De casibus virorum illustrium/VI

Liber sextus

Liber VI

Incipit sextus eiusdem feliciter.

I. Collocutio Fortune et auctoris et quorundam infelicium demonstratio.

Michi post pausillum requiei iam calamum resumenti horridum monstrum illud, rerum ministra mortalium Fortuna, affuit. O Deus bone, quam grandis illi statura, quam admirabilis forma! Non inficiar, prospiciens timui. Nam ardentes minacesque illi erant oculi, facies torva, capillitium multiplex per ora pendulum, manus, credo, centum et brachia totidem, varia vestis et ferrea vox; quibus tamen incederet pedibus vidisse non potui. Et dum quid velit pavescens expecto, hec in me defixis luminibus inquit: «Quid, insane, tam frivolo labore consumeris? Tu nunc ab eo cardine in occiduum solem, nunc ab artico in antarticum polum pernici velocitate discurrens, hos et illos carpis homines, ex his videlicet quos mee manus ad sydera evexere et demum mersere sub inferis, et casus eorundem calamo describis tenui, quasi, dum paucis sub verbis amplissimos labores nostros restrinxeris, mortalium mentes ad sui cognitionem provocatas existimes. Falleris. Quis, te preter, non videat opera longe magis posse quam verba? Sino deperdita multa, quibus, frustra leges nostri ludi designans, erudisse viventes conata sum et ad opus, circa quod inquieta semper, et nunc sublimia imis et nunc ima sublimibus equando, ubique nunc blanda nunc minax, venio; et inde, non tantum regias edes aut sacra imperatorum palatia, que tu rimaris plurimum, ineo, sed et pauperum gurgustiola, pastorum tuguria et piscatorum mappalia perscrutor et neminem adeo rerum acerbitate lacessitum comperio, quin, si iterum mitior in eum vertar, non me tanquam stabilem, ridicula spe reassumpta, suscipiat. Quid ergo tu, summotenus nostra tangens opera, fecisse verbis paucis arbitraris? Siccine ceteri defecere labores, ut solum hunc m vanum assumpseris?».

Tum ego, illa iam quiescente, viribus revocatis incepi: «Novi equidem, rerum revolutrix egregia, indefessa molitione tua nil stabile esse sub sole teque longe maiora posse quam, nedum meus calamus, sed nec cuiuscunque alterius exarare queat; verum ne dum et ego ipse dissolvar, nomen meum sepulcro una cum corpore detur et ferarum ritu, que solum ventri deserviunt, vixisse videar, qualiscunque sit, laborem hunc volens assumpsi. Nec adeo demens sum quin noverim multa consistere que optanti possint scribendi amplissimam prebere materiam, ut omnipotentis illius omnium Patris, per quem omnia facta sunt, cui persona triplex et deitas una, miranda magnalia ac gloriam aperire, omniparentis nature, solerti indagine comperta, secreta detegere et infinita ad ius tuum spectantia reperire. Sed vires metiri suas et portabile humeris onus imponere, permaxima prudentia est. Agnosco quidem non esse pennas volucres michi, quarum adiutus suffragio celos penetrare queam, ibidem Dei lustraturus archana et demum mortalibus visa relaturus; que, etsi multiplici Dei gratia concedatur ut viderim, non michi tanta verborum maiestas est nec sententiarum gravitas, ut volens possim posteritati mandare. Equo modo, liquido fateor, non michi tam perspicax ingenium est ut rerum causas contingere possim. Restabat igitur avido ut ad gremium tuum humanarum rerum confertissimum devenirem et unde vates egregii atque hystoriographi illustres, tam canendi quam scribendi indeficientem materiam iam sumpsere, ego etiam summerem, non quod optassem, sed quod digerere possem. Cuius dum in conspectu sisterem et multa variaque mirabundus intuerer, etsi mea aviditas me inpelleret ad maiora, mei tamen conscius viriumque mearum in extremo fere eiusdem sortiunculam labori meo, mea sententia, congruam videns, obsistente nemine, cepi malleoque ingenioli mei suppositam huc usque protendi, quam tu nunc nimia stili humilitate vituperas, quasi ob id lectorum corda movere non possit. Negasse tulliana incude fabricatum eloquium longe magis quam rude possit, stultissimum est; sed nec rude caruit effectu quandoque; eo namque in patrum gratiam e Sacro monte plebs romans in urbem reducta est, fide potius quam eloquentia suadentis inspecta. Nec michi cum bene dispositis multum laboris est; cum reliquis, satis si sentiant, quocunque modo sentiant, potentes e culmine lapsos et inde se deici posse quandoque. Nec obstat quod tu arbitrari videris; ego quidem tenui stilo plurimum prodesse reor mortalibus, ubi tu ruinarum tonitruo non monitos sed attonitos facis; experientia quippe docemur si nimium pultros calcaribus urgeamus, non promptos ad iter sed persepe retrogrados facimus; ubi, si molli cedantur virga, insidentis sequuntur arbitrium; et sic, ubi tormentis incorrigibiles non moventur, corrigibilibus non minus prosunt levia verba quam verbera. Levis nervorum tinnitus ferocem Eacidis animositatem sedavit sepissime, quam nec armorum fragor nec Troianorum militum vires aut Agamenonis indignationes unquam flexisse potuere. Sed cum te moto turbine a facie terre cuncta posse surripere noverim, queso supplex ut tua gratia ceptum secundetur opus et quod obscurum presentibus nomen meum est tuo illustratum fulgore clarum apud posteros habeatur».

At illa vultu mitiori subridens inquit: «Eo quod in profundum consiliorum nostrorum mentium mortalium penetrare non possit acumen, inexorabilem inconsultam cecamque, uti parietibus impingitis, arbitramini Fortunam fore, cum vos sitis ab appetitu concupiscibili certo privati lumine; nec tu credis advertam quantum adversum me mente distes a verbis. Memini quibus ignominiis, quibus blasphemiis, quibus execrationibus, si potuisses, me lacessiveris olim, nunc stolidam vocans, nunc orbam, nunc invidam, nunc homicidam inimicam novercamque eo quod ineptas cupiditates tuas hactenus non expleverim et, quod egrius tuli, risisti iam plurimum, dum a paupertate me superatam audisti; et nunc quasi et ego, uti frequenter inexperte puellule blanditiis mendaciisque falluntur, falli possim, supplex meum exposcis subsidium. Novi et satis novi quam geras opinionem et meis in viribus habeas fidem; sed qualiscunque tibi sit mens, quoniam non inertis atque deiecti animi et glorie cupidum vigilemque totis in eam tendentem pedibus te video, sententiam flexisti meam et mutasti consilium; et cum iam ingenium opusque commendem tuum, dum solers cepta sequaris, orationi tue favor non deerit meus, quin et Certaldum tuum et tuum nomen inter clara veterum nomina numerentur; quod ut credas, initium dabo operi antequam discedam. Sentio enim te suspensum discutere quem ex multis astantibus miseris sumpturus sis: an Lucium Apuleium Saturninum, cuius insolentie et audacie, comitiorum tempore, romano cruore sepissime madefactum campi Martii solum testimonium est et dictum patribus conscriptis in curia murmurantibus, “Ni quieveritis, grandinabit”; seu Glaucam satellitem consulem factum, eo quod a splendore tam lucido in Capitolio obsessus sit atque ad deditionem coactus plebisque tumultu, quam sepe tribunus erexerat, fustibus iniectis atque lapidibus fuerit oppressus et eius caput trunco cetero demptum per convivia in ludibrium deportatum sit; aut Marcum Livium Drusum, cuius quantum egregia fuit nobilitas sanguinis, tantum superbia et ambitio atque perfidia detestanda; cuius dum acta revolvis, miraris illum in Asya questorem magistratus insignia renuisse seque dixisse insigniorem esse insignibus, vel, se preter, nil velle videri insignius; miraris et illum sientem nil omisisse quin partiretur hominibus preter celum et cenum; demum fronte curva gemere suum compertum facinus, Magudulsam scilicet mauritanum principem, sumpta pecunia a Bocco Maurorum rege, eidem elephanto obiciendum proditorie tradidisse et quod in media postremo plebe inhoneste mortis datorem compererit; vel Cepionem, cuius pretorium fulgorem, triunphum splendidum, decus eximium consulatus atque maximi pontificatus sacerdotium patronatumque senatus eo decurrerint ut catenas indueret publicas, spiritus eius a funesto fuerit carnifice pulsus, cadaver in Gemoniis scalis spectaculum horridum civibus suis prebuerit?

Et inde prospectas fanaticum Syrum et pastorem Athonium atque gladiatorem Spartacum, quos, abiectis ergastulis, tantum me favente, servilis manus et ex Romanorum ducibus adepte victorie extulere, ut eorum aliqui regum purpuras et quidam fasces imperiales non vererentur assummere, quanquam postremo, gladiatore ceso, alii crucibus penas darent.

Sic et Viriatum lusitanum, ex pauperrimo mercennario imperatorem factum, cui non minus ad culmen virtus quam ego favit, a longo labore quesito decore Cepionis opera atque satellitum suorum perfidia sit morte repentina sublatus. Qui, etsi ingentia nostre potentie argumenta sint, tamen volo postponas et quos monstravero successive operi adnectas tuo».

Nec mora; et ecce ante oculos meos mulier imperiosa deduxit, madidis gemitu genis, squalida barba, incompositis canis, funesta veste, adhuc civili sanguine respersum, erumnosum Marium Arpinatem dixitque: «Quem cernis ex humillima fere lixarum fece in septimum consulatum usque deduxi totque splendoribus exornavi ut nullus acceptiores evo suo triunphos deduceret. Verum quoniam nimie ambitioni sue digna satis sunt premia consecuta, maximum ex eo poteris exemplum mutabilitatis ostendere».

Hinc deduxit in medium Mitridatem, Ponti olim regem clarissimum, et ait: «Videsne hunc? Huic ego quod nemini alteri concessum est permisi, adversus Romanos, iam toto dominantes orbi, in quadragesimum et amplius annum variis cum eventibus trahere bellum; quem, eo quod eius finis longe fuerit adversus principio, ostendisse volui».

Subsequenter traxit et tertium, Horodem scilicet, quondam Parthorum egregium regem, qui, tumore gentili deposito, quasi demens mestusque pro libito se trahi permictebat a monstro, dixitque: «Huius ego maiores a Scitharum exilio in reges amplissimos sublimavi et in tantam produxi potentiam ut huic Romanorum exercitus superare concesserim, sed eum iam nimis elatum subita revolutione prostravi».

Exim subsequebatur et quartus quem, quam cito vidi, Pompeium Magnum, ea etiam non dicente, existimavi. O spectaculum pium et miserabile! Madens erat adhuc undis egyptiis udorumque fragmentorum fumo luridus vix cervicem substentare posse videbatur. Quem dum ego spectarem et illa dixit: «Huius ego gloriam, tam reges superando, quam etiam regna dando, usque ad sydera summo cum favore portavi; tandem ut liquido quam fragilis esset mundanarum rerum splendor ostenderem, infeliciter pugnare, fugam capessere et in manibus egyptii pueri ut occumberet ipsa permisi».

Inde duxit et quintum. Cuius ego placidam atque venerabilem faciem, esto tacito merore commotam, et morum gravitatem conspiciens, uti erat, permaximum quid arbitratus sum. Nam intuenti michi, si forte cognoscerem, preveniens illa inquit: «Quem conspicis permaximus et apud phylosophie alumnos vir celebris est, Tullius Cicero romani princeps eloquii. Cuius, eo quod fortunas noveris, contenta ante oculos posuisse tuos, tam laudes quam erumnas silebo; tu autem et huius et reliquorum quod videbitur scribito»; fineque verborum facto, sese in liquidum aera solvens evanuit.

Ego autem tam visa quam audita repensans, obsequendum fore iussis existimans, ut eo quo monstrati sunt ordine applicarem operi, Marium primum sumpsi.

II. De Gaio Mario Arpinate.

Arpinum olim haud ignobile Volscorum oppidum fuisse testatur antiquitas; ex quo patre lignario fabro Gaius Marius traxit originem et, ut quibusdam placet, puer per annos aliquos patrem, castrensibus officiis obsequentem arte sua, et castra secutus est. Demum cum iam experientia rerum etate et corporis robore aptus videretur militie, Romam se contulit quo facile, tam industria militari quam solertia armorum et virtute corporea cognitus, tribunatum militum et magistratus alios adeptus est. Cuius post inexplebilem animum cum ardor infestus urgeret ad consulatum, bene gestis in Affrica rebus, ab auruspice litanti magna portendi dictum suasus, Romam postulaturus advenit. Quo etsi illi ad tam grande obtinendum imperium sole veterum deessent ymagines, tamen in odium nobilitatis, que tunc gravis erat plebi, non solum pro voto consulatum obtinuit, verum et Numidia illi provincia summo plebis consensu designata est, quam patres iam prorogato imperio Metello decreverant. Hanc ipse tam solerter quam strenue ardua cuncta agens, quod per annos nequiverat auro corrupta nobilitas, infra annum, Iugurta rege capto, subegit et tam clara victoria tantum splendidiorem urbi sibique triunphum duxit quantum despectiorem illum Metellus aliique nobiles habuerant.

Sed non hic virtus et fortuna viri tenuere gradum; nam cum ob tam celebre facinus atque rei publice oportunum in eo spes omnis publica inniti videretur, Cymbris Theutonis Tigurinisque, barbaris et immanibus nationibus,.sedibus suis pulsis et infestis agminibus romano nomini exitium minitantibus, tribus iam victis romanis ducibus exercitibusque fusis et captis castris, tripartito agmine Alpes Ytaliam claudentes superantibus, obvius missus est. Cui tantum Fortuna favit ut primo apud Aquas Sextias in ipsis Alpium radicibus cum Theutonis descendens in aciem, eos mira suorum virtute superaret regemque eorum Theotobocum superbissimum atque procere stature hominem fugientem caperet et in vinculis triunpho servaret: et inde conversus in Cymbros, eos pari felicitate in Campo Raudio pugna duplici sterneret. Nam primo cum viris ab eo acriter preliatum est et cedes ex eis acta permaxima et inter alios Boleris eorum rex viriliter dimicans occisus est; inde cum superatorum uxoribus que, cum ab imperatore non impetrassent posse vestali sacerdotio uti, compositis in modum valli vehiculis, inde elisis ac suffocatis parvis filiis sudibus iaculisque, sese ad pugnam disposuere feroces et obstitere diu; tandem cernentes eorum laborem a Marianis frustrari, mutuis vulneribus aut laqueis in mortem ruentes victori cadavera reliquere.

Erat et in Tigurinos, iam duplici insignis victoria, pre cessurus, ni e saltibus noricis illos dissipatos fugientesque per varia audisset. Romam igitur rediens summa cum voluptate plebis Capitolium ex hostibus tam tremendis triunphans ascendit. Cuius in testimonium Liberi patris more deinde cantaro in poculum semper usus est.

Quid multa huius viri seriose splendida referam? Ad sextum quippe, Fortune munere, consulatum ad hoc um que tempus delatus est. Et quoniam crebra dignitatum assumptio non sitim sedasse glorie, sed auxisse visa est, non forsan inepte quis arbitrabitur in indignationem, faventem hactenus, versam esse Fortunam. Eo namque iam annoso, Lucio Sylle consuli mitridaticum bellum decretum est; quod ipse, non quod illi tantum, sed quod sibi non fuisset decretum egerrime ferens, suffragio Sulpitie legis, qua prohibebatur ne cui absenti provincia signaretur, decreto cepit obsistere.

Sylla autem, qui ad conterendas reliquias socialis belli tunc forte in Campania morabatur cum exercitu, hec audiens adeo inpatienter tulit, ut repente legiones in Romam Marianosque converteret. Quo cum citato passu pervenisset, igne faciente viam per Esquiliniam Collinamque portam gemino intrans agmine victor Capitolii occupavit arcem. Marius autem fugiens cum in Minturnensium paludibus se abscondisset, ex eisdem ab insequentibus luto perlitus turpiter eductus est et Minturnensibus ut carcere servaretur exhibitus. Quo victoris iussu Cymber quidam servus ferocissimus in cedem eius missus est. Cui cum assurgeret Marius, esto senex et inermis esset, auctoritate, arbitror, veteris maiestatis, Cymbrum perterruit adeo ut in eum nichil insuper auderet. Factum puto ne is qui regem Cymbrorum virtute superaverat a servo eiusdem nationis opprimeretur. Dum igitur servus attonitus prospectaret Marium, Marius occasione captata carcerem exiens apud Fanniam mulierem minturnensem parumper latuit. Inde existimatione sua asino premonstrante, transfretavit in Affricam. Quo cum nondum potuisset famam veterem novum infortunium delesse, facile ex quacunque hominum manu congregavit exercitum.

Cui se Cornelius Cynna iungens, in Ytaliam rediens, Urbem, cuius a senatu iudicatus fuerat hostis, repetens, quadripartitis copiis maxima cum Romanorum cede intravit. Nam Gnei Octavii consulis caput abscisum pro rostris positum fuit. Merula flamen Dialis ante ipsum Capitolinum Iovem per vulnera spiritum emisit. Crassus et eius filius propriis in edibus trucidati sunt. Catulus haustu ignis adversariorum manus effugit. Bebius et Numitorius aliique plures uncis carnificum per medium forum tracti sunt. Quis multorum stragem, quis fugam, quis exilium narret? Per horum nempe sanguinem miseriasque septimam consulatus purpuram Marius adeptus est.

Cuius nec finem videre Fortuna nec eo uti pacifice passa est. Nam qui aufugerant ex clade senatores, precibus Syllam ad extinguendam Marii rabiem ex bello mitridatico revocarunt. Qui cum iam plurimum Mitridatis vires extenuasset, omisso cepto, presto affuit. Quas ruinas quas mortes que incendia huius adventus dederit, esset describere longum, dato non a materia alienum. Victis igitur pluribus in conflictibus Marianis et multis ex Marii ducibus ac exercitibus cesis, Urbem Sylla victor intravit. In qua cum per omnem eiusdem crassarentur satellites, occidendo quos vellent, ut de ceteris sileam, Marcus Marius Marii ducis frater apud sepulcrum Catuli seu, ut placet aliis, Luctatiorum, ex caprili casa distractus, effossis oculis abscisis manibus cruribus fractis membrisque ceteris laceratis, cum maxima mentis angustia per partem corporis omnem tristem emisit spiritum. Inde caput illi abscisum et Preneste, quo Gaius Marius abierat, eidem transmissum est. Quo viso tum et ipse, iam fractus rebus adversis, ultima desperatione correptus est et ne manus Lucretii, a quo obsidebatur, vivus incideret, cum Thelesino mortem spopondit mutuam. Verum cum ipse in eum violentius irruisset nec a Thelesino ictu suo mortuo fere lesus fuisset, servo cervicem percutiendam prebuit et sic laboribus cruenteque senectuti finem imposuit. Sed adhuc odii Fortune durante impetu, in tantum sevitia Sylle fervuit, ut etiam sepultum Marii iuberet violari cadaver. Quod cum atrocius fieri non posset, sumptas ex loculo reliquias proici fluminis in alveum iussit.

III. Pauca de nobilitate.

Etsi pregrande lubrice Fortune Marius exemplum sit, non minus vere nobilitatis argumentum est. Arbitror quippe nil aliud nobilitatem esse quam quoddam splendidum decus in recte prospicientium oculos morum facetia et affabilitate refulgens, surgens ex alicuius habituata animi voluntate et opere pro viribus executioni mandata spernendi vitia imitandeque virtutis, quod non aliter posteris hereditario vel legatario, seu quo mavis iure alio, linqui potest, quam scientia aut ingenium relinquatur.

Hec non, ut rentur stolide plurimi, regias habitat domos seu divitiis et splendore vestium delectatur nec ob preteritorum famosas ymagines lates successorum incolit; sola quidem mentis puritate letatur in quocunque vel ubicunque sit; et ab hac suasus Marius, novus homo, purgavit exercitum quem labefactaverat Metelli, stolida vulgi opinione nobilis, avaritia. Superavit hostem qui segnes nobiles sepe superaverat duces, ligavit regem qui nobilium mentes auro persepe ligaverat. Quid ergo, cum illos ignobiles fuisse liquido constet, non istum nobilem stante virtute dicemus? Virtutes quidem colere, virtuose agere, vitia omnino damnare repellere fugere necesse est volentibus nobilitatem certissimam, non umbratilem possidere.

IV. Cleopatre tres misere.

Quanquam multum mandatorum Fortune meminerim, vix obsistere potui quin miseriis reginarum quarundam assistentium michi pauca de nobilitate scribenti preberem obsequium.

Nam ante alias Cleopatra erat, primo Alexandri Zebenne coniunx, inde Demetrii et tertio Anthioci, Syrie reges omnes, tot variis ex casibus viduitatibus misera et longe magis iussu suo ob cesum Seleucum filium, quia se irrequisita sumpsisset dyadema patrium et postremo quod affecta regimine Grippi reliqui filii, dum eum veneno surripere vellet, ab advertente conpulsa sit id assummere quod parabat.

Inde Cleopatra altera, uxor Evergetis regis Egypti, suum ante alia dedecus execrabatur quod matris effecta sit pelex, inde cum viro exilium passa ac post viri mortem, non quem optaverat ex filiis regni socium, ut testamento constabat Evergetis, sed alterum summere coacta; quem in exilium pulsum, cum alium sublimasset, ab eo regno vitaque privata sit.

Deflens anxie tertia sequebatur, se miseram dicens eo quod a matre viro quem diligebat surrepta, et Ciziceno Anthioci filio nupta, in bellum adversus Grippum infeliciter cum viro sit lapsa eoque fuso ipsa in Antiochia obsessa vi armorum ad deditionem a Grippo coacta ad vitam tutandam deorum suffragio in templum confugerit iussuque Trophene sororis sue, Grippi uxoris, cum avelli non posset ab amplexu simulacri, decisis a militibus manibus, primo ceciderit, inde per multa vulnera sanguine fuso expiraverit; esto tam dirum scelus Cizicenus postea victor, truncato Trophene capite, tam templum quam Cleopatre coniugis manes piaverit.

Magna quidem hec, sed Mitridates maximum orientis ac splendidum sydus adstabat et mira obfuscatus caligine, imperantis ut iussa prosequerer poscens, in se calamum me volente convertit.

V. De Mitridate rege Ponti.

Finito, ut paulo altius repetam, adversus Aristonicum bello, Mitridati regi Ponti in premium a Romanis maior Syria data est. Qui morte repentina subtractus, unicum melioris sexus superstitem, cui et Mitridates nomen fuit, filium admodum parvulum liquit. Cuius magnitudinem futuram cometam miri fulgoris nativitatis sue tempore per LXX dies omnem Asyam per IIII noctis horas illustrantem premonstrasse existimatum est. Huius pueritiam, ut reor, non ad inferendam iniuriam, sed ad exacuendum ingenium excitandamque virtutem, acriter Fortuna concussit. Nam tenellus adhuc nec magna per etatem potens a tutoribus suis fero et fere indomito equo, ut illi sub ioci figmento mors ex feritate bestie inferretur, impositus est. Cui insidens, etsi non viribus, animositate tamen ac aliquali arte, natura potius commodata quam doctrina quesita, quam voluit legem imposuit et domitam fere reddidit efferatam beluam. Inde a necessariis veneno petitus est, quod percipiens iam astutus non solum evitavit illud, sed ad futurum antidotis preparari se sollicite cepit.

Post hec cum iam maculata fides illi suspectos redderet suos, ne forsan quod veneno nequiverant hostes ferro perficere temptarent, venationem summam ei delectationem afferre sagaci astutia finxit et ut ab hac tractus, suspicante nemine, cum paucis regnum urbes et amicos voluntaria fuga reliquit et solitudinem silvarum ac aspreta saltusque montium, quorum habundantissima provincia illa est, solivagus per septennium rusticorum etiam hospitia, tanquam minus tuta, peragravit fugiens, somnos atque quietes per lustra ferarum cavernas arborum et antra montium securiores ducens, quam fecerit adolescentiam suam atrocium subditorum in manibus. In his ignotus et ignoratus a cunctis, aqua agrestique cibo vivens, sepissime velocitate pedum silvestres capreas cervosque secutus actigit cursuque celeri fugatus aut a feta sue seu irata leena vel furente tigride salutem petiit et non nullis expectatis ac acri robore superatis evasit et aliquando vires robustissimorunt iuvenum incognitus ludis aut pugnis victor expertus est.

Et ne cuncta exilii voluntarii acta pertractem, exercitio tali vitam servavit illesam et reddidit corpus ad labores quoscunque tolerandos fortissimum et animum pariter ad audenda queque promptissimum.

O noverca virtutum mollicies, etsi cuivis etati adversa sit, adolescentie quidem perniciosissima hostis est. Nam si fuerit suis blanditiis attracta et eius resederit inclinata in gremio, non ipsa periclitatur tantum, verum de reliquo vite actum est; que, si etiam protrahatur longissima, confecta huius exitiali tabe, semper in peius excrescendo labitur.

Talem igitur suis iam eum mortuum extimantibus, se vivum regemque ex improviso Mitridates exhibuit. Quo adventu quanquam stupidos incautosque occupasset, primo ut seviret in suos crimen coegit alterius. Laodices quidem soror atque coniunx, eiusdem ob extimationem mortis absentis, lasciviens in amicorum luxuriam venerat conceperatque filium; quod scelus ut tegeret, eum veneno sorripere consta est. Ipse premonitus morte temptantis adulterium venenumque piavit. Hinc elatum animum, non solum ut regnum servaret patrium, verum ut illud ampliaret erexit; quod nec effectu caruit. Dubium tamen quam illi adiutricem dixerim magis, virtutem an fraudem, cum utraque habunde usus sit. Primo quidem Nicomede Bithinie rege socio adscito Paphlagoniam aggressus cepit et cum eo divisit. Quam cum intercessione legatorum romanorum suo regi restituere negasset, primum in se Romanorum bellum traxit. Inde Galatiam occupavit, nullis exterritus eorundem minis. Demum cum Capadocie regnum cuperet, ministro Gordio per fraudem Ariaractem Capadocie regem, cui Laodicem alteram sororem suam coniugio iunxerat, occidit. Sed a Nicomede post Ariaractis mortem occupatum illud audisse indignanter tulit et cum iam de morte filiorum regis occisi cogitasset eo quod viventibus illis frustra patrem occidisse videretur, novo rerum successu, ad aliud facinus vertit ingenium. Finxit enim rerum sagax, quasi pietate motus, se velle sorori ac nepotibus adversus Nicomedem auxilia exhibere; sed comperiens sororem Nicomedi matrimonio iunctam, ex ficta in veram pietatem deveniens, congregatis viribus pulsoque Nicomede, nepotibus regnum restituit. Post hec, quasi pietatis habite penitens, ad ingenium vetus rediens pro Gordio, inter eos, ut ipse volebat, orta seditione, parantur ex utraque parte ingentes exercitus. Quorum in medio, dum se cum nepote colloqui petiisset nova ac astuta urbanitate, servatum ferrum capulo tenus arripiens, Ariaractem iuvenem trucidavit inermem regnoque potitus illud parvulo filio suo sub Gordii custodia tradidit. Sed rebellantibus tractu temporis Capadocibus ob immanitatem prefectorum eiusdem, cum eis a Romanis Ariobarzanes quidam rex prefectus esset, inita cum Tygrane Armenie rege societate, improvisum aggrediuntur; qui fugam capessens, vacuo relicto hostibus regno, Romam se contulit. Et sic iterum Capadocia iuris Mitridatis effecta est. Nec minus hoc eodem tempore Nicomedem, Nicomedis regis Bithinie filium, regno spoliavit. Et ut paucis amplitudinem omnem suam complectar, parvo in tempore potentissimus omnium regum orientalium factus est.

Et si ocium semper habuerit exosum, perspicax tamen et alti consilii fuit, superstitionum spectator et secretorum nature morumque hominum investigator egregius; quam ob rem phylosophos habuit ariolos poetas hystoriographos medicos aliosque cuiuscunque materiei sapientes; cum quibus, siquid bellice rei supererat temporis, colloquebatur eosque in dubiis consulebat. Et quod imperanti predecorum est, vigintiduarum gentium ydiomata varia didicit ne oporteret ut cum illis, quibus imperabat, per interpretem loqueretur.

Fuit illi preterea inter alias uxores Hypsicrates carissima a qua ardentissime amabatur, ut tempore oportuno maxima consolatione sua expertus est. Verum cum iam subtractione regnorum Ariobarzanis et Nicomedis ac etiam edicto sevissimo, quo ab Epheso omnes una die Romanos qui in suis regnis reperirentur occidi iusserat, adversus se romani populi odium provocasset et bellum audiens iam ab eisdem parari, cuncta cum Tygrane armeno firmata societate, Cymbros et alios Gallos et Gallogrecos, Sarmatas et Basternas aliasque multas barbaras nationes variis legationibus et muneribus et blanditiis adversus Ytalos irritavit et in subsidium suum allicuit. Inde misso Archelaone prefecto cum multitudine armatorum Cicladas omnes Delos et Euboeam, nobiles Grecie insulas, ac eiusdem insigne decus Athenas occupavit impetu primo; et hoc tanta rerum gestarum felicitate actum est, ut fere etiam videretur votis regiis aperiri Ytalia.

Huic prefecto, ne ulterius bacharetur incendium, Lucius Sylla cum exercitu venit obvius nec minori virtute surrepta recuperavit quam ille occupasset felicitate et, Archelaone apud Cheroniam et Orthoniam debellato ac exercitu suo pro parte maxima ceso, in Asyam transgressus est. Ibidem vero cum quasi Asya omnis, incipiente Epheso, deficere ad Romanos videretur et virium pars maxima sub Archelaone deperisset, Mitridates perterritus per eundem Archelaonem regnis Ariobarzani ac Nicomedi restitutis cum Sylla pacem pepigit.

Demum quietis inpatiens, cum ad eum, crescentibus discordiis civilibus, Fannius et Magius de exercitu Fimbrie fugissent, inito eorum opera per legatos in Hyspania cum Sertorio mariano duce federe, et Marco Mario in eius confirmationem etiam suscepto, reintegratis copiis pace fracta, bellum reassumpsit omissum et mare completum navibus ac flumina et terram militibus, Cyzicum, nobilissimam Asye urbem romani populi sociam, obsedit. Quo veniente Lucullo, iam victis Mario et Eumarco ducibus apud Calcedonem a P. Rutilio ac Fannio et Metrophane (a Mamerco), obsidentem fossa circum obsedit et per nuntium geminis utribus vinctum natantemque per medios hostes oppidanos sui adventus certiores fecit ac spe future liberationis implevit.

Mitridates vero iam fame pesteque laborans, dimissis copiis, clam fugam arripuit sentiensque se suosque a Lucullo consequi, astutia barbara usus, quasi ad explendam Romanorum insequentium avaritiam, sarcinas et thesauros regios passim fundi relinquique iussit, si eo pacto posset insequentes sistere. Sed in cassum factum est, tanque ingens suorum multitudo est cesa ut Granicus et Asopus amnes, penes quos agebatur fuga, occisorum turbarentur sanguine.

Porro Mitridates, etsi vulnus profundissimum suscepisset et Marium iterum a Lucullo cum copiis audisset fusum, non propterea ab incepto destitit, sed, parata centum navium classe, maris fortunam experiri voluit et adversus Byzantium ex Ponto navigans, tam grandi tempestate correptus est ut arma pro Romanis Nepturium sumpsisse videretur; nam adeo a ventis undisque et crebra gravique inter se navium collisione quassata est classis ut nec ipse etiam Mitridates a naufragio evasisset ni ab Omoparone archypirrata undis fuisset surreptus.

Lucullus vero alieno labore victor, cum iam Apamiam aliasque urbes plurimas diripuisset, transivit Eufratem et ibi parva commilitonum manu Mitridatem et Tygranem iunctos cum exercitibus suis miserabiliter fudit. Ex quo prelio, abiectis regalibus ornamentis, Tygranes cum paucis aufugit. Lucullus autem Romam rediturus, nondum peracto bello, Pompeio, successori suo, victorem resignavit exercitum. Mitridates, etsi multum vires attritas cerneret, nil propterea minuit animi, sed Hyberos Caspios Albanos utramque Armeniam et Orientem omnem ac septentrionem mira celeritate, quasi ad commune incendium extinguendum, sollicitavit et traxit in arma et ipse cum suis expectaturus in Armenia sub Adastro monte consedit.

Pompeius vero, ne cum omnibus simul pugnam capesseret, confestim cum exercitu eo se contulit et castra Mitridatis obsidione circuivit. Mitridates autem, per noctem eruptione facta, ut se iungeret aliis iter cepit. Quem cum sequeretur Pompeius, contigit quod, surgente iam nocte concubia, nocturno celi iubare luna adversus fugientem militare visa est; nam cum radios semipleno orbe funderet et regis militum terga feriret ac eorum pre se longissimas porrigeret umbras, accidit ut vere fatuo omnes carperentur errore crederentque, quas ipsi faciebant umbras, hostes esse iam supervenientes. Sed quid nocte non suadet fugientibus timor? Expedivere igitur ob hoc arcus sagittas et gladios et tela in vacuum vibrantes aerem, fere prius arma viresque consumpsere quam, quos ipsi putabant cedere, advenirent. Quibus tandem advenientibus, fere inermes cesi fugatique sunt omnes. Mitridates noctis adiutorio tutus fugit. Qui a phylosophis et amicis omnibus derelictus, cum Hypsicrates uxore que ob ingentem in eum amorem, celebri formositate sua spreta, tonsis crinibus, masculino in habitu armis et equitatu assueta, eum per omnia bellorum sequebatur pericula, non absque muliebris fidei solatio, solus per devia ac salebrosa loca et saltibus variis impedita, equum manu trahens, in castellum quoddam divertit et in Armeniam iterum se recepit. Hic igitur etsi anxia agitatione fessus, non tamen adhuc fractus est Mitridates; sed regno suo vicinus cogitavit cum ea, quam colligere posset, multitudine per Traciam Macedoniam et Greciam in Ytaliam armorum virtute penetrare urbemque belli caput et orbis dominam, quibus posset viribus, aggredi; nec cogitationi defuisset effectus, ni defectio civitatum militum et Pharnacis filii advenisset. Erat enim Mitridatis inter alios Castor quidam prefectus qui cum plures ex amicis regiis occidisset et arcem Phanagorii, cui preerat, occupasset, in pignus future fidei quatuor ex filiis Mitridatis captivos ad presidia Romanorum transmisit. Quod Mitridates sentiens, ira incensus ferventi, quasi prefecti scelus piaturus, cum iam ante et ipse Macarem ex filiis unum occidisset, multos ex amicis etiam interemit et inde ex Hypsicratea susceptum filium peremit.

Quam sevitiam cum audisset Pharnaces, territus discrimine fratrum, exercitu ad se persequendum misso sibi conciliato, Mitridatem patrem obsedit. Qui cum iam abiisse vires adverteret, ad preces necessitate deductus longa oratione ex altissimo muro Pharnacem flectere conatus est. Sed postquam inexorabilem vidit, conversus ad uxores et pelices ac filias moriturus, illas primo veneno sustulit omnes, novissimus ipse sumpsit; sed cum diu se adversus illud armasset remediis, videns se ab illius viribus superari non posse, gallum militem, qui per murum iam disiectum ab hostibus urbem intrarat,. vocavit eique se percutiendum exhibuit et sic vitam percussus bellumque in misera senectute finivit.

O Dei secretum investigabile, quis extimasse potuisset regem, qui tot puer tutorum uxoris necessariorum pericula evaserat, qui se tot laboribus duraverat, qui tot reges vicerat, tot occupaverat regna, tot ingentia intulerat et substinuerat bella, qui non solum hominum labores sed superum maris et inferorum superasse videtur, qui tot vixerat annis in Ponto, natus et ibidem obsessus a filio, seipsum gladio mercennarii galli ex occiduo venientis servasse?

Horresco nempe atque tremesco prospectans. Vosne, o terrenarum rerum excelsissimi principes, securo corde prospicitis? Edepol, si facitis, non hominis, sed insensate belue argumentum est. Queso igitur per fidem perque genus vestrum, ne obduretis adeo corda vestra docent vos aliena fortuna et, dum id posse vobis contingere quod altissimo regi contigit cernitis, posita superbia et obscenis abdicatis moribus sperantes, dum bene agitis, in eum Regem animos qui rebus omnibus solus imperat dirigatis, ut, si pereuntia Fortuna suo disperserit iure, eterna saltem ab ipso gratiarum omnium Largitore iustis vestris concedantur laboribus.

VI. Excussi quidam.

Eucratides Bactrianorum rex se a Demetrio Yndorum rege obsessum et a filio demum occisum ferisque lacerandum relictum querebatur post Mitridatem.

Et Alexander olim Egypti rex ob meritum occise matris se a populo in exilium pulsum ibique mortuum lacrimis asserebat. Quos ego cum ceteris multis miseris, morem mandanti gesturus, ornisi et Horodem senem mestumque venientem assumpsi.

VII. De Horode rege Parthorum.

Horodes cum Arthabano, Parthorum regi, mortuo patri suo, Mitridates natu maior successisset et post multa egregie gesta ob sevitiam nimiam a senatu parthico pelleretur, in regnum tam potens atque splendidum loco fratriS rex sublimatus est. Et ne innocentia videretur adeptus imperium, ante alia fratrem, qui in Babilonia fugerat, tam longa obsidione vexavit, ut cives in deditionem fame compelleret illumque captum se coram trucidari mandaverit. Inde adversus Romanos arma corripuit. Nam eum Marcus Licinius Crassus in orientales Romanorum hostes progrediens, dum adversus illum cum undecim romanis legionibus et ingenti sociorum copia contra ius et fas, magis Parthorum regum aurum mente avida metiens, quam romani honestatem imperii, Eufratem transiens provocavit. Quem non retentum augurio adverso, signorum scilicet raptorum a turbine et mersorum Eufrati, nec a Barsane, Horodis legato, apud Niceforum federa quondam a Pompeio percussa reposcente, quin imo duce Mazaro quodam Syro et transfuga subornato progredientem in quandam camporum vastitatem deductum cum exercitu perituro, repente per Sylacem atque Serenam prefectos suos cum ingenti Parthorum multitudine ex insidiis prodeuntes cum copiis omnibus circumventus est suis. Quibus consternatis sagittisque undique confossis, iam eo vidente ceso Crasso filio, optime indolis iuvene, se miserum dedit in fugam, a qua retractus avarus homo atque occisus est et eius caput et dextera, una cum multitudine sociorum infelici exercitui sublatorum, Horodi in solatium presentata, in tantum eius extulere animum ut in testimonium stragis eternum romana signa templorum tholis affigi preceperit et, in ludibrium romane famis, aurum igne dissolutum precisi capitis oris in rictu mandavit effundi ut, qui esuriem auri semper tulerat, etsi non vivus, mortuus saltem auro saturaretur aliquando.

Post hec dum maiora moliretur quam sibi permissura esset Fortuna, in suam perniciem inexplebiles labores intravit. Nam non contentus romanas cum duce legiones delesse, ad earum reliquias extinguendas, duce Pacoro filio, in Syriam misit exercitum. Quo virtute Pacori omnis fere Syria igne ferroque populata et Asya pene omnis occupata est. Ex qua bene re gesta Pacorus factus patri suspectus revocatur in patriam. Ex quo relictus ab eo exercitus a Cassio, Crassi questore, deletus est. Quam ob rem Horodes, sera correptus penitentia, in ultionem eius, Pacorum iterum mictit in Syriam ubi a Ventidio, Romanorum duce, una cum suis Parthis omnibus, trucidatus est.

Quod ob infortunium senex perculsus ex dolore nimio confestim demens factus est, adeo ut obstinate pluribus diebus tacuerit, ut non tacens sed elinguis videretur, omnino omisso etiam cibo pariter et somno. Sane ubi iam dolor consuetudine lenior factus est, fracto silentio nil aliud quam Pacorum suum vocabat et hunc quasi furtim sibi surreptum repetebat a cunctis et sepe tam potens erat paterna dilectio ut presentem illum fingeret et secum sibi ipsi videbatur habere colloquium et tandem ad se rediens, quasi delusus, in ampliores effundebatur lacrimas et querelas. Sed quid ultra? Post longissimos fletus et diu frustra vocatum Pacorum, nova senem sollicitudo pervasit. Erant etenim illi ex pelicibus multis XXX filii, qui cum variis ex causis omnes sibi viderentur amabiles, cum amicis de successuro cepit habere consilium. Quod pelices advertentes lacrimis blanditiis precibusque unaqueque pro suo senem sollicitabat anxium. Qui fatigatus diu et multis distractus curis, postremo elegit sibi scelestissimum omnium Phraactem. Qui continuo vita senis affectus, quasi nimium et in suum odium illam protenderet, ingratus et fera truculentior, uti in hostem occupatoremque regni irruit et calamitosum regem non filius, sed inimicus, occidit. Sic ergo quassatus regis spiritus trucidato fratri dare penas et exire corpoream molem et tristes vite huius finire labores a nato coactus est.

VIII. Adventus flentium.

Ecce, etiam me recusante, agentibus lacrimis ab Asya in Ytaliam retrahor; que quidem, uti gloriosorum facinorum fulgoribus nationes anteivit ceteras, sic omnium miseriarum obscuritatibus omnibus equa facta est. In quam veniens, continuo adstitere plures. Quos inter fere primus Flavius Fimbria vetusto more suo infestus querebatur lacrimans quod, cum ex satellite mariano ad summum romani consulatus evasisset apicem et inter cetera audacie sue enormia Valerii Flacci consulis legatus in Asya apud Nicomediam inpulsu suo occisi rapuisset exercitum et cum iam videretur imperator omnibus, a Sylla eo dimisso coactus sit in Thiatiram diffugere, in qua obsessus, in tantam rerum desperationem perductus sit, ut in templo Esculapii, aliorum sospitatoris, ipse mortem sibi manu propria intulerit.

Sic post eum Postumius Albinus vir consularis querebatur perdite, non mores importabiles suos accusans, sed sevitiam militum quod inpatientes illum occidissent lapidibus.

Et cum eo Fabius Adrianus dolens aiebat quod, dum servili manu regnum affectaret Affrice, a dominis eorundem sumptis apud Uticam sarmentis admotisque domui sue et igne supposito in ipso sui ascensus gradu cum omni familia conflagrasse.

Flebat et Sothimus Tracum rex quod, deletis copiis suis a Gaio Sentio pretore romano, dimittere concupitam Greciam et infra regni sui terminos ignominiose redire atque consistere inpulsus sit.

Sequebatur et hos innumerabilis multitudo quam sponte pretermisi omnem dum venientem Pompeium aspicerem, cuius mandantis iussu ut post longas fortunas infortunia recitem necesse est. Verum tanta rerum suarum moles est ut iam precogitans titubet sub pondere calamus. Sed quid? Pro viribus expediam et quantum ceteras videtur excedere tantum brevioribus verbis conabor includere.

IX. De Gneo Pompeio Magno.

Gneus Pompeius, Gnei Pompei filius, inter quascunque nobiles Romanorum familias generis claritate emicuit et cum iam optime indolis appareret iuvenis, adolescens adhuc sumptis ex peste reliquiis exercitus Gnei Pompei patris sui, qui nuper afflatus fulmine perierat, periclitante Urbe ob seditionem Marii atque Sylle, syllanas partes secutus, primo impetu Brutum marianum principem, apud Regium, Cisalpine Gallie oppidum, eius deletis copiis trocidavit. Inde Syciliam, a Gneo Carbone mariano duce detentam, petiit eumque castris exuit et plurima exercitus parte privavit et a Corciral insula fugam in Egyptum parantem captum et in Syciliam retractum, pueritie sue atque paterne hereditatis defensorem acerrimum, potius potentie Sylle quam honestati sue obtemperans, cum pluribus sociis iussit occidi. Insula igitur in factionem Syllanam reducta, auspicatus Affricam a marianis occupatam ducibus, romanus eques in eandem pro consule traiecit, ubi maximo rerum successu circa Uticam adversus Gneum Domitium Enobardum copias explicans victor pugnantem occidit Iertamque Numidie regem, Marii fautorem, secutus, ad id redegit ut a Bogude, Bochi regis Maurorum filio, copiis spoliaretur omnibus nec tractu temporis longo, Bulla oppido in quod diffugerat sibi tradito, occidit eundem.

Et sic omnis Affrica maximo incolarum consensu subacta, Magni cognomen ingens promeruit quod in hodiernum usque refulget.

Hinc cum iam Sertorius, vir acer dolis atque audacia prepotens ex Affrica, vires Sylle timens, in Hyspaniam abiisset ibique a Lusitanis dux factus Domitium adversus eum missum atque Manilium proconsulem Gallie per Hirtuleium prefectum suum fudisset Metellumque Pium multis adversis fatigasset preliis, eques similiter romanus pro consule ac cum imperio pari Metello a senatu adversus iam dictum Sertorium missus est. Quo etsi primo cum collega Metello, qui divinos sibi honores ab hospitibus patiebatur inferri et palmata veste apparatissima inter hostilia arma celebrabat convivia coronasque e culminibus domorum, tanquam ex celo, lapsas, vertice summebat avidus, infeliciter apud Laureonem cum Sertorio conflixisset; tandem acri robore et solertia solus pluribus illum certaminibus fudit et iam Perpenna viro pretorio preocciso, qui ex Liguria in Hyspaniam ad Sertorium adiutor confugerat, id egit ut ipse Sertorius fraude suorum satellitum necaretur; et sic, sublato duce et iam a Metello Hirtuleio superato ac Celtiberorum nobilissima civitate Belgida capta et Usania ab ipso Pompeio subversa et Caligurriss ab Afranio pompeiano duce recepta, egit ut omnis in dicionem romanam veniret Hyspania.

Sed iam quiescentibus civilium bellorum procellis, cum cilices pyrrate omnem Mediterranei maris oram rapinis et discursionibus infestarent, adversus illos iussu senatus expeditionem assumpsit. Qui cum classem romanam per varios divisisset legatos et uno eodemque tempore omnia diffugia pyrratarum occupasset, providentia celeri cum his navibus quas sibi servaverat fomitem ipsum belli Ciliciam petiit. Quo coactis in pugnam pyrratis, primo quasi rostrorum inpulsu victor apparens, pyrratas plausu communi se victos fatentes suscepit et sic infra quadragesimam diem ab expeditione suscepta tam grande bellum peregit, nulla Romanorum perdita navi aut ullius ex suis sanguine fuso et, quod memoratu dignissimum visum est, factis ex volucribus incolis maris mediterraneis atque segnibus fere hominibus mare securum et sub romana dicione restituit.

Demum Lucio Licinio Lucullo consuli successor designatus, Orientem petiit. Quo cum Horode Parthorum rege percusso federe, ad instar icti fulminis, versus reliquum orientem arma convertit et iam, semifractis Mitridatis viribus, eum nocturna pugna devictum per Asyam vagantem in patrium repulit regnum et ad extremum usque ad internicionem perduxit.

Hinc attrita Tigranis potentia, eum supplicem veniam exorare coegit. Et Horodis inde Albanorum regis prefectos ter prelio fudit petitamque ab eo pacem libens concessit. Similiter et Artacem regem Hyberie prima acie victum in deditionem suscepit. Inde accepto mortui Mitridatis nuntio, cum bello XL annorum diutino finem dedisset, Syriam Celen Phenicemque proavis inclitam armis petiit et, cum has atque Ytureos et Arabiam viribus tremendam perdomuisset, ad Iudeos divertit, Libano monte cedrorum conspicuo superato, a patribus in Ierosolima urbe susceptus, vi templum illud Salomonis insigne cepit eiusque, quod nemini, sacerdotibus exceptis, fas erat, intravit archanum percussisque factionis adverse principibus, in maximum pontificem atque Iudeorum regem Hyrcanum, Alexandri filium natu maiorem, sublimavit et Aristobolum catenis vinctum Romam transmisit. Inde Paphlagoniam Capadociam Scithiam Colcos Heniocos Caspios Basternas aliasque nationes, tam orientales quam septentrionales, cum regibus suis inter Caucasum montem et Rubri maris litora tanta rerum prosperitate subegit, ut nil aliud celum agere quam vacare suis commodis videretur et Asyam, quam extremam romani populi provinciam ceperat, peracto imperii sui tempore, mediam fere restituit.

Sic igitur, ut ipse postmodum senatui retulit, vigintiduobus regibus victis, Romam tam facto quam nomine Magnus rediit compertumque est eum in Hyspania octingenta septuaginta sex et mille quingenta triginta octo ex septentrionalibus orientalibusque inter oppida civitates atque castella cepisse et pyrratarum naves sex et octingentas quadraginta. Quid tot tantisque gestis Hercules aut Alexarder Magnus, quos fabulosa plurimum extollit Grecia, glorie superaddet?

Sed nec hoc inclusisse numero mundanarum rerum prodiga Gubernatrix felicitates eiusdem contenta fuit. Contigit enim illi viginti duorum annorum etatem agenti, non solum splendidum sed monstruosum fere, ut insolens nimium et iam etate provectus homo et romanis rebus presidens Sylla dictator assurgeret transeunti. Preterea bis imperator antequam miles dictus est, illis inconsuetum temporibus, et – quod non minus mirabile visum – bis romanus eques loco consulis ad expeditiones transmissus, viginti sex annorum triunphans ex Affrica Capitolium ascendit, trahentibus elephantibus currum. Et quod fere en tempestate inconvenientissimum visum est, privatus ex Hyspania triunphavit. Nec minus ob purgatum pyrratis mare et victum Mitridatem triunphum catenati Aristoboli aliisque magnificis rebus splendidissimum tertio duxit. Ultra hec decreto senatus solus gessit tertium consulatum. Tot etiam fulgoribus publicis superadditi sunt splendores domestici, coniugiis quidem clarissimis et inclita prole coruscus emicuit. Nec caruit preconiorum suorum scriptore Theophane Mitileno, quem ob hoc ultro civitati donavit.

O quam grandia hec et, esto succincte dicta sint, nulla equidem reor, esto omissa multa, maiora humane felicitatis argumenta describi queant. Que etsi quandoque invidorum morsibus lacessita sint, stetere tamen donec celsitudinis socios habere passus est.

Verum occiso Crasso et Cesare bellum in Gallos agente, eo rem omnem publicam pro libito gubernante, rerum successu amplissimo deductus est ut magnitudini parem renueret; quam ob rem ab hostibus Cesaris inpulsus egit ut lex a consulibus duceretur ne alicuius res in senatu eo ageretur absente. Quam ob rem Cesar, quem fallere difficile erat, sentiens in se victorem a Gallis redeuntem promulgatam legem ut aut consulatu aut triunpho fraudaretur et tribunos plebis Urbe pulsos pro se intercedentes audiens, a Ravenna in Pompeium cum armatis legionibus Ytaliam petiit. Quod Pompeius, cuius iam fulgor in caliginem iturus erat, a senatu iam presagiente civile bellum dux factus, advertens, fere secutus a cunctis, Capuam cum consulibus petiit et inde Brundusium, ex quo noctu clam in Epyrum fugiens transfretavit ibique, quasi civilis belli sedes constituta, ab insequente Cesare longam passus obsidionem facta eruptione cum legionibus auxiliaribusque ad fatalem sue depositionis locum Pharsaliam citato gressu perrexit. Quo et a Cesare secutus est. Ibidem paululum Fortuna substitit seque titubantem monstravit, quasi dubia an suum adhuc Pompeium servaret an demergeret potius; nam cum fere omnis romana nobilitas et regum orientalium omnium potentia ibi partibus Pompei favens assisteret Cesaremque cum suis ad rapinam messium coegisset, in id quod ipse oportunitate cogente cupiebat, renuentem Pompeium in certamen inpulit, ex quo victoria Cesari subsecuta est. Nam postquam, multo fuso sanguine tam civili quam forensi, Pompeius victorem Cesarem vidit, cum paucis fugam capessens Larissam petiit primam ruboris sui testem. Tum a civibus oblatos honores victori ut servarent iniunxit et ultra anxius suique timens, fugam citato cursu continuans eo quo mari propinquus emergebat Peneius amnis deveniens, onerariam conscendens navim, se Lesbos, quo Cornelia servabatur coniunx, deferri precepit. Ac inde post lacrimas tam uxoris quam Mitilenensium mutata nave collectisque quibusdam tanti naufragii fragmentis, versus Egyptum proras dirigi iussit. A qua Cypri litora radens, Ptholomei fidem experturus quem ipse rex fecerat, malo sumpto omine a spectabili edificio quod prope oppidum Paphos viderat, cui nomen erat Catobasilea, versus Egyptum cursum tenuit. Cuius non ante pervenit ad litus quam rex iuvenis felicia potius quam honesta, ut ipsemet Pompeius fecerat occidendo Carbonem, secuturus, prescito tam adventu quam infortunio, quasi honorifice suscepturus, naviculam satellitibus honustam obviam misit. In qua, fatorum potius ordinem quam sui consilium sequens, senex uxore sociisque relictis descendit nec litori longinquus Achillas Photinusque mandatorum regis conscii expeditis gladiis illi tacito et iam percipienti corpusque suum vestibus componenti, ut honeste caderet, secuere cervicem eamque infixam lancea per Alexandriam omnem, quasi maxime victorie testem, in spectaculum civibus deportandam dedere. Demum illam gausape involutam servavere ad victoris promerendam gratiam. Truncus vero, post. quam per diem totam prospectantibus barbaris inpulsu vario ab undis circumactus est, nocte a Codro romano milite et eiusdem Pompei questore ac fuge comite clam in litus tractus est et, cum illi nil preter se adversa pugna liquisset, collectis per litus quisquiliis et foculo facto eum superimposuit paucisque querelis et lacrimis datis semiustum contexit harenis.

Puduit forte Fortunam ut is, qui tam ingentis animi custos tam clarissimorum honorum susceptor tanteque maiestatis servator, ea favente, fuerat, insepultus esca piscium linqueretur.

O rerum tremenda vertigo! Senex a puero, a receptore largitor, romanus a barbaro, magnus a modico et a spadonibus imperator occisus est, lacessitum corpus et truncus undarum factus ludibrium noctu ignique modico ab homine unico semiustus et harenis contectus. O si in sua patria paulo ante clausisset diem, qua funebri pompa, quibus consularium senatorum civiumque omnium lacrimis, a quot quibusque patrum delatus fuisset in rogum, quot illi militaria ornamenta, quot arma quot imperatoria ac triunphalia superfuissent iniecta, quot decantate laudes, quot pro rostris relate, quam pie cineres collecti! Quos honores omnes, tam vita quesitos quam infelici perditos morte, litore in egyptio cumulus parvus harene contexit.

Quid ergo miseri superbimus? Quid alta laboribus querimus? Quid perituris confidimus? Si tam grandis cecidit moles, quid nobis posse contingere arbitramur? Equidem Pompeio compatiendum est, sed longe magis nobis timendum atque studiosissime quod est humile perquirendum, ne sublimati pavori subiaceamus continuo et postremo in casum miserum veniamus.

X. Pauca auctoris verba.

Poteram, et honeste poteram, admodo quievisse ac pepercisse calamo postquam tantorum ducum et potissime Pompei Magni ingentes celsitudines et infortunium flebile recitaram. Quid enim restat amplius de Fortune potentia et instabilitate posse subicere? Neminem reor mortalium ex tam sublimi vertice corruisse. Sed et quia promissum est ad nostrum usque devenire seculum et ne videamur sprevisse minores, aut minus iussis obtemperasse Fortune, bona lectorum pace stilum prosequar; et si tam grande aliquid expectandum non veniat, poterunt tamen minora cum voluptate plurimum utilitatis afferre.

XI. Ingens caterva dolentium.

Deplorato paucis Pompei Magni casu, ingens plorantium acies subsecuta est. Ibi enim videbantur Gallorum Germanorumque reguli atque proceres plurimi a Gaio Cesare regnis provinciis et sublimitate privati. Ibi qui in pharsalico conflictu ceciderant incedebant et alii innumerabiles fere quos dira civilium bellorum pestis variis in locis aut deiecerat aut absorpserat.

Quibus immixtus veniebat scelestus iuvenis Ptholomeus proditionem in Pompeium, bellum adversus Cesarem sumptum seque apud Deltam Nylo demersum misere ingemiscens.

Quem Iuba Lybie rex mestissimus sequebatur et barbara ac fastidiosa superbia sua posita, qua Scipioni purpuram sibi consimilem indui vetuerat, tristis, quod pompeianas partes iuverit, seipsum damnabat, nunc frustra perpendens se primo ob id a Cesare fractum et inde a suis derelictum ac etiam urbibus exclusum suis, eoque usque perductum ut, in suam supremam perniciem ipse, cum Petreio pactione facta, infestis gladiis adversum se una concurrerent et, cum Petreium deiecisset invictus, vecordia inpulsus nimia servulo precibus percutiendam cervicem prebuerit.

Post hos et Aristobolus Iudeorum rex querebatur se a Pompeio indigne regno privatum et captivum cum filiis Romam deductum, unde fugiens se retractum aiebat in carcerem. Porto occiso Pompeio, cum a Cesare libertati redditus esset et in regni spem erectus, dum cum auxiliis ingentissimo animo in desiderium traheretur, tertio se a pompeianis ducibus interceptum atque veneno necatum deflebat.

Erat et Pharnaces plenus lacrimarum, quod primo Cesatis impetu victus in dicionem suam compulsus sit ingemiscens.

Scipio inde sequebatur querulus quod, ex affricana strage omni spe deiectus, dum navi Hyspaniam cum Damasippo ac Torquato et Plectorio generi successor factus quereret, variis agitatus procellis, ad Yppum regium adverso deportatus impetu et a classe Publii Sitii cesariani circumventus, sibi manu propria mortem inferre quam Cesaris experiri clementiam maluisset.

Gneus etiam Pompeius Magni filius aderat, non tantum seipsum, post cladem apud Mundam susceptam a Cesarianis in spelunca latitantem occisum et quod eius caput Cesari apud Hispalim presentatum populoque concessum deflens, quantum quod sibi accelerata morte subtractum fuerit posse paternam necem in ingratos Egyptios pro votis ulcisci.

Inde Brutus et Cassius tam parricidium suum quam apud Phylippos susceptum flebant excidium.

Erat et Trebonius, non solum damnationem suam ex parricidio subsecutam gemiscens, sed quod a Dolabella apud Smirnas crudeliter occisus sit.

Hinc et Decius Brutus, eiusdem criminis reus, post clades multas se a Sequanis captum atque trucidatum querebatur.

Sic et Vaselus romanus eques, inter percussores notatus, quod manu servorum suorum laceratus sit exclamabat.

Erat et Gaius Toranus pretorius homo dolens quod, cum nil tale timeret, incursu militum propria in domo peremptus sit.

Post quem et Dolabella lamentabatur quod a Cassio, quem ante multis fuderat preliis, fusus ipse ad id infortunio eo redactus sit ut se sua manu transfoderet.

Et alii plurimi insuper variis ex casibus gemebundi fortunam incusabant suam.

Quibus iunctus splendidissimus atque facundus orator Marcus Tullius Cicero deiecta fronte tacitus incedebat. Quem ego, postpositis ceteris, mirabundus intueri cepi et cum grandem eius togatam gloriam indignumque exitum animum scribendi cupido cepisset, principem romani eloquii meditans tenuesque meas tanto ceptui vires, fere destiti, eum solum de se satis digne nec alium scribere posse ratus. Sane, ne tanquam obscurus luce dignus eximia pretermissus videretur, mecum cepi: «Age, resumme animum, urge ingenium, vires integra teque ipsum totum exprime et dignissimo quod potes inpende. Cui enim stolido non est notum nebulas solis radios non posse fuscare? Levis est, incompositus, nullo firmatus ar. tificio, sermo tuus. Sed quid? Si nil aliud agat, saltem suum gravem ornatum et mira venustate decorum, ut luculentior apparest faciet, si contraria iuxta se posita clarius elucescunt. Si autem minus plene commendes, alteri saltem doctiori supplendi occasionem prestabis. Spirabit et ipse forsan aliquid ex eius archano quo nunc residet loco, ut melius quam existimes opereris».

Quibus tractus, oratorum eximie ac latini fulgor eloquii, tua cum pace minus sufficiens de te tuisque fortunis scripturus advenio, Fortune etiam iussu compulsus.

XII. De Marco Tullio Cicerone.

Marcus Tullius Cicero, iubar splendidum et in dies crescens Urbi pariter atque orbi, a Vulscorum vetustissimis regulis claram originem ducens, apud Arpinum oppidum relatu omnium natus est. Et cum iam tenera in etate virilem gereret animum, quasi artam natalis patrie sedem sue future amplitudini extimaret, ut e sublimiori specula radios in totum effundere posset, ea relicta Romam se contulit. In qua, etsi iam ambitionis vitium ac avaritie et luxurie spurcities serpere et hominum mentes incendere cepissent, tam rerum scientia quam morum decore bonis et primatibus acceptus, non civitate donari solum, sed maximos honores consequi meruit. Nam novus incolatu civis, amore vetustissimus, eo usque conscendit ut summum consulatus obtineret imperium.

In quo Gai Antonii collega, contigit ut eius opere ab incendio ruina et servitute immunis urbs rerum domina servaretur. Exardebat enim illo tunc adhuc inclusa pectoribus fax illa terribilis urbis, exitium minitans, nepharie factionis Lucii Catiline qui, dum potius maiorum suorum ymagines intueretur quam sua merita et ad ampliandam libidinem publicos frustra honores petiisset, sepius irritatus in rem publicam nobiles quoscunque iuvenes et mulieres quasdam conciverat; et sevissima coniuratione ligati, perpetuas romano nomini tenebras consiliis fabricarant infandis.

Sed tam diris ceptis obstante Deo, actum est ut a Quintio Curio Fulvie sibi dilectissime et illecebri mulieri omne panderetur opus et ab ea pluribus et inter alios Ciceroni. Qui ignaro senatu socioque astu mirabili cuncta perquirens, non ante quid haberet comperti in publicum dixit quam in re probabili veritate factionis consilia novisset omnia, ac etiam, ubi videbatur erumpere velle, obicibus positis, eiusdem conatus primos infringeret. Nec dubitavit suo tempore factiosum hominem, sceleratorum suffragiis fultum, frequenti in senatu accusare, paratas insidias detegere, socios propalare, quid actum quidve agendum esset ostendere et mordacissimis verbis tam senatus segnem patientiam quam coniuratorum perfidiam lacerare.

Quibus actum est ut Catilina urbe discederet, Fesulas peteret collectisque copiis in plano pistoriensi Antonio consuli, eum cum exercitu sequenti, obvius fieret et, suis trucidatis omnibus, inter confertissimos hostes prelians confossus occumberet et de se suisque cruentam victoriam exhiberet.

Ex Lentulo vero Cetego et Sabino reliquisque ex coniuratis, qui in Urbe capi potuerant, sententia Catonis, sed huius opere, noctu in carcere tulliano carnificibus immissis et gucturibus eorum laqueo fractis supplicium sumptum est; et Urbi interrupta securitas restituta.

Sic armatos duces togatus excessit Cicero, si is medicus preferendus est, qui secretam atque letiferam intestinorum vomicam argumentis exclusit et repulit, ei qui vulnus apparens, etiam si maximum sit, unguentis et arte traxit in cicatricem.

Erat igitur noster Tullius hoc uno decore clarissimus et suo merito urbis Rome patronus insignis; et potuerat hoc tantum suffecisse ad eius gloriam, sed annexus fulgor est alius, tanto longius duraturus quanto perpensius acquisitus est. Hic etenim ad hoc arbittor a Deo datus mortalibus, etsi celesti polleret ingenio, longo tamen et pervigili studio in tantam mirande eloquentie evasit facundiam ut Plotium Gallum, qui primus Urbi rethoricam latine monstravit, et Vultacilium Plotum et alterum ex Graccis atque Hortensium aliosque elegantissimos oratores grecosque veteres anteiret et antiquam eorum gloriam occuparet.

Quo etsi satis esset spectabilis titulo, sacra phylosophie penetralia intrare cupiens, postquam floridis orationibus summa totius fori admiratione Quintum primo, dein Roscium adversus Crisogonum aliosque non nullos defendit, se Athenas contulit.

Ibidem veterum et coetaneorum phylosophorum tam de moribus, quam nature profundissimis adytis perscrutatis doctrinis et cognitis, in tantam sue eloquentie admirationem Athenienses attraxit ut nedum Pisistratum aut Periclem, qui verbis miram redolentibus artem dare colla iugo servili Atheniensium libertatem coegere, sed ipsam Platonis mellitam verborum dulcedinem, parvulo dormienti labellis ab apibus, non ybleo sed castalio melle saturis, impressam, et Eschilum atque Demosthenem superatos arbitrarentur eloquio.

Inde Romam, tam venerandissimis phylosophie doctrinis imbutus, quam Grecorum laudibus conspicuus, rediens, Aulum Licinium Archiam, Milonem, Gneum Plancium aliosque plures summo audientium favore defendit. Deiotarum Gallogrecorum regem, Marcum Marcellum et Quintum Ligarium, Iulio Cesari suspectos, conciliavit.

Quid multis habundo? Tantum lingua potuit quantum ad flectendam quo velis mentem cuiuscunque etiam obstinati sufficeret. Quod quidem non satis posteritati possunt relicta monstrare. Nam, ut alienis utar verbis, in Tullio magna pars Tullii abest quod legitur potius quam audiatur. Sinam ultro divitias, honestum coniugium, dilectissimam prolem, spectabiles amicitias clientelas et huiusmodi Fortune bona, quibus fuit habundans, ne tam maximis atque perlucidis honoribus parva hec annexisse videar, esto plurimum ad felicitatem spectare credantur, et ad precipitium inopinatum indignumque deveniam.

Huius ergo clarissimi viri, dato grandis fuerit felicitas, non tamen solida sed quandoque concussa future ruine omen ostendisse potuit; nam quorundam invidia exilium passus est. Verum dum in villa agri Atinatis a Gneo Plancio susceptus annum egisset, somnio de reditu premonitus, consensu omnium revocatus et summa cum alacritate patrum susceptus est. Demum in dissensione Cesaris et Pompei pompeianas partes secutus, secundo patriam linquens, fractis Pompeianorum viribus, in communi fere totius senatus exilio factus est exul. A quo implorante nemine, ab ipso Cesare victore iterum revocatus est.

Verum ultimo turpi notatus infamia, quod ex coniuratis in parricidium Cesaris unus extiterit, arrepta fuga in Formianum abiit et agentibus se varie romanis rebus a Marco Antonio triumviro, in cuius ineptias licentiosius olim invexerat, proscriptus est. Quo damnabili nimium ingratitudine tractus Gaius Popilius Lenas, quem ipse dudum a capitali supplicio, intercessione Marci Celii, mira cum oratione liberavit, impetrato tam diro ministerio ab Antonio, illum secutus est et cum ipsum cui vitam debebat offendisset, Caiete suo gladio iugulum exhibere coercuit caputque illud, per quod ne suum feriretur actum fuerat, truculentus abscidit, nec tam impio facinore contentus dexteram abstulit talique honustus onere, tanquam maximum et rei publice perutillimum perfecisset opus, Romam rediit tantumque in eo male cepta perfidia potuit ut illud una cum manu pro rostris affigeret.

Et sic multis a se confectis orationibus, multis editis libris multisque scriptis epistolis, a quibus sacris phylosophie monitis in melius legentes trahimur et eloquii clarissimi doctiores efficimur, relictis, ex amplissimo fulgoris culmine vite huius erumnas Tullius terminavit infelix.

O Deus bone, ubi indignatio iusta, ubi ignis edax, ubi fulmen, ubi telluris hyatus? Quid scelestum hominem, quid ingratum non, ipso tam enormi in crimine spectantibus miseris Romanis, ad impios inpulisti manes? Sed quid? Dum eius infortunio nullis mundanis eminentiis confidere docemur, Romanorum plebs impia redarguitur et rubore conspersa plurimo in compassionem indigni facinoris provocatur, eius cervicem spectans in rostris, cuius opere factum est ne sue inspicerentur in cloacis.

XIII. In garrulos adversus rethoricam.

Blaterantes quidam et inepti homines rudientes, potius quam loquentes, in tam detestabilem se insaniam delabi quandoque permictunt, ut audeant, si queant, ex manibus rethorice arma surripere et in eam eisdem insurgere osque insipidum, ut mordeant, non verentur extendere, sientes illam deceptionibus potius quam necessitati servire, sufficere satis quibuscunque verbis mentis conceptum exprimere et hinc tam laborem nostri principis quam decorem stolidissime damnare nituntur.

Quibus quid responderi possit et unde in os proprium sanies marcida retorqueri, occurrit habunde, si velim adversus tam dementem hominum factionem verba disperdere; sed absit ut in tam irritum laborem me dedam. Notissima eorum insania est et superasse tales nil aliud arbitror quam in vacuum aerem tela vibrasse; sed ad aliorum solatium dixisse aliqua non erit incongroum.

Cum igitur nutu, sibilo vel mugitu animalia cetera suas affectiones ostendant, verbis intentum exprimere homini solo concessum est nec immerito. Quid prudentius potuit fecisse natura quam actu tali hominem, celesti anima preditum, a beluis, quibus sola sensualitas dux est, separasse? Ille quidem, cum terrestria sapiant et tantum delectentur terrestribus et sensui serviant solo, expeditas atque loquaces habuisse linguas existimari potest fuisse supervacaneum. Homini vero, cui celestis erat origo et ad celestia consideranda producto, non solum decora fuit sed oportuna locutio. Hac etenim profundissimas superiorum corporum meditationes, elementorum alterationes, rerum variarum productiones atque corruptiones perceptas communicamus solo homini intellectas; amicitias iungimus, virtutes laudamus, vitia deprimimus, doctrinas accipimus et exhibemus et breviter quicquid rationalis anima sentiat propslamus et sentita percipimus. Hac insaper Deum rationales oramus et confessione supplici veneramur.

Huius cum due sint species, ea scilicet quam a nutrice suscipimus et natura persepe rudis et exotica cunctisque communis, et reliqua quam ab arte politam exornatam floridam et certis sub regulis coartatam studio pauci provectique volentes assummimus; quis ergo erit tam dementis sententie qui facile non assentiat lepidam comptamque minus lepide preferendam? Et si preferenda sit, cum tam ingentis rei instrumentum appareat, quis vecors aut iners homo damnabit si studium apponatur omne ut ruditate qualibet purgetur eloquium et decore venustetur pro viribus? Non enim semper cibum servis poscituri sumus aut de ruralibus cum villico locuturi; Deo quidem et oportunitates poscere et de susceptis gratias agere frequenter necesse est, imo semper. Non decens est hominum Creatori aut mentis archanum incomposite reserare aut in eius laudes verbis absque modulatione cantare quantumcunque nobis tacentibus Eum quid velimus intelligere noscamus. Preterea multa supersunt que, nisi moderata oratione tractentur, in mortalium perniciem maximam ex minimis quandoque consurgunt. Si nobis non sint pro tempore arte composita, nunc aspera atque mordentia verba, nunc placida atque clementia, nunc summo lepore sapida, nunc colorata pulchritudine splendida, nunc gravitate sententiarum succiplena et cum his pronuntiatio secundum necessitudinem instantem apta, qualiter, sinamus regem, sed plebeium hominem ira incensum furentemque perdite in mansuetudinem retrahemus; qualiter in lacrimis et merore mersum atque deiectum in consolationem et letitiam reducemus; qualiter ignavum torpentemque ad gloriam animabimus; qualiter ocio ac voluptatibus deditum ad frugalitatem commode devolvemus? Certe ego non video. Vidisse tamen quandoque memini quosdam ruditate et imperitia fandi, iam tepentes iras, dum se putarent extinguere, in mortiferum revocasse incendium et iam abstersas lacrimas iterum ad oculos reduxisse et animatos in timorem et segnitiem compulisse et se ipsos, dum circa excusationes insisterent, turpissime accusasse.

Ergo ne id agamus quod fugimus et eo possimus pervenire quo cupimus, toto ingenio et pervigili studio exornandus est sermo, quo assidue utimur, quo a brutis distinguimur, quo etiam inter minus eruditos homines venustamur atque prepommur.

Ad quod si nulla nos necessitas trahat, trahere deberet decentia. Ad hibernos quidem imbres et solis estus vitandos non ex cespitibus calamoque palustri, quod satis esset, parietes et tecta componimus, sed eruditissimis architectis cementariis fabrisque lignariis convocatis consilio eorum et opere quadrato ex lapide et abiete dolata domum elaboratam construimus; inde auro ebore et picturis minus oportunis ob decentiam egregie ornamus. Corpus, quod simplicia vellera rudi manu contexta a flatu ventorum et aspera hyeme defenderent, pro facultatibus ex nobilissimis vestibus ob decentiam purpura auroque et gemmis contegimus. Pocula cibosque, a natura paratos, arte nobilitamus et lapidibus pretiosis assummimus et alia plura facimus, ut oculis potius et urbanitati quam corpori cetero serviamus.

Quomodo ergo eloquium negligemus, si preceptores invenerimus? Eo quippe exculto, auribus prestamus obsequium et intellectum pariter suavi delectatione mulcemus. Uti quidem moderatus nervorum concentus, in mentem suavitate quadam delatus, illam primo in liquefactionem quodammodo sua dulcedine videtur deducere et demum ex partibus omnibus in unum ad se tantum colligere; sic et exornata locutio, in animam diffusa per aures, illam ante alia titillatione demulcet, inde pulsis conceptis reliquis in se trahit adeo, ut si spectes audientes, attonitos et immobiles videas et totos in loquentis ire sententiam.

Et ut pro nunc sufficiant que dicta sunt, sinant blateratores inertes et hi, quibus minus liberalis natura parum concessit ingenii, indisciplinatos dentes acuere et suam ignorantiam defleant, aut se minores confitentes ultro, ut in melius veniant se disponant. Nam quanto se, si pertinaces permanserint, anteponent argumentis frivolis, tanto veris cum ignominia se postergatos invenient.

XIV. Gementes plurimi.

Fuit animus michi cum ostensis a monstro finem dare libello, ut, ab arpinate imperatore ceptus, in eloquentie principe desineret arpinate; sed infesta clamantium turba non sinit. In quam, dum oculos flecterem, Sextum Magni Pompei filium venientem adverti, quem triunphis genitoris et celebri fama in spem egregiam natum atque nutritum cognoveram. Is enim, quod seva rapiente procella inpulsus sit, quos deleverat pater pyrratas pyrraticam exercens redivivos extulit et, quam urbem victoriis illustraverat, ignominiis pro viribus obfuscavit ac bello fameque lacessivit et, ut ipse voce fatebatur querula, post patris excidium sinistra plurima passus, ab Octaviano Augusto inter Milas et Naulocum, Sycilie oppida, cum armasset ergastula et copias ex reliquiis pompeianarum partium collegisset ingentes, navali prelio victus fugatusque fuit et, dum reparare bellum conaretur in Grecia, ab antonianis ducibus iterum victus captusque et post paululum ab eisdem se dicebat occisum.

Erat et Marcus Lepidus triumvir, non solum illustris effectus quod dictatore Cesare ipse magister equitum fuerit, sed quod sua opera Octavianus et Antonius concordes facti, quasi tertius heres cum eis et triumviratus officium sumpserit et orbis imperium. Cuius sortis cum Affrica facta videretur, elatus viginti legionum suffragiis insolentia sua ruine viam aperuit. Nam dum adversus Octavianum dirigeret arma, superatus, non solum imperio privatus est, sed imperatoriis insignibus positis et veste pulla more supplicum tectus, impetrata vita ac bonis paternis apud Ceretheios privatus, perpetuo a Cesare religatus exilio obscurus torpensque consenuit.

Erat et Lucius Cesar ab Antonio nepote suo proscriptus; et Lucius Paulus a Lepido fratre hostis rei publice designatus; et cum his plurimi quos ex culmine leto indecores in miseriam Fortuna deiecerat.

Ex quibus omnibus Marcum Antonium triumvirum, eo quod una cum Cleopatra sua mutatis faciebus incederet, ad stili cepti continuationem summere visum est.

XV. De Marco Antonio triumviro et Cleopatra Egypti regina.

Marcus Antonius, nepos Iulii Cesaris ex sorore, per sevitiam furorem et crapulas miseriasque plurimorum in maximum splendidumque potentie culmen evectus est. Hic, occiso a coniuratis Cesare, inter heredes eius unus compertus, in rabiem fere versus est quod in ordine numerandorum heredum Octavianus prepositus sit Cesarisque illi relictum cognomen et exasperante iras diris suasionibus Fulvia uxore, continuo adversus coheredem arripuit arma. Et cum iam a senatu hostis iudicatus esset, in Decium Brutum irruit eumque apud Mutinam obsedit. Adversus quem cum Hircius et Pansa consules et cum eis Octavianus duxissent exercitum, ipse privatus exercitu aufugit. Demum victo apud Perusiam fame Lucio Antonio, non quod merebatur exicidium, quin imo sublimationem consecutus est. Nam Marci Lepidi opera conciliatus Octaviano, una simul tres ipsi triumviratus titulo rem publicam occuparunt et Antonio, ut eius erga Octavianum fides efficeretur constantior, Octavia eiusdem soror matrimonio copulata est.

Hinc cum iam, magis fortuna Cesaris quam Antonii virtute, Brutus Cassiusque apud Phylippos fusi eidem totius Asye vacuum reliquisse viderentur imperium, redeunte versus Ytaliam Cesare, ipse versus orientem contendit. Quo cum iam opera Ventidii fere repressa esset Parthorum superbia, cum rege eorum fedus percussit, Syria recepta. Ex qua demum innata quadam vanitate commotus, cum Herodem Antipatris, Hyrcano deposito, Iudeorum sublimasset in regem, ut invita Fortuna cladi sue viam faceret, repente etiam adversus fedus ictum cum XVI legionibus in Parthos erupit. Qui, astutia barbara usi, eum ex improviso aggredientes duas legiones sagittis oppressere illico. Qui suscepta clade, a quodam premonitus, nocte sequenti per ardua montium saltusque invios cum reliquis fugam cepit, quorum pars a subsequentibus cesa est, pars siti periit atque fame et plurimi in dicionem devenere hostium, non nulli a nivibus Capadocie, multi ab estibus Armenie absumpti, in tantum ut fere cum quinque, qui cum sexdecim legionibus iverat, Antiochiam deveniret.

Placet enim aliquibus eum, iam ante lascivientis Cleopatre egyptie pulchritudine captum (et ob id flagrans currensque, quasi gloriose victorie consecute titulos et insignia triunphorum eius positurus in gremio, tam ociter in occiduum flexisse gradum inpatiensque more ut eius quam ferventer amabat, deveniret in gremium) iussisse ut illi obviam veniret accersiri. Verum ante eius adventum, ut in suam concupiscentiam Cleopatram effusiorem assummeret, proditione Arthabanum, Armenie regem, Tigranis olim filium, cepit et una cum filiis et ingenti thesauro catena vinctum argentea in manus avarissime mulieris presentari mandavit. Quo tam grandi munere, quasi ignaviam deformemque fugam a Parthis piasset, in illius devenit amplexus armisque depositis non aliter quam si Cleopatre in sinu decus omne romane claritatis consisteret, in luxuriam et segnitiem se deiecit et per effusam libidinem conviviis vacans in tantam trahi se permisit insaniam, ut desponsata Cleopatra, repudium Octavie iuberet indici.

Cleopatra vero a Ptholomeo rege Lagi filio per multos reges originem ducens, testamento patris una cum fratre, cui nupserat, Egypti regina successerat, tandem viro opere suo veneno absumpto, a minore fratre, qui a Pompeio rex factus fuerat, spoliata regno et carcere apud Pelusium servata est donec Iulius Cesar victor Alexandriam devenit.

Cuius, lusis custodibus, cum in conspectu venisset eumque mira formositate sua cepisset ex concubitu prestito, absorpto iam undis fratre, sola Egypti regno preesse promeruit. Tandem Antonii primo pelex, inde coniunx effecta, Arsinoem sororem suam, que in templum Dyane Ephesie fugerat, ab eodem fecit occidi concubitumque temptavit Herodis ut per illum Iudeorum regnum illi subtraheret; et inexplebilis auro, templa deorum plurima nephario spoliaverat ausu. Et postremo, quod detestabilissimum fuit, cum romanum imperium exoptasset, temulento Antonio et ab ea forsan cena surgenti in qua ipsa absorpta unione Lucii Planci iudicio victrix fuerat, petulans ac blanda, nunc mellitis saviis nunc artis amplexibus obvia, illud non negaturo poposcit.

Antonius autem, quasi imbecilliores Romanos Ytalosque, quam Parthos compererat, inventurus, verbis amplissimis postulata promisit. Nec mora, ex orientalibus regibus collectis copiis, adversus Cesarem arma corripuit parataque classe, in qua potius Sabeorum Arabum Syriorum aliorumque odores purpuras et insignia regum quam ho. stilia arma gestari arbitrareris, non absque ventorum labore marisque querela Actium usque perducta est. Cui factus Cesar obvius apud Leucadam insulam sub monte Leucate Ambratie venit in sinum. Ibi cum iam terrestri pugna ac commeantium privatione pro parte vires Antonii extenuate essent, ab eo postrema fortuna navali certamine temptata est. Sed postquam diu certatum, cum iam finis stolide superbie Antonii propinquaret, proras vertere cepere Egyptii fugeque dux et princeps cum aurata navi velisque purpureis optatrix imperii ac postulatrix egregia Cleopatra fuit. Quam continuo tumidus sponsor Antonius, abiecto navis pretorie insigni, consecutus est et tam velis quam remigio, magis de salute quam de orbis dominio curantes, Alexandriam petiere.

Quo renovare copias, reintegrare bellum, cuncta munire subsidiis cepere pavidi; Octavianus vero victor secutus tam per legatos quam per seipsum classem oppida viresque hostium in deditionem suscipiens, Antonium iam diffidentem una cum Cleopatra in Alexandria cinxit obsidione. In qua cum iam fame periclitarentur omnes, Antonius seras pacis conditiones exposcens cum obtinere non posset, in mausoleum regum secessit ibique cultro seipsum transfodit. Cleopatra autem facta deditione, cum frustra blandis oculis et venustate sua iuvenem Octavianum in libidinem suam allicere conaretur, audiens se servari triunpho, eo quo suus iacebat Antonius, pluribus stipata odoribus ac insignibus ornata regiis, intrans, apertis venis appositisque serpentibus lateri eius moritura procumbens, quasi in somnum placidum solveretur, occubuit.

Cuius adhuc palpitantis vitam Octavianus etiam vulneribus Psillis admotis, quibus e corporibus immissa venena suggere vis permaxima est, in vanum revocare temptavit. Demum sepulcro ab eisdem viventibus cepto perfici eosque invicem sepeliri mandavit.

Sic igitur male sanus homo, dum de se minus digna presumeret et male meritus maxima de Fortuna speraret, eo infelix corruit quo sua meruerat impudentia. Sic et meretrix femina, dum non sua sorte contenta est, ad id a Fortuna contracta ut que membra summis lenita delitiis in amplexibus libidinosis commodarat pluribus, ea vivente, vidente ac sentiente a serpentibus ambirentur atque ut ab eisdem sanguis absorberetur quem ipsa aluerat sorbsionibus unionum, et pulchritudinem, quam feminea levitate monstraverat, acerbitate commota Fortune, delusam ipsa viventem infoderet; et quod permaximum desiderium ambierat imperium mausolei brevitate finiret.

Iohannis Boccaccii de Certaldo De casibus virorum illustrium liber sextus explicit.