Ita est, inquit, nam id etiam paulo ante cecinisti, hominesque tantum divinae exsortes curae esse deplorasti. Nam de caeteris, quin ratione regerentur, nihil movebare. Papae autem vehementer admiror, cur, in tam salubri sententia locatus aegrotes. 84 Verum altius perscrutemur; nescio quid abesse conjecto. Sed dic mihi, quoniam a Deo mundum regi non ambigis, quibus etiam gubernaculis regatur, advertis? Vix, inquam, rogationis tuae sententiam nosco, ne dum ad inquisita respondere queam. Num me, inquit, (5) fefellit abesse aliquid, per quod velut hiante valli robore, in animum tuum perturbationum morbus irrepserit? Sed dic mihi, meministine quis sit rerum finis? quove totius naturae tendat intentio? Audieram, inquam, sed memoriam moeror hebetavit. At qui scis, unde cuncta processerint? Novi, inquam, Deumque (10) esse respondi. Et qui fieri potest, ut principio cognito, quis sit rerum finis, ignores? Verum hi perturbationum mores sunt, ea valentia est, ut movere quidem loco hominem possint: convellere autem, sibique totum exstirpare non possint. 85 Sed hoc quoque respondeas velim, hominemne te esse meministi? Quidni, inquam, meminerim? Quid igitur homo sit, poterisne proferre? Hoccine interrogas, an esse me sciam rationale animal atque mortale? Scio, et id me esse confiteor. Et illa: Nihilne te (5) aliud esse novisti? Nihil. Jam scio, inquit, morbi tui, aliam vel maximam causam, quid ipse sis, nosse desisti. 86 Quare plenissime vel aegritudinis tuae rationem, vel aditum reconciliandae sospitatis inveni. Nam quoniam tui oblivione confunderis, et exsulem te, et exspoliatum propriis bonis esse doluisti. Quoniam vero, quis sit rerum finis, ignoras, nequam homines atque nefarios, (5) potentes felicesque arbitraris. Quoniam vero quibus gubernaculis mundus regatur, oblitus es, has fortunarum vices existimas sine rectore fluitare. Magnae non ad morbum modo, verum ad interitum quoque causae. Sed sospitatis auctori grates, quod te nondum totum natura destituit. Habemus maximum tuae fomitem (10) salutis, veram de mundi gubernatione sententiam, quod eam non casuum temeritati, sed divinae rationi subditam credis. 87 Nihil igitur pertimescas. Jam tibi ex hac minima scintillula vitalis calor illuxerit. Sed quoniam firmioribus remediis nondum tempus est, et eam mentium constat esse naturam, ut quoties abjecerint veras, falsis opinionibus induantur, ex quibus orta perturbationum caligo (5) verum illum confundit intuitum, hanc paulisper lenibus, mediocribusque fomentis attenuare tentabo, ut dimotis fallacium affectionum tenebris, splendorem verae lucis possis agnoscere.
88 METRUM VII.
ARGUMENTUM.-- Ut lumen siderum, nubibus; perspicuitas aquae, coeno; et cursus fluminis, rupe opposita: sic cognitio veritatis impeditur perturbationibus, quae idcirco pellendae. Nubibus atris Condita nullum Fundere possunt Sidera lumen. 89 Si mare volvens Turbidus auster Misceat aestum, Vitrea dudum, Parque serenis Unda diebus, Mox resoluto Sordida coeno Visibus obstat. Quique vagatur Montibus altis Defluus amnis, Saepe resistit Rupe soluti Objice saxi. 90 Tu quoque si vis Lumine claro Cernere verum, Tramite recto Carpere callem: Gaudia pelle, Pelle timorem, Spemque fugato, Nec dolor adsit. Nubila mens est, Vinctaque frenis, Haec ubi regnant.
LIBER SECUNDUS.
91 PROSA PRIMA.
ARGUMENTUM.-- Philosophia, praefata causam aegritudinis Boetianae esse fortunae prioris affectum, rhetorico more Boetium persuadere conatur, ipsum non debere affligi de inconstantia fortunae, quam noverat naturaliter inconstantem, quamque ut dominam sibi proposuerat, quo ipsa ducere vellet sequendam.
Posthaec paulisper obticuit, atque ubi attentionem meam modesta taciturnitate collegit, sic exorsa est: 92 Si penitus aegritudinis tuae causas habitumque cognovi, fortunae prioris affectu, desiderioque tabescis; ea tantum animi tui statum, sicuti tu tibi fingis, mutata pervertit. Intelligo multiformes illius prodigii fucos, et eo usque cum iis, quos eludere nititur, (5) blandissimam familiaritatem, dum intolerabili dolore confundat, quos insperata reliquerit. Cujus si naturam, mores, ac meritum reminiscare, nec habuisse te in ea pulchrum aliquid, nec amisisse cognosces. Sed, ut arbitror, haud multum tibi haec in memoriam revocare laboraverim. 93 Solebas enim praesentem quoque, blandientemque virilibus incessere verbis, eamque de nostro adyto prolatis insectabare sententiis. Verum omnis subita mutatio rerum, non sine quodam quasi fluctu contingit animorum. Sic factum est, ut tu quoque paulisper (5) a tua tranquillitate discesseris. Sed tempus est, haurire te aliquid ac degustare molle, atque jucundum, quod ad interiora transmissum, validioribus haustibus viam fecerit. Adsit igitur rhetoricae suadela dulcedinis, quae tum tantum recto calle procedit, cum nostra instituta non deserit; cumque hac musica, Laris nostri vernula, (10) nunc leviores, nunc graviores modos succinat. 94 Quid est igitur o homo, quod te in moestitiam luctumque dejecit? novum credo aliquid, inusitatumque vidisti. Tu, fortunam putas erga te esse mutatam? erras. Hi semper ejus mores sunt, ista natura. Servavit circa te propriam potius in ipsa sui mutabilitate constantiam (5). Talis erat cum blandiebatur, cum tibi falsae illecebris felicitatis alluderet. Deprehendisti caeci numinis ambiguos vultus. Quae sese adhuc aliis velat, tota tibi prorsus innotuit. Si probas, utere moribus, ne queraris. Si perfidam perhorrescis, sperne atque abjice perniciosa ludentem. Nam quae nunc tibi est tanti causa moeroris, (10) haec eadem tranquillitatis esse debuisset. Reliquit enim te, quam non relicturam nemo unquam poterit esse securus. An vero tu pretiosam aestimas abituram felicitatem? et cara tibi est fortuna praesens nec manendi fida, et cum discesserit, allatura moerorem? Quod si nec ex arbitrio retineri potest, et calamitosos fugiens facit, quid est (15) aliud fugax, quam futurae quoddam calamitatis indicium? Neque enim quod ante oculos situm est, suffecerit intueri. Rerum exitus prudentia metitur: eademque in alterutro mutabilitas, nec formidandas fortunae minas, nec exoptandas facit esse blanditias. 95 Postremo aequo animo toleres oportet, quidquid intra fortunae aream geritur, cum semel jugo ejus colla submiseris. Quod si manendi abeundique scribere legem velis ei, quam tu dominam sponte elegisti, nonne injurius fueris, et impatientia sortem exacerbes, (5) quam permutare non possis? Si ventis vela committeres, non quo voluntas peteret, sed quo flatus impellerent, promovereris. Si arvis semina crederes, feraces inter se annos, sterilesque pensares. Fortunae te regendum dedisti, dominae moribus oportet obtemperes. 96 Tu vero volventis rotae impetum retinere conaris? At omnium mortalium stolidissime: si manere incipit, fors esse desistit.
97 METRUM PRIMUM.
ARGUMENTUM.-- Fortuna instar Euripi, instabilis non solum plures, sed eumdem hominem unius horae spatio erigit deprimitque. Haec cum superba verterit vices dextra, Exaestuantis more fertur Euripi; 98 Dudum tremendos saeva proterit reges, Humilemque victi sublevat fallax vultum; Non illa miseros audit; haud curat fletus, Ultroque gemitus, dura quos fecit, ridet. Sic illa ludit, sic suas probat vires, 99 Suique magnum monstrat ostentum, si quis Visatur una stratus ac felix hora.
100 PROSA II.
ARGUMENTUM.-- Philosophia introducit fortunam, quae opes, dignitatesque sui juris esse causata, exemplo coeli, terrae et maris probat, se potuisse haec, absque ullius injuria, ad arbitrium ut Craeso, caeterisque, sic Boetio et dare et auferre.
Vellem autem pauca tecum fortunae ipsius verbis agitare. Tu igitur an jus postulet, animadverte. Quid tu, o homo, ream me cotidianis agis querelis? Quam tibi fecimus injuriam? Quae tua tibi detraximus bona? 101 Quovis judice de opum, dignitatumque mecum possessione contende. Et, si cujusquam mortalium proprium quid horum esse monstraveris, ego jam tua fuisse, quae repetis, sponte concedam. Cum te matris ex utero natura produxit, nudum rebus omnibus, inopemque (5) suscepi, meis opibus fovi, et, quod te nunc impatientem nostri facit, favore prona indulgentius educavi, et omnium, quae mei sunt juris, affluentia et splendore circumdedi. Nunc mihi retrahere manum libet, habe gratiam, velut usus alienis: non habes jus querelae, tanquam prorsus tua perdideris. Quid igitur ingemiscis? nulla (10) tibi a nobis est allata violentia. Opes, honores, caeteraque talia mei sunt juris. Dominam famulae cognoscunt; mecum veniunt, me abeunte discedunt. Audacter affirmem, si tua forent, quae amissa conquereris, nullo modo perdidisses. 102 An ego sola meum jus exercere prohibebor? Licet coelo, proferre lucidos dies, eosdemque tenebrosis noctibus condere. Licet anno, terrae vultum nunc floribus frugibusque redimire, nunc nimbis frigoribusque confundere. Jus est mari, nunc strato aequore blandiri, (5) nunc procellis ac fluctibus inhorrescere. Nos ad constantiam nostris moribus alienam, inexpleta hominum cupiditas alligabit? Haec nostra vis est, hunc continuum ludum ludimus. Rotam volubili orbe versamus, infima summis, summa infimis mutare gaudemus. Ascende si placet, sed ea lege, uti ne, cum ludicri mei ratio poscet, descendere (10) injuriam putes. An tu mores ignorabas meos? Nesciebas Croesum regem Lydorum Cyro paulo ante formidabilem, mox deinde miserandum rogi flammis traditum, misso coelitus imbre defensum? 103 Num te praeterit Paulum Perses regis a se capti calamitatibus pias impendisse lacrymas? Quid tragoediarum clamor aliud deflet, nisi indiscreto ictu fortunam felicia regna vertentem? Nonne adolescentulus δύο τοὺς πίθους, τὸν μὲν ἕνα κακῶν, τὸν δὲ ἕτερον καλῶν, in Jovis (5) limine jacere didicisti? Quid si uberius de bonorum parte sumpsisti? Quid si a te non tota discessi? Quid si haec ipsa mei mutabilitas justa tibi causa est sperandi meliora? Tamen ne animo contabescas, et intra commune omnibus regnum locatus, proprio jure vivere desideres.
METRUM II.
105 ARGUMENTUM.-- Quo major, inquit fortuna, opum honorumque accessio, eo magis, crescente eorumdem cupiditate, homo videtur egere. Si quantas rapidis flatibus incitus Pontus versat arenas, Aut quot stelliferis edita noctibus Coelo sidera fulgent; Tantas fundat opes, nec retrahat manum Pleno copia cornu: 106 Humanum miseras haud ideo genus Cesset flere querelas. Quamvis vota libens excipiat Deus Multi prodigus auri, Et claris avidos ornet honoribus, Nil jam parta videntur: Sed quaesita vorans saeva rapacitas Altos pandit hiatus. Quae jam praecipitem frena cupidinem Certo fine retentent, Largis cum potius muneribus fluens Sitis ardescit habendi? 107 Nunquam dives agit qui trepidus gemens Sese credit egentem.
108 PROSA III.
ARGUMENTUM.-- Philosophia, quidquid hactenus sive soluta, sive stricta oratione dictum, illud leve quoddam esse doloris remedium confessa, bona commemorat, quae, duce fortuna, Boetius a curatoribus, populo, uxore, et liberis, puer, adolescens, maritus, et pater accepit, quaeque propter fortunae varietatem, quod abierint, abiturae pariter hujus miseriae argumentum esse possunt.
His igitur si pro se tecum fortuna loqueretur, quid profecto contra hisceres non haberes. Aut si quid est, quo querelam tuam jure tuearis, proferas oportet; dabimus dicendi locum. Tum ego: Speciosa quidem ista sunt, inquam, oblitaque rhetoricae (5) ac musicae melle dulcedinis; tum tantum, cum audiuntur, oblectant. Sed miseris malorum altior sensus est. Itaque cum haec auribus insonare desierint, insitus animorum moeror praegravat. 109 Et illa, ita est, inquit. Haec enim nondum morbi tui remedia, sed adhuc contumacis adversus curationem doloris fomenta quaedam sunt. Nam quae in profundum sese penetrent, cum tempestivum fuerit, admovebo. Verumtamen ne te existimari miserum velis, an numerum (5) modumque tuae felicitatis oblitus es? Taceo quod desolatum parente, summorum te virorum cura suscepit; delectusque in affinitatem principum civitatis, quod pretiosissimum propinquitatis genus est, prius carus, quam proximus esse coepisti. 110 Quis non te felicissimum cum tanto splendore socerorum, cum conjugis pudore, tum masculae quoque prolis opportunitate praedicavit? Praetereo (libet enim praeterire communia) sumptas in adolescentia negatas senibus dignitates: ad singularem felicitatis tuae cumulum venire (5) delectat. Si quis rerum mortalium fructus ullum beatitudinis pondus habet, poteritne illius memoria lucis quantalibet ingruentium malorum mole deleri? cum duos pariter consules liberos tuos domo provehi sub frequentia patrum, sub plebis alacritate vidisti; cum eisdem in curia curules insidentibus tu regiae laudis orator, ingenii (10) gloriam, facundiaeque meruisti: 111 cum in circo duorum medius consulum circumfusae multitudinis exspectationem, triumphali largitione satiasti. Dedisti, ut opinor, verba fortunae, dum te illa demulcet, dum te, ut delicias suas, fovet. Munus, quod nulli unquam privato commodaverat, abstulisti. (5) Visne igitur cum fortuna calculum ponere? Nunc te primum liventi oculo perstrinxit. Si numerum modumque laetorum tristiumve consideres, adhuc te felicem negare non possis. Quod si idcirco te fortunatum esse non existimas, quoniam quae tunc laeta videbantur, abierunt; non est quod te miserum putes, quoniam, quae (10) nunc creduntur moesta, praetereunt. 112 An tu in hanc vitae scenam nunc primum subitus, hospesque venisti? ullamne humanis rebus inesse constantiam reris, cum ipsum saepe hominem velox hora dissolvat? Nam etsi rara est fortuitis manendi fides, ultimus tamen vitae dies mors quaedam fortunae est etiam (5) manentis. Quid igitur referre putas? Tune illam moriendo deseras, an te illa fugiendo?
113 METRUM III.
ARGUMENTUM.-- Philosophia, alternantibus die et nocte; zephyro et austro; tranquillitate et tempestate maris, probat nihil genitum esse constans. Cum polo Phoebus roseis quadrigis Lucem spargere coeperit, Pallet albenteis hebetata vultus Flammis stella prementibus: 114 Cum nemus flatu zephyri tepentis Vernis inrubuit rosis, Spiret insanum nebulosus auster, Jam spinis abeat decus: Saepe tranquillo radiat sereno Immotis mare fluctibus; 115 Saepe ferventeis aquilo procellas Verso concitat aequore. Rara si constat sua forma mundo, Si tantas variat vices, Crede fortunis hominum caducis, Bonis crede fugacibus. Constat, aeterna positumque lege est, Ut constet genitum nihil.
117 PROSA IV.
ARGUMENTUM.-- Philosophia rursus propositis socero, uxore, liberis; animo quoque, quorum Boetius est compos, probat eumdem felicem magis quam infelicem esse habendum.
Tum ego, vera, inquam, commemoras o virtutum omnium nutrix, nec infitiari possum prosperitatis meae velocissimum cursum. Sed hoc est quod recolentem vehementius coquit. Nam in omni adversitate fortunae infelicissimum 118 genus est infortunii, fuisse felicem. Sed quod tu, inquit, falsae opinionis supplicium luis, id rebus jure imputare non possis. Nam si te hoc inane nomen fortuitae felicitatis movet, quam plurimis maximisque abundes, mecum reputes licet. Igitur si quod in omni fortunae (3) tuae censu pretiosissimum possidebas, id tibi divinitus illaesum adhuc, inviolatumque servatur, poterisne meliora quaeque retinens, de infortunio jure caussari? Atqui viget incolumis, illud pretiosissimum generis humani decus, Symmachus socer, et, quod vitae pretio non segnis emeres, vir totus ex sapientia virtutibusque factus, (10) suarum securus, tuis ingemiscit injuriis. 119 Vivit uxor ingenio modesta, pudicitiae pudore praecellens, et, ut omnes ejus dotes breviter includam, patri similis. Vivit, inquam, tibique tantum, vitae hujus exosa, spiritum servat, quoque uno felicitatem minui tuam, vel ipsa concesserim, tui desiderio lacrymis ac dolore (5) tabescit. Quid dicam liberos consulares, quorum jam, ut in id aetatis pueris, vel paterni, vel aviti specimen elucet ingenii? Cum igitur praecipua sit mortalibus vitae cura retinendae, o te si tua bona cognoscas, felicem, cui suppetunt etiam nunc quae vita nemo dubitat esse cariora? Quare sicca jam lacrymas. Nondum est (10) ad unum omnes exosa fortuna, 120 nec tibi nimium valida tempestas incubuit, quando tenaces haerent ancorae, quae nec praesentis solamen, nec futuri spem temporis abesse patiantur. Et haereant, inquam, precor; illis namque manentibus, utrumque res se habeant, enatabimus. Sed quantum decus (5) ornamentis nostris decesserit, vides. Et illa, promovimus, inquit, aliquantum, si te nondum totius tuae sortis piget. Sed delicias tuas ferre non possum, qui abesse aliquid tuae beatitudini tam luctuosus atque anxius conqueraris. Quis est enim tam compositae felicitatis, ut non aliqua ex parte cum status sui qualitate rixetur? Anxia (10) enim res est humanorum conditio bonorum, et quae vel nunquam tota proveniat, vel nunquam perpetua subsistat. 121 Huic census exuberat, sed est pudori degener sanguis. Hunc nobilitas notum facit, sed angustia rei familiaris inclusus, esse mallet ignotus. Ille utroque circumfluus, vitam caelibem deflet. Ille nuptiis felix, orbus liberis, alieno censum nutrit heredi. 122 Alius prole laetatus, filii, filiaeve delictis moestus illacrymat. Idcirco nemo facile cum fortunae suae conditione concordat, inest enim singulis, quod inexpertus ignoret, expertus exhorreat: Adde quod felicissimi cujusque delicatissimus sensus est, et, nisi ad nutum cuncta (5) suppetant, omnis adversitatis insolens, minimis quibusque prosternitur, adeo perexigua sunt, quae fortunatissimis beatitudinis summam detrahunt. 123 Quam multos esse conjectas, qui sese coelo proximos arbitrentur, si de fortunae tuae reliquiis pars eis minima contingat? Hic ipse locus, quem tu exsilium vocas, incolentibus patria est. Adeo nihil est miserum, nisi cum putes: contraque beata sors omnis est aequanimitate (5) tolerantis. Quis est ille tam felix, qui cum dederit impatientiae manus, statum suum mutare non optet? Quam multis amaritudinibus humanae felicitatis dulcedo respersa est! quae si etiam fruenti jucunda esse videatur, tamen, quo minus, cum velit, abeat, retineri non possit. 124 Liquet igitur quam sit mortalium rerum misera beatitudo, quae nec apud aequanimos perpetua perdurat, nec anxios tota delectat. Quid igitur, o mortales, extra petitis intra vos positam felicitatem? Error vos inscitiaque confundit. Ostendam breviter tibi summae cardinem felicitatis. (5) Estne aliquid tibi te ipso pretiosius? Nihil, inquies. Igitur si tui compos fueris, possidebis quod nec tu amittere unquam velis, 125 nec fortuna possit auferre. Atque ut agnoscas in his fortuitis rebus beatitudinem constare non posse, sic collige: Si beatitudo est summum naturae bonum a ratione degentis, nec illud est summum bonum, quod eripi ullo modo potest; quoniam praecellit id quod (5) nequeat auferri: manifestum est quod ad beatitudinem percipiendam fortunae instabilitas aspirare non possit. Ad haec, quem caduca ista felicitas vehit, vel scit eam, vel nescit esse mutabilem. Si nescit, quaenam beata sors esse potest ignorantiae caecitate? Si scit, metuat necesse est, ne amiitat quod amitti posse non dubitat: quare continuus (10) timor non sinit esse felicem. An vel si amiserit, negligendum putat? sic quoque perexile bonum est, quod aequo animo feratur amissum. 126 Et quoniam tu idem es, cui persuasum atque insitum permultis demonstrationibus scio, mentes hominum nullo modo esse mortales: cumque clarum sit, fortuitam felicitatem corporis morte finiri: dubitari nequit, si haec auferre beatitudinem potest, quin omne mortalium (5) genus in miseriam, mortis fine, labatur. Quod si multos scimus beatitudinis fructum non morte solum, verum etiam doloribus suppliciisque quaesisse, quonam modo praesens vita facere beatos potest, quae miseros transacta non efficit?
127 METRUM IV.
ARGUMENTUM.-- Philosophia, exemplo aedium, quae perennes non sunt, si aut sublimiores, ventis percutiantur, aut depressiores, arenis immergantur, docet pari prudentia et summas et infimas conditiones homini esse fugiendas, ut quietus tutusque vivat. Quisquis volet perennem Cautus ponere sedem, 128 Stabilisque, nec sonori Sterni flatibus euri, Et fluctibus minantem Curat spernere pontum; Montis cacumen alti, Bibulas vitet arenas. Illud protervus auster Totis viribus urget; 129 Hae pendulum solutae Pondus ferre recusant. Fugiens periculosam Sortem sedis amoenae, Humili domum memento Certus figere saxo. Quamvis tonet ruinis Miscens aequora ventus, Tu conditus quieti Felix robore valli, 130 Duces serenus aevum, Ridens aetheris iras.
131 PROSA V. ARGUMENTUM.-- Philosophia jam validioribus utens argumentis probat, generatim divitias, speciatim pecuniam, gemmas, agros, vestes, famulos, caeteraque id genus, quamvis constarent, mentis humanae bona non esse, sed potius mala, quibus quanto cupidius eadem mens fruitur, tanto minus felix est.
Sed quoniam rationum jam in te mearum fomenta descendunt, paulo validioribus utendum puto. Age enim, si jam caduca et momentaria fortunae dona non essent, quid in eis est, quod aut vestrum unquam fieri queat, aut non perspectum consideratumque (5) vilescat? Divitiaene vel vestri, vel sui natura pretiosae sunt? 132 Quid earum potius, aurumne, an vis congestae pecuniae? Atqui haec effundendo magis, quam coacervando melius nitent: siquidem avaritia semper odiosos, claros largitas facit. Quod si manere apud quemquam non potest, quod transfertur in alterum: tunc est pretiosa (5) pecunia, cum translata in alios, largiendi usu desinit possideri. At eadem si apud unum, quanta est ubique gentium, congeratur, caeteros sui inopes fecerit. Et vox quidem tota pariter multorum replet auditum; vestrae vero divitiae, nisi comminutae, in plureis transire non possunt. Quod cum factum est, pauperes necesse est faciant (10), quos reliquunt. O igitur angustas, inopesque divitias, quas nec habere totas pluribus licet, et ad quemlibet sine caeterorum paupertate non veniunt! 133 An gemmarum fulgor oculos trahit? Sed si quid est in hoc splendore praecipui, gemmarum est lux illa, non hominum: quas quidem mirari homines vehementer admiror. Quid est enim carens animae motu atque membrorum compage, quod animatae rationabilique (5) naturae pulchrum esse jure videatur? quae tametsi conditoris opera, suique distinctione postremae aliquid pulchritudinis trahunt, infra vestram tamen excellentiam collocatae, admirationem vestram nullo modo merebantur. An vos agrorum pulchritudo delectat? Quid ni? Est enim pulcherrimi operis pulchra portio. Sic quondam sereni maris facie (10) gaudemus: sic coelum, sidera, solem, lunamque miramur. Num te horum aliquid attingit? num audes alicujus talium splendore gloriari? An vernis floribus ipse distingueris! aut tua in aestivos fructus intumescit ubertas? Quid inanibus gaudiis raperis? quid externa bona pro tui amplexaris? Nunquam tua faciet esse fortuna, quae a te (15) natura rerum fecit aliena. Terrarum quidem fructus, animantium procul dubio debentur alimentis. Sed si, quod naturae satis est, replere indigentiam velis, nihil est quod fortunae affluentiam petis. Paucis enim minimisque natura contenta est: cujus satietatem si superfluis urgere velis, aut injucundum, quod infuderis, fiet, aut noxium. 134 Jam vero pulchrum variis fulgere vestibus putas? quarum si grata intuitu species est, aut materiae naturam, aut ingenium mirabor artificis. An vero te longus ordo famulorum facit esse felicem? Qui si vitiosi moribus sunt, perniciosa domus sarcina, et ipsi domino vehementer (5) inimica: sin vero probi, quonam modo in tuis opibus aliena probitas numerabitur? Ex quibus omnibus nihil horum, quae in tuis computas bonis, tuum esse bonum liquido monstratur. Quibus si nihil inest appetendae pulchritudinis, quid est, quod vel amissis doleas, vel laeteris retentis? Quod si natura pulchra sunt, quid id tua refert (10)? Nam haec per se a tuis quoque opibus sequestrata placuissent. Neque enim idcirco sunt pretiosa, quod in tuas venere divitias: sed quoniam pretiosa videbantur, tuis ea divitiis annumerare maluisti. 135 Quid autem tanto fortunae strepitu desideratis? Fugare, credo, indigentiam copia quaeritis. Atqui hoc vobis in contrarium cedit. Pluribus quippe adminiculis opus est ad tuendam pretiosae supellectilis varietatem: verumque illud est, permultis eos indigere, qui (5) permulta possideant; contraque minimo, qui abundantiam suam naturae necessitate, non ambitus superfluitate metiantur. Itane autem nullum est proprium vobis, atque insitum bonum, ut in externis, ac sepositis rebus bona vestra quaeratis? Sic rerum versa conditio est, ut divinum merito rationis animal, non aliter sibi splendere (10), nisi inanimatae supellectilis possessione videatur? 136 Et alia quidem suis contenta sunt: vos autem Deo mente consimiles, ab rebus infimis excellentis naturae ornamenta captatis; nec intelligitis, quantum conditori vestro faciatis injuriam. Ille genus humanum terrenis omnibus praestare voluit: vos dignitatem vestram (5) infra infima quaeque detruditis. Nam si omne cujusque bonum, eo cujus est, constat esse pretiosius, cum vilissima rerum vestra bona esse judicatis, eisdem vosmetipsos vestra existimatione submittitis quod quidem haud immerito cadit. Humanae quippe naturae ista conditio est, ut tum tantum caeteris rebus, cum se cognoscit, excellat: eadem (10) tamen infra bestias redigatur, si se nosse desierit. Nam caeteris animantibus sese ignorare, natura est: hominibus vero, vitio venit. 137 Quam vero late patet vester hic error, qui ornari posse aliquid ornamentis existimatis alienis. At id fieri nequit. Nam si quid ex appositis luceat, ipsa quidem, quae sunt apposita, laudantur: illud vero his tectum, atque velatum in sua nihilominus foeditate perdurat (5). Ego vero nego illud esse bonum, quod noceat habenti. Num id mentior? Minime, inquies. Atqui divitiae possidentibus persaepe nocuerunt, cum pessimus quisque eoque alieni magis avidus, quidquid auri usquam, gemmarumque est, se solum, qui habeat, dignissimum putat. Tu igitur, qui nunc contum gladiumque sollicitus pertimescis (10), si vitae hujus callem vacuus viator intrasses, coram latrone cantares. O praeclara opum mortalium beatitudo, quam cum adeptus fueris, securus esse desistis!
138 METRUM V.
ARGUMENTUM.-- Philosophia, posito discrimine inter vetera novaque tempora, ait, idcirco aetatem majorum nostra fuisse feliciorem, quod illi minori, quam nos, victus, vestitus, auri et regni cupiditate tenerentur. Felix nimium prior aetas, Contenta fidelibus arvis, 139 Nec inerti perdita luxu; Facili quae sera solebat Jejunia solvere glande. Non Bacchica munera norant Liquido confundere melle, 140 Nec lucida vellera Serum Tyrio miscere veneno. Somnos dabat herba salubreis, Potum quoque lubricus amnis, Umbras altissima pinus. 141 Nondum maris alta secabat, Nec mercibus undique lectis, Nova littora viderat hospes. Tunc classica saeva tacebant, 142 Odiis neque fusus acerbis Cruor horrida tinxerat arma. Quid enim furor hosticus ulla Vellet prior arma movere, Cum vulnera saeva viderent, Nec praemia sanguinis ulla? Utinam modo nostra redirent In mores tempora priscos! Sed saevior ignibus Aetnae Fervens amor ardet habendi. 143 Heu, primus quis fuit ille, Auri qui pondera tecti Gemmasque latere volentes, 144 Pretiosa pericula fodit?
145 PROSA VI.
ARGUMENTUM.-- Philosophia spectatura potentiam ex parte potentis, subditi et ejusdem proprietatis, videt potentiam, 1o in improbo magistratu vituperii, in probo non laudis majoris esse causam; 2o in sola corpora sic valere, ut potens non minus laedi possit quam laedere; 3o nec vitia fugare posse nec infirmitatem: ex quibus concludit potentiam, nonnisi abusu nominis, in numero bonorum poni
Quid autem de dignitatibus potentiaque disseram, quas vos, verae dignitatis ac potestatis inscii, coelo exaequatis? 146 Quae si in improbissimum quemque ceciderint, quae flammis Aetnae eructantibus, quod diluvium tantas strages dederint? Certe, uti meminisse te arbitror, consulare imperium, quod libertatis principium fuerat, ob superbiam consulum vestri veteres abolere cupierunt, (5) qui ob eamdem superbiam prius regium de civitate nomen abstulerant. At si quando, quod perrarum est, probis honores deferantur, quid in eis aliud quam probitas utentium placet? Ita fit ut non virtutibus ex dignitate, sed ex virtute dignitatibus honor accedat. 147 Quae vero est ista vestra expetibilis ac praeclara potentia? Nonne o terrena animalia consideratis, quibus qui praesidere videamini? Nam si inter mures videres unum aliquem jus sibi ac potestatem prae caeteris vindicantem, quanto movereris cachinno! Quid vero si (5) corpus spectes, imbecillius homine reperire queas, quos saepe muscularum quoque vel morsus, vel in secreta quaeque reptantium necat introitus? Quo vero quisquam jus aliquod in quempiam, nisi in solum corpus, et quod infra corpus est, fortunam loquor, possit exercere? Num quidquam unquam libero imperabis animo? Num (10) mentem firma sibi ratione cohaerentem de statu propriae quietis amovebis? 148 Cum liberum quemdam virum suppliciis se tyrannus adacturum putaret, ut adversum se factae conjurationis conscios proderet, linguam ille momordit atque abscidit, et in os tyranni saevientis abjecit: ita cruciatus, quos putabat tyrannus materiam crudelitatis (5), vir sapiens fecit esse virtutis. Quid autem est, quod in alium facere quisquam potest, quod sustinere ab alio ipse non possit? Busiridem accipimus necare hospites solitum, ab Hercule hospite fuisse mactatum. Regulus plures Poenorum bello captos in vincula conjecerat: sed mox ipse victorum catenis manus praebuit. Ullamne igitur (10) ejus hominis potentiam putas, qui, quod ipse in alio potest, ne id in se alter valeat, efficere non possit? 149 Ad haec, si ipsis dignitatibus ac potestatibus inesset aliquid naturalis ac proprii boni, nunquam pessimis provenirent. Neque enim sibi solent adversa sociari. Natura respuit ut contraria quaeque jungantur. Ita cum pessimos plerumque dignitatibus fungi dubium non (5) sit, illud etiam liquet, natura sui bona non esse, quae se pessimis haerere patiantur. Quod quidem de cunctis fortunae muneribus dignius existimari potest, quae ad improbissimum quemque uberiora proveniunt. De quibus illud etiam considerandum puto, quod nemo dubitat esse fortem, cui fortitudinem inesse conspexerit: et cuicunque (10) velocitas adest, manifestum est esse velocem. Sic musica quidem musicos, medicina medicos, rhetorica rhetores facit. Agit enim cujusque rei natura quod proprium est, nec contrariarum rerum miscetur effectibus, et ultro, quae sunt adversa, depellit. Atqui nec opes inexpletam restinguere avaritiam queunt, nec potestas sui compotem (15) fecerit, quem vitiosae libidines insolubilibus astrictum retinent catenis; et collata improbis dignitas non modo non efficit dignos, sed prodit potius et ostentat indignos. Cur ita provenit? Gaudetis enim res sese aliter habentes falsis compellare nominibus, quae facile ipsarum rerum redarguuntur effectu: 150 itaque nec illae divitiae, nec illa potentia, nec haec dignitas jure appellari potest. Postremo idem de tota concludere fortuna licet, in qua nihil expetendum, nihil nativae bonitatis inesse manifestum est, quae nec se bonis semper adjungit, et bonos, quibus fuerit adjuncta, non efficit.
151 METRUM VI.
ARGUMENTUM.-- Nero, inquit Philosophia, cujus potestas tanta fuit, ut populos ab ortu ad occasum, a septentrione ad austrum diffusos regeret, eo devenit improbitatis, ut, Roma inflammata, plures senatres, fratrem, matremque ipsam interfecerit: usque adeo exitiosum est improbum fieri potentem. Novimus quantas dederit ruinas, 152 Urbe flammata patribusque caesis, Fratre qui quondam ferus interempto, Matris effuso maduit cruore. 153 Corpus et visu gelidum pererrans, Ora non tinxit lacrymis, sed esse Censor exstincti potuit decoris. Hic tamen sceptro populos regebat, Quos videt condens radios sub undas Phoebus, extremo veniens ab ortu: Quos premunt septem gelidi triones: Quos notus sicco violentus aestu Torret, ardentes recoquens arenas. 154 Celsa num tandem valuit potestas Vertere insani rabiem Neronis? Heu gravem sortem, quoties iniquus Additur saevo gladius veneno!
155 PROSA VII.
ARGUMENTUM.-- Boetio Philosophiam testanti de modo quo ad dignitates ipse pervenerat, respondet Philosophia, famam, qua optimus quisque magistratus videtur duci, quod haec brevioribus eum loci, tum temporis angustiis contineatur, flocci esse faciendam, animo praesertim hujus sui exsilii, suaeque immortalitatis conscio.
Tum ego, scis, inquam, ipsa minimum nobis ambitionem mortalium rerum fuisse dominatam: Sed materiam gerendis rebus optavimus, quo ne virtus tacita consenesceret. Et illa: 156 Atqui hoc unum est, quod praestantes quidem natura mentes, sed nondum ad extremam manum virtutum perfectione perductas allicere possit, gloriae scilicet cupido, et optimorum in rempublicam fama meritorum: quae quam sit exilis, et totius vacua ponderis, sic considera: (5) Omnem terrae ambitum, sicuti astrologicis demonstrationibus accepisti, ad coeli spatium, puncti constat obtinere rationem: id est, ut si ad coelestis globi magnitudinem conferatur, nihil spatii prorsus habere judicetur. 157 Hujus igitur tam exiguae in mundo regionis quarta fere portio est, sicut Ptolemaeo probante didicisti, quae a nobis cognitis animantibus incolatur. Huic quartae si quantum maria paludesque premunt, quantumque siti vasta regio distenditur, cogitatione subtraxeris, vix (5) angustissima inhabitandi hominibus area relinquetur. In hoc igitur minimo puncti quodam puncto circumsepti atque conclusi, de pervulganda fama, de proferendo nomine cogitatis? At quid habet amplum, magnificumque gloria, tam angustis exiguisque limitibus arctata? Adde quod hoc ipsum brevis habitaculi septum plures incolunt (10) nationes, lingua, moribus, totius vitae ratione distantes: ad quas tum difficultate itinerum, tum loquendi diversitate, tum commercii insolentia, non modo fama hominum singulorum, sed ne urbium quidem pervenire queat. Aetate denique Marci Tullii, sicut ipse quodam loco significat, nondum Caucasum montem Romanae reipublicae fama (15) transcenderat, et erat tunc adulta, Parthis etiam caeterisque id locorum gentibus formidolosa. Videsne igitur quam sit angusta, quam compressa gloria, quam propagare ac dilatare laboratis? Quid, quod diversarum gentium mores inter se, atque instituta discordant, ut quod apud alios laude, apud alios supplicio dignum judicetur. Quo fit, ut (20) si quem famae praedicatio delectat, huic, in plurimos populos nomen proferre, nullo modo conducat. Erit igitur pervagata inter suos gloria quisque contentus, et intra unius gentis terminos praeclara illa famae immortalitas coarctabitur. 158 Sed quam multos clarissimos suis temporibus viros scriptorum inops delevit oblivio! Quanquam quid ipsa scripta proficiant, quae cum suis auctoribus premit longior atque obscura vetustas? Vos autem immortalitatem vobis propagare videmini, cum futuri famam temporis (5) cogitatis. Quod si ad aeternitatis infinita spatia pertractes, quid habes, quod de tui nominis diuturnitate laeteris? Unius etenim mora momenti, si decem millibus conferatur annis, quoniam utrumque spatium definitum est, minimam licet, habet tamen aliquam portionem. At hic ipse numerus annorum, ejusque quantumlibet multiplex, (10) ad interminabilem diuturnitatem ne comparari quidem potest. Etenim finitis ad se invicem fuerit quaedam, infiniti vero atque finiti, nulla unquam poterit esse collatio. Ita fit, ut quamlibet prolixi temporis fama, si cum inexhausta aeternitate cogitetur, non parva, sed plane nulla esse videatur. Vos autem, nisi ad populares auras, inanesque (15) rumores, recte facere nescitis, et relicta conscientiae virtutisque praestantia de alienis praemia sermunculis postulatis. Accipe in hujusmodi arrogantiae levitate quam festive aliquis illuserit. Nam cum quidam adortus esset hominem contumeliis, qui non ad verae virtutis usum, sed ad superbiam gloriam falsum sibi philosophi nomen induerat, (20) adjecissetque jam se sciturum, an ille philosophus esset, siquidem illatas injurias leniter patienterque tolerraset. Ille patientiam paulisper assumpsit, acceptaque contumelia velut insultans, jam tandem, inquit, intelligis me esse philosophum? 159 Tum ille nimium mordaciter, intellexeram, inquit, si tacuisses 159 Quid autem est, quod ad praecipuos viros (de his enim sermo est) qui virtute gloriam petunt; quid, inquam, est, quod ad hos de fama post resolutum morte suprema corpus attineat? Nam si, quod nostrae rationes (5) credi vetant, toti moriuntur homines, nulla est omnino gloria, cum is, cujus ea esse dicitur, non exstet omnino. Sin vero bene mens sibi conscia, terreno carcere resoluta, coelum libera petit, nonne omne terrenum negotium spernet, quae se, coelo fruens, terrenis gaudet exemptam.
161 METRUM VII.
ARGUMENTUM.-- Philosophia stricta oratione quod statim dixerat soluta repetens, exemplis probat famam, quae per vitam non nisi exigua esse potest, morte finiri: ita ut quibus fama haec videtur altera vita, his gemina mors subeunda sit. Quicunque solam mente praecipiti petit Summumque credit gloriam, Late patentes aetheris cernat plagas, 162 Arctumque terrarum situm: Brevem replere non valentis ambitum Pudebit aucti nominis. Quid o superbi colla mortali jugo Frustra levare gestiunt? Licet remotos fama per populos means Diffusa, linguas explicet, Et magna titulis fulgeat claris domus, Mors spernit altam gloriam, Involvit humile pariter, et celsum caput, Aequatque summis infima. 163 Ubi nunc fidelis ossa Fabricii jacent? Quid Brutus, aut rigidus Cato? 164 Signat superstes fama tenuis pauculis Inane nomen litteris. Sed quod decora novimus vocabula Num scire consumptos datur? Jacetis ergo prorsus ignorabiles, Nec fama notos efficit. Quod si putatis longius vitam trahi Mortalis aura nominis, Cum sera vobis rapiet hoc etiam dies, Jam vos secunda mors manet.
165 PROSA VIII.
ARGUMENTUM.-- Adversa fortuna, inquit Philosophia, in hoc prosperae praestat, quod prospera mentem involvens tenebris, eamdem inducat cum ad errorem, tum ad vitium; adversa vero mentem exuens praejudiciis, hanc veluti manu ducat et ad veritatem et ad virtutem.
Sed ne me inexorabile contra fortunam gerere bellum putes, est aliquando cum de hominibus fallax illa nonnihil bene mereatur, tum scilicet, cum se aperit, cum frontem detegit moresque profitetur. Nondum forte quid loquar intelligis. Mirum est, quod dicere gestio, (5) eoque sententiam verbis explicare vix queo. Etenim plus hominibus reor adversam quam prosperam prodesse fortunam. Illa enim semper specie felicitatis, cum videtur blanda, mentitur; 166 haec semper vera est, cum se instabilem mutatione demonstrat. Illa fallit, haec instruit; illa mendacium specie bonorum mentes fruentium ligat, haec cognitione fragilis felicitatis absolvit. Itaque illam videas ventosam, fluentem, suique semper ignaram; hanc sobriam, (5) succinctamque, et ipsius adversitatis exercitatione prudentem. Postremo felix, a vero bono devios blanditiis trahit; adversa plerumque ad vera bona reduces unco retrahit. An hoc inter minima aestimandum putas, quod amicorum tibi fidelium mentes haec aspera, haec horribilis fortuna detexit, haec tibi certos sodalium vultus, ambiguosque (10) secrevit; discedens, suos abstulit, tuos reliquit? Quanti hoc integer, et, ut videbaris tibi, fortunatus emisses? Desine nunc et amissas opes quaerere, quod pretiosissimum divitiarum genus est, amicos invenisti.
167 METRUM VIII.
ARGUMENTUM.-- Philosophia a simulacro amoris ad verum amorem, humanum primum, deinde divinum, progressa, ostendit mundum, elementa, coelum, mare, populos, conjuges et sodales amore contineri: unde concludit felices fore homines, si amore divino regantur. Quod mundus stabili fide Concordes variat vices, 168 Quod pugnantia semina Foedus perpetuum tenent, Quod Phoebus roseum diem Curru provehit aureo, Ut quas duxerit Hesperus Phoebe noctibus imperet, Ut fluctus avidum mare Certo fine coerceat, Ne terris liceat vagis Latos tendere terminos, Hanc rerum seriem ligat Terras ac pelagus regens, Et coelo imperitans amor. Hic si frena remiserit, Quidquid nunc amat invicem Bellum continuo geret, Et quam nunc socia fide Pulchris motibus incitant Certent solvere machinam. Hic sancto populos quoque Junctos foedere continet; Hic et conjugii sacrum Castis nectit amoribus; Hic fidis etiam sua Dictat jura sodalibus. 169 O felix hominum genus, Si vestros animos amor, Quo coelum regitur, regat!
LIBER TERTIUS.
170 PROSA PRIMA.
ARGUMENTUM.-- Philosophia rursus a levioribus ad validiora argumenta progrediens Boetium praedictis rationibus ad majora percipienda commotum paratumque monet, fore ut ipsum, initio a notioribus sumpto, ad veram felicitatem ducat.
Jam cantum illa finierat, cum me audiendi aviilum, stupentemque arrectis adhuc auribus carminis mulcedo defixerat. Itaque paulo post: O, inquam, summum lassorum solamen animorum, quantum me vel sententiarum pondere, vel canendi etiam jucunditate refovisti! (5) adeo ut jam me posthac imparem fortunae ictibus non arbitrer. Itaque remedia, quae paulo acriora esse dicebas, non modo non perhorresco, sed audiendi avidus vehementer efflagito. 171 Tum illa, Sensi, inquit, cum verba nostra tacitus attentusque rapiebas, eumque tuae mentis habitum vel exspectavi, vel, quod est verius, ipsa perfeci: talia sunt quippe quae restant, ut degustata quidem mordeant, interius autem recepta dulcescant. Sed quod tu te audiendi cupidum (5) dicis, quanto ardore flagrares, si quonam te ducere aggredimur agnosceres. Quonam, inquam? Ad veram, inquit, felicitatem, quam tuus quoque somniat animus, sed, occupato ad imagines visu, ipsam illam non potest intueri. Tum ego: Fac, obsecro, et quae illa vera sit, sine cunctatione demonstra. Faciam, inquit illa, (10) tui causa libenter: 172 sed quae tibi causa notior est, eam prius designare verbis, atque informare conabor: ut ea perspecta, cum in contrariam partem flexeris oculos, verae specimen beatitudinis possis agnoscere.
173 METRUM PRIMUM.
ARGUMENTUM.-- Philosophia exemplo corporum; nimirum agri, palati, nec non aeris, male et bene alternis affectorum, probat, mentem humanam prius exuendam esse falsa, quam induatur vera opinione bonorum. Qui serere ingenuum volet agrum, Liberat arva prius fruticibus, Falce rubos, filicemque resecat, Ut nova fruge gravis Ceres eat. 174 Dulcior est apium mage labor, Si malus ora prius sapor edat. Gratius astra nitent, ubi notus Desinit imbriferos dare sonos. Lucifer ut tenebras pepulerit, Pulchra dies roseos agit equos. 175 Tu quoque falsa tuens bona prius, Incipe colla jugo retrahere; Vera dehinc animum subierint.
176 PROSA II.
ARGUMENTUM.-- Philosophia, proposita summi boni notione, ostendit generatim homines cuilibet bono creato unice studentes falsa assumptione decipi.
Tum defixo paululum visu, et velut in augustam suae mentis sedem recepta, sic coepit: Omnis mortalium cura quam multiplicium studiorum labor exercet, diverso quidem calle procedit, sed ad unum tamen beatitudinis finem nititur pervenire. Id autem (5) est bonum quo quis adepto nihil ulterius desiderare queat. Quod quidem est omnium summum bonorum, cunctaque intra se bona continens: cui si quid abforet, summum esse non posset, quoniam relinqueretur extrinsecus quod posset optari. Liquet igitur esse beatitudinem statum bonorum omnium congregatione perfectum. 177 Hunc, uti diximus, diverso tramite mortales omnes conantur adipisci. Est enim mentibus hominum veri boni naturaliter inserta cupiditas, sed ad falsa devius error abducit. Quorum quidem alii summum esse bonum nihilo indigere credentes, ut divitiis affluant, (5) elaborant: alii vero bonum, quod sit dignissimum veneratione, judicantes, adeptis honoribus, reverendi civibus suis esse nituntur. Sunt qui summum bonum in summa potentia esse constituant: hi vel regnare ipsi volunt, vel regnantibus adhaerere conantur. 178 At quibus optimum quiddam claritas videtur; hi vel belli, vel pacis artibus gloriosum nomen propagare festinant. Plurimi vero boni fructum gaudio, laetitiaque metiuntur: hi felicissimum putant voluptate diffluere. Sunt etiam, qui horum fineis, causasque alterutro (5) permutant: ut, qui divitias ob potentiam, voluptatesque desiderant; vel qui potentiam seu pecuniae causa, seu proferendi nominis petunt. In his igitur caeterisque talibus humanorum actuum, votorumque versatur intentio; veluti nobilitas, favorque popularis, quae videntur quamdam claritudinem comparare; uxor ac liberi, qui (10) jucunditatis gratia petuntur. Amicorum vero, quod sanctissimum quidem genus est, non in fortuna, sed in virtute numeratur. Reliquum vero vei potentiae causa, vel delectationis assumitur. Jam vero corporis bona promptum est, ut ad superiora referantur. Robur enim magnitudoque videntur praestare valentiam; pulchritudo atque (15) velocitas celebritatem; salubritas, voluptatem. Quibus omnibus solam beatitudinem desiderari liquet. Nam quod quisque prae caeteris petit, id summum esse judicat bonum. Sed summum bonum beatitudinem esse definivimus. Quare beatum esse judicat statum, quem prae caeteris quisque desiderat. Habes igitur ante oculos propositam fere (20) formam felicitatis humanae, opes, honores, potentiam, gloriam, voluptates. 179 Quae quidem sola considerans Epicurus, consequenter sibi summum bonum voluptatem esse constituit; quod caetera omnia jucunditatem animo videantur afferre. Sed ad hominum studia revertor: quorum animus, et si caligante memoria, tamen bonum summum (5) repetit, sed velut ebrius, domum quo tramite revertatur, ignorat. Num enim videntur errare hi qui nihilo indigere nituntur? Atqui non est aliud, quod aeque perficere beatitudinem possit, quam copiosus bonorum omnium status, nec alieni egens, sed sibi ipse sufficiens. Num vero labuntur hi qui quod sit optimum, id etiam reverentiae (10) cultu dignissimum putant? minime. Neque enim vile quiddam, contemnendumque est, quod adipisci omnium fere mortalium laborat intentio. An in bonis non est numeranda potentia? Quid igitur? Num imbecillum ac sine viribus aestimandum est, quod omnibus rebus constat esse praestantius? An claritudo nihili pendenda est? Sed (15) sequestrari nequit, quin omne quod excellentissimum sit, id etiam videatur esse clarissimum. Nam non esse anxiam tristemque beatitudinem, nec doloribus molestiisque subjectam quid attinet dicere, quando in minimis quoque rebus id appetitur, quod habere fruique delectet? 180 Atqui haec sunt, quae adipisci homines volunt, eaque de causa divitias, dignitates, regna, gloriam voluptatesque desiderant, quod per haec sibi sufficientiam, reverentiam, potentiam, celebritatem, laetitiamque credunt esse venturam. Bonum est igitur quod tam diversis (5) studiis homines petunt: in quo quanta sit naturae vis, facile monstratur, cum licet variae dissidentesque sententiae, tamen in deligendo boni fine consentiunt.
181 METRUM II.
ARGUMENTUM.-- Quamvis naturalem leonum, avium, plantarumque indolem expellas, haec, instar solis ab occasu ad ortum remeantis, recurrit, finem principio junctura. Quantas rerum flectat habenas Natura potens, quibus immensum Legibus orbem provida servet Stringatque ligans irresoluto Singula nexu, placet arguto Fidibus lentis promere cantu. 182 Quamvis Poeni pulchra leones Vincula gestent, manibusque datas Captent escas, metuantque trucem, Soliti verbera ferre, magistrum, Si cruor horrida tinxerit ora, Resides olim redeunt animi, Fremituque gravi meminere sui, Laxant nodis colla solutis, Primusque lacer dente cruento Domitor rabidas imbuit iras. 183 Quae canit altis garrula ramis Ales, caveae clauditur antro: Huic licet illita pocula melle, Largasque dapes dulci studio Ludens hominum cura ministret, Si tamen, arcto saliens tecto, Nemorum gratas viderit umbras, Sparsas pedibus proterit escas, Silvas tantum moesta requirit, Silvas dulci voce susurrat. 184 Validis quondam viribus acta Pronum flectit virga cacumen: Hanc si curvans dextra remisit, Recto spectat vertice coelum. Cadit Hesperias Phoebus in undas; Sed secreto tramite rursus Currum solitos vertit ad ortus. 185 Repetunt proprios quaeque recursus, Redituque suo singula gaudent. Nec manet ulli traditus ordo, Nisi quod fini junxerit ortum, Stabilemque sui fecerit orbem.
186 PROSA III.
ARGUMENTUM.-- Philosophia, quod hactenus generatim probavit, id deinceps speciatim probatura de divitiis, dignitatibus, regno, gloria et voluptatibus, tam soluta quam stricta oratione, de his scilicet, veram propositionem, at falsam assumptionem fieri, incipit a divitiis, quas demonstrat non esse summum bonum, propter anxietatem, timorem, caeterasque perturbationes quibus comitantur.
Vos quoque o terrena animalia, tenui licet imagine, vestrum tamen principium somniatis, verumque illum beatitudinis finem, licet minime perspicaci, qualicunque tamen cogitatione prospicitis, eoque vos, et ad verum bonum naturalis ducit intentio, 187 et ab eodem multiplex error abducit. Considera namque an per ea quibus se homines adepturos beatitudinem putant, ad destinatum finem valeant pervenire? Si enim vel pecunia, vel honores, caeteraque tale quid afferunt, cui nihil bonorum abesse videatur, nos quoque (5) fateamur fieri aliquos horum adeptione felices. Quod si neque id valent efficere quod promittunt, bonisque pluribus carent, nonne liquido falsa in eis beatitudinis species deprehenditur? Primum igitur te ipsum, qui paulo ante divitiis affluebas, interrogo. Inter illas abundantissimas opes numquamne animum tuum concepta ex qualibet (10) injuria confudit anxietas? Atqui, inquam, tam libero me fuisse animo, quin aliquid semper angeret, reminisci nequeo. Nonne quia vel aberat, quod abesse non velles; vel aderat, quod adesse noluisses? Ita est, inquam. Illius igitur praesentiam, hujus absentiam desiderabas. Confiteor, inquam. Eget vero, inquit, eo quod quisque (15) desiderat. Eget, inquam. Qui vero eget aliquo, num est usquequaque sibi ipse sufficiens? Minime, inquam. Tu itaque hanc insufficientiam plenus, inquit, opibus sustinebas? Quid ni? inquam. Opes igitur nihilo indigentem, sufficientemque sibi facere nequeunt, et hoc erat quod promittere videbantur. 188 Atqui hoc quoque maxime considerandum puto, quod nihil habeat suapte natura pecunia, ut his, a quibus possidetur, invitis nequeat auferri. Fateor, inquam. Quidni fateare, cum eam quotidie valentior aliquis eripiat invito? Unde enim forenses querimoniae, nisi quod (5) vel vi, vel fraude a nolentibus pecuniae repetuntur ereptae? Ita est, inquam. Egebit igitur, inquit, extrinsecus, petito praesidio, quo suam pecuniam quisque tueatur. Quis, inquam, neget? Atqui non egeret eo, nisi possiderat pecuniam, quam posset amittere. Dubitari, inquam, nequit. In contrarium igitur relapsa res est: nam quae sufficientes (10) sibi facere putabantur opes, alieno potius praesidio faciunt indigentes. Quis autem modus est, quo pellatur divitiis indigentia? Num enim divites esurire nequeunt? num sitire non possunt? num frigus hibernum pecuniosorum membra non sentiunt? sed adest, inquies, opulentis, quo famem satient; quo sitim frigusque depellant. Sed (15) hoc modo consolari quidem divitiis indigentia potest, auferri penitus non potest. Nam si haec hians semper, atque aliquid poscens, opibus non expletur, maneat necesse est, quae possit expleri. Taceo quod naturae minimum, quod avaritiae nihil satis est. 189 Quare si opes nec submovere indigentiam possunt, et ipsae suam faciunt, quid est quod eas sufficientiam praestare credatis?
190 METRUM III.
ARGUMENTUM.-- Copia pecuniae, gemmarum et agrorum, inquit Philosophia, homines nec superstites curis eximit, nec defunctos solatur. Quamvis fluente dives auri gurgite Non expleturas cogat avarus opes, Oneretque baccis colla Rubri littoris, 191 Ruraque centeno scindat opima bove, Nec cura mordax deserit superstitem, Defunctumque leves non comitantur opes.
192 PROSA IV.
ARGUMENTUM.-- Honor dignitates consequens, inquit Philosophia, sic ab opinione vulgi pendet, ut nec ubique nec semper magistratibus exhibeatur: unde falsa pariter assumptione credideris, summum, quod naturaliter cognoscis et amas, bonum in dignitatibus versari.
Sed dignitates honorabilem, reverendumque, cui provenerint, reddunt. Num vis ea magistratibus ut utentium mentibus virtutes inserant, vitia depellant? Atqui non fugare, sed illustrare potius nequitiam solent, quo fit, ut indignemur eas saepe nequissimis hominibus (5) contigisse: unde Catullus 193 licet in curuli Nonium sedentem, strumam tamen appellat. Videsne quantum malis dedecus adjiciant dignitates? Atqui minus eorum patebit indignitas, si nullis honoribus inclarescant. Tu quoque num tandem tot periculis adduci potuisti, ut cum Decorato gerere (5) magistratum putares, cum in eo mentem nequissimi scurrae, delatorisque respiceres? Non enim possumus ob honores reverentia dignos judicare, quos ipsis honoribus judicamus indignos. At si quem sapientia praeditum videres, num posses eum vel reverentia, vel ea, qua praeditus est, sapientia, non dignum putare? Minime, Inest (10) enim dignitas propria virtuti, quam protinus in eos quibus fuerit adjuncta, transfundit. 194 Quod quia populares facere nequeunt honores, liquet eos propriam dignitatis pulchritudinem non habere. In quo illud est animadvertendum magis: nam si eo abjectior est, quo magis a pluribus quisque contemnitur, cum reverendos facere nequeat, quos pluribus ostentat (5), despectiores potius improbos dignitas facit. Verum non impune: reddunt namque improbi parem dignitatibus vicem, quas sua contagione commaculant. Atque ut agnoscas veram illam reverentiam per has umbratiles dignitates non posse contingere; si quis multiplici consulatu functus in barbaras nationes forte devenerit, venerandumne (10) barbaris honor faciet? Atqui si hoc naturale munus dignitatibus foret, ab officio suo, quoquo gentium, nullo modo cessarent: sicut ignis ubique terrarum, nunquam tamen calere desistit. Sed quoniam id eis non propria vis, sed hominum fallax adnectit opinio, vanescunt illico, cum ad eos venerint, qui dignitates eas esse (15) non aestimant. Sed hoc apud exteras nationes; inter eos vero, apud quos ortae sunt, num perpetuo perdurant? 195 Atqui praetura, magna olim potestas, nunc inane nomen est, et senatorii census gravis sarcina. Si quis quondam populi curasset annonam, magnus habebatur, nunc ea praefectura quid abjectius? Ut enim paulo ante diximus, quod nihil habet proprii decoris, opinione (5) utentium nunc splendorem accipit, nunc amittit. Si igitur reverendos facere nequeunt dignitates, si ultro improborum contagione sordescunt, si mutatione temporum splendere desinunt, si gentium aestimatione vilescunt, quid est quod in se expetendae pulchritudinis habeant, nedum aliis praestent?
196 METRUM IV.
ARGUMENTUM.-- Philosophia exemplo miseri Neronis dignitates conferentis, confirmat dignitates neminem posse beare. Quamvis se Tyrio superbus ostro, Comeret et niveis lapillis, 197 Invisus tamen omnibus vigebat Luxuriae Nero saevientis. Sed quondam dabat improbus verendis Patribus indecores curules. Quis illos igitur putet beatos, Quos miseri tribuunt, honores?
198 PROSA V.
ARGUMENTUM.-- Regna, inquit Philosophia, regumque familiaritas, ut pote quae nec perpetua, nec immensa, nec secura, potentiam, quam naturali notione ductus naturaliter appetis, praestare non possunt.
An vero regna regumque familiaritas efficere potentem valent? Quidni, quando eorum felicitas perpetuo perdurat. Atqui plena est exemplorum vetustas; plena etiam praesens aetas, qui reges felicitatem calamitate mutaverint. O praeclara potentia, quae ne (5) ad conservationem quidem sui satis efficax invenitur! 199 Quod si haec regnorum potestas beatitudinis auctor est, nonne si qua parte defuerit, felicitatem minuat, miseriam importet? Sed quamvis late humana tendantur imperia, plures necesse est gentes relinqui, quibus regum quisque non imperet. Qua vero parte beatos (5) faciens desinit potestas, hac impotentia subintrat, quae miseros facit: hoc igitur modo majorem regibus inesse necesse est miseriae portionem. Expertus sortis suae periculorum tyrannus, regni metus pendentis supra verticem gladii terrore simulavit. Quae est igitur haec potestas, quae sollicitudinum morsus expellere, quae formidinum (10) aculeos vitare nequit? Atqui vellent ipsi vixisse securi, sed nequeunt: dehinc de potestate gloriantur. An tu potentem censes, quem videas velle, quod non possit efficere? Potentem censes, qui satellite latus ambit; qui quos terret, ipse plus metuit, qui ut potens esse videatur, in servientium manu situm est? 200 Nam quid ego de regum familiaribus disseram cum regna ipsa tantae imbecillitatis plena demonstrem? quos quidem regia potestas saepe incolumis, saepe autem lapsa prosternit? Nero Senecam familiarem, praeceptoremque suum ad eligendae mortis coegit arbitrium. Papinianum (5) diu inter aulicos potentem, militum gladiis Antoninus objecit. Atqui uterque potentiae suae renuntiare voluerunt, quorum Seneca opes etiam suas tradere Neroni, seque in otium conferre conatus est. 201 Sed dum ruituros moles ipsa trahit, neuter, quod voluit, effecit. Quae est igitur ista potentia quam pertimescunt habentes, quam, nec, cum habere velis, tutus sis, et cum deponere cupias, vitare non possis? An praesidio sunt amici, quos non virtus, sed fortuna conciliat? (5) Sed quem felicitas amicum fecit, infortunium faciet inimicum. Quae vero pestis efficacior ad nocendum, quam familiaris inimicus?
202 METRUM V.
ARGUMENTUM.-- Domitor mundi, inquit Philosophia, nisi suis dominetur perturbationibus, potens non est. Qui se volet esse potentem, Animos domet ille feroces, Nec victa libidine colla Foedis submittat habenis. 203 Etenim licet Indica longe Tellus tua jura tremiscat, Et serviat ultima Thule; Tamen atras pellere curas, Miserasque fugare querelas Non posse, potentia non est.
204 PROSA VI.
ARGUMENTUM.-- Philosophia addit, nec falsam, nec veram gloriam, propriis alienisve meritis fundatam, habendam esse summum bonum.
Gloria vero quam fallax saepe, quam turpis est! Unde non injuria tragicus exclamat: Ὦ δόξα, δόξα, μυρίοισι δὴ βροτῶν, οὐδὲν γεγῶσι, βίοτον ὤγκωσας μέγαν. Plures enim magnum saepe nomen falsis vulgi opinionibus abstulerunt, quo quid turpius excogitari potest? (5) Nam qui falso praedicantur, suis ipsi necesse est laudibus erubescant. 205 Quae si etiam meritis conquisitae sint, quid tamen sapientis adjecerint conscientiae, qui bonum suum non populari rumore, sed conscientiae veritate metitur? Quod si hoc ipsum propagasse nomen, pulchrum videtur; consequens est, ut foedum non extendisse judicetur. (5) Sed cum, uti paulo ante disserui, plures gentes esse necesse sit, ad quas unius fama hominis nequeat pervenire, fit, ut quem tu aestimas gloriosum, pro maxima parte terrarum videatur inglorius. Inter haec vero popularem gratiam, nec commemoratione quidem dignam puto, quae nec judicio provenit, nec unquam firma perdurat. Jam vero (10) quam sit inane, quam futile nobilitatis nomen, quis non videat? quae si ad claritudinem refertur, aliena est. Videtur namque esse nobilitas, quaedam de meritis veniens laus parentum. Quod si claritudinem praedicatio facit, illi sint clari necesse est, qui praedicantur. Quare splendidum te, si tuam non habes, aliena claritudo non efficit. (15) Quod si quid est in nobilitate bonum, id esse arbitror solum, ut imposita nobilibus necessitudo videatur, ne a majorum virtute degenerent.
206 METRUM VI.
ARGUMENTUM.-- Quicunque virtutem colit, inquit Philosophia, is Dei nobilissimi parentis proles non degener, revera nobilis est. Omne hominum genus in terris Simili surgit ab ortu: Unus enim rerum pater est, Unus cuncta ministrat. 207 Ille dedit Phoebo radios, Dedit et cornua lunae. Ille homines etiam terris Dedit, et sidera coelo. Hic clausit membris animos Celsa sede petitos. 208 Mortales igitur cunctos Edit nobile germen. Quid genus, et proavos strepitis? Si primordia vestra, Auctoremque Deum spectes, Nullus degener exstat, Ni vitiis pejora fovens Proprium deserat ortum.
209 PROSA VII.
ARGUMENTUM.-- Voluptates corporis, inquit Philosophia, quod effectus habeant poenitendos, idcirco rationem summi boni habere non possunt.
Quid autem de corporis voluptatibus loquar, quarum appetentia quidem plena est anxietatis, satietas vero poenitentiae? Quantos illae morbos, quam intolerabiles dolores, quasi quemdam fructum nequitiae fruentium solent referre corporibus! quarum motus (5) quid habeat jucunditatis, ignoro. Tristes vero esse voluptatum exitus, quisquis reminisci libidinum suarum volet, intelliget. 210 Quae si beatos explicare possunt, nihil causae est quin pecudes quoque beatae esse dicantur, quarum omnis ad explendam corporalem lacunam festinat intenlio. Honestissima quidem conjugis foret, liberorumque jucunditas, sed nimis e natura dictum est, nescio quem filios (5) invenisse tortores: quorum quam sit mordax quaecunque conditio, neque alias expertum te, neque nunc anxium necesse est admonere. In quo Euripidis mei sententiam probo, qui carentem liberis infortunio dixit esse felicem.
211 METRUM VII.
ARGUMENTUM.-- Voluptas omnis, inquit Philosophia, api similis: quos melle pavit, hos aculeo pungit. Habet omnis hoc voluptas, Stimulis agit fruenteis, Apiumque par volantum, Ubi grata mella fudit, Fugit, et nimis tenaci Ferit icta corda morsu.
212 PROSA VIII.
ARGUMENTUM.-- Philosophia praedictam de divitiis, dignitatibus, potestate, gloria, et voluptate doctrinam summatim repetens, haec ait malis adeo implicita, adversariorumque telis adeo exposita, ut rationem summi boni habere non possint.
Nihil igitur dubium est quin hae ad beatitudinem viae deviae quaedam sint, nec perducere quemquam eo valeant ad quod se perducturas esse promittunt. Quantis vero implicitae malis sint, brevissime monstrabo. Quid enim? pecuniamne congregare conaberis? (5) Sed eripies habenti. Dignitatibus fulgere velis? danti supplicabis; et qui praeire caeteros honore cupis, poscendi humilitate vilesces. Potentiamne desideras? subjectorum insidiis obnoxius, periculis subjacebis. Gloriam petis? sed per aspera quaeque distractus, securus esse desistis. Voluptariam vitam degas. Sed quis non spernat, atque (10) abjiciat vilissimae fragilissimaeque rei, corporis, servum? Jam vero qui bona prae se corporis ferunt, quam exigua, quam fragili possessione nituntur! Num enim elephantos mole, tauros robore superare poteritis? num tigres velocitate praeibitis? Respicite coeli spatium, firmitudinem, celeritatem, et aliquando desinite vilia mirari. Quod (15) quidem coelum non his potius est quam sua qua regitur ratione mirandum. Formae vero nitor ut rapidus est, ut velox, et vernalium florum mutabilitate fugacior! Quod si, ut Aristoteles ait, lynceis oculis homines uterentur, ut eorum visus obstantia penetraret, nonne introspectis visceribus, 213 illud Alcibiadis superficie pulcherrimum corpus, turpissimum videretur? Igitur te pulchrum videri, non tua natura, sed oculorum spectantium reddit infirmitas. Sed aestimate, quam vultis nimio corporis bona, dum sciatis hoc quodcunque miramini, triduanae febris igniculo (5) posse dissolvi. Ex quibus omnibus illud redigere in summam licet: quod haec; quae nec praestare, quae pollicentur, bona possunt, nec omnium bonorum congregatione perfecta sunt, ea nec ad beatitudinem, quasi quidam calles, ferunt, nec beatos ipsa perficiunt.
214 METRUM VIII.
ARGUMENTUM.-- Errant homines, canit Philosophia, qui cum terrena in terris, aquatilia in aquis, volatilia in aere, suo quaeque loco reposita quaerant, propriam summi boni sedem veluti ignorantes, felicitatem inde exspectant, unde oriri non possit. Eheu, quae miseros tramite devios Abducit ignorantia! Non aurum in viridi quaeritis arbore, Nec vite gemmas carpitis, Non altis laqueos montibus abditis, Ut pisce ditetis dapes. 215 Nec vobis capreas si libeat sequi, Tyrrhena captatis vada. Ipsos quin etiam fluctibus abditos Norunt recessus aequoris, Quae gemmis niveis unda feracior, Vel quae rubentis purpurae, Nec non quae tenero pisce, vel asperis Praestent echinis littora. 216 Sed quonam lateat, quod cupiunt bonum, Nescire caeci sustinent, Et, quod stelliferum trans abiit polum, Tellure demersi petunt. Quid dignum stolidis mentibus imprecer? Opes, honores ambiant, Et cum falsa gravi mole paraverint, Tum vera cognoscant bona.
217 PROSA IX.
ARGUMENTUM.-- Philosophia nunc utens transitione, qua et dicta recordari, et dicenda praevidere videtur, addit, copiam, potentiam, reverentiam, celebritatem, et jucunditatem summi boni proprietates esse adeo individuas, ut pote plures unius ejusdemque rei modos, ut quicunque assumendo has illasve rebus diversis attribuit, hic praecipitatione vel praejudicio delusus fallatur.
Hactenus mendacis formam felicitatis ostendisse suffecerit, quam si perspicaciter intueris, ordo est deinceps, quae sit vera monstrare. Atqui video, inquam, nec opibus sufficientiam, nec regnis potentiam, nec reverentiam dignitatibus, nec celebritatem gloria, (5) nec laetitiam voluptatibus posse contingere. An etiam causas, cur id ita sit, deprehendisti? Tenui quidem veluti rimula mihi videor intueri, sed ex te cognoscere malim apertius. Atqui promptissima ratio est. Quod enim simplex est, indivisumque natura, id error humanus separat, et a vero atque perfecto ad falsum imperfectumque (10) traducit. An tu arbitraris, quod nihilo indigeat, egere potentia? Minime, inquam. 218 Recte tu quidem: nam si quid est, quod in ulla re imbecillioris valentiae sit, in hac praesidio necesse est egeat alieno. Ita est, inquam. Igitur sufficientiae potentiaeque una est eademque natura. Sic videtur. Quod vero hujusmodi sit, spernendumne esse censes, an contra (5) rerum omnium veneratione dignissimum? At hoc, inquam, ne dubitari quidem potest. Addamus igitur sufficientiae potentiaeque reverentiam, ut haec tria unum esse judicemus. Addamus, siquidem vera volumus confiteri. Quid igitur? inquit, obscurumne hoc atque ignobile censes esse, an omni celebritate clarissimum? Considera vero, (10) ne, quod nihilo indigere, quod potentissimum, quod honore dignissimum esse concessum est, egere claritudine, quam sibi praestare non possit, atque ob id aliqua ex parte videatur abjectius. Non possum, inquam, quin hoc uti est, ita etiam celeberrimum esse confitear. Consequens igitur est, ut claritudinem superioribus tribus nihil differre (15) fateamur. Consequitur, inquam. Quod igitur nullius egeat alieni, quod suis cuncta viribus possit, quod sit clarum, atque reverendum, nonne hoc etiam constat esse laetissimum? Sed unde huic, inquam, tali moeror ullus obrepat, ne cogitare quidem possum. Quare plenum esse laetitiae, siquidem superiora manebunt, necesse est confiteri. Atqui (20) illud quoque per eadem necessarium est, sufficientiae, potentiae, claritudinis, reverentiae, jucunditatis nomina quidem esse diversa, nullo vero modo discrepare substantiam. Necesse est, inquam. Hoc igitur, quod est unum, simplexque natura, pravitas humana dispertit, et, dum rei, quae partibus caret, partem conatur adipisci, nec portionem, (25) quae nulla est, nec ipsam, quam minime affectat, assequitur. Quonam, inquam, modo? Qui divitias, inquit, petit, penuriae fuga, de potentia nihil laborat: vilis, obscurusque esse mavult, multas etiam sibi naturales quoque subtrahit voluptates, ne pecuniam, quam paravit, amittat. Sed hoc modo ne sufficientia quidem contingit ei, quem (30) valentia deserit, quem molestia pungit, quem vilitas abjicit, quem recondit obscuritas. Qui vero solum posse desiderat; profligat opes, despicit voluptates, honoremque potentia carentem, gloriam quoque 219 nihil pendit. Sed huic quoque quam multa deficiant, vides. Fit enim ut aliquando necessariis egeat, ut anxietatibus mordeatur; cumque haec depellere nequeat, etiam id quod maxime petebat, potens esse desistit. Similiter ratiocinari de honoribus, gloria, voluptatibus licet. (5) Nam cum unumquodque horum idem, quod caetera, sit, quisquis horum aliquid sine caeteris petit, ne illud quidem, quod desiderat, apprehendit. Quid igitur? inquam, si quis cuncta simul cupiat adipisci? summam quidem ille beatitudinis velit: sed num in his eam reperiet, quae demonstravimus, id, quod pollicentur, non posse conferre? (10) Minime, inquam. In his igitur, quae singula quaeque expetendorum praestare creduntur, beatitudo nullo modo investiganda est. Fateor, inquam, et hoc nihil dici verius potest. Habes igitur, inquit, et formam falsae felicitatis, et causas: deflecte nunc in adversum mentis intuitum; ibi enim veram, quam promisimus, statim videbis. Atqui (15) haec, inquam, vel caeco perspicua est, eamque tu paulo ante monstrasti, dum falsae beatitudinis causas aperire conabaris. Nam, ni fallor, ea vera est, et perfecta felicitas, quae sufficientem, potentem, reverendum, celebrem, laetumque perficiat. Atque ut me interius animadvertisse cognoscas, quae unum horum, quoniam idem cuncta sunt, (20) veraciter praestare potest, hanc esse plenam beatitudinem sine ambiguitate cognosco. O te, alumne, hac opinione felicem, siquidem hoc, inquit, adjeceris. Quidnam? inquam. Essene aliquid in his mortalibus. caducisque rebus putas, quod hujusmodi statum possit afferre? Minime, inquam, puto; idque a te, nihil ut amplius desideretur, (25) ostensum est. Haec igitur vel imagines veri boni, vel imperfecta quaedam dare bona mortalibus videntur: verum autem, atque perfectum bonum conferre non possunt. Assentior, inquam. Quoniam igitur agnovisti, quae vera illa sit, quae autem beatitudinem mentiantur, nunc superest, ut unde veram hanc petere possis, agnoscas. (30) Id quidem, inquam, jam dudum vehementer exspecto. Sed cum, uti in Timaeo Platoni, inquit, nostro placet, in minimis quoque rebus divinum praesidium debeat implorari, quid nunc faciendum censes, ut illius summi boni sedem reperire mereamur? Invocandum, inquam, rerum omnium patrem, quo praetermisso, nullum rite fundatur (35) exordium. Recte, inquit; ac simul ita modulata est.
220 METRUM IX.
ARGUMENTUM.-- Philosophia precatur Creatorem mundi ut sicut immotus movet corpus omne generatim primum, deinde speciatim, ita mentem humanam disjectis tenebris dignetur illustrare, eamdemque clara summi boni notione informare. O qui perpetua mundum ratione gubernas Terrarum coelique sator, qui tempus ab aevo 221 Ire jubes, stabilisque manens das cuncta moveri; Quem non externae pepulerunt fingere causae Materiae fluitantis opus, verum insita summi Forma boni, livore carens: tu cuncta superno Ducis ab exemplo, pulchrum pulcherrimus ipse Mundum mente gerens, similique imagine formans, 222 Perfectasque jubens perfectum absolvere partes. Tu numeris elementa ligas, ut frigora flammis, Arida conveniant liquidis: ne purior ignis Evolet, aut mersas deducant pondera terras. 223 Tu triplicis mediam naturae cuncta moventem Connectens animam per consona membra resolvis; Quae cum secta duos motum glomeravit in orbes, In semet reditura meat, mentemque profundam Circuit, et simili convertit imagine coelum. 225 Tu causis animas paribus, vitasque minores Provehis, et levibus sublimes curribus aptans In coelum, terramque seris: quas lege benigna Ad te conversas reduci facis igne reverti. 226 Da, Pater, augustam menti conscendere sedem, Da fontem lustrare boni, da luce reperta In te conspicuos animi defigere visus. Disjice terrenae nebulas et pondera molis, Atque tuo splendore mica: tu namque serenum, Tu requies tranquilla piis; te cernere finis, 227 Principium, vector, dux, semita, terminus idem.
228 PROSA X. ARGUMENTUM.-- Philosophia demonstrat, aliquod esse summum bonum, et hanc qualitatem ita solius Dei esse, hanc ut a se indistinctam nec ab ullo acceperit, nec cum ullo communicet: ex quo coligit eum qui summo bono fruitur hinc Deum esse participatione, inde participem potentiae, reverentiae, claritatis et voluptatis.
Quoniam igitur quae sit imperfecti, quae etiam perfecti boni forma, vidisti: nunc demonstrandum reor, quonam haec felicitatis perfectio constituta sit. In quo illud primum arbitror inquirendum an aliquod hujusmodi bonum, quale paulo ante definisti, in (5) rerum datura possit existere, ne nos praeter rei subjectae veritatem cassa cogitationis imago decipiat. Sed quin existat, sitque hoc veluti quidam omnium fons bonorum, negari nequit. Omne enim quod imperfectum esse dicitur, id imminutione perfecti imperfectum esse perhibetur. Quo fit, ut si in quolibet genere imperfectum quid (10) esse videatur, in eo perfectum quoque aliquod esse, necesse sit. Etenim perfectione sublata, unde illud, quod imperfectum perhibetur, exstiterit, ne fingi quidem potest. Neque enim ab diminutis, inconsummatisque natura rerum cepit exordium, sed ab integris, absolutisque procedens, in haec extrema atque effeta dilabitur. Quod si, uti (15) paulo ante monstravimus, est quaedam boni fragilis imperfecta felicitas: esse aliquam solidam perfectamque non potest dubitari. Firmissime, inquam, verissimeque conclusum est. 229 Quo vero, inquit, habitet, ita considera. Deum rerum omnium principem, bonum esse, communis humanorum conceptio probat animorum. Nam cum nihil Deo melius excogitari queat, id, quo melius nihil est, bonum esse quis dubitet? ita vero bonum esse Deum ratio (5) demonstrat, ut perfectum quoque bonum in eo esse convincat. Nam ni tale sit, rerum omnium princeps esse non poterit: erit enim eo praestantius aliquid, perfectum possidens bonum, quod hoc prius, atque antiquius esse videatur: omnia namque perfecta minus integris priora esse claruerunt, quare ne in infinitum ratio prodeat, confitendum (10) est summum Deum, summi, perfectique boni esse plenissimum. Sed perfectum bonum veram esse beatitudinem constituimus. Veram igitur beatitudinem in summo Deo sitam esse, necesse est. Accipio, inquam, nec est quod contradici ullo modo queat. Sed quaeso, inquit, te, vide quam id sancte atque inviolabiliter probes, (15) quod boni summi summum Deum diximus esse plenissimum. Quonam, inquam, modo? Ne hunc rerum omnium patrem illud summum bonum, quo plenus esse perhibetur, vel extrinsecus accepisse, vel ita naturaliter habere praesumas, quasi, habentis Dei, habitaeque beatitudinis diversam cogites esse substantiam. Nam si extrinsecus acceptum (20) putes, praestantius id quod dederit, eo quod acceperit, existimare possis. 230 Sed hunc esse rerum omnium praecellentissimum, dignissime confitemur. Quod si natura quidem inest, sed est ratione diversum, cum de rerum principe loquamur Deo, fingat qui potest, quis haec diversa conjunxerit? Postremo quod a qualibet re diversum est, id non est (5) illud, a quo intelligitur esse diversum. Quare quod a summo bono diversum est sui natura, id summum bonum non est: quod nefas est de Deo cogitare, quo nihil constat esse praestantius. Omnino enim nullius rei natura suo principio melior poterit existere, quare quod omnium principium sit, id etiam sui substantia summum esse bonum (10) verissima ratione concluserim. Rectissime, inquam. Sed summum bonum beatitudinem esse concessum est. Ita est, inquam. Igitur, inquit, Deum esse ipsam beatitudinem, necesse est confiteri. Nec propositis, inquam, prioribus refragari queo, et ab illis hoc illatum consequens esse perspicio. Respice, inquit, an hinc quoque idem (15) firmius approbetur, quod duo summa bona, quae a se diversa sunt, esse non possunt. Etenim quae discrepant bona, non esse alterum quod sit alterum, liquet: quare neutrum poterit esse perfectum, cum alterutri alterum deest. Sed quod perfectum non sit, id summum non esse manifestum est: nullo modo igitur quae summa sunt bona, ea possunt (20) esse diversa. Atqui et beatitudinem, et Deum, summum bonum esse collegimus: quare ipsam necesse est summam esse beatitudinem, quae sit summa Divinitas. Nihil, inquam, nec re hac verius, nec ratiocinatione firmius, nec Deo dignius concludi potest. 231 Super haec, inquit, igitur veluti geometrae solent, demonstratis propositis, aliquid inferre, quae περίσματα ipsi vocant, ita ego quoque tibi veluti corollarium dabo. Nam quoniam beatitudinis adeptione fiunt homines beati, beatitudo vero est ipsa Divinitas, Divinitatis (5) adeptione fieri beatos, manifestum est. Sed uti justitiae adeptione justi, sapientiae sapientes fiunt, ita Divinitatem adeptos, deos fieri simili ratione necesse est. Omnis igitur beatus, Deus; sed natura quidem unus, participatione vero nihil prohibet esse quam plurimos. Et pulchrum, inquam, hoc, atque pretiosum, sive περίσμα, sive corollarium (10) vocari mavis. Atqui hoc quoque pulchrius nihil est, quod his annectendum esse ratio persuadet. Quid? inquam. Cum multa, inquit, beatitudo continere videatur, utrumne haec omnia unum veluti corpus beatitudinis quadam partium varietate conjungant, an sit eorum aliquid, quod beatitudinis substantiam compleat, ad hoc vero (15) caetera referantur? Vellem, inquam, id ipsarum rerum commemoratione patefaceres. Nonne, inquit, beatitudinem bonum esse censemus? Ac summum quidem, inquam. Addas, inquit, hoc omnibus licet. Nam eadem sufficientia summa est, eadem summa potentia, reverentia quoque, claritas, et voluptas beatitudo esse judicatur. Quid (20) igitur? Haeccine omnia, bonum, sufficientia, potentia, caeteraque veluti quaedam beatitudinis membra sunt, an ad bonum, veluti ad verticem cuncta referuntur? Intelligo, inquam, quid investigandum proponas: sed quid constituas, audire desidere. Hujus rei discretionem sic accipe. Si haec omnia beatitudinis membra forent, a se quoque invicem (25) discreparent. Haec est enim partium natura, ut unum corpus diversa componant. Atqui haec omnia idem esse monstrata sunt. 232 Minime igitur membra sunt: alioquin ex uno membro beatitudo videbitur esse conjuncta, quod fieri nequit. Id quidem, inquam, dubium non est: sed id, quod restat, exspecto. Ad bonum vero caetera referri palam est. Idcirco enim sufficientia petitur, quoniam bonum esse (5) judicatur; idcirco potentia quoniam id quoque esse creditur bonum. Idem de reverentia, claritudine, jucunditate, conjectare licet. Omnium igitur expetendorum summa atque causa bonum est. Quod enim neque re, neque similitudine ullum in se retinet bonum, id expeti nullo modo potest. Contraque etiam, quae natura bona non (10) sunt, tamen si esse videantur, quasi vera bona sint, appetuntur. Quo fit, uti summa, cardo, atque causa expetendorum omnium, bonitas esse jure credatur. Cujus vero causa quid expetitur, id maxime videtur optari. Veluti si salutis causa quispiam velit equitare, non tam equitandi motum desiderat, quam salutis effectum. Cum igitur omnia (15) boni gratia petantur, non illa potius quam bonum ipsum desideratur ab omnibus. Sed propter quod caetera optantur, beatitudinem esse concessimus: quare sic quoque sola quaeritur beatitudo. Ex quo liquido apparet ipsius boni et beatitudinis unam atque eamdem esse substantiam Nihil video cur dissentire quispiam possit. Sed Deum (20) veramque beatitudinem unum atque idem esse monstravimus. Ita, inquam. Secure igitur concludere licet, Dei quoque in ipso bono, nec usquam alio, sitam esse substantiam.
233 METRUM X.
ARGUMENTUM.-- Philosophia invitat homines perturbationibus obcaecatos ad praedictam summi boni notionem, quod haec non solum sit tenebrarum expers, sed ipsa solis luce praestantior, et placidae quietis parens. Huc omnes pariter venite capti, Quos fallax ligat improbis catenis Terrenas habitans libido mentes. 234 Hic erit vobis requies laborum, Hic portus placida manens quiete, Hoc patens unum miseris asylum. Non quidquid Tagus aureis arenis Donat, aut Hermus rutilante ripa, Aut Indus calido propinquus orbi, Candidis miscens virides lapillos, Illustrant aciem, magisque caecos In suas condunt animos tenebras. Hoc quidquid placet, excitatque mentes, Infimis tellus aluit cavernis. 235 Splendor, quo regitur vigetque coelum, Vitat obscuras animae ruinas. Hanc quisquis poterit notare lucem, Candidos Phoebi radios negabit.
236 PROSA XI.
ARGUMENTUM.-- Postquam Philosophia proposuit bonum esse unum, quod omnia, suo quaeque modo appetunt, eadem concludit rerum omnium finem esse bonum.
Assentior, inquam. Cuncta enim firmissimis nexa rationibus constant. Tum illa: Quanti, inquit, aestimabis, si bonum ipsum quid sit, agnoveris? Infiniti, inquam: si quidem mihi pariter Deum quoque, qui bonum est, continget agnoscere. Atqui hoc verissima, (5) inquit, ratione patefaciam, maneant modo quae paulo ante conclusa sunt. Manebunt, inquam. Nonne, inquit, monstravimus ea quae appetuntur a pluribus, idcirco vera perfectaque bona non esse, quoniam a se invicem discreparent, cumque alteri abesset alterum, plenum, absolutumque bonum afferre non posse? tum autem verum (10) bonum fieri, cum in unam veluti formam, atque efficientiam colliguntur, ut quae sufficientia est, eadem sit potentia, reverentia, claritas, atque jucunditas: nisi vero unum, atque idem omnia sint, nihil habere, quo inter expetenda numerentur? Demonstratum est, inquam, nec dubitari ullo modo potest. Quae igitur, cum discrepant [15) minime bona sunt; cum vero unum esse coeperint, bona fiunt: nonne haec ut bona sint, unitatis fieri adeptione contingit? Ita, inquam, videtur. Sed omne quod bonum est, boni participatione bonum esse concedis, an minime? Ita est. Oportet igitur idem esse unum, atque bonum simili ratione concedas. 237 Eadem namque substantia est eorum, quorum naturaliter non est diversus effectus. Negare, inquam, nequeo. Nostine igitur, inquit, omne quod est, tam diu manere atque subsistere, quam diu sit unum; sed interire atque dissolvi pariter, atque unum esse destiterit? (5) Quonam modo? Ut in animalibus, inquit, cum in unum coeunt, ac permanent anima corpusque, id animal vocatur. Cum vero haec unitas utriusque separatione dissolvitur, interire, nec jam esse animal liquet. Ipsum quoque corpus cum in una forma, membrorum conjunctione, permanet, humana visitur species. At si distributae, segregataeque (10) partes corporis distraxerint unitatem, desinit esse quod fuerat. Eoque modo percurrenti caetera procul dubio patebit subsistere unumquodque, dum unum est: cum vero unum esse desinit, interire. Consideranti, inquam mihi plura, minime aliud videtur. Estne igitur, inquit, quod in quantum naturaliter agat, relicta subsistendi appetentia, (15) venire ad interitum, corruptionemque desideret? Si animalia, inquam, considerem, quae habent aliquam volendi nolendique naturam, nihil invenio, quod, nullis extra cogentibus, abjiciat manendi intentionem, et ad interitum sponte festinet. Omne namque animal tueri salutem laborat: mortem vero perniciemque devitat. Sed 238 quid de herbis, arboribusque, quid de inanimatis omnino consentiam rebus, prorsus dubito. Atqui non est quod de hoc possis ambigere, cum herbas atque arbores intuearis, primum sibi convenientibus innasci locis, ubi quantum earum natura queat, cito exarescere, atque (5) interire non possint. Nam aliae quidem campis, aliae montibus oriuntur, alias ferunt paludes, aliae saxis haerent, aliarum fecundae sunt steriles arenae, quas si in alia quispiam loca transferre conetur, arescant. Sed dat cuique natura quod convenit, et, ne, dum manere possunt, intereant, elaborat. Quid dicam, quod omnes, velut in terras ore (10) demerso, trahunt alimenta radicibus, ac per medullas robur, corticemque diffundunt? Quid, quod mollissimum quodque, sicuti medulla est, interiore semper sede reconditur, extra vero quadam ligni firmitate tegitur: ultimus autem cortex adversum coeli intemperiem, quasi mali patiens defensor opponitur? Jam vero quanta est naturae diligentia, (15) ut cuncta semine multiplicato propagentur, quae omnia non modo ad tempus manendi, verum generatim quoque, quasi in perpetuum permanendi, veluti quasdam machinas esse quis nesciat? Ea etiam quae inanimata esse creduntur, nonne quod suum est, quaeque simili ratione desiderant? Cur enim flammas quidem sursum levitas (20) vehit, terras vero deorsum pondus deprimit, nisi quod haec singulis loca, motionesque conveniunt? Porro autem quod cuique consentaneum est, id unumquodque conservat: sicuti ea quae sunt inimica corrumpunt. Jam vero quae dura sint, ut lapides, adhaerent tenacissime partibus suis, et, ne facile dissolvantur, resistunt. Quae vero liquentia 239 ut aer atque aqua, facile quidem dividentibus cedunt, sed cito in ea rursus a quibus sunt abcissa relabuntur. Ignis vero omnem refugit sectionem. Neque nunc nos de voluntariis animae cognoscentis motibus, sed de naturali intentione tractamus. Sicuti est, quod exceptas (5) escas sine cogitatione transigimus, quod in somno spiritum ducimus nescientes. Nam ne in animalibus quidem manendi amor ex animae voluntatibus, verum ex naturae principiis venit. Nam saepe mortem cogentibus causis, quam natura reformidat, voluntas amplectitur: contraque illud quo solo mortalium rerum durat diuturnitas, (10) gignendi opus, quod natura semper appetit, interdum coercet voluntas. Adeo haec sui caritas non ex animali motione, sed ex naturali intentione procedit. Dedit enim Providentia creatis a se rebus hanc vel maximam manendi causam, ut quoad possunt, naturaliter manere desiderent: quare nihil est quod ullo modo queas dubitare, cuncta, (15) quae sunt, appetere naturaliter constantiam permanendi, devitare perniciem. Confiteor, inquam, nunc me indubitato cernere, quae dudum incerta videbantur. Quod autem, inquit, subsistere ac permanere appetit, id unum esse desiderat, hoc enim sublato, ne esse quidem cuiquam permanebit. Verum est, inquam. Omnia igitur, inquit, (20) unum desiderant. Consensi. Sed unum idipsum monstravimus esse, quod bonum est. Ita quidem. Cuncta igitur bonum petunt: quod quidem ita describas licet, ipsum bonum esse, quod desideretur ab omnibus. Nihil, inquam, verius excogitari potest. Nam vel ad nihilum cuncta referuntur, et uno, veluti vertice destituta, (25) sine rectore, fluitabunt, aut si quid est, ad quod universa festinent, id erit omnium summum bonorum. Et illa, Nimium, inquit, o alumne, laetor: ipsam enim mediae veritatis notam mente fixisti: sed in hoc patuit tibi, quod ignorare te paulo ante dicebas. Quid? inquam. 240 Quis esset, inquit, rerum omnium finis? Id est enim profecto, quod desideratur ab omnibus: quod quia bonum esse collegimus, oportet, rerum omnium finem bonum esse fateamur.
241 METRUM XI.
ARGUMENTUM.-- Philosophus, inquit Philosophia, suam attentius consideret mentem: huic quippe lumen ingenitum, quod, magistro docente, summae etiam veritatis possit esse principium. Quisquis profunda mente vestigat verum, Cupitque nullis ille deviis falli, In se revolvat intimi lucem visus, 242 Longosque in orbem cogat inflectens motus, Animumque doceat, quidquid extra molitur, Suis retrusum possidere thesauris: Dudum quod atra texit erroris nubes, Lucebit ipso perspicacius Phoebo. Non omne namque mente depulit lumen 243 Obliviosam corpus invehens molem. Haeret profecto semen introrsum veri, Quod excitatur ventilante doctrina, Nam cur rogati sponte recta censetis, Ni mersus alto viveret fomes corde? 244 Quod si Platonis Musa personat verum Quod quisque discit, immemor recordatur.
245 PROSA XII.
ARGUMENTUM.-- Philosophia praenotione Boetii utens, Boetium veluti memorem docet, Deum tanta bonitate et potentia mundum regere, ut omnia, dempto peccato, quod nihil est, ad Deum, facto quodam circuitu, sponte convertantur, nec sit aliquid quod summo huic bono vel velit vel possit obsistere.
Tum ego, Platoni, inquam, vehementer assentior: nam me horum jam secundo commemoras. Primum, quod memoriam corporea contagione, dehinc cum moeroris mole pressus, amisi. Tum illa, Si superiora, inquit, concessa respicias, ne illud quidem longius (5) aberit, quin recorderis, quod te dudum nescire confessus es. Quid? inquam. Quibus, ait illa, gubernaculis mundus regatur. Memini, 246 inquam, me inscitiam meam fuisse confessum; sed quid afferas, licet jam prospiciam, planius tamen ex te audire desidero. Mundum hunc, inquit, a Deo regi paulo ante minime dubitandum putabas. Ne nunc quidem arbitror, inquam; nec unquam dubitandum putabo, (5) quibusque in hoc rationibus accedam, breviter exponam. Mundus hic ex tam diversis contrariisque partibus in unam formam minime convenisset, nisi unus esset qui tam diversa conjungeret; conjuncta vero naturarum ipsa diversitas, invicem discors, dissociaret atque divelleret; nisi unus esset qui quod nexuit, contineret. Non tam vero (10) certus naturae ordo procederet, nec tam dispositos motus, locis, temporibus, efficientia, spatiis, qualitatibus explicaret, nisi unus esset qui has mutationum varietates manens ipse disponeret. Hoc quidquid est, quo condita manent atque agitantur, usitato cunctis vocabulo Deum nomino. Tum illa, Cum haec, inquit, ita sentias, parvam (15) tibi restare operam puto, ut felicitatis compos, patriam sospes revisas: sed quae proposuimus, intueamur. Nonne in beatitudine sufficientiam numeravimus, Deumque beatitudinem ipsam esse concessimus? Ita quidem. Et ad mundum igitur, inquit, regendum nullis extrinsecus adminiculis indigebit: alioquin si quo egeat, plemam (20) sufficientiam non habebit. Id, inquam, ita est necessarium. Per se igitur solum cuncta disponit. Negari, inquam, nequit. Atqui Deus ipsum bonum esse monstratus est. Memini, inquam. Per bonum igitur cuncta disponit: si quidem per se regit omnia, quem bonum esse concessimus; et hic est veluti quidam clavus atque gubernaculum, (25) quo mundana machina stabilis atque incorrupta servatur. Vehementer assentior, inquam, et id te paulo ante dicturam, tenui licet suspicione, prospexi. Credo, inquit: jam enim, ut arbitror, vigilantius ad cernenda vera oculos deducis: sed quod dicam non minus ad contuendum patet. Quid? inquam. 247 Cum Deus, inquit, omnia bonitatis clavo gubernare jure credatur, eademque omnia, sicuti docui, ad bonum naturali intentione festinent, num dubitari potest, quin voluntarie regantur, seque ad disponentis nutum, veluti convenientia, contemperataque rectori, sponte (5) convertant? Ita, inquam, necesse est: nec beatum regimen esse videretur; siquidem detrectantium jugum foret, non obtemperantium salus. Nihil est igitur, quod naturam servans, Deo contraire conetur. Nihil, inquam. Quid si conetur, ait, num tandem proficiet quidquam adversus eum, quem jure beatitudinis potentissimum esse concessimus? (10) Prorsus, inquam, nihil valeret. Non est igitur aliquid quod summo huic bono vel velit vel possit obsistere. Non, inquam, arbitror. Est igitur, inquit, summum bonum, quod regit cuncta fortiter, suaviterque disponit. Tum ego, Quam, inquam, me non modo ea, quae conclusa est, summa rationum, verum multo magis haec (15) ipsa verba, quibus uteris, delectant, ut tandem aliquando stultitiam magna latrantem sui pudeat. Accepisti, inquit, in fabulis lacessenteis coelum Gigantes: sed illos quoque, uti condignum fuit, benigna fortitudo deposuit. Sed visne rationes ipsas invicem collidamus? forsitan ex hujusmodi conflictatione pulchra quaedam veritatis scintilla 248 dissiliet. Tuo, inquam, arbitratu. Deum, inquit, esse omnium potentem nemo dubitaverit. Qui quidem, inquam, mente consistat, nullus prorsus ambigat. Qui vero est, inquit, omnium potens, nihil est quod ille non possit. Nihil, inquam. Num igitur Deus facere (5) malum potest? Minime, inquam. Malum igitur, inquit, nihil est, cum id facere ille non possit, qui nihil non potest. Ludisne, inquam, me, inextricabilem labyrinthum rationibus texens, quo nunc quidem, qua egrediaris, introeas; nunc vero qua introieris, egrediare: an mirabilem quemdam divinae simplicitatis orbem complicas? (10) Etenim paulo ante a beatitudine incipiens, eam summum bonum esse dicebas, quam in summo Deo sitam loquebare: ipsum quoque Deum summum esse bonum, plenamque beatitudinem disserebas: ex quo nemin em beatum fore, nisi qui pariter Deus esset, quasi munusculum dabas. Rursus ipsam boni formam, Dei ac beatitudinis (15) loquebaris esse substantiam: ipsumque unum id ipsum esse bonum dicebas, quod ab omni rerum natura peteretur: Deum quoque bonitatis gubernaculis universitatem regere disputabas, volentiaque cuncta parere, nec ullam mali esse naturam: atque haec nullis extrinsecus sumptis, sed altero ex altero fidem trahente, insitis, domesticisque probationibus 249 explicabas. Tum illa, Minime, inquit, ludimus; remque omnium maximam Dei munere, quem dudum deprecabamur, exegimus. Ea est enim divinae forma substantiae, ut neque in externa dilabatur, nec in se externum aliquid ipsa suscipiat; sed, sicut de ea Parmenides (5) ait: Πάντοθεν εὐκύκλου σφαίρας ἐναλίγκιον ὄγκῳ, rerum orbem mobilem rotat, dum se immobilem ipsa conservat. Quod si rationes quoque non extra petitas, sed intra rei, quam tractabamus, ambitum collocatas agitavimus, nihil est quod admirere, cum Platone sanciente didiceris, cognatos, de quibus loquimur, rebus oportere (10) esse sermones.
250 METRUM XII.
ARGUMENTUM.-- Quam primum habes summi boni notitiam felix, inquit Philosophia, hanc infelix amittis, inspecta terra: sicut Orpheus, conversis ad inferos luminibus, conjugem carmine emptam perdidit. Felix, qui potuit boni Fontem visere lucidum: Felix, qui potuit gravis Terrae solvere vincula. 251 Quondam funera conjugis Vates Threicius gemens, Postquam flebilibus modis Silvas currere mobiles, Amnes stare coegerat, Junxitque intrepidum latus Saevis cerva leonibus, Nec visum timuit lepus Jam cantu placidum canem, Cum flagrantior intima Fervor pectoris ureret, Nec qui cuncta subegerant, Mulcerent dominum modi, 252 Immiteis superos querens, Infernas adiit domos. Illic blanda sonantibus Chordis carmina temperans, Quidquid praecipuis deae Matris fontibus hauserat, Quod luctus dabat impotens, Quod luctum geminans amor, Deflet, Taenara commovens, Et dulci veniam prece 253 Umbrarum dominos rogat. Stupet tergeminus novo Captus carmine janitor. Quae sontes agitant metu Ultrices scelerum deae Jam moestae lacrymis madent. Non Ixionium caput Velox praecipitat rota, Et longa site perditus Spernit flumina Tantalus. Vultur dum satur est modis, Non traxit Tityi jecur. 254 Tandem, vincimur, arbiter Umbrarum miserans ait: Donamus comitem viro Emptam carmine conjugem: Sed lex dona coerceat, Ne, dum Tartara liquerit, Fas sit lumina flectere. Quis legem det amantibus? Major lex amor est sibi. Heu! noctis prope terminos Orpheus Euridicen suam Vidit, perdidit, occidit. Vos haec fabula respicit, Quicunque in superum diem Mentem ducere quaeritis. Nam qui tartareum in specus Victus lumina flexerit, Quidquid praecipuum trahit, Perdit, dum videt inferos.
LIBER QUARTUS. 256 PROSA PRIMA. ARGUMENTUM.-- Boetium mirantem, quod Deo mundum regente non solum mala sint et impunita, sed virtus et praemiis careat, et sceleratorum pedibus subjecta calcetur, docet Philosophia, nec vitia sine poenis, nec virtutem sine praemio esse.
Haec cum Philosophia, dignitate vultus, et oris gravitate servata, leniter suaviterque cecinisset, tum ego, nondum penitus insiti moeroris oblitus, intentionem dicere adhuc aliquid parantis abrupi. 257 Et o, inquam, veri praevia luminis, quae usque adhuc tua fudit oratio, cum sui speculatione divina, tum tuis rationibus invicta patuerunt; eaque mihi, et si ob injuriae dolorem nuper oblita, non tamen antehac prorsus ignorata dixisti. Sed ea ipsa est vel maxima nostri (5) causa moeroris, quod cum rerum bonus rector existat, vel esse omnino mala possint, vel impunita praetereant. Quod solum quanta dignum sit admiratione, profecto consideras. At huic aliud majus adjungitur: nam imperante florenteque nequitia, virtus non solum praemiis caret, verum etiam sceleratorum pedibus subjecta calcatur, et in locum (10) facinorum supplicia luit. Quae fieri in regno scientis omnia, potentis omnia, sed bona tantummodo volentis Dei, nemo satis potest nec admirari, nec conqueri. Tum illa, Et esset, inquit, infiniti stuporis, omnibusque horribilius monstris, si, uti tu existimas, in tanti veluti patrisfamilias dispositissima domo, vilia vasa colerentur, (15) pretiosa sordescerent: sed non ita est. 258 Nam si ea quae paulo ante conclusa sunt, inconvulsa servantur, ipso, de cujus nunc regno loquimur, auctore cognosces, semper quidem potentes bonos esse, malos vero abjectos semper atque imbecilles; nec sine poena unquam esse vitia, nec sine praemio virtutes; (5) bonis felicia, malis semper infortunata contingere, multaque id genus, quae sopitis querelis firma te soliditate corroborent. Et quoniam verae formam beatitudinis me dudum monstrante vidisti, quo etiam sita sit agnovisti, decursis omnibus, quae praemittere necessarium puto, viam tibi, quae te domum revehat, ostendam. Pennas (10) etiam tuae menti, quibus se in altum tollere possit, affigam, ut perturbatione depulsa, sospes in patriam, meo ductu, mea semita, meis vehiculis revertaris.
259 METRUM PRIMUM.
ARGUMENTUM.-- Me juvante, inquit Philosophia, mens humana res omnes creatas transcendens pervenit ad Deum; quo cognito, conversa ad terras hic videt etiam principes exsulare. Sunt etenim pennae volucres mihi, Quae celsa conscendant poli: Quas sibi cum velox mens induit, 260 Terras perosa despicit, Aeris immensi superat globum, Nubesque post tergum videt; Quique agili motu calet aetheris, Transcendit ignis verticem, Donec in astriferas surgat domos, 261 Phoeboque conjungat vias, Aut comitetur iter gelidi senis, Miles corusci sideris, Vel quocunque micans nox pingitur, Recurrat astri circulum, Atque ubi jam exhausti fuerit satis, Polum relinquat extimum, Dorsaque velocis premat aetheris Compos verendi luminis. 262 Hic regum sceptrum dominus tenet, Orbisque habenas temperat, Et volucrem currum stabilis regit, Rerum coruscus arbiter. Huc te si reducem referat via, Quam nunc requiris immemor, Haec dices, memini, patria est mihi, Hinc ortus, hic sistam gradum. Quod si terrarum placeat tibi Noctem relictam visere, 263 Quos miseri torvos populi timent, Cernes tyrannos exsules.
264 PROSA II. ARGUMENTUM.-- Ex praedictis Philosophia demonstrat, et probos potentes, et improbos impotentes esse.
Tum ego, papae, inquam, ut magna promittis! nec dubito quin possis efficere: tu modo quem excitaveris, ne moreris. Primum igitur, inquit, bonis semper adesse potentiam, malos cunctis viribus esse desertos, agnoscas licebit: quorum alterum demonstratur (5) ex altero. Nam cum bonum malumque contraria sint, si bonum potens esse constiterit, liquet imbecillitas mali: at si fragilitas clarescat mali, boni firmitas nota est. Sed uti nostrae sententiae, fides abundantior sit, alterutro calle procedam, nunc hinc, nunc inde proposita confirmans. Duo sunt, quibus omnis humanorum (10) actuum constat effectus; voluntas scilicet, ac potestas: quorum si alterutrum desit, nihil est quod explicari queat. Deficiente etenim voluntate, ne aggreditur quidem quisque quod non vult: at si potestas absit, voluntas frustra sit. Quo fit; ut si quem videas adipisci velle, quod minime adipiscatur, huic obtinendi quod voluerit, defuisse valentiam (15) dubitare non possis. Perspicuum est, inquam, nec ullo modo negari potest. Quem vero effecisse quod voluerit, videas, num etiam potuisse dubitabis? Minime. Quod vero quisque potest, in eo validus; quod vero non potest, in hoc imbecillis esse censendus est. 265 Fateor, inquam. Meministine igitur, inquit, superioribus rationibus esse collectum, intentionem omnem voluntatis humanae, quae diversis studiis agitur, ad beatitudinem festinare? Memini, inquam, id quoque esse demonstratum. Num recordaris beatitudinem ipsum esse bonum, (5) eoque modo cum beatitudo petitur, ab omnibus desiderari bonum? Minime, inquam, recordor, quoniam id memoriae fixum teneo. Omnes igitur homines boni pariter, ac mali, indiscreta intentione ad bonum pervenire nituntur? Ita, inquam, consequens est. Sed certum est, adeptione boni, bonos fieri. Certum. Adipiscuntur (10) igitur boni, quod appetunt? Sic videtur. Mali vero si adipiscerentur, quod appetunt bonum, mali esse non possent. Ita est. Cum igitur utrique bonum petant, sed hi quidem adipiscantur illi vero minime; non dubium est bonos quidem potentes esse, qui vero mali sunt, imbecilles. Quisquis, inquam, dubitat, nec rerum (15) naturam, nec consequentiam potest considerare rationum. Rursus inquit: Si duo sint, quibus idem secundum naturam propositum sit, eorumque unus naturali officio idipsum agat atque perficiat; alter vero naturale illud officium minime administrare queat, alio vero modo, quam naturae convenit, non quidem impleat propositum suum, (20) sed imitetur implentem; quemnam horum valentiorem esse decernis? Etsi conjecto, inquam, quid velis, planius tamen audire desidero. Ambulandi, inquit, motum secundum naturam esse hominibus, num negabis? Minime, inquam. Ejusque rei pedum officium esse naturale num dubitas? Ne hoc quidem, inquam. Si quis igitur pedibus (25) incedere valens ambulet, aliusque, cui hoc naturale pedum desit officium, manibus nitens, ambulare conetur, quis horum jure valentior existimari potest? Contexe, inquam, caetera: nam quin naturalis officii potens, eo, qui idem nequeat, valentior sit, nullus ambigit. 266 Sed summum, inquit, bonum, quod aeque malis bonisque propositum, boni quidem naturali officio virtutum petunt: mali vero variam per cupiditatem, quod adipiscendi boni naturale officium non est, idem ipsum conantur adipisci. An tu aliter existimas? Minime, (5) inquam nam etiam, quod est consequens, patet. Ex his enim quae concesseram, bonos quidem potentes, malos vero esse necesse est imbecilles. Recte, inquit, praecurris, idque, uti medici sperare solent, indicium est erectae jam, resistentisque naturae. Sed quoniam te ad intelligendum promptissimum esse conspicio, crebras coacervabo rationes. (10) Vide enim quanta vitiosorum hominum pateat infirmitas, qui ne ad hoc quidem pervenire queunt, ad quod eos naturalis ducit, ac pene compellit intentio. Et quid? si hoc tam magno ac pene invicto praeeuntis naturae desererentur auxilio? Considera vero quanta sceleratos homines habeat impotentia. Neque enim levia, aut ludicra (15) praemia petunt, quae consequi atque obtinere non possunt: sed circa ipsam rerum summam, verticemque deficiunt, nec in eo miseris contingit effectus, quod solum dies, noctesque moliuntur: in qua re bonorum vires eminent. Sicut enim eum qui pedibus incedens, ad eum locum usque pervenire potuisset, quo nihil ulterius pervium jaceret incessui, (20) ambulandi potentissimum esse censeres: ita eum, qui expetendorum finem, quo nihil ultra est, apprehendit, potentissimum necesse est judices. Ex quo fit, quod huic objacet, ut iidem scelesti, iidem viribus omnibus videantur esse deserti. 267 Cur enim relicta virtute vitia sectantur? inscitiane bonorum? sed quid enervatius ignorantiae caecitate? An sectanda noverunt? sed transversos eos libido praecipitat, sic quoque intemperantia fragiles, qui obluctari vitio nequeunt. An scientes, volentesque bonum (5) deserunt, ad vitia deflectuntur? Sed hoc modo non solum potenteis esse, sed omnino esse desinunt. Nam qui communem omnium, quae sunt, finem relinquunt, pariter quoque esse desistunt. Quod quidem cuipiam mirum forte videatur, ut malos, qui plures hominum sunt, eosdem non esse dicamus: sed ita sese res habet. Nam qui mali sunt, (10) eos malos esse non abnuo: sed, eosdem esse, pure atque simpliciter nego. Nam uti cadaver hominem mortuum dixeris, simpliciter vero hominem appellare non possis: ita vitiosos, malos quidem esse concesserim, sed esse absolute nequeam confiteri. Est enim, quod ordinem retinet, servatque naturam: quod vero ab hac deficit, esse etiam, (15) quod in sua natura situm est, derelinquit. Sed possunt, inquies, mali: nec ego quidem negaverim; sed haec eorum potentia non a viribus, sed ab imbecillitate descendit. Possunt enim mala, quae minime valerent, si in bonorum efficientia manere potuissent. Quae possibilitas eos evidentius nihil posse, demonstrat. Nam si, uti paulo ante (20) collegimus, malum nihil est, cum tantummodo possint, nihil 268 posse improbos liquet. Perspicuum est. Atque ut intelligas, quaenam sit hujus potentiae vis, summo bono nihil potentius paulo ante definivimus. Ita est, inquam. Sed idem, inquit, facere malum nequit. Minime. Est igitur, inquit, aliquis, qui omnia posse homines (5) putet? Nisi qui insaniat, nemo. Atqui iidem possunt mala. Utinam quidem, inquam, non possent. Cum igitur, bonorum tantummodo potens, possit omnia; non vero queant omnia potentes etiam malorum: eosdem, qui mala possunt, minus posse manifestum est. Huc accedit, quod omnem potentiam inter expetenda numerandam, (10) omniaque expetenda referri ad bonum, velut ad quoddam naturae suae cacumen, ostendimus. Sed patrandi sceleris possibilitas referri ad bonum non potest. Expetenda igitur non est. Atqui omnis potentia expetenda est. Liquet igitur malorum possibilitatem non esse potentiam. Ex quibus omnibus bonorum quidem potentia, malorum vero (15) minime dubitabilis apparet infirmitas. Veramque illam Platonis esse sententiam liquet, solos, quod desiderent, facere posse sapientes: improbos vero exercere quidem quod libeat, quod vero desiderent, explere non posse. Faciunt enim quaelibet, dum per ea, quibus delectantur, id bonum, quod desiderant, se adepturos putant; sed minime (20) adipiscuntur, quoniam ad beatitudinem probra non veniunt.
269 METRUM II.
ARGUMENTUM.-- Philosophia praedictam improborum infirmitatem exemplo confirmans, ostendit tyrannos sede, veste, armis, vultu, affectuque terribiles, quot perturbationibus, totidem dominis subditos opprimi. Quos vides sedere celsos Solii culmine reges, Purpura claros nitente, Septos tristibus armis, Ore torvo comminantes Rabie cordis anhelos; Detrahat si quis superbis Vani tegmina cultus, Jam videbit intus arctas Dominos ferre catenas. 270 Hinc enim libido versat Avidis corda venenis, Hinc flagellat ira mentem Fluctus turbida tollens, Moeror aut captos fatigat, Aut spes lubrica torquet. Ergo, cum caput tot unum Cernas ferre tyrannos, Non facit, quod optat, ipse Dominus pressus iniquis.
271 PROSA III.
ARGUMENTUM.-- Philosophia addit probos praemiis, improbos suppliciis ita affici intrinsecus, ut et probi in deos, et improbi in bestias convertantur.
Videsne igitur quanto in coeno probra volvantur, qua probitas luce resplendeat? in quo perspicuum est, nunquam bonis praemia, nunquam sua sceleribus deesse supplicia. Rerum etenim quae geruntur, illud propter quod unaquaeque res geritur, ejusdem rei (5) praemium esse non injuria videri potest: uti currenti in stadio, propter quam curritur, jacet praemium corona. Sed beatitudinem esse idem ipsum bonum, propter quod omnia geruntur, ostendimus. Est igitur humanis actibus ipsum bonum, veluti praemium commune propositum. Atqui hoc a bonis non potest separari. Neque enim bonus (10) ultra jure vocabitur, qui careat bono; quare probos mores sua praemia non relinquunt. Quantum libet igitur saeviant mali, sapienti tamen corona non decidet, non arescet. Neque enim probis animis proprium decus, aliena decerpit improbitas. Quod si extrinsecus accepto laetaretur, poterat hoc vel alius quispiam, vel ipse etiam, qui contulisset, 272 auferre. Sed quoniam id sua cuique probitas confert, tum suo praemio carebit, cum probus esse desierit. Postremo cum omne praemium idcirco appetatur, quoniam bonum esse creditur, quis boni compotem, praemii judicet expertem? At cujus praemii? omnium (5) pulcherrimi, maximique. Memento etenim corollarii illius, quod paulo ante praecipuum dedi, ac sic collige. Cum ipsum bonum beatitudo sit, bonos omnes eo ipso quod boni sint, fieri beatos liquet. Sed qui beati sunt, deos esse convenit. Est igitur praemium bonorum, quod nullus deterat dies, nullius minuat potestas, nullius fuscet (10) improbitas, deos fieri. Quae cum ita sint, de malorum quoque inseparabili poena dubitare sapiens nequeat. Nam cum bonum malumque, item poenae atque praemium adversa fronte dissideant, quae in boni praemio videmus accidere, eadem necesse est in mali poena contraria parte respondeant. Sicut igitur probis probitas ipsa fit praemium; (15) ita improbis nequitia supplicium est. Jam vero quisquis afficitur poena, malo se affectum esse non dubitat. Si igitur sese ipsi aestimare velint, possunt ne sibi supplicii expertes videri, quos omnium malorum extrema nequitia non afficit modo, verum etiam vehementer inficit? Vide autem ex adversa parte bonorum, quae improbos (20) poena comitetur. Omne namque, quod sit, unum esse, ipsumque unum bonum esse paulo ante didicisti. Cui consequens est, ut omne quod sit, id etiam bonum esse videatur. Hoc igitur modo quidquid a bono deficit, esse desistit: quo fit, ut mali desinant esse quod fuerant. Sed fuisse homines, adhuc ipsa humani corporis reliqua species (25) ostentat. Quare versi in malitiam, humanam quoque amisere naturam. Sed cum ultra homines quemque provehere sola probitas possit, necesse est, ut quos ab humana conditione dejecit, infra hominis meritum detrudat improbitas. Evenit igitur, ut quem transformatum vitiis videas, hominem aestimare non possis. 273 Avaritia fervet alienarum opum violentus ereptor? lupi similem dixeris. Ferox, atque inquies, linguam litigiis exercet? cani comparabis. Insidiator occultis surripuisse fraudibus gaudet? vulpeculis exaequetur. Irae intemperans fremit? leonis animum gestare credatur. (5) Pavidus ac fugax non metuenda formidat? cervis similis habeatur. Segnis, ac stupidus torpet? asinum vivit. Levis atque inconstans studia permutat? nihil ab avibus differt. Foedis immundisque libidinibus immergitur? sordidae suis voluptate detinetur. Ita fit, ut qui, probitate deserta, homo esse desierit, cum in divinam conditionem (10) transire non possit, vertatur in belluam.
274 METRUM III.
ARGUMENTUM.-- Quin mali mores, inquit Philosophia, Circaeis carminibus potentiores, non instar horum, corpora convertunt in apros, leones, lupos, tigres, sues, sed in ipsam mentem saeviunt. 275 Vela Neritii ducis, Et vagas pelago rates Eurus appulit insulae, Pulchra qua residens dea Solis edita semine, Miscet hospitibus novis Tacta carmine pocula. 276 Quos ut in varios modos Vertit herbipotens manus: Hunc apri facies tegit, Ille Marmaricus leo Dente crescit et unguibus; Hic lupis super additus Flere dum parat, ululat: Ille, tigris ut Indica, Tecta mitis obambulat, Sed licet variis malis Numen Arcadis alitis Obsitum miserans ducem Peste solverit hospitis: 277 Jam tamen mala remiges Ore pocula traxerant: Jam sues Cerealia Glande pabula verterant. Et nihil manet integrum Voce, corpore, perditis. Sola mens stabilis, super Monstra, quae patitur, gemit. O levem nimium manum, Nec potentia gramina, Membra quae valeant licet, Corda vertere non valent. Intus est hominum vigor Arce conditus abdita. Haec venena potentius Detrahunt hominem sibi Dira, quae penitus meant, Nec nocentia corpori Mentis ulcere saeviunt.
279 PROSA IV.
ARGUMENTUM.-- Philosophia improborum miseriam amplius confirmatura, hoc eos esse miseriores ostendit, quod cupita perficiant diutius; impuniti vivant; caeterisque inferant injuriam.
Tum ego Fateor, inquam, nec injuria dici video vitiosos, tametsi humani corporis speciem servent, in belluas tamen animorum qualitate mutari. Sed quorum atrox scelerataque mens bonorum pernicie saevit, idipsum eis licere noluissem. Nec licet, inquit, (5) uti convenienti monstrabitur loco: sed tamen si idipsum quod eis licere creditur, auferatur, magna ex parte sceleratorum hominum poena relevatur. Etenim quod incredibile cuiquam forte videatur, infeliciores esse necesse est malos, cum cupita perfecerint, quam si ea, quae cupiunt, implere non possint. Nam si miserum est voluisse prava, (10) potuisse miserius est, sine quo voluntatis miserae langueret effectus. Itaque cum sua singulis miseria sit, triplici infortunio necesse est urgeantur, quos videas scelus velle, posse, perficere. Accedo, inquam: sed uti hoc infortunio cito careant, patrandi sceleris possibilitate deserti, vehementer exopto. Carebunt, inquit, ocyus, quam (15) vel tu forsitan velis, vel illi sese existiment esse carituros. Neque enim est aliquid in tam brevibus vitae metis ita serum, quod exspectare longum immortalis praesertim animus putet: quorum magna spes et excelsa facinorum machina repentino atque insperato saepe fine destruitur: quod quidem illis miseriae modum statuit. 280 Nam si nequitia miseros facit, miserior sit necesse est diuturnior nequam: quos infelicissimos esse judicarem, si non eorum malitiam saltem mors extrema finiret. Etenim si de pravitatis infortunio vera conclusimus, infinitam liquet esse miseriam, quam esse constat aeternam. (5) Tum ego, Mira quidem, inquam, et concessu difficilis illatio; sed his eam, quae prius concessa sunt, nimium convenire cognosco. Recte, inquit, existimas: sed qui conclusioni accedere durum putat, aequum est vel falsum aliquid praecessisse demonstret, vel collationem propositionum non esse efficacem necessariae conclusionis ostendat: (10) alioquin concessis praecedentibus, nihil prorsus est, quod de illatione causetur. Nam hoc quoque quod dicam, non minus mirum videatur, sed ex his quae sumpta sunt aeque est necessarium. Quidnam? inquam. Feliciores, inquit, esse improbos supplicia luentes, quam si eos nulla justitiae poena coerceat. Neque id nunc molior, quod cuivis (15) veniat in mentem, corrigi ultione pravos mores, et ad rectum supplicii terrore deduci, caeteris quoque exemplum esse culpanda fugiendi: sed alio quodam modo infeliciores esse improbos arbitror impunitos, tametsi nulla ratio correctionis, nullus respectus habeatur exempli. Et quis erit, inquam, praeter hos alius modus? Et illa, Bonos, (20) inquit, esse felices, malos vero miseros nonne concessimus? Ita est, inquam. Si igitur, inquit, miseriae cujuspiam bonum aliquid addatur, nonne felicior est eo, cujus pura ac solitaria sine cujusquam boni admistione miseria est? Sic, inquam, videtur. Quid si eidem 281 misero, qui cunctis careat bonis, praeter ea, quibus miser est, malum aliud fuerit annexum, nonne multo infelicior eo censendus est, cujus infortunium boni participatione relevatur? Quid ni? inquam. Habent igitur improbi, cum puniuntur, boni quidem aliquid annexum, (5) poenam ipsam scilicet, quae ratione justitiae bona est: iidemque cum supplicio carent, inest eis aliquid ulterius mali, ipsa impunitas, quam iniquitatis merito malum esse confessus es. Negare non possum. Multo igitur infeliciores improbi sunt injusta impunitate donati, quam justa ultione puniti. Sed puniri improbos, justum; impunitos vero elabi, (10) iniquum esse manifestum est. Quis id neget? Sed ne illud quidem, ait, quisquam negabit bonum esse omne quod justum est: contraque quod injustum est malum liquere esse. Tum ego: Ista quidem consequentia sunt eis quae paulo ante conclusa sunt. Sed quaeso, inquam, te, nullane animarum supplicia post defunctum morte corpus (15) relinquis? Et magna quidem, inquit: quorum alia poenali acerbitate, alia vero purgatoria clementia exerceri puto. Sed nunc de his disserere consilium non est. Id vero hactenus egimus, ut, quae indignissima tibi videbatur, malorum potestas, eam nullam esse cognosceres: quosque impunitos querebare, videres nunquam improbitatis suae (20) carere suppliciis: licentiam quam cito finiri precabaris, nec longam esse disceres: infelicioremque fore, si diuturnior; infelicissimam vero, si esset aeterna: post haec miseriores esse improbos, injusta impunitate dimissos, quam justa ultione punitos. Cui sententiae consequens est, ut tum demum gravioribus suppliciis urgeantur, cum impuniti esse (25) creduntur. Tum ego, Cum tuas, inquam, rationes considero, nihil dici verius puto. 282 At si ad hominum judicia revertar, quis est ille est, cui haec non credenda modo, sed saltem non audienda videantur? Ita est, inquit illa. Nequeunt enim oculos tenebris assuetos ad lucem perspicuae veritatis attollere, similesque avibus sunt, quarum intuitum nox illuminat, (5) dies caecat: dum enim non rerum ordinem, sed suos intuentur affectus, vel licentiam, vel impunitatem scelerum putant esse felicem. Vide autem quid aeterna lex sanciat? Melioribus animum conformaveris; nihil opus est judice praemium deferente; tu te ipse excellentioribus addidisti. Studium ad pejora deflexeris; extra ne quaesieris ultorem; (10) tu te ipse in deteriora detrusisti: veluti si vicibus sordidam humum, coelumque respicias, cunctis extra cessantibus, ipsa cernendi ratione nunc coeno, nunc sideribus interesse videaris. At vulgus ista non respicit. Quid igitur? his ne accedamus, quos belluis similes esse monstravimus? Quid, si quis amisso penitus visu, ipsum etiam se habuisse (15) oblivisceretur intuitum, nihilque sibi ad humanam perfectionem deesse arbitraretur, num videntes eadem caecos putaremus? 283 Nam ne illud quidem acquiescent, quod aeque validis rationum nititur firmamentis, infeliciores eos esse, qui faciunt, quam qui patiuntur injuriam. Vellem, inquam, has ipsas audire rationes. Omnem, inquit, improbum num supplicio dignum negas? Minime. Infelices (5) vero esse, qui sint improbi, multipliciter liquet. Ita est, inquam. Qui igitur supplicio digni sunt, miseros esse non dubitas? Convenit, inquam. Si igitur cognitor, ait, resideres, cui supplicium inferendum putares, eine qui fecisset, an qui pertulisset injuriam? Nec ambigo, inquam, quin perpesso satisfacerem dolore facientis. (10) Miserior igitur tibi injuriae illator, quam acceptor esse videretur. Consequitur, inquam. Hac igitur aliisque de causis ea radice nitentibus, quod turpitudo suapte natura miseros faciat, apparet, illatam cuilibet injuriam non accipientis, sed inferentis esse miseriam. Atqui nunc, ait, contra faciunt oratores. Pro his enim qui grave quid, acerbumque (15) perpessi sunt, miserationem judicum excitare conantur, cum magis admittentibus justior miseratio debeatur: quos non ab iratis, sed a propitiis potius, miserantibusque accusatoribus ad judicium, veluti aegros ad medicum duci oportebat, ut culpae morbos supplicio resecarent: quo pacto defensorum opera, vel tota frigeret, vel si prodesse (20) hominibus mallet, in accusationis habitum verteretur. Ipsi quoque improbi, si eis aliqua rimula virtutem relictas fas esset aspicere, vitiorumque sordes poenarum cruciatibus se deposituros viderent, compensatione adipiscendae probitatis, nec hos cruciatus esse dicerent, defensorumque operam repudiarent, ac se totos accusatoribus (25) judicibusque permitterent. Quo fit, ut apud sapientes nullus prorsus odio locus relinquatur. Nam bonos quis nisi stultissimus oderit? malos vero odisse ratione caret. Nam si, uti corporum languor, ita vitiositas quidam est quasi morbus animorum; cum aegros corpore minime dignos odio, sed potius miseratione judicemus, multo magis (30) non insequendi, sed miserandi sunt, quorum mentes omni languore atrocior urget improbitas.
285 METRUM IV.
ARGUMENTUM.-- Cum mors immineat, aut sponte veniens, aut a feris aliisque hominibus accelerata, inquit Philosophia, praestat te diligere probos et misereri improborum, quam ullos odisse et armis lacessere. Quid tantos juvat excitare motus Et propria fatum sollicitare manu? Si mortem petitis, propinquat ipsa Sponte sua, volucres nec remoratur equos, 286 Quos serpens, leo, tigris, ursus, apri Dente petunt, iidem se tamen ense petunt. An distant quia, dissidentque mores, Injustas acies, et fera bella movent, Alternisque volunt perire telis? Non est justa satis saevitiae ratio. Vis aptam meritis vicem referre? Dilige jure bonos, et miseresce malis.
287 PROSA V. ARGUMENTUM.-- Boetium, ut sibi videbatur, more sapientis mirantem, Deo mundum regente, bonis adversa, malis prospera accidere, Philosophia monet, non ideo homini dubitandum, cuncta recte fieri, quod causam tantae dispositionis ille ignoret.
Hic ego, Video, inquam, quae sit vel felicitas, vel miseria in ipsis proborum atque improborum meritis constituta. Sed in hac ipsa fortuna populari, non nihil boni, malive inesse perpendo. Neque enim sapientum quisquam exsul, inops, ignominiosusque (5) esse malit potius, quam pollens opibus, honore reverendus, potentia validus, in sua permanens urbe florere. Sic enim clarius, testatiusque sapientiae tractatur officium, cum in contingentes populos regentium quodam modo beatitudo transfunditur: cum praesertim carcer, nexus, caeteraque legalium tormenta poenarum perniciosis potius (10) civibus, propter quos etiam constituta sunt, debeantur. Cur haec igitur versa vice mutentur, scelerumque supplicia bonos premant, praemia virtutum mali rapiant, vehementer admiror, quaeque tam injustae confusionis ratio videatur, ex te scire desidero. 288 Minus etenim mirarer, si misceri omnia fortuitis casibus crederem. Nunc stuporem meum Deus rector exaggerat, qui cum saepe bonis jucunda, malis aspera, contraque bonis dura tribuat, malis optata concedat, nisi causa deprehendatur, quid est quod a fortuitis casibus differre (5) videatur? Nec mirum, inquit, si quid ordinis ignorata ratione, temerarium confusumque credatur. Sed tu quamvis causam tantae dispositionis ignores, tamen quoniam bonus mundum rector temperat, recte fieri cuncta ne dubites.
289 METRUM V.
ARGUMENTUM.-- Idcirco, inquit Philosophia, vulgus miratur effecta coelestia, terrestria autem non miratur quod horum noscat, illorum ignoret causas. Si quis Arcturi sidera nescit Propinqua summo cardine labi, Cur regat tardus plaustra Bootes, Mergatque seras aequore flammas, Cum nimis celeres explicet ortus, Legem stupebit aetheris alti. 290 Palleant plenae cornua lunae Infecta metis noctis opacae, Quaeque fulgenti texerat ore Confusa Phoebe, detegat astra: Commovet gentes publicus error, Lassantque crebris pulsibus aera. Nemo miratur flamina cori Littus frementi tundere fluctu, 291 Nec nivis duram frigore molem Fervente Phoebi solvier aestu. Hic enim causas cernere promptum est Illic latentes pectora turbant Cuncta; quae rara provehit aetas Stupetque subitis mobile vulgus. Cedat insciti nubilus error, Cessent profecto mira videri.
292 PROSA VI. ARGUMENTUM.-- Philosophia, indicata materia deinceps tractanda, et modo quo disputabitur, ponit cum providentiae divinae, tum fati definitionem: unde hoc illi ita subjici demonstrat, ut non minus providentiae divinae, quam fati sit, et probos tristibus et improbos optatis nunc affici.
Ita est, inquam. Sed cum tui muneris sit latentium rerum causas evolvere, velatasque caligine explicare rationes, quaeso uti hinc decernas et, quoniam hoc me miraculum maxime perturbat, edisseras. Tum illa paulisper arridens: Ad rem me, inquit, omnium quaesitu (5) maximam vocas, cui vix exhausti quidquam satis sit. Talis namque materia est, ut, una dubitatione succisa, innumerabiles aliae, velut hydrae capita, succrescant: nec ullus fuerit modus, nisi quis eas vivacissimo mentis igne coerceat. In hac enim de Providentiae simplicitate, de fati serie, de repentinis casibus, de cognitione, ac praedestinatione (10) divina, de arbitrii libertate quaeri solet: quae quanti oneris sint ipse perpendis. Sed quoniam haec quoque te nosse, quaedam medicinae tuae portio est, quanquam angusto limite temporis septi, tamen aliquid delibare conabimur. Quod si te musici carminis oblectamenta delectant, hanc oportet paulisper differas voluptatem, dum (15) nexas sibi ordine contexo rationes. Ut libet, inquam. 293 Tum velut ab alio orsa principio, ita disseruit. Omnium generatio rerum, cunctusque mutabilium naturarum progressus, et quidquid aliquo movetur modo, causas, ordinem, formas ex divinae mentis stabilitate sortitur. Haec in suae simplicitatis arce composita, multiplicem (5) rebus gerendis modum statuit. Qui modus cum in ipsa divinae intelligentiae puritate conspicitur, Providentia nominatur: cum vero ad ea quae movet atque disponit refertur, fatum a veteribus appellatum est. Quae diversa esse facile liquebit, si quis utriusque vim mente conspexerit. Nam Providentia est illa ipsa divina ratio (10) in summo omnium principe constituta, quae cuncta disponit: 294 fatum vero inhaerens rebus mobilibus dispositio, per quam Providentia suis quaeque nectit ordinibus. Providentia namque cuncta pariter, quamvis diversa, quamvis infinita, complectitur: fatum vero singula digerit in motum locis, formis, ac temporibus distributa: ut (5) haec temporalis ordinis explicatio, in divinae mentis adunata prospectu, Providentia sit: eadem vero adunatio digesta atque explicata temporibus fatum vocetur. Quae, licet diversa sint, alterum tamen pendet ex altero. Ordo namque fatalis ex Providentiae simplicitate procedit. Sicut enim artifex faciendae rei formam mente percipiens, (10) movet operis effectum, et quod simpliciter, praesentarieque prospexerat, per temporales ordines ducit; ita Deus Providentia quidem singulariter, stabiliterque facienda disponit: fato vero haec ipsa, quae disposuit, multipliciter ac temporaliter administrat. 295 Sive igitur, famulantibus quibusdam Providentiae divinis spiritibus, fatum exercetur, seu anima, seu tota inserviente natura, seu coelestibus siderum motibus, seu angelica virtute, seu daemonum varia solertia, seu aliquibus horum, seu omnibus fatalis series texitur; illud certe (5) manifestum est, immobilem, simplicemque gerendarum formam rerum esse providentiam: fatum vero eorum quae divina simplicitas gerenda disposuit, mobilem nexum, atque ordinem temporalem. Quo fit, ut omnia quae fato subsunt, Providentiae quoque subjecta sint; cui ipsum etiam subjacet fatum. Quaedam vero, quae sub Providentia (10) locata sunt, fati seriem superent. Ea vero sunt, quae primae propinqua divinitati stabiliter fixa, fatalis ordinem mobilitatis excedunt. Nam ut orbium circum eumdem cardinem sese vertentium, qui est intimus, ad simplicitatem medietatis accedit, caeterorumque extra locatorum veluti cardo quidam, circa quem versentur, existit: (15) extimus vero majore ambitu rotatus, quanto a puncti media individuitate discedit, tanto amplioribus spatiis explicatur: si quid vero illi se medio connectat et societ, in simplicitatem cogitur, diffundique ac diffluere cessat. Simili ratione quod longius a prima mente discedit, majoribus fati nexibus implicatur, ac tanto aliquid fato liberum est (20), quanto illum rerum cardinem vicinius petit. Quod si supernae 296 mentis haeserit firmitati, motu carens, fati quoque supergreditur necessitatem. Igitur uti est ad intellectum ratiocinatio; ad id quod est, id quod gignitur, ad aeternitatem tempus, ad puncti medium circulus; ita est fati series mobilis ad Providentiae stabilem simplicitatem. (5) Ea series coelum ac sidera movet, elementa in se invicem temperat, et alterna commutatione transformat. Eadem nascentia, occidentiaque omnia per similes fetuum, seminumque renovat progressus. Haec actus etiam, fortunasque hominum indissolubili causarum connexione constringit: quae cum ab immobilis Providentiae proficiscantur exordiis, (10) ipsas quoque immutabiles esse necesse est. Ita enim res optime reguntur, si manens in divina mente simplicitas, indeclinabilem causarum ordinem promat; hic vero ordo res mutabiles, et alioqui temere fluituras propria incommutabilitate coerceat. Quo fit, ut tametsi vobis hunc ordinem minime considerare valentibus, confusa omnia (15) perturbataque videantur, nihilominus tamen suus modus ad bonum dirigens cuncta disponat. Nihil est enim quod mali causa ne ab ipsis quidem improbis fiat: quos, ut uberrime demonstratum est, bonum quaerentes pravus error avertit, ne dum ordo de summi boni cardine proficiscens, a suo quemquam deflectat exordio. Quae vero, (20) inquies, potest ulla iniquior esse confusio, quam ut bonis tum 297 adversa, tum prospera, malis etiam tum optata, tum odiosa contingant? Num igitur ea mentis integritate homines degunt, ut quos probos improbosve censuerint, eos quoque, uti existimant, esse necesse sit? Atqui qui in hoc hominum judicia depugnant et quos alii praemio, alii (5) supplicio dignos arbitrantur. Sed concedamus, ut aliquis possit bonos malosve discernere; num igitur poterit intueri illam intimam temperiem, veluti in corporibus dici solet, animorum? Non enim dissimile est miraculum nescienti cur sanis corporibus, his quidem dulcia, illis vero amara conveniant. Cur aegri etiam quidam lenibus, (10) quidam vero acribus adjuvantur. At hoc medicus, qui sanitatis ipsius, atque aegritudinis modum temperamentumque dignoscit, minime miratur. Quid vero aliud animorum salus videtur esse, quam probitas? quid aegritudo, quam vitia? Quis autem alius vel servator bonorum, vel malorum depulsor, quam rector ac medicator mentium (15) Deus? Qui, cum ex alta providentiae specula respicit, quid unicuique conveniat agnoscit, et, quod convenire novit, accommodat. Hinc jam fit illud fatalis ordinis insigne miraculum, cum ab sciente geritur, quod stupeant ignorantes. Nam ut pauca, quae ratio valet humana, de divina profunditate perstringam, de hoc, quem tu justissimum (20) et aequi servantissimum putas, omnia scienti Providentiae diversum videtur. Et victricem quidem causam diis, victam vero Catoni placuisse familiaris noster Lucanus admonuit. Hic igitur quidquid citra spem videas geri, rebus quidem rectus ordo est, opinioni vero tuae perversa confusio. Sed sit aliquis ita bene moratus, (25) ut de eo divinum judicium pariter, humanumque consentiat; sed est animi viribus infirmus: cui, si quid eveniat adversi, desinet colere forsitan innocentiam per quam non potuit retinere fortunam. Parcit itaque sapiens dispensatio ei quem deteriorem facere possit adversitas, ne cui non convenit laborare patiatur. Est alius cunctis virtutibus (30) absolutus, sanctusque ac Deo proximus: hinc contingi quibuslibet adversis nefas Providentia judicat, adeo, ut ne corporeis quidem morbis agitari sinat. 298 Nam ut quidam me quoque excellentior ait, Ἀνδρὸς ἱεροῦ σῶμα δυνάμεις οἰκοδομοῦσι. Fit autem saepe, uti bonis summa rerum gerenda deferatur, ut exuberans retundatur improbitas. Aliis mista quaedam, pro animorum qualitate, distribuit: quosdam remordet, ne longa (5) felicitate luxurient: alios duris agitari sinit, ut virtutes animi, patientiae usu atque exercitatione, confirment. Alii plus aequo metuunt, quod ferre possunt: alii plus aequo despiciunt quod ferre non possunt. Hos, in experimentum sui, tristibus ducit. Nonnulli venerandum saeculi nomen, gloriosae pretio mortis, emerunt. Quidam (10) suppliciis inexpugnabiles exemplum caeteris praetulerunt invictam malis esse virtutem. Quae quam recte atque disposite et ex eorum bono, quibus accidere videntur, fiant, nulla dubitatio est. Nam illud quoque, quod improbis nunc tristia, nunc optata proveniunt, ex eisdem ducitur causis. Ac de tristibus quidem nemo miratur, quod (15) eos male meritos omnes existimant. Quorum quidem supplicia, tum caeteros ab sceleribus deterrent, tum ipsos, quibus invehuntur, emendat: laeta vero magnum bonis argumentum loquuntur, quid de hujusmodi felicitate debeant judicare, quam famulari saepe improbis cernant. In qua re illud etiam dispensari credo, quod est forsitan alicujus (20) tam praeceps atque importuna natura, ut eum in scelera potius exacerbare possit rei familiaris inopia: hujus morbo Providentia collatae pecuniae remedio medetur. Hic foedatam probris conscientiam spectans, et se cum fortuna sua comparans, forsitan pertimescit, ne cujus ei jucundus usus est, sit tristis amissio. Mutabit igitur (25) mores, ac, dum fortunam metuit amittere, nequitiam derelinquit. 299 Alios in cladem meritam praecipitavit indigne acta felicitas. Quibusdam permissum puniendi jus, ut exercitii bonis, et malis esset causa supplicii. Nam ut probis atque improbis nullum foedus est, ita ipsi inter se improbi nequeunt convenire. Quidni? cum a semet (5) ipsis discerpentibus conscientiam vitiis quique dissentiant, faciantque saepe, quae cum gesserint, non fuisse gerenda decernant? Ex quo saepe summa illa Providentia protulit insigne miraculum, ut malos mali bonos facerent. Nam dum iniqua sibi a pessimis quidam perpeti videntur, noxiorum odio flagrantes ad virtutis frugem rediere, dum se eis (10) dissimiles student esse, quos oderant. Sola est enim divina vis, cui mala quoque bona sint, cum eis competenter utendo, alicujus boni elicit effectum. Ordo enim quidam cuncta complectitur, ut quod ab assignata ordinis ratione discesserit, hoc licet in alium, tamen in ordinem relabatur, ne quid in regno Providentiae liceat temeritati. (15) Ἀργαλέον δ' ἐμὲ ταῦτα θεὸν ὡς πάντ' ἀγορεύειν. Neque enim fas est homini cunctas divini operis machinas vel ingenio comprehendere, vel explicare sermone. Hoc tantum perspexisse sufficiat, quod naturarum omnium proditor Deus, idem ad bonum dirigens cuncta disponit: dumque ea quae protulit, in sui similitudinem retinere festinat, (20) malum omne de reipublicae suae terminis per fatalis seriem necessitatis eliminat. Quo fit, ut quae in terris abundare creduntur, si disponentem Providentiam spectes, nihil usquam esse perpendas. Sed video jam dudum te et pondere quaestionis oneratum, et rationis prolixitate fatigatum, aliquam carminis exspectare dulcedinem. Accipe (25) igitur haustum, quo refectus, firmior in ulteriora contendas.
300 METRUM VI.
ARGUMENTUM.-- Philosophia exemplis confirmatura divinam Providentiam, haec est, inquit, lex divinitus constituta, ut pace inita inter sidera, elementa, anni tempestates, omniaque corpora viventia, haec perpetuos repetant circuitus ad illud a quo prodierunt, reditura boni cujuslibet principium. Si vis celsi jura tonantis Pura solers cernere mente, Aspice summi culmina coeli. 301 Illic justo foedere rerum Veterem servant sidera pacem. Non sol rutilo concitus igne Gelidum Phoebes impedit axem. Nec quae summo vertice mundi Flectit rapidos Ursa meatus, Nunquam occiduo lota profundo, Caetera cernens sidera mergi, Cupit Oceano tingere flammas. Semper vicibus temporis aequis Vesper seras nuntiat umbras, Revehitque diem Lucifer almum. Sic aeternos reficit cursus Alternus amor: sic astrigeris Bellum discors exsulat oris. Haec concordia temperat aequis Elementa modis, ut pugnantia Vicibus cedant humida siccis, Jungantque fidem frigora flammis, Pendulus ignis surgat in altum, Terraeque graves pondere sidant. 302 Iisdem causis vere tepenti Spirat florifer annus odores, Aestas Cererem fervida siccat, Remeat pomis gravis autumnus, Hiemem defluus irrigat imber. Haec temperies alit, ac profert Quidquid vitam spirat in orbe: Eadem rapiens condit, et aufert, Obitu mergens orta supremo. Sedet interea conditor altus, Rerumque regens flectit habenas, Rex et dominus, fons et origo, Lex et sapiens arbiter aequi, Et quae motu concitat ire, Sistit retrahens, ac vaga firmat. 303 Nam nisi rectos revocans itus, Flexos iterum cogat in orbes, Quae nunc stabilis continet ordo, Dissepta suo fonte fatiscant. Hic est cunctis communis amor, Repetuntque boni fine teneri. Quia non aliter durare queunt, Nisi converso rursus amore Refluant causae, quae dedit esse.
304 PROSA VII.
ARGUMENTUM.-- Sic ergo, inquit Philosophia, omnis fortuna, sive haec prospera fuerit, sive adversa, ut pote quae a Deo providente oritur, ad ipsum Deum refertur, ut sit bona, nec nisi abutentium vitio mala: sic probos prospera remunerare, adversa exercere; improbos vero adversa punire, prospera emendare debet.
Jamne igitur vides, quid haec omnia, quae diximus, consequatur? Quidnam? inquam. Omnem, inquit, bonam prorsus esse fortunam. Et qui, inquam, fieri potest? Attende, inquit, cum omnis fortuna vel jucunda, vel aspera, tum remunerandi exercendive (5) bonos, tum puniendi corrigendive improbos causa deferatur; omnis bona est, quam vel justam constat esse, vel utilem. Nimis quidem, inquam, vera ratio; et, si quam paulo ante docuisti Providentiam fatumve considerem, firmis viribus nixa sententia. Sed eam, si placet, inter eas quas inopinabiles paulo ante posuisti, (10) numeremus. Qui? inquit. Quia id hominum sermo communis usurpat, et quidem crebro, quorumdam malam esse fortunam. Visne igitur, inquit, paulisper vulgi sermonibus accedamus, ne nimium velut ab humanitatis usu recessisse videamur? Ut placet, inquam. 305 Nonne igitur bonum censes esse, quod prodest? Ita est, inquam. Quae vero aut exercet, aut corrigit, prodest. Fateor, inquam. Bona igitur. Quidni? Sed haec eorum est, qui vel in virtute positi, contra aspera bellum gerunt, vel a vitiis declinantes, virtutis iter arripiunt. (5) Negare, inquam, nequeo. Quid vero jucunda, quae in praemium tribuitur bonis, num vulgus malam esse decernit? Nequaquam: verum uti est, ita quoque esse optimam censet. Quid reliqua, quae, cum sit aspera, justo supplicio malos coercet, num bonam populus putat? Imo omnium, inquam, quae excogitari possunt, judicat (10) esse miserrimam. Vide igitur ne opinionem populi sequentes quiddam valde inopinabile confecerimus? Quid? inquam. Ex his enim, ait, quae concessa sunt, evenit eorum quidem, qui vel sunt in possessione, vel in provectu, vel in adeptione virtutis, omnem, quaecunque sit, bonam; in improbitate vero manentibus, omnem pessimam esse (15) fortunam. Hoc, inquam, verum est, tametsi nemo audeat confiteri. Quare, inquit, ita vir sapiens moleste ferre non debet, quoties in fortunae certamen adducitur: ut virum fortem non decet indignari, quoties increpuit bellicus tumultus. Utrique enim, huic quidem gloriae propagandae, illi vero confirmandae sapientiae difficultas ipsa, materia (20) est. Ex quo etiam virtus vocatur, quod suis viribus nitens non superetur adversis. Neque enim vos in provectu positi virtutis, diffluere deliciis, et emarcescere voluptate venistis, praelium cum omni fortuna nimis acre conseritis, ne vos aut tristis opprimat, aut jucunda corrumpat: firmis medium viribus occupate. Quidquid autem (25) infra subsistit, aut ultra progreditur, habet contemptum felicitatis, non habet praemium laboris. 306 In vestra enim situm manu, qualem vobis fortunam formare malitis. Omnis enim, quae videtur aspera, nisi aut exercet, aut corrigit, punit.
307 METRUM VII.
ARGUMENTUM.-- Philosophia probat exemplis Agamemnonis, Ulyssis et Herculis, homines optatis non frui, nisi post exantlatos multos labores. Bella bis quinis operatus annis Ultor Atreides, Phrygiae ruinis Fratris amissos thalamos piavit. Ille dum Graiae dare vela classi Optat, et ventos redimit cruore, Exuit patrem, miserumque tristis Foederat gnatae jugulum sacerdos. 308 Flevit amissos Ithacus sodales, Quos ferus, vasto recubans in antro, Mersit immani Polyphemus alvo. Sed tamen, caeco furibundus ore, Gaudium moestis lacrymis rependit, Herculem duri celebrant labores; Ille Centauros domuit superbos, 309 Abstulit saevo spolium leoni, Fixit et certis volucres sagittis: Poma cernenti rapuit draconi, Aureo laevam gravior metallo: Cerberum traxit triplici catena. Victor immitem posuisse fertur Pabulum saevis dominum quadrigis. 310 Hydra combusto periit veneno, Fronte turpatus Achelous amnis, Ora demersit pudibunda ripis. Stravit Antaeum Libycis arenis, Cacus Evandri satiavit iras, Quosque pressurus foret altus orbis Setiger spumis humeros notavit. Ultimus coelum labor irreflexo Sustulit collo, pretiumque rursus Ultimi coelum meruit laboris. 311 Ite nunc fortes, ubi celsa magni Ducit exempli via: cur inertes Terga nudatis? superata tellus Sidera donat.
LIBER QUINTUS.
312 PROSA PRIMA.
ARGUMENTUM.-- Quod omnia providenti nihil possit esse inopinatum, quodque casus eventum sit inopinatum, propterea Boetius objicit fore ut posita divina Providentia nullus esset casus: sed huic respondet Philosophia, quaestionem de casu ita esse de nomine, ut, pro diverso nominis usu, casus negari possit et asseri.
Dixerat, orationisque cursum ad alia quaedam tractanda atque expedienda vertebat. Tum ego, Recta quidem, inquam, exhortatio, tuaque prorsus auctoritate dignissima. Sed quod tu dudum de Providentia quaestionem pluribus implicitam esse dixisti, re experior. (5) Quaero enim an esse aliquid omnino, et quidnam esse casum arbitrere. 313 Tum illa: Festino, inquit, debitum promissionis absolvere, viamque tibi, qua patriam reveharis, aperire. Haec autem etsi perutilia cognitu, tamen a propositi nostri tramite paulisper aversa sunt: verendumque est, ne deviis fatigatus, ad emetiendum rectum iter sufficere (5) non possis. Ne id, inquam, prorsus vereare. Nam quietis mihi loco fuerit ea, quibus maxime delector, agnoscere. Simul cum omne disputationis tuae latus indubitata fide constiterit, nihil de sequentibus ambigatur. Tum illa: Morem, inquit, geram tibi; simulque sic exorsa est. Si quidem, inquit, aliquis eventum temerario (10) motu, nullaque causarum connexione productum, casum esse definiat, nihil omnino casum esse confirmo, et praeter subjectae rei significationem inanem prorsus vocem esse decerno. Quis enim, coercente in ordinem cuncta Deo, locus esse ullus temeritati reliquus potest? Nam nihil ex nihilo existere, vera sententia est; cui nemo (15) unquam veterum refragatus est, quanquam id illi non de operante principio, sed de materiali subjecto, hoc est, de natura omnium rationum, quasi quoddam jecerint fundamentum. At si nullis ex causis aliquid oriatur, id de nihilo ortum esse videbitur. Quod si hoc fieri nequit, nec casum quidem hujusmodi esse possibile est, qualem paulo (20) ante definivimus. Quid igitur, inquam, nihilne est, quod vel casus, vel fortuitum jure appellari queat? An est aliquid, tametsi vulgus lateat, cui vocabula ista conveniant? Aristoteles meus id, inquit, in Physicis, et brevi, et veri propinqua ratione definivit. Quonam, inquam, 314 modo? Quoties, ait, aliquid cujuspiam rei gratia geritur, aliudque quibusdam de causis, quam, quod intendebatur, obtingit, casus vocatur: ut si quis colendi agri causa fodiens humum, defossi auri pondus inveniat. Hoc igitur fortuito quidem creditur accidisse; verum (5) non de nihilo est. Nam proprias causas habet: quarum inprovisus, inopinatusque concursus casum videtur operatus. Nam nisi cultor agri humum foderet, nisi eo loci pecuniam suam depositor obruisset, aurum non esset inventum. Hae sunt igitur fortuiti causae compendii, quod ex obviis sibi et confluentibus causis, non ex gerentis intentione (10) provenit. Neque enim, vel qui aurum obruit, vel qui agrum exercuit, ut ea pecunia reperiretur, intendit, sed, uti dixi, quo ille obruit, hunc fodisse convenit, atque concurrit. Licet igitur definire casum esse inopinatum, ex confluentibus causis, in his, quae ob aliquid geruntur, eventum. Concurrere vero atque confluere causas facit ordo ille inevitabili (15) connexione procedens, qui de Providentiae fonte descendens, cuncta suis locis, temporibusque disponit.
315 METRUM PRIMUM.
ARGUMENTUM.-- Sicut, inquit Philosophia, fortuitus esse potest navium constanti duorum fluminum cursu abreptarum occursus, ita casus constantibus divinae Providentiae legibus regitur. Rupis Achaemeniae scopulis, ubi versa sequentum Pectoribus figit spicula pugna fugax, 316 Tigris et Euphrates uno se fonte resolvunt, Et mox abjunctis dissociantur aquis. Si coeant, cursumque, iterum revocentur in unum Confluat alterni quod trahit unda vadi: Conveniant puppes, et vulsi flumine trunci, Mistaque fortuitos implicet unda modos: Quos tamen ipsa vagos terrae declivia casus, Gurgitis et lapsi defluus ordo regit. 317 Sic, quae permissis fluitare videtur habenis, Fors patitur frenos, ipsaque lege meat.
318 PROSA II. ARGUMENTUM.-- Dubitantem Boetium, an propter praedicta, neganda sit mentis humanae libertas, docet Philosophia suam esse cuilibet menti libertatem, variaque hujus genera exponit.
Animadverto, inquam, idque uti tu dicis ita esse consentio. Sed in hac cohaerentium sibi serie causarum, estne ulla nostri arbitrii libertas, an ipsos quoque humanorum motus animorum fatalis catena constringit? Est, inquit. 319 Neque enim fuerit ulla rationalis natura, quin erdem libertas adsit arbitrii. Nam quod ratione uti naturaliter potest, id habet judicium, quo quodque discernat. Per se igitur fugienda, optandave dignoscit. Quod 320 vero quis optandum esse judicat, petit: refugit vero, quod existimat esse fugiendum. Quare quibus inest ratio, ipsis etiam inest volendi, nolendique libertas. Sed hanc non in omnibus aequam esse constituo. Nam supernis, divinisque substantiis et perspicax judicium, et incorrupta (5) voluntas, et efficax optatorum praesto est potestas. Humanas vero animas liberiores quidem esse necesse est, cum se in mentis divina speculatione conservant: minus vero, cum dilabuntur ad corpora, minusque etiam, cum terrenis artubus colligantur. Extrema vero est servitus, cum vitiis deditae, rationis propriae possessione ceciderunt. 321 Nam ubi oculos a summae luce veritatis, ad inferiora, et tenebrosa dejecerint, mox inscitiae nube caligant, perniciosis turbantur affectibus, quibus accedendo consentiendoque, quam invexere sibi, adjuvant servitutem, et sunt quodam modo propria libertate captivae. Quae tamen (5) ille, ab aeterno cuncta prospiciens, Providentiae cernit intuitus, et suis quaeque meritis praedestinata disponit, πάντ' ἐφορᾷ καὶ πάντ' ἐπακούει.
322 METRUM II. ARGUMENTUM.-- Quod ab Homero dicitur de sole, inquit Philosophia, id solius Dei est, omnia cernere. Puro clarum lumine Phoebum Melliflui canit oris Homerus: Qui tamen intima viscera terrae Non valet, aut pelagi, radiorum Infirma perrumpere luce. 323 Haud sic magni conditor orbis: Huic ex alto cuncta tuenti Nulla terrae mole resistunt Non nox atris nubibus obstat, Quae sint, quae fuerint, veniantque Uno mentis cernit in ictu. Quem, quia respicit omnia solus, Verum possis dicere solem.
324 PROSA III.
ARGUMENTUM.-- Boetius, cognitis divina providentia et libertate humana, utriusque concordiam difficilem ostendit, primum quidem generatim, deinde speciatim, cum ex parte ipsius Providentiae, quae non potest esse incerta, tum ex parte ipsius libertatis, quae videtur necessitatis expers.
Tum ego: En, inquam, difficiliori rursus ambiguitate confundor. Quaenam, inquit, ista est? Jam enim, quibus perturbere, conjecto. Nimium, inquam, adversari ac repugnare videtur, praenoscere universa Deum, et esse ullum libertatis arbitrium. Nam si cuncta (5) prospicit Deus, neque falli ullo modo potest, evenire necesse est quod Providentia futurum esse praeviderit. Quare si ab aeterno non facta hominum modo, sed etiam consilia, voluntatesque praenoscit, nulla erit arbitrii libertas: neque enim vel factum aliud ullum, vel quaelibet existere poterit voluntas, nisi quam nescia falli Providentia divina praesenserit. 325 Nam si res aliorsum quam provisae sunt, detorqueri valent, non jam erit futuri firma praescientia; sed opinio potius incerta, quod de Deo credere nefas judico. Neque enim illam probo rationem, qua se quidam credunt hunc quaestionis nodum posse dissolvere. Aiunt (5) enim, non esse ideo quid eventurum, quoniam id Providentia futurum esse prospexerit, sed e contrario potius, quoniam quid futurum est, id divinam Providentiam latere non posse, eoque modo necessarium hoc in contrariam relabi partem. Neque enim necesse esse contingere, quae providentur; sed necesse esse, quae futura sint, provideri. (10) Quasi vero, quae cujusque rei causa sit, praescientiane futurorum necessitatis; an futurorum necessitas, Providentiae, laboretur. At nos illud demonstrare nitamur, quoquo modo sese habeat ordo causarum, necessarium esse eventum praescitarum rerum, etiam si praescientia futuris rebus eveniendi necessitatem non videatur inferre. (15) Etenim si quispiam sedeat, opinionem quae eum sedere conjectat veram esse necesse est: atque e converso rursus, si de quopiam vera sit opinio, quoniam sedet, eum sedere necesse est. In utroque igitur necessitas inest: in hoc quidem sedendi, at vero in altero veritatis. Sed non idcirco quisque sedet quoniam vera est opinio, sed haec potius (20) vera est quoniam quempiam sedere praecessit. Ita cum causa veritatis ex altera parte procedat, inest tamen communis in utraque necessitas. 326 Similia de Providentia, futurisque rebus ratiocinari oportet. Nam etiam si idcirco quoniam futura sunt providentur, non vero ideo quoniam providentur eveniunt; nihilominus tamen a Deo vel ventura provideri, vel provisa evenire necesse est: quod ad perimendam (5) arbitrii libertatem solum satis est. Jam vero quam praeposterum est, ut aeternae praescientiae temporalium rerum eventus causa esse dicatur? Quid est autem aliud arbitrari, ideo Deum futura, quoniam sunt eventura, providere, quam putare quae olim acciderunt, causam summae illius esse providentiae? Ad haec, sicuti, cum quid esse (10) scio, id ipsum esse necesse est; ita cum quid futurum novi, id ipsum futurum esse necesse est. Sic fit igitur ut eventus praescitae rei nequeat evitari. Postremo si quid aliquis aliorsum, atque sese res habet, existimet, id non modo scientia non est, sed est opinio fallax, ab scientiae veritate longe diversa. Quare si quid ita futurum est, ut ejus (15) certus ac necessarius non sit eventus, id eventurum esse praesciri qui poterit? Sicut enim scientia ipsa impermista est falsitati: ita id quod ab ea concipitur, esse aliter, atque concipitur, nequit. Ea namque causa est, cur mendacio scientia careat, quod se ita rem quamque habere necesse est, uti eam sese habere scientia comprehendit. Quid (20) igitur? Quonam modo Deus haec incerta futura praenoscit? Nam si inevitabiliter eventura censet, quae etiam non evenire possibile est, fallitur: quod sentire non modo nefas est, sed etiam voce proferre. At si, uti sunt, ita ea futura esse decernit, ut aeque vel fieri ea, vel non fieri posse cognoscat, quae est haec praescientia, quae nihil certum, (25) nihil stabile comprehendit? 327 Aut quid hoc refert vaticinio illo ridiculo Tiresiae? Quidquid dicam, aut erit, aut non. Quid etiam divina providentia humana opinione praestiterit, si, uti homines, incerta judicat, quorum est incertus eventus? Quod si apud illum rerum omnium certissimum fontem nihil (5) incerti esse potest, certus eorum est eventus, quae futura firmiter ille praescierit. Quare nulla est humanis consiliis, actionibusque libertas: quas divina mens sine falsitatis errore cuncta prospiciens, ad unum alligat et constringit eventum. Quo semel recepto, quantus occasus humanarum rerum consequatur, liquet. Frustra enim bonis, malisque (10) praemia, poenaeve proponuntur, quae nullus meruit liber ac voluntarius motus animorum. Idque omnium videbitur iniquissimum, quod nunc aequissimum judicatur, vel puniri improbos, vel remunerari probos: quos ad alterutrum non propria mittit voluntas, sed futuri cogit certa necessitas. Nec vitia igitur, nec virtutes quidquam fuerint, sed (15) omnium meritorum potius mista atque indiscreta confusio. Quoque nihil sceleratius excogitari potest, cum ex providentia rerum, omnis ordo ducatur, nihilque consiliis liceat humanis, fit, ut vitia quoque 328 nostra ad bonorum omnium referantur auctorem. Igitur nec sperandi aliquid nec deprecandi ulla ratio est. Quid enim vel speret quisquam, vel etiam deprecetur, quando optanda omnia series indeflexa connectit? Auferetur igitur unicum illud inter homines Deumque (5) commercium, sperandi scilicet ac deprecandi. Siquidem justae humilitatis pretio inaestimabilem vicem divinae gratiae promeremur: qui solus modus est, quo cum Deo colloqui homines posse videantur, illique inaccessae luci prius quoque quam impetrent, ipsa supplicandi ratione conjungi: quae si, recepta futurorum necessitate, nihil virium habere (10) credantur, quid erit, quo summo illi rerum principi connecti atque adhaerere possimus? Quare necesse erit humanum genus, uti paulo ante cantabas, disceptum atque disjunctum suo fonte fatiscere.
329 METRUM III.
ARGUMENTUM.-- Unde, canit Boetius, praesentio divina, et humana libertas, quae seorsum stant, conjunctim pugnare videntur? Scilicet ut in caeteris, sic in hoc, mens humana nec omnia nescit nec omnia novit, ut a notis progredi nitatur ad ignota. Quaenam discors foedera rerum Causa resolvit? quis tanta Deus 330 Veris statuit bella duobus, Ut, quae carptim singula constant, Eadem nolint mista jugari? An nulla est discordia veris, Semperque sibi certa cohaerent? Sed mens, caecis obruta membris, Nequit oppressi luminis igne Rerum tenues noscere nexus. 331 Sed cur tanto flagrat amore Veri tectas reperire notas? Scitne quod appetit anxia nosse? Sed quis nota scire laborat? At si nescit, quid caeca petit? Quis enim quidquam nescius optet? Aut quis valeat nescita sequi? Quove inveniat, quisve repertam Queat ignarus noscere formam? 332 An cum mentem cerneret altam, Pariter summam et singula norat? Nunc membrorum condita nube, Non in totum est oblita sui, Summamque tenet singula perdens. Igitur quisquis vera requirit, Neutro est habitu: nam neque novit, Nec penitus tamen omnia nescit. 333 Sed, quam retinens meminit, summam Consulit, alte visa retractans, Ut servatis queat oblitas Addere partes.
334 PROSA IV.
ARGUMENTUM.-- Philosophia causata, praedictam divinae providentiae humanaeque libertatis concordiam idcirco videri cum antiquis, tum recentioribus difficilem, quod divina praenotio humanam infinite superans, mente humana non capiatur; explicatisque iis, quibus Boetius movebatur, argumentis, probat, quidquid cognoscitur, non secundum sui vim, sed secundum cognoscentis potius comprehendi facultatem.
Tum illa, Vetus, inquit, haec est de Providentia querela, Marcoque Tullio, cum divinationem distribuit, vehementer agitata, tibique ipsi res diu prorsus multumque quaesita; sed haud quaquam ab ullo vestrum hactenus satis diligenter ac firmiter expedita. Cujus caliginis (5) causa est, quod humanae ratiocinationis motus ad divinae praescientiae simplicitatem non potest admoveri: quae si ullo modo cogitari queat, nihil prorsus relinquetur ambigui: quod ita demum patefacere, atque expedire tentabo, si prius ea quibus moveris, expendero. 335 Quaero enim cur illam solventium rationem minus efficacem putes: quae quia praescientiam non esse futuris rebus causam necessitatis existimat, nihil impediri praescientia arbitrii libertatem putat. Num enim tu aliunde argumentum futurorum necessitatis trahis, nisi quod ea (5) quae praesciuntur, non evenire non possunt? Si igitur praenotio nullam futuris rebus adjicit necessitatem, quod tu etiam paulo ante fatebare; quid est, quod voluntarii exitus rerum ad certum cogantur eventum? Etenim positionis gratia, ut quid consequatur advertas, statuamus nullam esse praescientiam. Num igitur, quantum ad hoc attinet, (10) quae ex arbitrio eveniunt, ad necessitatem coguntur? Minime. Statuamus iterum esse, sed nihil rebus necessitatis injungere, manebit, ut opinor, eadem voluntatis integra atque absoluta libertas. Sed praescientia, inquies, tametsi futuris eveniendi necessitas non est, signum tamen est, necessario ea esse ventura. Hoc igitur modo, etiam si praecognitio (15) non fuisset, necessarios futurorum exitus esse constaret. Omne etenim signum, tantum quid sit, ostendit, non vero efficit quod designat. Quare demonstrandum prius est, nihil non ex necessitate contingere, ut praenotionem signum esse hujus necessitatis appareat. Alioquin si haec nulla est, nec illa quidem ejus rei signum poterit esse, quae (20) non est. Jam vero probationem firma ratione subnixam constat, non ex signis neque petitis extrinsecus argumentis, sed ex convenientibus necessariisque causis esse ducendam. Sed qui fieri potest, ut ea non proveniant, quae futura esse providentur? Quasi vero nos ea, quae providentia futura esse praenoscit, non eventura credamus: ac non illud (25) potius arbitremur, licet eveniant, nihil tamen, ut evenirent, sui natura necessitatis habuisse: quod hinc facile perpendas licebit. Plura etenim dum fiunt, subjecta oculis intuemur: ut ea quae in quadrigis moderandis atque flectendis facere spectantur aurigae: atque ad hunc modum caetera. Num igitur quidquam illorum ita fieri necessitas (30) ulla compellit? Minime. Frustra enim esset artis effectus, si omnia coacta moverentur. Quae igitur cum fiunt, carent existendi necessitate, eadem priusquam fiant, sine necessitate futura sunt. Quare sunt quaedam eventura, quorum exitus ab omni necessitate sit absolutus. 336 Nam illud quidem nullum arbitror esse dicturum, quod quae nunc fiunt, priusquam fierent, eventura non fuerint. Haec igitur etiam praecognita liberos habent eventus. Nam sicut scientia praesentium rerum nihil his quae fiunt, ita praescientia futurorum nihil his quae ventura (5) sunt necessitatis importat. Sed hoc, inquis, ipsum dubitatur, an earum rerum quae necessarios exitus non habent, ulla possit esse praenotio. Dissonare etenim videntur: putasque, si praevideantur, consequi necessitatem: si necessitas desit, minime praesciri, nihilque scientia comprehendi posse nisi certum. Quod si quae incerti sunt (10) exitus, ea quasi certa providentur, opinionis id esse caliginem, non scientiae veritatem. Aliter enim ac sese res habeant, arbitrari, ab integritate scientiae credis esse diversum. Cujus erroris causa est, quod omnia quae quisque novit, ex ipsorum tantum vi atque natura cognosci existimat quae sciuntur, quod totum contra est. Omne enim (15) quod cognoscitur, non secundum sui vim, sed secundum cognoscentium potius comprehenditur facultatem. Nam ut hoc brevi liqueat exemplo, eamdem corporis rotunditatem aliter visus, aliter tactus agnoscit. Ille eminus manens, totum simul jactis radiis intuetur: hic vero cohaerens orbi atque conjunctus, circa ipsum motus ambitum, (20) rotunditatem partibus comprehendit. Ipsum quoque hominem aliter sensus, aliter imaginatio, aliter ratio, aliter intelligentia contuetur. Sensus enim figuram in subjecta materia constitutam. Imaginatio vero solam sine materia judicat figuram. Ratio vero hanc quoque transcendit, speciemque ipsam, quae singularibus inest, universali 337 consideratione perpendit. Intelligentiae vero celsior oculus existit. Supergressa namque universitatis ambitum, ipsam illam simplicem formam pura mentis acie contuetur. In quo illud maxime considerandum est: quod superior comprehendendi vis amplectitur inferiorem; (5) inferior vero ad superiorem nullo modo consurgit. Neque enim sensus aliquid extra materiam valet, vel universales species imaginatio contuetur, vel ratio capit simplicem formam: sed intelligentia quasi desuper spectans, concepta forma, quae subsunt etiam cuncta dijudicat; sed eo modo quo formam ipsam, quae nulli alii nota esse poterat, (10) comprehendit. Nam et rationis universum, et imaginationis figuram, et materiale sensibile cognoscit, nec ratione utens, nec imaginatione, nec sensibus, sed illo ictu mentis formaliter, ut ita dicam, cuncta prospiciens. Ratio quoque cum quid universale respicit, nec imaginatione, nec sensibus utens, imaginabilia vel sensibilia (15) comprehendit. Haec est enim quae conceptionis suae universale ita definit: homo est animal bipes rationale. Quae cum universalis notio sit, tum imaginabilem, sensibilemque esse rem nullus ignorat, quod illa non imaginatione, vel sensu, sed rationali conceptione considerat. Imaginatio quoque tametsi ex sensibus visendi, formandique figuras (20) sumpsit exordium, sensu tamen absente sensibilia quaeque collustrat, non sensibili, sed imaginaria ratione judicandi. Videsne igitur, ut in cognoscendo cuncta, sua potius facultate, quam eorum quae cognoscuntur, utantur? 338 Neque id injuria: nam cum omne judicium judicantis actus existat, necesse est ut suam quisque operam non ex aliena, sed ex propria potestate perficiat.
339 METRUM IV.
ARGUMENTUM.-- Quanquam, inquit Philosophia, Stoici existimaverint, mentem humanam, nihil nisi a corporibus informatam, percipere; haec tamen ab efficaciori principio informata et insensilia sine ministerio corporum, et sensilia, famulantibus ipsis corporibus, percipit. Quondam Porticus attulit Obscuros nimium senes, 340 Qui sensus et imagines E corporibus extimis Credant mentibus imprimi, Ut quondam celeri stylo Mos est aequore paginae, Quae nullas habeat notas, Pressas figere litteras. Sed mens si propriis vigens Nihil motibus explicat, Sed tantum patiens jacet Notis subdita corporum, Cassasque in speculi vicem Rerum reddit imagines; Unde haec sic animis viget Cernens omnia notio? Quae vis singula prospicit, Aut quae cognita dividit? Quae divisa recolligit, Alternumque legens iter Nunc summis caput inserit, Nunc desidit in infima, Tum sese referens sibi, Veris falsa redarguit? 342 Haec est efficiens magis Longe causa potentior, Quam quae materiae modo Impressas patitur notas. Praecedit tamen excitans, Ac vires animi movens, Vivo in corpore passio. Cum vel lux oculos ferit, Vel vox auribus instrepit: Tum mentis vigor excitus, Quas intus species tenet, Ad motus similes vocans, Notis applicat exteris, Introrsumque reconditis Formis miscet imagines.
343 PROSA V. ARGUMENTUM.-- Sicut ergo, inquit Philosophia, neque ex imbecillitate sensus, imaginatio; neque ex imbecillitate imaginationis ratiocinatio; neque ex imbecillitate ratiocinationis, intelligentia humana: sic neque ex imbecillitate intelligentiae humanae, divina futurorum liberorum praenotio neganda est.
Quod si in corporibus sentiendis, quamvis afficiant instrumenta sensuum forinsecus objectae qualitates, animique agentis vigorem passio corporis antecedat, quae in se actum mentis provocet, excitetque interim quiescentes intrinsecus formas: si in sentiendis, inquam, (5) corporibus animus non passione insignitur, sed ex sua vi subjectam corpori judicat passionem, quanto magis ea quae cunctis corporum affectionibus absoluta sunt, in discernendo non objecta extrinsecus sequuntur, sed actum suae mentis expediunt? Hac itaque ratione multiplices cognitiones diversis ac differentibus cessere substantiis. (10) Sensus enim solus cunctis aliis cognitionibus destitutus, immobilibus animantibus cessit: quales sunt conchae maris, quaeque alia saxis haerentia nutriuntur. Imaginatio vero mobilibus belluis, quibus jam inesse fugiendi, appetendive aliquis videtur affectus. Ratio vero humani tantum generis est, sicuti intelligentia sola divini: quo fit ut (15) ea notitia caeteris praestet, quae suapte natura non modo proprium, sed caeterarum quoque notitiarum subjecta cognoscit. 344 Quid igitur, si ratiocinationi sensus imaginatioque refragentur, nihil esse illud universale dicentes, quod sese intueri ratio putet? quod enim sensibile, vel imaginabile est, id universum esse non posse: aut igitur rationis verum esse judicium, nec quidquam esse sensibile: aut (5) quoniam sibi notum sit plura sensibus, et imaginationi esse subjecta, inanem conceptionem esse rationis, quae quod sensibile sit, ac singulare, quasi quiddam universale consideret. Ad haec, si ratio contra respondeat, se quidem et quod sensibile et quod imaginabile sit in universitatis ratione conspicere; illa vero ad universitatis cognitionem (10) aspirare non posse: quoniam eorum notio corporales figuras non possit excedere: de rerum vero cognitione, firmiori potius, perfectiorique judicio esse credendum. In hujusmodi igitur lite, nos, quibus tam ratiocinandi, quam imaginandi etiam, sentiendique vis inest, nonne 345 rationis potius causam probaremus? Simile est, quod humana ratio divinam intelligentiam futura, nisi ut ipsa cognoscit, non putat intueri. Nam ita disseris, si quae certos ac necessarios habere non videantur eventus, ea certo eventura praesciri nequeunt. Harum igitur (5) rerum nulla est praescientia, quam si etiam in his esse credamus, nihil erit, quod non ex necessitate proveniat. Si igitur, uti rationis participes sumus, ita divinae judicium mentis habere possemus, sicut imaginationem sensumque rationi cedere oportere judicavimus, sic divinae sese menti humanam summittere rationem justissimum censeremus. (10) Quare in illius summae intelligentiae cacumen, si possumus, erigamur; illic enim ratio videbit, quod in se non potest intueri. Id autem est, quonam modo etiam quae certos exitus non habent, certa tamen videat, ac definita praenotio; neque id sit opinio, sed summae potius scientiae nullis terminis inclusa simplicitas.
346 METRUM V.
ARGUMENTUM EX CICERONE, I DE LEGIBUS.-- Natura, inquit Philosophia, caeteras animantes abjecit ad pastum, solum hominem erexit, ad coelique quasi cognationis, et domicilii pristini conspectum excitavit. Quam variis terras animalia permeant figuris! Namque alia extento sunt corpore, pulveremque verrunt, Continuumque trahunt vi pectoris incitata sulcum. Sunt quibus alarum levitas vaga verberetque ventos, 347 Et liquido longi spatia aetheris enatet volatu; Haec pressisse solo vestigia gressibusque gaudent Vel virides campos transmittere, vel subire silvas. Quae variis videas licet omnia discrepare formis, Prona tamen facies hebetes valet ingravare sensus. Unica gens hominum celsum levat altius cacumen, Atque levis recto stat corpore, despicitque terras. Haec, nisi terrenus male desipis, admonet figura, Qui recto coelum vultu petis, exerisque frontem, In sublime feras animum quoque, ne gravata pessum Inferior sidat mens corpore celsius levato.
348 PROSA VI.
ARGUMENTUM.-- Philosophia tandem concludit, cognitionem divinam instar Dei cognoscentis aeternam, ita esse totam simul, ut sicut notio praesentium, sic praenotio divina futurorum liberorum libertati humanae non noceat.
Quoniam igitur, uti paulo ante monstratum est, omne quod scitur, non ex sua, sed ex comprehendentium natura cognoscitur, intueamur nunc quantum fas est, quis sit divinae substantiae status, ut quaenam etiam scientia ejus sit, possimus agnoscere. Deum (5) igitur aeternum esse, cunctorum ratione degentium commune judicium est. Quid sit igitur aeternitas, consideremus. Haec enim naturam nobis pariter divinam, scientiamque patefecerit. Aeternitas igitur est, interminabilis vitae tota simul et perfecta possessio. Quod ex collatione temporalium clarius liquet. Nam quidquid vivit in (10) tempore, id praesens a praeteritis in futura procedit: nihilque est in tempore constitutum, quod totum vitae suae spatium pariter possit amplecti. Sed crastinum quidem nondum apprehendit: hesternum vero 349 jam perdidit. In hodierna quoque vita non amplius vivitis, quam in illo mobili transitorioque momento. Quod igitur temporis patitur conditionem, licet illud, sicut de mundo censuit Aristoteles, nec coeperit unquam esse, nec desinat, vitaque ejus cum temporis infinitate tendatur, (5) nondum tamen tale est, ut aeternum esse jure credatur. Non enim totum simul, infinitae licet vitae spatium comprehendit, atque complectitur: sed futura nondum transacta jam non habet. Quod igitur interminabilis vitae plenitudinem totam pariter comprehendit, ac possidet, cui neque futuri quidquam absit, nec praeteriti fluxerit, id aeternum esse jure perhibetur: idque (10) necesse est, et sui compos praesens sibi semper assistere, et infinitatem mobilis temporis habere praesentem. Unde non recte quidam, qui cum audiunt visum Platoni, mundum hunc nec habuisse initium temporis, nec habiturum esse defectum, hoc modo conditori conditum mundum fieri coaeternum putant. Aliud est enim per interminabilem duci vitam, quod mundo (15) Plato tribuit: aliud interminabilis vitae totam pariter complexam esse praesentiam, quod divinae mentis proprium esse manifestum est. Neque enim Deus conditis rebus antiquior videri debet temporis quantitate, sed simplicis potius proprietate naturae. Hunc enim vitae immobilis praesentarium statum, infinitus ille temporalium rerum motus imitatur; cumque eum effingere (20), atque aequare non possit, ex immobilitate deficit in motum, ex simplicitate praesentiae decrescit in infinitam futuri ac praeteriti quantitatem; et, cum totam pariter vitae suae plenitudinem nequeat possidere, hoc ipso, quod aliquo modo nunquam esse desinit, illud, quod implere atque exprimere non potest, aliquatenus videtur aemulari, alligans se ad qualemcunque 350 praesentiam hujus exigui volucrisque momenti: quae, quoniam manentis illius praesentiae quamdam gestat imaginem, quibuscunque contigerit, id praestat, ut esse videantur, Quoniam vero manere non potuit, infinitum temporis iter arripuit: eoque modo factum est, ut continuaret eundo vitam, (5) cujus plenitudinem complecti non valuit permanendo. Itaque si digna rebus nomina velimus imponere, Platonem sequentes, Deum quidem aeternum, mundum vero dicamus esse perpetuum. Quoniam igitur omne judicium secundum sui naturam, quae sibi subjecta sunt, comprehendit; est autem Deo semper aeternus, ac praesentarius status: scientia quoque ejus, omnem (10) temporis supergressa motionem, in suae manet simplicitate praesentiae, infinitaque praeteriti ac futuri spatia complectens, omnia, quasi jam gerantur, in sua simplici cognitione considerat. Itaque si praesentiam pensare velis, qua cuncta dignoscit, non esse praescientiam quasi futuri, sed scientiam nunquam deficientis instantiae rectius aestimabis. Unde non praevidentia (15), sed Providentia potius dicitur, quod porro ab rebus infimis constituta, quasi ab excelso rerum cacumine cuncta prospiciat. Quid igitur postulas, ut necessaria fiant, quae divino lumine lustrentur, cum ne homines quidem necessaria faciant esse, quae videant? Num enim quae praesentia cernis, aliquam eis necessitatem tuus addit intuitus? Minime. Atqui (20), si est divini humanique praesentis digna collatio, uti vos vestro hoc temporario praesenti quaedam videtis, ita ille omnia suo cernit aeterno. Quare haec divina praenotio naturam rerum, proprietatemque non mutat, taliaque apud se praesentia spectat, qualia in tempore olim futura provenient: nec rerum judicia confundit, unoque suae mentis intuitu tam necessarie (25), quam non necessarie, ventura dignoscit. Sicuti vos cum pariter ambulare in terra hominem et oriri in coelo solem videtis, quanquam simul utrumque conspectum, tamen discernitis, et hoc voluntarium, illud esse necessarium judicatis. Ita igitur cuncta despiciens divinus intuitus, qualitatem rerum minime perturbat apud se quidem praesentium, ad conditionem 351 vero temporis futurarum. Quo fit, ut hoc non sit opinio, sed veritate potius nixa cognitio, cum exstiturum quid esse cognoscit, quod idem existendi necessitate carere non nesciat. Hic si dicas, quod eventurum Deus videt, id non evenire non posse: quod autem non potest non evenire (5), id ex necessitate contingere, meque ad hoc nomen necessitatis astringas: Fatebor rem quidem solidissimae veritatis, sed cui vix aliquis nisi divini speculator accesserit. Respondebo namque idem futurum, cum ad divinam notionem refertur, necessarium: cum vero in sua natura perpenditur, liberum prorsus atque absolutum videri. Duae sunt etenim necessitates; (10) simplex una, veluti quod necesse est omnes homines esse mortales; altera conditionis, ut si aliquem ambulare scias, eum ambulare necesse est. Quod enim quisque novit, id esse aliter ac notum est, nequit. Sed haec conditio minime secum illam simplicem trahit. Hanc enim necessitatem non propria facit natura, sed conditionis adjectio. Nulla enim necessitas (15) cogit incedere voluntarie gradientem, quamvis eum tamen, cum graditur, incedere necessarium sit. Eodem igitur modo, si quid providentia praesens videt, id esse necesse est, tametsi nullam naturae habeat necessitatem. Atqui Deus ea futura, quae ex arbitrii libertate proveniunt, praesentia contuetur. Haec igitur, ad intuitum relata divinum, necessaria fiunt (20) per conditionem divinae notionis: per se vero considerata, ab absoluta naturae suae libertate non desinunt. Fient igitur procul dubio cuncta, quae futura Deus esse praenoscit, sed eorum quaedam de libero proficiscuntur arbitrio: quae quamvis eveniant, existendo tamen propriam naturam non amittunt; quae priusquam fierent, etiam non evenire potuissent. Quid (25) igitur refert non esse necessaria, cum propter divinae scientiae conditionem modis omnibus, necessitatis instar, eveniant? Hoc scilicet, quod ea quae paulo ante proposui, sol oriens, et gradiens homo, quae dum fiunt, non fieri non possunt: eorum tamen unum prius quoque quam fieret, necesse erat existere: alterum vero minime. Ita etiam quae praesentia Deus habet, (30) dubio procul existunt: sed eorum hoc quidem de rerum necessitate descendit: illud vero de potestate facientium. Haud igitur injuria diximus, haec, si ad divinam notitiam referantur, necessaria; si per se considerentur, necessitatis esse nexibus absoluta. Sicuti omne quod sensibus patet, si ad rationem referas, universale est: si ad seipsum respicias, singulare. Sed si 352 in mea, inquies, potestate situm est mutare propositum, evacuabo Providentiam, cum, quae illa praenoscit, forte mutavero. Respondebo, Propositum te quidem tuum posse deflectere, sed, quoniam et id te posse, et an facias, quove convertas, praesens Providentiae veritas intuetur, divinam te (5) praescientiam non posse vitare; sicuti praesentis oculi effugere non possis intuitum, quamvis te in varias actiones libera voluntate converteris. Quid igitur, inquies? Ex meane dispositione scientia divina mutabitur, ut cum ego nunc hoc, nunc illud velim, illa quoque noscendi vices alternare videatur? Minime. Omne namque futurum divinus praecurrit intuitus, et (10) ad praesentiam propriae cognitionis retorquet ac revocat. Nec alternat, ut existimas, nunc hoc, nunc illud praenoscendi vices; sed uno ictu mutationes tuas manens praevenit atque complectitur. Quam comprehendendi omnia visendique praesentiam, non ex futurarum proventu rerum, sed ex propria Deus simplicitate sortitus est. Ex quo illud quoque resolvitur, quod (15) paulo ante posuisti, indignum esse, si scientiae Dei causam futura nostra praestare dicantur. Haec enim scientiae vis praesentaria notione cuncta complectens, rebus omnibus modum ipsa constituit, nihil vero posterioribus debet. Quae cum ita sint, manet intemerata mortalibus arbitrii libertas. Nec iniquae leges, solutis omni necessitate voluntatibus, praemia poenasque (20) proponunt. Manet etiam spectator desuper cunctorum praescius Deus, visionisque ejus praesens semper aeternitas cum nostrorum actuum futura qualitate concurrit, bonis praemia, malis supplicia dispensans. Nec frustra sunt in Deo positae spes precesque; quae cum rectae sunt, inefficaces esse non possunt. Aversamini igitur vitia, colite virtutes, ad rectas spes (25) animum sublevate, humiles preces in excelsa porrigite. Magna vobis est, si dissimulare non vultis, necessitas indicta probitatis, cum ante oculos agitis judicis cuncta cernentis.
VARIAE LECTIONES.(Ex recensione Renati Vallini.)
Prior numerus paginam, posterior lineam notat. 4, 2, Solantur. Sic omnes veteres codices: non solatur. 11, 1, indissolubilique. Indissolubili legunt duo codices Victorini; prior est e bibliotheca S. Victoris Parisiensis. 11, 9, abstulerant. Abstulerat legit codex Victorinus secundus. 14, 1, innutritum. Hic variantibus libris, innutritum potius quam enutritum retinuimus; quod eodem quo hic sensu ab antiquis saepius videamus usurpatum: Velleio Paterculo, lib. II, a quo scribitur Tiberius innutritus coelestium praeceptorum disciplinis: Apuleio, virgo deliciis omnibus innutrita. Et ante Plinius Junior homines mari innutritos dixerat. 14, 2, abite potius. Abite legit codex Thuanaeus primus, e bibliotheca amplissimi viri. 14, 5, Caligarat, ne. Caligaret nec, non male. 17, 2, aucta. Acta legit Florentina editio. 18, 6, in numeris. Id est in numerato habebat: quae lectio est omnium codicum. 24, 3, prius. Prior, omnes codices, excepto Florentino. 31, 1, obversatus. Solus Florentinus, versatus. 32, 2, nec sarcinam. Ne sarcinam, Regius codex, qui e bibliotheca Regia. 32, 5, Et quasi novum. Sic Victorinus secundus, et Florentinus: reliqui legunt novi. Ibid., perhorrescerem. Codex Reg. et Vict. secundus legunt sic perhorrescerem. 38, 6, excitantis aestum. Codex Th. primus, Reg. et uterque Vict. legunt exagitantis aestum; sed male, et contra rationem versus. 40, 1, feros tyrannos. Th. primus et uterque Vict. habent saevos tyrannos; item male 42, 3, Oportet vulnus detegas. Sic Th. primus, Reg., Flor. et uterque Vict. codex. 44, 5, inferrent. Th. primus, Reg. et Flor. codex habent ferrent. 45, 2, potentiorum. Flor. habet potentum. Ibid., 4, Triguillam. Codex Vict. secundus habet Trigguillam: et is fortasse est quem apud Theodericum gratia pollentem vocat Ennodius Trigguam, epist. 21, lib. IX. Ibid., 5, perpetrataque. Reg. et Vict. secundus habet et perpetrata; sed optime Vict. primus, imperataque jam. 48, 1, Palatini. Th. primus et uterque Vict., Palatinae. 49, 1, quorum Basilius, olim. Ita omnes libri. Solus Flor. una voce auctior, Basilius unus. 50, 1, innumeras multiplicesque. Codex Flor., injurias atque multiplices. Ibid., 4, ut ni. Uterque codex Vict., uti ni. Ibid., 6, eodem die. Codex Vict. primus, eo die Codex Vict. secundus, in eo die. Ibid., 9, vilitatis. Th. primus et uterque Vict., viltas. Flor., utilitatis: male. 71, 1, deblateravi. Alii legunt delatravi, sive dilatravi: 52, 9, concessisse mendacium. Th. primus, consensisse mendacio. 53, 13, posse vero contra. Th. primus, et uterque Vict., posse contra. 55, 4, nulla unquam mei laude. Flor. editio, nullam unquam mei laudem. 59, 2, ac tu ipsa. Deest ipsa in codice Vict. primo. 61, 3, affingitur. Th. primus, Flor. et Vict. secundus, affigitur. Ibid., 6, supplicium tuli. Vict. primus. supplicium pertuli. Ibid. 3, mores sunt, ista natura, Reg., mores, haec sed minus bene. Ibid., 2, inquit, moestum. Vict. primus, inquit, alumne, moestum. 76, 6, itaque lenioribus. Th. primus, itaque levioribus. 78, 3, elusus. Vict. primus, illusus. 83, 4, conditorem. Vict, primus, creatorem. 84, 2, a Deo. Vict. uterque, Deo. Ibid. 11, Verum hi perturbationibus mores sunt, ea. Vict. secundus optime, verum hi perturbationum mores sunt, ea. 87, 3, veras. Vict. primus, vera; ut lib. III, vera de hinc animum subierint. 92, 5, familiaritatem, dum. Codex Reg. familiaritatem exercet, dum. 93, 4, contingit. Reg. contigit. Ibid., 11, vernula. Th. primus, Vict. uterque, Reg. et Flor., vernacula. 94, 2, tu fortunam. Flor., tu si fortunam. natura est. Ibid., 8, perfidam. Vict. secundus. Th. primus, Reg. et Flor., perfidiam. 95, 4, sortem exacerbes. Th. primus et Reg., sortem exacerbabis. Ibid., 6, promovereris. Th. primus et Vict. primus, promoveres. 97, 2, exaestuantis. Sic a Pomponio Mela scribitur Garumna, obvius Oceani exaestuantis accessibus adaugeri: proprium quippe oceani est exaestuare. Vict. uterque, Reg. et Flor., et aestuantis. 98, 4, haud curat. Th. primus, Reg. et Vict. primus, aut curat. 99, 1, suique magnum. Sic, inquit Vallinus, ex conjectura reposuimus: cum id ratio Scazonis necessario postularet: nec mihi dubium, quin sic scripserit Boetius. 101, 4, matris ex utero. Vict. uterque et Flor., matris utero. Ibid., 6, et omnium. Vict. uterque, omniumque; Th. primus et Reg., omnium. Ibid., 8, habe gratiam. Th. primus, Reg. et uterque Vict., habes gratiam. Ibid., 10, est allata. Flor., illata est. 102, 6, alligabit. Vict. uterque, alligavit. 106, 8, altos pandit. Th. primus, Vict. uterque, et Reg., alios pandit. 107, 1, dives agit. Vict. secundus, dives erit. 111, 1, medius consulum. Reg., medius considens: male. Ibid., 6, perstrinxit. Th. primus, Reg. et uterque Vict., praestrinxit. 118, 2, luis. Th. primus, Reg. et uterque Vict., luas. 120, 4, quantum decus ornamentis. Vict. secundus et Reg., quantum ornamentis. Ibid., 8, compositae. Vict. secundus, copiosae. 133, 4, atque membrorum compage. In Thuanaeo 125, 5, quod ad beatitudinem. Th. primus, Reg. et uterque Vict., quin ad beatitudinem. Ibid., 8, caecitate. Vict. secundus, caecitati: quae et forsan vera lectio est: judicent docti. 126, 4, auferre. Vict. primus et Flor., afferre. 131, 3, momentaria. Suaserunt sic edere codices Vict. primus, Th. primus et Reg. Ibid., 4, perspectum. Th. primus, prospectum. Ibid., 5, vestri, vel. Th. primus, Reg. et Vict. primus, vestra, vel. 132, 1, congesta pecuniae. Th. primus, Reg. et Flor., congestae pecuniae. 146, 1, Quae flammis Aetna eructantibus. Ea lectio primo et utroque Victorino deest membrorum. 134, 6, quae in tuis. Th. primus, Reg. uterque Vict. et Flor., quae tu in tuis. 135, 5, contraque minimo. Th. primus et uterque Vict., contraque minimum. 136, 7, aestimatione. Uterque Vict., existimatione. Ibid., 11, hominibus vero. In Th. primo, Reg. et utroque Vict. deest vero. 137, 5, nego illud esse. Reg. et Vict. primus, nego ullum esse. Ibid. 6, minime, inquies. Th. primus, Reg. et uterque Vict., minime, inquis. Ibid., 7, eoque alieni. Vict. secundus, atque alieni. 139, 4, munera norant. Th. primus et Flor., munera norat. 142, 2, arma. Th. primus, Reg. et uterque Vict., arva. Ibid., 3, hosticus, ita omnes codices. 143, 1, primus quis. Flor., quis primus. Ibid., 10. ne comparari. Uterque Th. et Flor., nec fuit veterum omnium codicum, quae et vera est: tantum pro Aetnae, legendum est Aetna. Ibid., 4, cupierunt. Vict. secundus, cupiverunt. Th. primus et Reg., cupivere. 147, 3, Nam si. Th. primus, Reg. et uterque Vict., Nunc si. Ibid., 9, Num quidquam unquam. Th. primus, Num quid unquam. Vict. uterque, Num quidquam libero. 149, 7, proveniunt. Vict. secundus, perveniunt. 154, 2, insani. Th. primus, Reg. et uterque Vict., pravi: sed male. 157, 2, quae a nobis. Uterque Th. et Reg., quae a nobis. Vict. secundus, quae nobis cognitis ab animalibus. Ibid., 17, propagare ac dilatare. Uterque Th. et Vict. uterque, dilatare ac propagare. 158, 9, ejusque quantumlibet. Uterque Th. et Reg., ejusque quamlibet. comparari. Ibid., 11, etenim finitis. Vict. secundus, etenim si finitis. 159, 5, credi vetant. Vict. secundus, credi prohibent. Ibid., 8, spernet. Uterque Th. et Reg., spernat. Vict. primus, sperneret. 163, 1, jacent. Uterque Th. Reg. et Vict. primus, manent. 166, 12, nunc amissas. Vict. secundus, et Reg., nunc et amissas. 170, 1, finierat. Uterque Th. Reg. et Vict. secundus, finiverat. Ibid., 3, quantum me. Th. primus, quam tu me. Ibid., 6, paulo acriora. Flor., paulo ante acriora. 174, 1, apium. Th. secundus et Reg., apum. 178, 5, permutant. Uterque Th., permutent. Ibid., 10, qui jucunditatis. Uterque Th. Reg. et Vict. secundus, quae jucunditatis. Ibid., 18, definivimus. Reg., decrevimus. 179, 4, bonum summum repetit. Uterque Vict., bonum suum repetit. Ibid., 10, dignissimum putant. Vict. secundus, dignissimum putent. Ibid., 12, Num imbecillum. Th. primus et Vict. secundus, nunquid imbecillum. 187, 3, vel pecunia, vel honores. Th. primus, pecuniae vel honores. Ibid., 11, angeret. Uterque Th. Reg. et Vict. secundus, angerer. Ibid., nequeo. Reg. et Vict. secundus, non queo. 188, 8, posset amittere. Uterque Vict., possit amittere. Ibid., 17, opibus non expletur. Vallinus ait se edendum putasse non expletur, ut ex serie orationis stet Boetii sententia: licet libri repugnent: quanquam, ait, et sensus aliquis esse potest dispuncta negativa dictione. 191, 2, deserit superstitem. Reg. et Vict. primus: deseret superstitem: Vict. secundus: deserat. 193, 2, adjiciant. Th. primus, adjiciunt. Ibid., 4, adduci potuisti. Vict. secundus, abduci potuisti. 194, 8, contingere; si quis. Flor., contingere, sic collige; si quis. 195, 1, praetura. Ea lectio fuit codicis Thuanaei secundi: male alii omnes, praefectura, quod nomen nihil, tempore quidem Boetii, significabat. 199, 14, situm est. Vict. secundus et Flor., situs est. 200, 5, Antoninus. Sic Vict. secundus, recte. 205, 6, aestimas gloriosum. Uterque Th. Reg. et Vict. secundus, aestimas esse gloriosum. Ibid., 7, pro maxima parte. Hactenus editi et uterque Th. habebant proxima: sed lectionem codicis Victorini secundi et Regii sequi maluit Vallinus, ut e quibus hauriretur sensus praestantior. 210, 2, lacunam. Sic omnes libri. 212, 8, gloriam petis. Uterque Th. et Reg., gloriam petas. Ibid., 10, corporis servum. Sic omnes veteres et recentiores libri. 219, 7, si quis. Sic locum hunc restituit Vallinus ex conjectura, quam postea libri confirmarunt. Ibid., 16, conabaris. Th. secundus, conaris. 228, 12, ab diminutis. Th. primus, ab imminutis: uterque Vict. et Reg., deminutis. 230, 2, sed ratione. Reg. et Vict. secundus, sed est ratione. Ibid., 13, et ab illis. Uterque Th. Reg. et Vict uterque, et illis. 231, 2, quae πορίσματα. Reg., quod πόρισμα, bene. 232, 10, tamen si. Uterque Vict., tamen etsi. Ibid., vera bona sint. Th. primus, et Vict. primus, vere bona sint. Ibid., 21, secure igitur. Uterque Th. Reg. et Vict. uterque, securo igitur. 233, 3, habitans libido. Regius, hebetans libido: quod verbum quia Boetio familiare est, haec genuina Vallino loci hujus videtur esse scriptura. 236, 7, appetuntur a pluribus. Vict. secundus, appetuntur pluribus. Ibid., 13, quo inter expetenda. Th. primus et Vict. secundus, quod inter expetenda. 237, 4, postquam unum. Reg., cum unum. 238, 9, Quid, quod. Flor., quid dicam, quod. Ibid., 11, mollissimum quodque. Uterque Th. et Vict. uterque, mollissimum quidque. Ibid., 13, tegitur, abest in Th. et Vict. utrisque, necnon in Flor. et tuto expungi potest. 239, 5, sine cogitatione. Vict. secundus, sine cognitione. 240, 1, is est enim. Th. primus, id est enim. 245, 3, si superiora. Uterque Th., Reg. et Vict. uterque, si priora. 246, 3, a Deo regi. Vict. uterque et Flor., Deo regi. Ibid., 17 et 24, esse concessimus. Uterque Th., Reg. et Vict. uterque, esse consensimus, bene. Ibid., 19, extrinsecus, deest in Vict. primo et Reg. 247, 3, voluntarie regantur. Uterque Vict. et Reg., voluntaria regantur. Ibid., 10, valeret. Reg. et Vict. secundus, valebit. Ibid., 16, magna latrantem. Uterque Th. et Reg., magna lacerantem. Ibid., 18, deposuit. Reg. et uterque Vict., disposuit. 248, 8, quae nunc quidem. Sic totum locum Vallinus emendavit, veterum codicum ope: tantum pro quo introieris, ex conjectura reposuit qua introieris. 249, 9, loquimur rebus. Omnes recte, loquuntur rebus. 253, 9, longa site. Omnes longa siti. 254, 3, donamus. Reg., Flor. et Vict. secundus, donemus. Ibid., 22, scelesti, iidem viribus. Vict. secundus et 257, 3, tamen ante hac. Vict. secundus, tamen hactenus. Ibid., 9, locum facinorum. Reg. et Vict. secundus, loco facinorum: longe melius. Nisi legas in locum. 258, 8, praemittere. Uterque Th. et Vict. primus, praetermittere: male. Ibid., 12, revertaris. Reg. et Vict. secundus, reveharis. 259, 2, conscendant. Vict. secundus, conscendunt. 264, 16, quem vero effecisse. Reg., quem vera, inquit, effecisse. 265, 3, id quoque. Th. uterque, uterque. Vict. et Reg., illud quoque. Ibid., 9, certum. Adipiscuntur. Reg., certum, inquam, adipiscuntur. Ibid., 27, ambigit. Th. primus et Vict. secundus, ambigat. 266, 7, praecurris. Uterque Th., percurris. Ibid., 19, incessui. Vict. secundus, incessu. Flor., scelesti, viribus. 267, 5, deflectuntur. Vict. secundus, deflectunt. Ibid., 15, sui natura. Vict. secundus, sua natura. 268, 4, minime. Est. Th. primus, minime, inquam. Est. 272, 19, inficit. Vict. secundus, infecit. 273, 3, insidiator occultis. Uterque Th. Reg. et uterque Vict., insidiator occultus. Ibid., 7, ab avibus. Uterque Th., Vict. primus et Reg., avibus. 277, 19, mentis ulcere. Non, vulnere; sic exigente metro, et adstipulante non uno codice. 279, 12, velle, posse, perficere. Hac distinctione, inquit Vallinus, restituimus locum. 281, 12, liquere esse. Th. primus, et Reg., liquere respondi. 282, 2, saltem non audienda. Uterque Th. et Vict. uterque, saltem audienda. 283, 2, faciunt. Vict. secundus, et Reg., faciant. Ibid., 9, proficiscantur. Vict. uterque et uterque Ibid., patiuntur. Vict. secundus, et Reg., patiantur. Ibid., 11, hac igitur. Th. primus et Reg., hinc igitur. Ibid., 23, esse dicerent. Uterque Vict., esse ducerent: bene. Ibid., 27, Nam si, uti, etc. Corruptum antea locum, inquit Vallinus, in omnibus impressis, juvantibus partim antiquis libris, sic tandem restituimus suae integritati. 286, 1, apri. Sic, licet repugnent etiam veteres libri, scripsisse videtur potius Boetius, quam immani illa licentia usus, si retinueris, aper, quam non admittunt hendecasyllabi. 293, 13, delibare. Omnes. deliberare. 294, 4, digerit in motum. Th. secundus, digerit immotum. Th. primus, et Reg., in motu: recte. 296, 3, puncti medium. Th. uterque, Reg. uterque Vict. et Fior., punctum medium. Th., proficiscatur. Ibid., 10, ipsas quoque immutabiles. Vict. secundus, ipsam quoque immutabilem. Ibid., 19, suo quemquam. Th. uterque, Reg. et Vict. secundus, suo quoquam: bene. 297, 3, censuerit. Vict. secundus, censuerunt. Ibid., 15, respicit. Vict. secundus et Reg., respexit. 298, 2, gerenda. Th. uterque et Vict. primus regenda. Ibid., 5, agitari sinit. In omnibus deest sinit: male. Ibid., 22, conscientiam spectans. Uterque Th. Reg. et Vict. uterque, conscientiam exspectans. 299, 1, acta felicitas. Vict. secundus, aucta felicitas. Ibid., 2, ut exercitii. Th. primus, ut exercitium. Ibid., 5, quique dissentiant. Th., uterque Reg. et uterque Vict., quisque dissentiant: male. Ibid., 13, ab assignata. Reg., a signati, forte ab assignati: recte. Ibid., discesserit. Th. uterque, Vict. secundus et Flor., decesserit. Ibid., 16, divini operis. Reg. et Vict. primus, divinae operae. 301, 9, tingere flammas. Uterque Th. et Reg., tinguere flammas. 303, 7, durare queant. Vict. secundus, durare queunt. 304, 3, qui? inquit. Th. primus et Vict. primus, Et qui? inquit. 305, 19, confirmandae sapientiae. Uterque Th., Reg. et Vict. secundus, conformandae sapientiae. Ibid., 24, quidquid autem. Th. uterque et Reg., quidquid aut: bene. 306, 2, nisi aut exercet, aut corrigit, punit. Sic omnes libri: Planudes quoque. Victorini vero, verbo auctiores, nisi aut exercet, aut corrigit, aut damnat, punit: sed male. 314, 4, hoc igitur fortuito. Th. uterque, Reg. et uterque Vict., hoc igitur fortuitu. Ibid., 7, eo loci. Reg., eo loco. Th. secundus, in eo loco. Ibid., 11, quo ille obruit. Reg. et Vict. secundus, quod ille obruit. 316, 5, conveniant. Th. secundus, Reg. et Vict. secundus, convenient. 319, 3, quodque discernat. Ambo tam Th. quam Vict., quidque discernat. 320, 2, quibus inest ratio. Uterque Th., Reg. et Vict. uterque, quibus in ipsis inest ratio. Ibid., 9, ceciderunt. Uterque Th., Reg. et Vict. secundus, ceciderint. Flor., cecidere. 321, 2, inscitiae. Reg. et Vict. secundus, inscientiae. 323, 5, quae sint, quae fuerint, veniantque uno. Sic ambo tam Th. quam Vict. et Flor.; recte: nemo enim non videt transpositionem factam in aliis editionibus omnibus. 325, 1, si res aliorsum. Uterque Th., Reg. et uterque Vict., si aliorsum: bene. Ibid., 12, at nos. Uterque Th. et Vict. secundus, ac non. Reg., ac nunc. 326, 12, atque sese res. Reg. et Vict. secundus, quam sese res: bene. 327, 2, humana opinione. Humanae opinione; fortasse humanae opinioni. 328, 2, speret quisquam. Uterque Th., Reg., Vict. secundus et Flor., speret quisque. 331, 5, at si nescit. Th. secundus, aut si nescit. 335, 10, arbitrio eveniunt. Uterque Th. Reg. et Vict. secundus, arbitrio veniunt. 336, 9, quae incerti. Th. secundus, quibus incerti: non male. Ibid., 10, opinionis constat id. Uterque Th., Reg. et Vict. secundus, opinionis id. 337, 10, imaginationis. Vict. secundus, imaginis. Ibid., 15, ita definit. Th. secundus et Reg., ita definivit. 350, 24, necessaria, quam non necessaria. Uterque Ibid., 18, non imaginatione. Th. secundus, non in imaginatione. Ibid., sed rationali. Th. secundus, sed rationabili. 340, 21, desidit. Uterque Th. et Vict. primus, decedit. 344, 7, quoddam universale. Uterque Th. et Vict. primus, quiddam universale. Ibid., consideret. Uterque Th., considerat. 345, 5, nulla est praescientia. Th. secundus, nullam esse praescientiam. Ibid., 7, habere possemus. Vict. secundus, habere possimus. 348, 7, patefecerit. Uterque Vict., patefacit: et uterque Th., patefecit. 349, 16, praesentiam. Sic emendavit Vallinus ex consensione omnium veterum codicum. 352, 5, divinam te praescientiam Th. secundus et Th., Reg. et Vict. secundus, necessarie quam non necessarie. 331, 11, aliquem ambulare. Th. primus, aliquem hominem ambulare. Ibid., 15, voluntarie gradientem. Uterque Th., Reg. et Vict. secundus, voluntate gradientem. Ibid., eum tamen. Vict. primus et Reg., eum tum. Ibid., 24, quae prius. Uterque Th., qua prius. Ibid., 27, proposui. Th. primus, posui Reg., divinam te praesentiam. Ibid., 8, nunc illud velim. Uterque Th. et Vict. secundus, nunc aliud velim. Ibid., 16, scientiae vis. Th. secundus. scientia ejus. Ibid., cuncta complectens. Reg., cuncta prospiciens vel complectens. Ibid., posterioribus debet. Th. secundus, dedit posterioribus. Ibid., 23, rectae sunt. Th. primus, receptae sunt. Ibid., 26, indicta. Vict. secundus, indita.