EPUB   MOBI   PDF   RTF   TXT
De Paulino et Polla[1]
Saeculo XIII
editio: incognita
fons: incognitus



Fons praefationis et editionis:

  • Edelestand Du Méril (1801-1871), Poésies inédites du moyen âge, précédées d'une histoire de la fable ésopique, Lutetia, 1854 (pp. 374-416)


INDEX
374|375|376|377|378|379|380
381|382|383|384|385|386|387|388|389|390
391|392|393|394|395|396|397|398|399|400
401|402|403|404|405|406|407|408|409|410
411|412|413|414|415|416




Cedere saepe solet ludo sapientia nostra, p. 374


  1. Ce petit poëme dont, si nous ne nous trompons, aucun bibliographe, pas même Fabricius ni Tiraboschi, n'avait encore parlé, jouissait certainement d'une certaine célébrité, puisque l'existence de six manuscrits nous est connue. La B. I. en possède trois: le n° 8409 A et le n° 264 du Supplément latin, d'après lesquels nous avons donné cette édition; le troisième, le n° 8498, est momentanément égaré, et nous n'avons pu y recourir. Un quatrième est conservé au British Muséum dans le fonds de Harley, sous le n° 6298 (Catalogue of the Harleian manuscripts in the British Muséum, t. III, p. 555); M. Geel nous a appris qu'il y en avait un cinquieme à la B. de l'Université de Leyde (n° 360, fonds nouveau, fol. 45 r° - 65 v°; Catalogus librorum manuscripiorum, p. 100); Muratori a dit qu'il en existait aussi un à la B. Ambrosienne (Antiquitates italicae medii aevi, t. III, col. 915), et les deux collecteurs italiens dont nous avons si souvent parlé, en ont tiré un grand nombre de sentences. Nous ne savons rien de la vie du poëte que ce qu'il en a dit dans son prologue: il s'appelait Richardus, était juge à Vénusium, ancienne patrie d'Horace, et vivait sous un empereur Frédéric à qui il a dédié son livre. 11 ne peut s'agir que de Frédéric II, qui régna de 1212 à 1250, ou de Frédéric III, qui fut couronné en 1452 et mourut en 1493, et la première conjecture semble d'abord la plus probable; car tous les poëtes connus qui figurent dans les recueils de Hieremias et de Johannes Grapanis avaient appartenu au XIIe ou au XIIIe siècle. Mais la latinité nous semble généralement trop élégante et la versification trop facile pour remonter à une époque aussi reculée. Les deux mss. dont nous nous sommes servi sont datés, l'un du 3 novembre 1455, et l'autre du 5 avril 1485: aucune des trois copies sur lesquelles nous possédons quelques renseignements ne peut être antérieure de beaucoup, et nous ne connaissons aucune mention directe ou indirecte qui permette de croire que le poëme fût réellement plus ancien. Enfin le ms. de la B. I., n° 8409A, le plus moderne des deux, parle de l'auteur comme s'il vivait encore ou n'était mort que depuis quelques années: on lit en tête: Incipit carmen domini Richardi judicis benignissimi super conspansa libus Paullini et Pollae cum Fulcone tradatis, et un peu plus bas: Incipit liber compilatus a venerabilissimo viro Richardo. Mais lors même que ces conjectures auraient une certitude que nous sommes loin de leur attribuer, et que ce poëme ne remonterait réellement qu'au milieu du XVe siècle, il n'en serait pas moins encore fort curieux comme un des spécimens les moins imparfaits de la littérature dramatique antérieure à la Renaissance.


cum sibi[1] praecipue tempus et hora favent[2]. p. 375

Tempus adest aptum quo ludere nostra[3] Camoena
debeat, et curis se leviare suis.

Nam cum saepe jocis sapientum cura levetur,
saepius et sapiens corda jocosa domat.

Est pro discretis opus istud proque jocosis
compositum variis sensibus atque jocis.

Partes quisque suas capiat, vel ferte vicissim
alter ab alterius alleviatur (l. allevietur) ope!

Hoc acceptet opus Fredericus Caesar, et illud
majestate juvet[4] atque favore suo!

Cujus ad intuitum[5] venusinae gentis alumnus,
judex Richardus, tale peregit opus.

Materiam nostri, quisquis vis, nosce[6] libelli;
haec est: Paulino nubere Polla petit.

Ambo senes; tractat horum sponsalia Fulco:
cujus adit tremulo corpore Polla domum.

Dimisso baculo quo se gradiendo regebat,
dixit ei: «Nostrae lucifer urbis[7], ave.

«Te Venusinorum gens diligit et veneratur
« altus et inferior te vehementer amat.

« Tu viduis solamen ades, tutela pupillis[8];
« plus prece quam pretio fers miseratus opem.

« Mitibus es mitis; crudis crudelius[9] instas;
« impendens[10] proprium[11], non aliena petis.


  1. tibi, dans le ms. 8409 A, que nous désignerons désormais par A.
  2. Ces deux vers manquent dans le ms. de Leyde.
  3. mea, dans le ms. de Leyde.
  4. vivet, dans le ms. 264 du Supplément latin, que nous désignions par B.
  5. intentum, dans le ms de Leyde.
  6. cupis nosse, dans le ms. de Leyde.
  7. vobis, dans A,
  8. puellis, dans A.
  9. crudelibus, dans A.
  10. impedis, dans A.
  11. propria, dans B.


« Respuis elatos, quia nulla superbia tecum p. 376
« participat; subito quaeque superba cadunt.

« Moribus innumeris tua[1] pectora semper abundant;
« es[2] bonus exterius interiusque magis.

« Non mare plus pisces, non[3] fert plus sidera coelum
« quam de te laudes publica fama refert.

« Quam fuit o felix genitor qui te generavit,
« et quae lactavit mamma beata fuit!

« Fantia si nobis centum Deus ora dedisset,
« non possent laudes enumerare tuas.

« Desisto, mea ne[4] moveant fastidia verba;
« sermo brevis longo gratior esse solet.[5] »

« Audivi quae dicta refers mihi dantia laudes,
« sed moveor[6] quare talia verba sonas.

« Evenit unde doce quod tantas concinis odas[7];
« me, nisi decipiar[8], infatuare cupis.

« Sic volucrem modulis modulator decipit auceps;
« sic ratibus Syren saepe nocere solet.

« Fallere debueras alios sermonibus istis,
« quos laudum mendax penna levare solet;

« Sed pennatorum frustra jactantur ocellis
« retia; non furi tollere latro potest.

« Quam mihi plus aliis non debeo credere de me[9];
« scit bene vir sapiens quid sua bursa ferat.

« Dotibus innumeris me ditat[10] vestra loquela,
« quas non in nostris noscimus esse bonis[11];

« Ergo patet quantum mihi das[12] praeconia vana,


  1. tu, dans A.
  2. et, dans A.
  3. Nec mare nec pisces nec, dans A.
  4. non, dans B, et fastigia au lieu de fastidia
  5. Ce vers a été cité par Hieremias, P. III, l. III, ch. 9.
  6. moneor, dans A.
  7. adas, dans A.
  8. decipiere, dans B.
  9. Ce vers a été cité par Hieremias, P. III, l. III, ch. 5.
  10. dotatur, dans A.
  11. nescimus esse bonus, dans A.
  12. dat, dans B.


« sed dare sunt soliti frivola verba senes[1]. p. 377

« Novit adulari seniorum lingua; pudore
« deposito, satagit sedulo vana loqui.

« Affluis[2] in verbis de fontis more perennis;
« infinitivi sunt tua verba modi.

« Est aetas annosa[3] loquax, nimis invida, plena
« murmure, laetitiae nescia, pigra satis.

« Vita senum labor est, dolor, iracundia, livor,
« torpor, garrulitas[4], res ratione carent. »

« Praeteritum sibi dulce, licet mansisset amarum;
« praesens nulla seni causa placere potest.

« Formosum deforme, bonum testatur iniquum;
« in vitium vertit cuncta moderna senex.

« Nulla fides ideo veteranis est adhibenda,
« verbosi quia sunt et ratione carent. »

« Audivi, tamen auditis responsa probabo;
« me modo permittat gratia vestra loqui!

« Est ratio quare reprobat praesentia, laudat
« prisca senex: aetas prisca jocosa fuit.

« Quicquid agunt juvenes totum sibi dulce videtur;
causa, licet tristis, laela videtur eis.

« In fluvio mellis addatur si quid amarum,
« dulcescit mellis vi dominante sibi.

« Si modicis spargantur aquis incendia magna,
« protinus in flammas humor abibit aquae[5].

« Sic data laetitiae juvenum dum floruit[6] aetas,
« pro nihilo reputat asperitatis onus.

« Econtra maleviva[7] senum lugubrior aetas,
« plena dolore; quies poena videtur eis.

« Ludere si cupiat, pro crimine ludus habetur;


  1. senex, dans A.; sones, dans B.
  2. affluit, dans B.
  3. onnosa, dans B.
  4. garrilitas, dans B.
  5. aquae manque dans B.
  6. defloruit, dans B.
  7. Equa male vina, dans B.


« est quasi pro monstro ludere velle senem. p. 378

« Si demas[1] oleum, flet tenebrosa lucerna;
« dempto melle, favus absque sapore[2] manet.

« Cum jam desierit[3] aetas florere senilis,
« despicitur, sensu jam vacuata suo.

« Non adeo senior est detestabilis aetas,
« partibus ex[4] cunctis ut fugiatis eam.

« Usus et mores seris formantur ab annis[5];
« de veteri melius est quoque vite merum.

« Annosum plerumque merum nova vina sapore
« vincit, eburque vetus carius esse solet.

« Has propter causas veteranis parcere debes,
« praemeditans[6] fieri te quoque posse senem. »

« Dulcia te multum contemplor[7] dicere verba,
« dummodo non virus sint paritura mihi.

« Cur venias moveor[8] cum nunquam veneris istuc,
« curas quaeque novas causa novella movet:

« Nam vir[9] quando videt quod[10] nunquam viderat ante,
« cogitat id nunquam quod[11] meditatus erat.

« Non[12] lupus insidians sine causa vadit ad urbem,
« nec[13] frustra liquidis mittitur hamus aquis.

« Adventus jam causa tui pandatur, ut inde
« suspectum fugias, fida manendo mihi!

« Quod si te casus ad me fortasse remisit,
« accipe denarii munus amore Dei.

« Denarius bonus est socius; quicquid petis illi,
« dat tibi; denario cuncta patrare potes[14].


  1. denias, dans A.
  2. favore, dans A.
  3. deficerit, dans B.
  4. hiis, dans B.
  5. Ce vers se trouve dans Hieremias, P. III, l. II, ch. 2; il y a, dans B, senis au lieu de seris
  6. praemeditas, dans A.
  7. compellor dans B.
  8. Cur veniens, dans B; miror, dans A.
  9. quis, dans A.
  10. quem, dans A.
  11. hoc nunquam quid, dans A.
  12. Nam, dans A.
  13. non, dans B.
  14. Ces deux vers se trouvent dans Hieremias, P. IV, l. II, ch. 1; mais parare y remplace patrare; il y a aussi par erreur, dans A, dant et potest.


« Denario veniet tibi piscis ab aequore, monte p. 379
« caprea, perdices aere, vepre lepus[1]

« Denario medicus patienti consulit aegro;
« litigiosorum[2] jura patronus agit.

« Laetificat tristes, miseros solatur, inertes
« sollicitat, claudos currere saepe facit;

« Ventre famam (l. famem), de pauce (l. fauce) sitim, de pectore curas
« eripit; iratos pacificare solet[3].

« Denario stultus sapiens, inhonestus honestus,
« rusticus ingenuus est, reprobusque[4] probus;

« Presbyteros cantare facit solemniter; altam
« ponit eis mensam, deliciosa parat[5].

« Astra prius, quam denarii praeconia, ferrem;
« rejice denarium, gratia quaeque perit[6].

« Ergo datura tibi denarium pro munere tollas,
« hoc sine commemorans orbe valere nihil! »

« Vase bono bonus exit odor; sapientis ab ore
« non manare nisi provida verba solent.

« Ut requies fessum recreat, potus sitientem,
« dulcia sic[7] pectus famina vestra meum.

« Ausculto miranda mihi quia denarium tu
« commendas, rectum qui[8] violare solet.

« Hujus avaritia virtus corrumpitur omnis,
« nec pejor clades moribus esse potest;

« Hujus avaritia monachus perjurus habetur,
« juratus proprium nil retinere sibi;

« Hujus avaritia judex discedit ab aequo,
« saepe reos solvens innocuosque ligans;

« Hujus avaritia testis non testificatur


  1. capra et lupus, dans A
  2. litigior rursus, dans B.
  3. facet, dans B.
  4. ingeniosus et est reprobus quoque, dans A.
  5. Peut-être faut-il lire, comme dans B, parit.
  6. petit, dan A.
  7. sit, dans A.
  8. quia, dans A.


« quod debet; dicit pessima[1]; vera tacet. p. 380

« Denario castella simul produntur[2] et urbes;
« denario falli saepe puella solet;

« Denario quondam qui non erat efficitur fur;
« qui bonus ante fuit[3] incipit esse malus;

« Denario sedes maculatur pontificalis,
« cum non ex meritis, sed magis aere datur[4].

« Non prodesse solet, potius sed nummus obesse
« moribus; hoc[5] virtus saepius icta cadit.

« Virtutes habeas, virtutum dote nitescas!
« has retinens, omni tempore dives eris.

« Virtutum titulis qui non splendescit, egenus
semper erit, dives sit licet aere nimis.

« Non in denariis multis opulentia; verum
in[6] cordis potius nobilitate viget[7].

« Semper erit locuples, animo qui[8] dives habetur;
« cordis egens mediis est sitibundus aquis.

« Moribus ergo magis quam nummis spem tibi pone[9];
« denario falli, non probitate, potes. »

« Caprea saepe canem fetum[10] per rura sequentem
« fallit, se mediam dum parat inter eos;

« Hoc[11] facit ut catulo[12], dimissa prole sequente,
« hinnulus[13] evadat qui capiendus erat.

« Sic[14] me compositis tentas seducere[15] verbis;
« adventus causam nunc[16] fateare tui;


  1. quid... proxima, dans A.
  2. perduntur, dans B.
  3. qui bonus ante nimis, dans B; et bonus ante nimis, dans Hieremias.
  4. Ces six vers ont été cités par Hieremias, P. IV, l. II, ch. 2; mais on a imprimé, par erreur, dans l'édition dont nous nous sommes servi, credatur au lieu de aere.
  5. haec, dans A.
  6. viris sed, dans A.
  7. manet, dans B.
  8. locuplex animoque, dans A.
  9. posse, dans A.
  10. secum, dans B; pro au lieu de per, dans A.
  11. Haec, dans A.
  12. 'cane, dans B.
  13. in dumis, dans A.
  14. Si, dans B.
  15. se dicere, dans A.
  16. canum nunc, dans B.


« Exprime cur venias; vanum depone timorem: p. 381
« saepe timor mentem coecat et ora ligat.

« Causidicus raro timidus placitum[1] superabit,
« et timidus miles vincere raro solet;

« Non navem dubiam timidus bene[2] nauta gubernat;
« non pavidus Veneri gratus amator erit.

« Per mare si Jason transcurrere pertimuisset[3],
« quam retinet famam non habuisset adhuc;

« Hectora si quondam clarum[4] metuisset Achilles,
« currere non tantum laudis inesset ei;

« Si quondam tormenta pati Sancti metuissent,
« non modo gauderent in regione poli.

« Esse scio scriptum: Virtus perfecta timorem
« pellit, et audaces adjuvat ipse Deus:

« Sis audax igitur; vanum depone timorem,
« ut non suspendas pectora nostra diu. »

« Obvia si fertur soli quandoque lucerna,
« lumine privatur protinus illa suo;

« In me si qua fuit mentis discretio, frustra[5];
« eloquii tanto victa nitore[6] tui.

« Credula semper erant quod sit bona causa timere[7];
« raro scolaris erit absque timore bonus;

« Si monachus fuerit expers vacuusque timoris,
« claustrum, contempta religione, fugit;

« Ni violare viri lectum bona nupta timeret,
« jam fieret meretrix, nomen habendo malum;

« Constructa miles acie nisi jussa regentum
« pertineat, perdi concio tota potest;

« Ni timor in navi fuerit, dux ut[8] timeatur,


  1. timendus placidum, dans A.
  2. bene est oublié dans A.
  3. sic Jason percurrere si timuisset, dans A.
  4. les abréviations rendent la lecture duder nier mot douteuse dans les deux mss.;
  5. fugit, dans A.
  6. victore, dans A.
  7. si bona causa timore, dans A; les abréviations rendent la lecture du dernier mot douteuse dans les deux mss.; mais le sens ne permet aucune hésitation.
  8. nec, dans A.


« attinget[1] portus vix ratis illa (l. ulla) suos; p. 382

« Urbibus iu cunctis ubi non timor esse videtur,
« magna procul dubio damna venire solent;

« Jussa Dei nostri metuisset si protoplastus[2],
« non gustasset homo pocula dira[3] necis;

« Denique si nimius timor orbem non cohiberet,
« leges cessarent[4], pax probitasque simul.

« Res est sancta timor, reprobos ligat, arcet iniquos[5],
« ad frugem vitae dans melioris eos.

« Sed tamen audivi quoniam servilis avaris[6]
« est timor; hunc debet mittere quisque foras:

« Multus in illorum loculis thesaurus habetur,
« quem ne contingant[7] hic timor arcet eos;

« Qui sitis atque famis cruciati tabe[8] diurnae,
« formidant[9] opibus se recreare suis.

« Hi non sunt domini, sed servi divitiarum;
« illas prodesset non habuisse magis:

« Si timor est stimulus defectus[10] quos patiuntur
« cessarent, corda liberiora forent.

« Hi dum divitiis retinendis, non potiendis[11],
« intendunt, servi constituuntur opum.

« Ne perdantur opes timor hic servilis habetur;
« hunc debet[12] virtus summa fugare foras,

« Contestarer adhuc de tali plura timore;
« sed quae sufficiunt[13] ista locuta fui. »

« Non tam consultus de rerum perditione
« quam sibi de facta fraude dolore (l. dolere) solet.


  1. actinget, dans A.
  2. prothoplaustus, dasn A.
  3. dura, dans A.
  4. cassarent, dans A.
  5. Dans Hieremias, P. V, l. I, ch. q0; il y a, par erreur, dans B, facta en lieu de sancta.
  6. avari, dans A.
  7. quem non, dans A; contingat, dans B.
  8. tale, dans A; Quis, dans B.
  9. formidat, dans A.
  10. defectu, dans B.
  11. potuendis, dans A; paciendis, dans B.
  12. dat, dans B.
  13. Constaret et plena, dans A.


« Non doleo quod tu nostras intraveris[1] aedes, p. 383
« sed quia me, vetula, ludificare studes.

« In calidis frigere nimis, gelidisque calere[2]
« te video; panem postulo[3], vina paras:

« Ire volo Romam, Capuam me mittis ad urbem;
« das mihi quae nolo[4], quae volo cuncta negas.

« Cum tibi sit dictum cur veneris ut mihi pandas,
« me tentas aliis ludificare modis.

« Discedas igitur: veto te mihi dicere plura,
« nam sola[5] vetulae garrulitate vigent.

« Quod si sponte tua non aede recedis ab ista,
« cogam te diris ictibus ire foras. »

« Prodigium foret hoc[6] tenebras si lumina solis
« adjicerent, avibus saeva[7] columba foret;

« Esse solet nunquam feritas[8] crudelis in agno,
« nec miscet mellis pocula dira favus[9].

« Moribus ingenuis[10] cum sis circumdatus, in te
« confido, quia nil rusticitatis[11] habes.

« Non tamen irasci contra me jure videris,
« cum tibi non dederim verba benigna nisi.

« Verbis ira bonis compesci saepius ingens,
« jurgia placari, schisma perire[12] solet.

« Pacem sermo bonus affert[13], et gaudia moestis
« cordibus infundit[14], tristitiamque levat;

« Ignis aqua, verbisque bonis extinguitur ira[15];


  1. intraveras, dans B.
  2. in gelidisque, dans B; calere manque dans A.
  3. postulas, dans A.
  4. peto, dans A; volo, dans B.
  5. solae, dans B.
  6. has, dans A.
  7. si, dans B.
  8. seritas, dans A.
  9. non miscet... famis, dans A.
  10. ingeniis, dans A
  11. quod nil rusticiatis, dans B.
  12. parere, dans B.
  13. gignit, dans Hieremias, P. III, l. V, ch. 1 1, et dans l'extrait du Liber virtutum et allegationum auctorum de Johannes de Grapanis, donné par Muratori, Antiquitates italicae medii aevi, t. III, col. 915
  14. infundat, dans B.
  15. Ces trois vers se trouvent dans les deux extraits que nous mentionnions tout à l'heure.


« placatum nobis dant bona verba Deum. p. 384

« Sermo bonus quandoque magis quam facta perorat[1];
« nil sermone bono gratius esse solet[2].

« Si mala verba tibi me dicere forte vitasses (l. vetasses),
« posses irasci cum ratione mihi.

« Sermo quidem pravus homines accendit ad iram[3],
« laetitiam turbat[4], jurgia magna movet;

« Mores quippe bonos sermo corrumpit iniquus[5],
« solvit amicitias[6], arma cruenta parat,

« Discordare facit concordes, scandala gignit;
« sermo magis pravus quam mala facta nocet. »[7]

Haec vetula dicente, domum compellit abire[8]
Fulco foras, illam[9] talia verba loquens:

« Vade foras; desiste loqui; mea tecta relinque;
« amodo[10] te nostra nolo manere domo. »

Quumque[11] foras traheretur anus, discedere nolens,
apprenso banci[12] vertice, dixit ita:

« Si male quid dixi[13], maledictum testificare;
« si bene, quid me vis pellere? Crimen habes.

« Ostendi bona verba tibi; cruciabis ob[14] hoc me;
« non poenis, imo munere digna fui. »

« Munere digna fores[15], si munus quaerere velles;
« quis mutus domino vernula gratus erit?


  1. perorant dans Hieremias.
  2. potest, dans B: ces deux vers se trouvent aussi dans Hieremias.
  3. attendit, dans A; adiri dans Hieremias.
  4. laetitia trahat, dans Hieremias.
  5. iniquis, dans A; les mots de ces vers sont transposés dans B:
    Sermo quippe bonos mores corrumpit iniquus
  6. ad accensos, dans Hieremias.
  7. Ces six vers se trouvent dans Hieremias, P. III, l. V, ch. 17.
  8. in ira, dans A.
  9. illa, dans A.
  10. admodo, dans A.
  11. Quinque, dans A; Qumque, dans B.
  12. aprenso baculo, dans A: Bancus n'appartenait pas à al bonne latinité
  13. dixit, dans B.
  14. ab, dans A.
  15. dona foras, dans A.


« Nil mihi tu quaeris; quid[1] postule tu dare non vis; p. 385
« et quia te talem sentie, vade foras. »

« Sponte mea dictura fui tua limina quare
« intravi, tanto non cohibenda metu.

« Vis non est facienda mihi; confessio per vim
« non tenet; hoc legum linea sacra docet.

« Non, mox ut veni, decuit me tam properanter[2]
« adventus causam notificare mei:

« Pandere destitui[3] quia festinantia coecos
« saepe parit, catulos[4] saepe nociva vehit.

« Ante suum tempus si festinantia messem[5]
« colligit in foveis, grana perire facit;

« Nondum maturis mustum properantius uvis[6]
« si ducis[7], Bacchus totus acerbus erit.

« Divitis[8] in mensa sessurus, non properabis
« esse prius manibus quam tibi detur aqua.

« Causidicus sapiens quid dicet cogitat, ante
« quam tractat causas unde decenter agat.

« Cur veniam, cum magna tibi sit scire voluntas,
« pandam[9]; tunc sapiunt pocula, quando sitis.

« Sit secreta, precor tibi, quam nunc causa revellam![10]
« Virtus consilium[11] non reserare monet.

« Moribus usque bonis[12] homines sermone ligantur;
« virtutes socias sermo fidelis habet. »

« Amodo[13] ne dubites; vanum depone timorem;


  1. queras quod dans B.
  2. properanti, dans B.
  3. destimui, dans B.
  4. Dans le sens d'entraves; Lucilius avait dit dans le même sens, l. XXIX
    Cum manici, catulo collareque ut fugitivum
    Deportem;
    dans Nonius Marcellus, p. 25, éd. de Gerlach.
    Voyez aussi Festus, p. 35
  5. messam, dans A.
  6. properantibus uvus, dans A.
  7. Par conjecture; il y a dulcis dans A et dicis dans B.
  8. divitiis, dans B.
  9. plaudam, dans A.
  10. revelo, dans B.
  11. consilii, dans B.
  12. Cornibus usque boves, dans B.
  13. Admodo, dans A; non, dans B.


« secretum fido corde tenebo tuum. » p. 386

« Est tibi vicinus, Paulinus nomine, qui me
« diligit et nuptam quaerit habere sibi.

« Tempore jam[1] longo sibi me sociare poposcit;
« verum[2] nubendi mens mihi nulla fuit.

« Assigno causam nolebam nubere quare:
« multum longaevi temporis ambo sumus;

« Ambo senes fuimus[3]; me namque vetustior[4] ille;
« pauper ego, dives non tamen ille manet.

« Si duo carbones jungantur mortificati,
« ex illis nunquam lumen habere potes.

« Nubere propterea sibi quondam non cupiebam;
« diversa nimium[5] sed modo mente trahor:

« Dictis namque suis me tantum sollicitavit,
«  ipsum quod nobis esse peropto virum.

« Non aliter gutta durissima petra cavatur,
« admonitu quam sum mollificata suo.

« Cum mihi sit certum quod tu venereris[6] ab illo
« menteque devota te vehementer amet,[7]

« Si placet, haec per te tractetur causa decenter,
« et sim nupta sibi, sit vir et ille[8] mihi!

« Si vestro studio poterit[9] res ista patrari,
« vestris servitiis[10] subdita semper ero. »

« Indignatus ait concepto Fulco furore:
« Deberes merito verbera dura pati.

« Non alium nostra stultum specularis in urbe
« me nisi, cui posses ista[11] nefanda loqui.

« Plenis fraude tuis[12] quis posset credere dictis,


  1. non, dans A.
  2. verbum, dans A.
  3. sumus, dans A.
  4. veterior, dans B.
  5. nimirum, dans B.
  6. veneris, dans A.
  7. amat, dans A.
  8. sum... ipse, dans A; sit et vir, dans B.
  9. possit, dans A.
  10. servicis, dans A.
  11. ita, dans B; cum posses, dans A.
  12. suis, dans A.


« ut tua nunc aetas poscat habere virum? p. 387

« Ore sonas aliud[1], aliud quoque mente revolvis;
« amodo falsa tacens, vera fatere mihi. »

« Per Salvatorem mundi qui cuncta gubernat
« et qui cuncta regit[2] saecula, juro tibi

« Me tibi vera loqui, mendacia dicere nulla;
« utque meam possis credere praesto fidem,

« Non tibi, sed nobis esset res ista pudori,
« dicere si vellem quae reticenda[3] forent. »

« In vestra nimium cogor dubitare loquela,
« talia Paulinus ut modo vota gerat.

« Ducere non[4] sponsam voluit cum junior esset,
« quando juventutis fervor habebat eum:

« Divitibus potuit mulieribus associari;
« sed sibi mens nuptam ducere nulla fuit. »

« Aeger eget medico, sano non est opus illo;
« non baculum validus, debilis imo petit,

« Per se firmus erat primis[5] Paulinus in annis;
« legitimos ideo fugerat[6] ipse thoros:

« Sed modo cum virtus aetatis deficit illi,
« optat conjugio me sociare suo.

« Ut tamen abscedat quicquid dubitabile credis,[7]
« deprecor exploret vox tua velle suum. »

« Pone modo quod te[8] nuptam desideret ille;
« die mihi quas dotes enumerare potes.[9]

« Praecedit dotis numerus sponsalia semper;
« haec res tractari non sine dote solet.


  1. unum, dans A; et à al fin resolvis.
  2. cernit cuncta, dans B.
  3. quaeque tacenda, dans A.
  4. C'est la leçon qui se trouve dans A et dans B; peut-être l'auteur avait-il-écrit nam.
  5. primus erat firmus, dans A.
  6. fugiat, dans A.
  7. abcedat, dans A; credas, dans B.
  8. quare, dans A; Bono modo, dans B.
  9. velis, dans A.


« Fit sponsalitiis dos et[1] sponsalia dote; p. 388
« nulla dote data, nubere quaeque potest. »

« Rerum paupertas nil quaerere pauperiei
« debet[2]: inops inopi qualia dota dabit?

« Haustum quis sitiens in sicco fonte requirit,
« in sterili fructus arbore quisve[3] petit?

« Hanc dotem numerabo[4] sibi quod moribus ornor;
« ista quidem dos est primo[5] petenda viris:

« Divitiis probitas, virtus praeponitur auro;
« non est mendicus qui probitate viget[6]. »

</ref>

« Sit bona, sit sapiens, sit nobilis atque decora,
« despicitur mulier si videatur egens.

« Rustica, deformis, nulla virtute nitescens,
« dum locuples maneat, femina quaeque placet.

« Divitiis hodie virtus subcumbit, honestas
« lucris; improbitas plus probitate viget.

« Quam numeres[7] igitur Paulino die mihi dotem;
« nam vetulae loculos saepe latenter habent:

« Alveoli veteres non melle carere[8] feruntur;
« tu quoque denarios, ut meditamur, habes. »

« Hoc ego promitto vobis quod[9] quicquid habebo,
« dum sim[10] nupta, sibi mox sine fraude dabo. »

« Non repeti possunt incerta salaria; lex est:
« nudis ex pactis actio rara[11] venit.

« Exprime propterea quid[12] sis in dote datura,
« ut valeat voto[13] finis adesse tuo. »


  1. sponsaliis dos non, dans A.
  2. debeat, dans A.
  3. quidve, dans A.
  4. notabo, dans A; quia au lieu de quod, dans B.
  5. prima, dans B.
  6. nitet, dans B: ces deux vers ont été cités par Hieremias, P. III, l. II, ch. 3
  7. dare vis, dans A.
  8. tacere, dans A.
  9. quid, dans A.
  10. sum, dans A.
  11. (rara, dans B.
  12. quod, dans B.
  13. noto, dans A.


« Sex ego pensa boni filati[1], brachia centum p. 389
« panni subtilis, binaque pepla[2] dabo,

« Septem gallinas cum gallo quae generare
« non cessant; ovis sedulo dives erit.

« Hoc ego polliceor sic ut sandalia, t(h)ecas[3]
« corrigiamque novam deferat ipse mibi.

« Quisquis honorari cupit, idem debet[4] honorem
« hunc aliis gerere quem cupit ipse sibi[5].

« Est honor ille tuus, aliis quem feceris ipse[6];
« proficiens aliis profuit ipse tibi.

« Non est hic mundus alius quam mundus honoris;
« si tollatur honor, verna superstes erit.

« Rusticus et miles, sapiens et stultus, iniquus
« et probus, unius conditionis erunt;

« Tonsuram clerus frustra monachusque cucullam,
« arma feret miles relligioque crucem.

« Vestibus ornari pretiosis quilibet optat
« ut bene vestitum vulgus honoret[7] eum.

« Vir geminas vestes quidam gentilis habebat;
« altera solemnis, altera vilis erat;

« Ad mensam regis cum pannis vilibus intrans[8],
« spretus[9], ut ignotus pellitur inde foras:

« Qui mox abjecta sordendi, veste nitenti
« se tegit et coenam quam cito regis adit[10].

« Assurgunt proceres meliori sede recepti;
« submergit[11] brodio tegmina clara dato.


  1. Ainsi qu'on le verra plus loin, ce mot ne signifie pas ici Fil, comme l'italien Filato. Brachia est pris dans le sens assez inaccoutumé de Brasse qu'a conservé l'italien Brachio.
  2. pipla, dans A.
  3. togas, dans A.
  4. C'est la leçon de Hieremias; il y a reddat dans A, et reddit dans B.
  5. C'est encore la leçon du Compendium moralium; il y a tibi dans les mss.
  6. Ces trois vers sont dans le Compendium P. IV, l. III, ch. 15
  7. honorat, dans B.
  8. intras, dans A; vestitus cum vilibus, dans B.
  9. sumptus, dans B.
  10. senam, dans A; addit, dans les deux mss.
  11. subjungit, dans A; tegimina, dans B.


« Inde requisitus faceret cur talia: Vestis, p. 390
« non ego, manducet cui datur, inquit, honor!

« Sic[1] vestis pretiosa decus, vilisque pudorem
« affert, propterea[2] munera dicta peto. »

Misit ad haec Fulco claras quoque quaerere vestes;
audit anum, reddens talia verba sibi:

« Posse meum faciam quidquid petis ut tibi detur,
« dummodo Paulinus talia vota gerat.

« Pande tamen quod nomen habes ut femina quae sis
« Paulinus, dicte nomine, scire queat »

« Nomine Polla vocor quia polleo moribus altis[3]:
« conveniunt rebus nomina saepe suis.

« Texere me telas et adhuc filare decenter,
« prandia multiplici crede[4] parare modo.

« Est modo si rugosa[5] cutis canusque capillus,
« interior virtus mundaque pollet adhuc. »

His dictis, discessit anus quia Fulco volebat
(nam jejunus erat) se recreare cibo.

Manducare volens secum prius ista revolvit:
« Mandatum finem debet habere suum;

« Ergo, mandatum modo nostra sponte receptum
« si non explerem, posset obesse[6] mihi:

« Nam de segnitie possem fortasse vocari;
« inter adesse suum me cohiberet anus,

« Sed qua de causa me tanto fasce gravari
« quae mihi commoditas utilitasque venit?

« Ecce domus ad agenda meae[7] non sufficiens sum;
« qualiter alterius facta subire volo?

« Insipiens[8] aliena colit propriumque relinquit;


  1. Si, dans dans A.
  2. praeterea, dans A.
  3. locor... alter, dans A.
  4. credo, dans A.
  5. sic rudis, dans A.
  6. abesse, dans B.
  7. mihi, dans A.
  8. incipiens, dans A.


« plus alios quam se quis nisi stultus amet?[1] p. 391

« Rebus in alterius crebro defectus habetur;
« spes est in propriis rebus habenda magis.

« Ergo meis volo non aliis intendere rebus[2];
« quam nostrum melius dicitur esse meum[3].

« Sed licet in proprium[4] sit plus intendere tutum,
« nos tamen externa saepe juvamur ope.

« Moribus et meritis[5] nemo tam fulget, alius
« quam non interdum sit bonitatis egens.

« Alterius fascem nos mutuo ferre jubemur:
« nam, si stare mea vi puto, saepe cado.

« Jure tenetur homo quicquid petit hoc dare velle
« ac[6] aliis fieri quid cupit[7] ipse sibi.

« Qui serit exspectat quid seminat, ut metat[8] illud;
« qui non mandat humi semina, raro metet[9].

« Ut mala quae facimus non impunita[10] relinqui,
« sic bona dicantur (l. dicuntur) praemia digna sequi.

« Expedit ergo mihi mandatum tradere[11] fini;
« ventis promissum mittere[12] nolo meum.

« Sed tamen ignoro jejunus vel dape sumpta
« dicere Paulino talia verba velim.

« Est melius, credo, jejunus ut alloquar illum;
« tunc etenim sensus est melioris homo:

« Tunc solet ingenium subtilius esse poetis;
« causidici[13] lingua gratior esse solet.

« Non nisi jejunos testes jurare videmus;
« sacrificat Domino presbyter ante cibum;


  1. Ces deux vers sont cité dans le Compendium, P. IV, l. II, ch. 6.
  2. factis, dans A.
  3. vestrum, dans A: la leçon que nous préférons se trouve aussi dans Compendium, P. IV, l. II, ch. 6.
  4. proprio, dans A.
  5. propriis, dans B; le copiste y a ouiblié tam.
  6. hoc, dans A.
  7. quod putat, dans B.
  8. metet, dans B.
  9. metit, dans B.
  10. impugnata, dans A.
  11. tendere, dans B.
  12. tradere, dans B.
  13. causidicus, dans A; caustici, dans B.


« Hoc ideo sensus quia nostri corporis alvo p. 392
« jejunante vigent[1] in meliore statu.

« Saepius audivi quod post convivia non est
« consilium, compos stat bene nemo sui;

« Est hebes ingenium, dape multa ventre repleto;[2]
« non est perfectae tunc rationis homo:[3]

« Turbatur cerebrum; cessat discretio mentis;
« cum[4] satur est venter spiritus alter inest[5];

« Praecipue Bacchus in venis[6] si dominatur,[7]
« cogimur inviti verba stupenda loqui.

« Hunc saltare facit, hunc urget Bacchus ad iram;
« hic furit, hic Baccho saxa jubente jacit.

« Balbutire facit linguas quandoque disertas;
« Baccho plenus, egens regna tenere putat[8]
</ref>.

« Ergo mandati ne fines praetereantur,
« Paulinum vocitans, alloquar ante cibum.[9]

« Quo rapior, stultus[10]? Numquid non[11], pacificato
« ventre, voluntatis est melioris homo?

« Jejunus[12] leviter subitam candescit in iram[13],
« torvus in effigie, colloquioque ferus,

« Jejunum dictum quid ei dicturus adire?
« Differ[14]; inhumanus tempore degit[15] eo.


  1. viget, dans A; meliori, dans B.
  2. multo, dans B; il y a recepta au lieu de repleto, dans les recueils de Hieremias et de Johannes de Grapanis.
  3. C'est la leçon des deux recueils; il y a, dans B, est non, et dans A, est tunc perfectae non.
  4. cui, dans Johannes de Grapanis; cur, par erreur, dans Hieremias.
  5. Ce vers et les cinq qui le précèdent figurent dans le recueil de Johannes de Grapanis; dans Muratori, Antiquitates italicae medii aevi, t. III, col. 915.
  6. nobis, dans Hieremias.
  7. dominetur, dans A et dans Hieremias, qui cite ce vers et les six précédents; P. III, l. I, ch. 1.
  8. Ce vers est aussi dans Hieremias, P. IV, l. IV, tit. 16.
  9. paululum, dans A; alloquor, dans B.
  10. rapiar, dans A.
  11. Par conjecture: il y a, dans A, cum non jam, et dans B, non quid jam.
  12. jejunius, dans A, et on y retrouve, deux vers plus bas, jejunium.
  13. Ce vers se trouve deux fois dans le recueil de Hieremias (P. IV, l. IV, tit. 15, et P. V, l. I, tit. 7) et l'on y lit, dans les deux citations, scandescit, fréquentatif de Scandere, qui n'appartenait pas à la bonne latinité.
  14. differt, dans A.
  15. deget, dans A.


« Post epulas illum repetas; tua verba libenter p. 393
« audiet et votis annuet[1] ipse tuis.

« Laetior omnis homo, postquam manducat, habetur[2];
« laetior ex[3] laeto pectore sermo venit.

« Accipiendo cibum se confortavit Helias,
« immensae[4] peragens mi(l)lia milita viae.

« Confirmat panis hominis cor[5], teste propheta;
« pocula cor vini laetificare solent,

« Effigies semper (h)ilarescens verba loqiientis
« adjuvat; auditor gratius[6] audit ea.

« Ergo satisfaciam venter (l. ventri) prius, ut meliori (l. meliore)
« cuncta voluntate dicere verba queam. »

Haec ait, at mensam donis cerealibus, assa
carne, mero, stravit exiguoque sale.

Extracto cultro[7] panem truncare parabat;
tunc Paulinus adest ingrediturque domum.

« Optatus, Pauline, venis; bene veneris, inquit;
« post epulas habeo dicere multa tibi.

« Manducare veni; rogo te discumbere nobis:
« sufficiens pastus iste duobus erit.

« Jocundus[8] vultus magis invitantis amici
« quam cibus appositus nos recreare solet;

« Multiplici fit (l. sit) mensa licet dape splendida, vultu
« deficiente bono, gratia tota[9] perit. »

Reddit ei grates Paulinus vertice pando;
inde pedem retrahens retro redire parat.

Dimissa mensa, Fulco festinat ad illum;


  1. Par conjecture; les deux mss. semblent avoir animet: les deux verbes ont été transposés dans B.
  2. Ce vers figure deux fois dans la compilation de Hieremias; P. IV, l. IV,tit. 5 et tit. 6.
  3. et, dans A.
  4. in mensa, dans A; in mense, dans B.
  5. homines, dans A.
  6. gratior, dans A.
  7. gladio, dans A.
  8. Jocundi, dans A.
  9. quaeque, dans B.


quem retinens, dicit[1]: « Te nimis oro, mane: p. 394

« Ut mecum comedas pro magno munere posco;
« magna dedisse mihi praemia visus eris. »

« Jam manducavi; ventri satis[2] est bene factum:
« omne quod est nimium taedia saepe movet.

« Quas agimus cunctis modus est in rebus habendus[3];
« jus rectumque perit[4], deficiente modo.

« Si dape vel potu monachus quandoque gravatur
« plus justo, vomitum fauce petente parat[5];

« Denique plus justo[6] pondus qui ferre laborat,
« aut sub fasce[7] ruet, rejiciet vel onus.

« Ad mensam redeas, mihi stat bona vestra voluntas;
« profecto[8] veniam te comedente cito. »

Ad mensam rediens assatas ore ferentem[9]
murilegum carnes sparsaque vina videt:

Vociferat, carnes quas fert ut praedo relinquat;
profuit ast[10] illi vociferare nihil.

Post illum lapidem jactando, conterit urnam,
qua fuerant olei quiuque duoque cadi.

Fracto vase, liquor olei diffunditur, a quo
foedantur lecti stramina tota sui.

Quo Fulco viso magnam succensus in iram
insequitur furem corpore, voce, petris.

Dum sequitur, pedibus lapis ejus volvitur unus,
quo ruit, et foedam corpore quassat humum[11].

Auxilium clamore cupit[12], sed anhelitus illi


  1. dixit, dans B.
  2. Jam... venter satur, dans B.
  3. C'est la leçon de Hieremias; P. IV, l. I, tit. 1. Il y a habendis dans B, et dans A:
    Quas agimus modicum est in rebus habendum.
  4. C'est encore la leçon de Hieremias, l. l.; il y a, dans A et B, parit.
  5. patente, dans A; facit, dans B.
  6. posse, dans B.
  7. falce, dans A.
  8. pro facto, dans B.
  9. fruentem, dans A.
  10. ac, dans B.
  11. Il y a dans les deux mss.: foeda... humo.
  12. petit, dans A.


defuerat; verba reddere nulla potest. p. 395

Unus spatio jacuit quasi mortuus horae[1],
nullius adjutus advenientis ope.

Denique de terra multo conamine surgens,
hospitium repetit, veste madente luto.

Ingrediens panem videt asportare[2] relictum,
ore canem mappam dilacerare suam.

Ore nihil Fulco, tacito sed pectore, dixit:
« Quam mihi damnosus exstitit iste dies!

« Quam foret o felix qui posset scire futura!
« posset[3] enim multis se leviare malis.

« Sed non est nostrum causas praenosse futuras[4];
« istud[5] in arbitrio creditur esse Dei.

« Vita praesenti firmum nil stare videtur;
« illud quod credis firmius esse, cadit.

« Divitiae fugiunt, quas tu vel deseris; illae
« vel te destituunt ut fugitivus homo.

« Est homo nunc laetus, nunc tristis; pacificatus,
« nunc iratus erit, more moventis aquae.

« Transit honor, pereunt pretiosa, juventa senescit,
« deficiunt vires, gloria quaeque perit[6].

« Omnia ventura veniunt; obsistere fatis
« nemo potest; damnis addere damna nefas.

« Me[7] propter rerum jacturam non macerabo;
« sum melior rebus omnibus ipse meis.

« Rebus homo, non res homini, superesse jubetur[8];
« sunt homini nutu subdita cuncta Dei.

« Non flet in adversis nec prosperitate tumescit
« vir sapiens; aeque damna lucrumque gerit[9] »


  1. ore, dans A; quia mortuus, dans B.
  2. apportare, dans A.
  3. possit deux fois, dans B.
  4. Ce vers manque dans B.
  5. illud, dans A.
  6. Ces deux vers sont cités par Hieremias, P. V, l. III, tit. 1; nous avons préféré quaeque à la leçon des deux mss., cuncta.
  7. Ne, dans A.
  8. jubentur, dans A.
  9. Ce deux vers se trouvent dans Hieremias, P. V, l. III, tit. 1; mais il y a dans le premier, tumet au lieu de tumescit, et dans le second, aequa au lieu de aeque.


Sic confortatus, coepit detergere vestem p. 396
quae fuerat foedo[1] cum maculata (l. commaculata) luto.

Qua[2] tersa, Paulinus adest: quem Fulco[3] recepit
ore satis placido, non velut ante tamen.

Ejus[4] non vultum mutavit causa sinistra;
intimus affectus saepius ore latet.

Corde licet doluit, risum simulavit in ore;
non veniens animo, risus inanis erit.

Nunc Paulinus ait: « Mihi quae narrare volebas,
« obsecro te, dulci pectore, Fulco, refer.

« Vera tamen referas; illudere tu mihi noli:
« illudens aliis saepe relusus abit[5].

« Fallitur interdum qui fallere cogitat, atque
« in laqueos proprios quos parat ipse cadit.

« Sermo tuus verax, tua verba fidelia sunto![6]
« tolle fidem; vacui corporis umbra sumus.

« Quis bonus absque fide? Sapiens est quis[7] sine sensu?
« Est homo vas vacuum, deficiente fide.

« Virtutes alias frustra conaris habere,
« si virtus fidei deficit una tibi[8].

« Quamvis virtutum videaris egens aliarum,
« hac tamen imbutus, omnibus aptus eris;

« Dat salvum te pura fides; victoria mundi,
« nostra fides; animae vita salusque, fides[9].

« Non varii sermonis eris[10]; regnum variatum
« destruitur, longo tempore stare nequit.

« Linguam falsiloquam disperdit[11] et ora dolosa


  1. foeda, dans A.
  2. Il y a dans les deux mss., Quae.
  3. subito, dans A.
  4. Cujus, dans A.
  5. alios, par erreur, dans Hieremias, P. IV, l. III, tit. 7.
  6. sumpta, dans A.
  7. qui, dan A.
  8. defficiat, dans A.
  9. salus fides est, dans A.
  10. erit, dans A.
  11. dispargit, dans A; dosa, dans B.


« Omnipotens; fraudis non imitator[1] eris. p. 397

« Est labor in labiis mendacia composituris[2];
« vera locuturis[3] non labor ullus inest[4].

« Sis[5] igitur verax; mendacia comprime, Fulco;
« os[6] mendax animam saepe perire facit. »

« Quid sibi vult, tribuit mihi quod[7] fastidia tanta
« iste dies? Somnum[8] quod velit esse puto.

« Ni sopor[9] hic esset, vacuus sic mente fuissem
« providus ut fierem vir generosus ego?

« Ni sopor[10] hic esset, loqueretur tam sapienter
« Paulinus multae simplicitatis homo?

« Unde veniret[11] ei sermones tam sapientes
« dicere? Non posset sanius Hugo loqui[12].

« Inducit leges, Salomonis verba diserti[13]
« praedicat; apparet esse propheta bonus.

« Sed leviter potero cognoscere somnus an hoc sit,
« Paulini palma percutiente genas,

« Ille repercutiet, si(c) me mox evigilabo[14];
« si non evigilem, non sopor ullus erit. »

Haec dicens, alapam Paulino praebuit unam,
ex qua Paulini labra cruore madent.


  1. invitator, dans A.
  2. C'est la leçon qui se trouve dans Hieremias, P. I, l. III, tit. 12; il y a dans A, composituras, et dans B, compositurus.
  3. Dans Hieremias, l. l.; locuturus, dans A et dans B.
  4. illis inesse, dans B.
  5. Sic, dans A.
  6. omnis, dans A.
  7. tribuitque mihi, dans A.
  8. Somnus, dans B.
  9. sapor, dans A.
  10. sapor, dans A.
  11. Par conjecture; il y a dans A, Unde venirent, et dans B, Ut venient.
  12. nec posset sanus, dans A. Ce Hugo était sans doute un philosophe ou un jurisconsulte qui jouissait alors en Italie d'une grande renommée, et si on parvenait à le connaître d'une manière certaine, on aurait un précieux renseignement sur l'âge de Richardus; mais ce sage peut n'avoir eu qu'une célébrité locale, et il n'est pas impossible que ce vers n'ait été qu'un compliment menteur, sans aucune valeur historique. Si Richardus avait vécu au XlIe siècle, il aurait pu penser à Hugues, abbé de Cluny, qui acquit une grande renommée par sa science, sa vie et ses livres, et jouit successivement de la confiance de cinq papes, ou à Hugues de Saint-Victor, qui ne tarda pas à acquérir aussi une célébrité européenne.
  13. deserti, dans A.
  14. Ce vers manque dans A.


Nec mora, Paulinus vice versa percutit illum, p. 398
dans alapam similem, talia verba loquens:

« In paribus causis par jus procedere debet;
« legem quam tuleris cogeris ipse pati.

« Quid tamen egisti? Credo quod daemone plenus (sic)
« vel rabie plenus talia, Fulco, facis.

« Hoc mihi post epulas donum donare volebas,
« discuteret[1] dentes ut tua palma meos.

« Numquid detractor aliquis surrexit iniquus
« dixit de nobis qui[2] mala verba tibi?

« Non est prudentis vano sermone moveri[3];
« est fragilis causa mobilitate frui[4].

« Audisses[5] si me de te dixisse sinistrum,
« dicere debueras primitus ipse mihi.

« Quod si contra te me[6] deliquisse videres,
« me poteras aliis corripuisse modis.

« Plus tamen affligor sine causae cognitione;
« quam[7] patimur juste non ita poena riget.

« Livor edax igitur nostrum violavit amorem;
« flebilibus visis hic honorare solet;

« Ridet ubi dolor est; in laetis tristificatur;
« quae videt affligit lumine cuncta suo.

« Non acies est recta sibi; cum lumine torvo
« cuncta videt; visa prosperitate, gemit;

« Et quotiens alios, se laedit primitus ipsa,
« telis dans propriis vulnera coeca sibi.

« Murmura potus ei; suspiria sunt cibus illi;


  1. discutent, dans A.
  2. quis, dans A.
  3. Ce vers est dans Hieremias , P. V, l. I, tit. 4.
  4. et fragilis causae, dans B.
  5. audiveras, dans B.
  6. te me contra, dans A.
  7. quid, dans ...


« curis invigilans, usque sopore caret, p. 399

« Dicitur invidia spectatas scindere petras,
« messibus et teneris floribus esse nocens.

« Haec tibi si nocuit, hanc tu de corde repellas;
« est virtus vitium posse fugare nocens. »

Fulco miratur loquitur cur talia verba
Paulinus; somnus cogitat ut sit adhuc.

Talia dum credit, iteratam praebuit illi
in facie palmam qua gena tota rubet.

Nec satis est, per caesariem sed prendidit illum,
opposito satagens sternere posse genu.

Insuper emittit magnas ad sidera voces:
nam putat ut somnus taliter ire queat.

Talibus attonitus factis, Paulinus abire
cogitat et celeri posse latere fuga:

Credit enim factus quod Fulco sit rabiosus,
spiritus et quoniam vexat (l. vexet?) iniquus eum.

Morte mori subita metuens, exclamet utrumve
auxilium dubitat sive resistat ei.

Intra se dicebat: « Ero sic forte peremptus;
« esse nocens animae corporis atque puto:

« Non sum confessus culpas, non poenituique;
« non ego quae feci crimina multa lui.

« Non testamentum, sicut mos exigit, ullum
« de rebus recolo constituisse meis.

« Haeredem non constitui succedere nobis,
« qui queat ut vindex sit necis ille meae.

« Sic inconfessus, sic intestatus, abire




« si videar, poterit dedecus esse mihi. p. 400

« Si pugnare volo, nequeo quia non sinit aetas;
« deficiunt vires, bellicus usus abes.

« Non dabo terga fugae, quoniam contra fugientes
« quisque potest; animos Fulco resumet eo.

« Ergo resistenti tota virtute resistam;
« audax audacis vim cohibere solet;

« Eventus pugnae dubius; Victoria belli
« de populo nimio non venit, imo Deo. »

Haec dicens, baculo, manibus quem forte tenebat,
Fulconem rabidum quem putat esse ferit.

Ictus vibratus in laevam concidit aurem,
expergefactus quo quasi Fulco cadit:

Dumque parat similes ictus ut mactet ibidem,
clamat Fulco: « Manum comprime; parce, precor.

« Ex odii studio non venit quod modo feci:
« omnia credebam somnus ut ista forent,

« Nos errasse scias in causa; praefuit error:
« consensum nullus error habere potest.

« Jam quia sum certus quod compos sum rationis,
« quae tibi promisi facta subire volo. »

Dixerat haec; subito Paulinus alacrior inde
factus, ait secum: « Talia facta placent.

« Jam quod in audaces non est audacia tuta;
« jam quia vis animi pellitur, ecce patet.

« Duritiem ferri quis mollificat nisi ferrum?




« frenari feritas a feritate solet. p. 401

« Non tamen extolli praesenti curo triumpho;
« saepe cadit graviter quando superbit homo.

« Quam metui mavult semper consultas amari;
« nunquam verus amor absque timore manet.

« De nunc concessa non prosperitate tumescam:
« ardua namque cadunt et tumefacta crepant.

« Non durare potest inflata superbia longe;
« cum plerumque putat firma manere, cadit.

« Rebus in humanis est fallax alea semper;
« quae, tibi cum melior esse videtur, obest.

« Ergo superbire successu non placet isto;
« jam satis est faciat quod mihi Fulco preces.

« Quid sit dicturus intendam corde benigno:
« sermo suus poterit utilis esse mihi.

« Non audire tuam deberem, Fulco, loquelam,
« fecisti quoniam turpia probra mihi.

« Caedere me multis alapis non erubuisti,
« turpiter et canos dilacerare meos;

« Sed maia nolo malis, imo bona reddere quaero,
« parcere cum melius quam nocuisse putem.

« Ut dimittamur, dimittere jure tenemur;
« ut sibi parcatur, parcere debet homo.

« Succincto sermone tamen mihi dicito quid vis:
« sermo saepe brevis gratior esse solet. »

« Expedit ut causam certo (l. curto) sermone retexam,
« sum quia jejunus affîciorque fame.




« Non hodie Cereris, non Bacchi munera sumpsi p. 402
« non cibus intravit ullus in ore meo:

« Quam tu vidisti mensam cattusque canisque,
« me tamen invito, diripuere mihi.

« Contra praedones vindictam dum dare quaero,
« addita sunt damnis altera damna meis.

« Est oleum fracto diffusum vase; supellex
« lecti tota mei foeda liquore madet;

« Tandem faece rui, magnos dum persequor hostes:
« firmius ut credas, signa videre potes.

« Sed quoniam venter maie fert jejunia longa,
« cogitur in panem quilibet ire dolor.

« Ergo famis ne tabe diu tabescere nostra
« membra queant, verbo rem tibi pando brevi.

« Ad me venit anus, quae nomine Polla vocatur,
« notificans quod tu ducere quaeris eam.

« Haec eadem votum cupiens ut sit tibi nupta
« expressit dotem quam dabit ipsa tibi.

« Panni subtilis bene texti brachia centum,
« filatique boni sex tibi pensa dabit,

« Pepla duo, septem gallinas quae generare
« non cessant; gallus adjicietur eis.

« Haec dare promisit sub tali conditione
« ut sibi pro tanta munera dote feras:

« Corrigiam petit ista novam, sandalia, thecam,
« ut currant doti talia dona suae.

« Ergo voluntati si causa tuae sedet ista,
« pande mihi quoniam praesto libenter opem. »




« Omnia nudari quia debent inter amicos, p. 403
« rem de qua quaeris notificabo tibi.

« Tempore praeterito fuerat mihi magna voluntas
« ut possem nuptam consociare mihi;

« Per pluresque vices ad Pollam misimus ipsam:
« non fortuna dedit ut mihi nupta foret,

« Sed cum lapsa meae melior sit portio vitae,
« nulli conjugio subdere colla volo.

« Praecipue quia noster equus calcaribus ullis
« respondere nequit frigiditate sua;

« Esset turpe mihi si, cum mea nupta sitiret,
« non possem medio fonte levare sitim.

« Hunc etenim morbum consultius esse tegendum
« quam patulum fieri publica verba canunt:

« Ergo meum vitium celari, non reserari
« debet, ne sermo gentis in ore cadat. »

« Ut capias nuptam res ingentissima suadet,
« tu quoniam solus nocte dieque manes,

« Carcere deterior est sollicitudo diurna;
« solum dissimilem non reor esse feris.

« Solus enim quam laetitiam, quae gaudia sentit?
« Regna licet teneat, sunt sua regna nihil.

« Rex sine militibus, praesul sine presbyterorum
« collegio, soli nomen inane gerunt.

« Omnes divitias quam vis possederis orbis,
« dum solus maneas uil reputare potes:

« Tum male manducas, male dormis; quas cinis escas




« amictis[1]; thorus est sordidus usque tuus p. 404

« Te pannosque tuos aliquo non mundificante[2],
« omnibus appares spurcidus atque miser.

« Vae soli cui cum cadet[3] adjutore carebit!
« Vae soli cui non consiliator adest!

« Es simplex quia[4] dicis equum calcaria nulla
« posse movere tuum, frigiditate tua.

« Assidua gutta bene scis quod[5] petra cavatur;
« cum ferula forula[6] saepe rotata calet;

« A ferro ferrum sibi mutuo sumet acumen[7]: « sic (l. si?) tibi juncta, tuum Polla movebit equum.

« Feminea caro carne viri connupta resumit
« igniculos, quamvis mortificata tremat.

« Femineae carnis tactu non dulcior ullus
« humanis rebus tactus inesse potest[8];

« Crura, pedes quotiens secretaque[9] gaudia tangis[10],
« cessat frigiditas, igne medul(l)a calet[11].

« Ut secum fueris congramineatus[12] in unum,
« crede mihi quod te frigora nulla prement.

« Illius aggrediens certamen deliciosum,
« sponte sua cupiet currere vester equus.

« Sed si tantus inest vestris genitalibus algor,
« hoc ut ad officium sis[13] minus ipse potens,


  1. Dans B; Dum... quas cujus escas amictisque, dans A: on rétablirait le sens en lisant quas cupis escas amittis ou quae cinis escas tunc amicit. Nous avons corrigé, dans B, sordibus au lieu de sordidus.
  2. modificante, dans A.
  3. cadit, dans B.
  4. quod, dans B.
  5. quia, dans A.
  6. Peut-être, au lieu de ce mot qui n'appartenait pas à la bonne latinité et ne se trouve dans du Cange qu'avec une forme masculine, faut-il lire, comme dans B, ferula.
  7. Il y a dans A, au lieu de ce vers: Si ferro ferrum jungas sibi, furit acumen.
  8. Ces deux vers se trouvent aussi dans Hieremias, P. IV, l. V, tit. 1: B a par erreur, dans le premier, tactus au lieu de tactu.
  9. Cura pedes tociens secretum, dans A.
  10. tangens, dans B.
  11. manet, dans B.
  12. Dans B; ce mot, probablement corrompu, ne se trouve dans aucun dictionnaire; mais le sens en est facile à deviner: il y a dans A, conquaminatus.
  13. sic, dans A.


« Fomentis calidis, radicibus utilibusque, p. 405
« moturus Venerem, vivificatus[1] eris.

« Denique si totus in ea sis parte peremptus,
« inde tamen Pollae non odiosus eris.

« Hoc ad opus nunquam te forsitan illa vocabit[2];
« consimili morbo forte laborat ea.

« Est tibi si facies rugosa, capillus et albens[3],
« est et ei friges[4], frigiditate tremit;

« Non ab ea poteris reprehendi frigiditate,
« de vitio vitium cum sibi praesit[5] idem,

« Est coecum coeco de visus[6] perditione
« improperare[7] nefas: nam sua probra refert.

« Quis non ridebit si claudus dicere claudo[8]
« passibus ut rectis debeat ire, velit?

« Omnia nota tibi feci jam; tu tamen inde
« elige quod[9] valeat aptius esse tibi. »

« Si non credat ei, frustra quis habebit amicum;
« frustra vult factis assit ut ille suis,

« Tu bene scis quoniam tenui te semper amicum,
« usus[10] consiliis nocte dieque tuis:

« Et modo consilium non debeo spernere vestrum;
« velle tuum[11] semper sit[12] volo velle meum.

« Sed tamen est unum sollerter[13] praemeditandum,
« ne sit de lingua Polla proterva nimis.

« Feminea lingua non aspis senior (l. saevior) unquam[14]
« esse potest; nullum pejus in urbe[15] malum.


  1. vivificabis, dans A.
  2. ille movebit, dans A.
  3. albus, dans A.
  4. Ce mot, qui ne se trouve pas dans du Cange, est la leçon des deux mss.: si ce n'est pas une simple corruption de Frigus, il signifie Froideur, Impuissance ou Paresse, comme l'italien Freddezza.
  5. prosit, dans B.
  6. visis, dans B.
  7. improbare, dans B.
  8. ducere claudos, dans A.
  9. quid, dans A.
  10. visus, dans A.
  11. meum, dans A.
  12. fit, dans B.
  13. solemne, dans A.
  14. Ce vers a été transposé dans B, et se trouve dans le distique suivant.
  15. ore, dans A; peut-être orbe.


« Feminea lingua non succus amarior ullus; p. 406
« cedere dicuntur toxica cuncta[1] sibi:

« Saevitia tigres superat, feritate leones,
« duritia lapides et levitate not[h]os;

« Vulpes fraude, lupos rabie catulos (l. catulis) viduatos,
« nequitia quicquid vivit in orbe praeit.

« Est mulier linguosa viro pars mortis amarae[2];
« nocte dieque modis mille fatigat eum:

« Cum bene prandere, potare, quiescere secum
« optat, tunc illi[3] jurgia saeva parat[4].

« Quae tibi causa placet, quamvis bona, displicet illi;
« quicquid habes odio, diligit illa nimis.

« Dulce coquinatum tu diligis, illa salatum[5];
« tu volucrum carnes appetis, illa caprae;

« Aequoreos pisces quotiens vis, vult fluviales;
« tu lucem, tenebras illa tenere cupit;

« Tu vis ridere, conatur femina flere;
« ridebit quotiens verba dolentis habes.

« Non mare turbatum magis expugnare carinam
« fertur, quam mulier litigiosa virum[6].

« Asseritur Jesabel multos mactasse prophetas,
« Dalida Sansonem, perfida Scylla patrem[7].

« Omnibus in causis contraria semper habetur;
« ejus mantellus flamen adesse facit.

« Cum venusina cohors teneat te, Fulco, peritum,
« sic tractes factum possit ut esse bonum[8]. »

Qualia Paulino tali sermone loquente,


  1. Credere et juncta, dans A.
  2. 2
  3. illi, dans A et B.
  4. Ces quatre vers sont dans Hieremias; P. IV, l. VI, tit. 10.
  5. solatum, dans A.
  6. Hieremias cite encore ces deux vers, P. IV, l. VI, tit. 10; mais en écrivant, par erreur, dans le premier, pugnare.
  7. stilla premet, dans A; perfuda, mulier, dans B, peut-être pour perfuga: il s'agit de Scylla, fille de Nisus, qui, par amour pour Minos, arracha à son pière le cheveu de pourpre dont dépendait sa destiée: voyez le Ciris.
  8. meum, dans B.


quod sit adhuc somni visio Fulco putat. p. 407

Sed cum sit laesus de somni credulitate,
ut probet an somnus debeat esse timet.

Verbis ergo magis quam respondere feritis[1]
tutius esse putans, talia verba dedit:

« Qui canis a cal[l]ida conspersus erit semel unda,
« frigida si fuerit post modo lympha, timet[2].

« Si tibi consilium possem[3] donare salubre,
« hoc tibi cum laeta, credito, mente darem.

« Sed quod de lingua sit Polla proterva pavescas,
« tempore te nulle desinat[4] iste pavor[5]!

« Cum mare siccatum, ver non florere videbis[6],
« et fluvios versis cursibus[7] ire retro,

« Femina tunc poterit tibi non linguosa videri;
« hoc etenim telo bella diurna movet.

« Lingua sibi clypeus, cassis, lorica, pharetra,
« hasta, mucro, gladius, clava[8], sagitta, lapis,

« Cum non sit licitum fungi melioribus[9] armis,
« qua se defendit[10] garrula lingua datur.

« Dente quidem porcus, bos cornu, calce caballus,
« femina cum lingua litigiosa gerit[11].

« Non tamen ad linguam consultus vir muliebrem
« intendat; reputet[12] nil sua verba fore!

« Sunt venti quae verba sonant; mutabiliter (l. mutabilis) ergo
« qui venti levior flamine visus erit.

« Credo tamen quod non poteris, Pauline, timere
« ut sit de lingua Polla molesta[13] tibi.


  1. Par des coups; Feritum a été ajouté par les Bénédictins au glossaire de du Cange, et le vieux-français en avait fait Fereis.
  2. Ces deux vers manquent dans B.
  3. At et possim, dans B.
  4. namque malo deseret, dans B.
  5. labor, dans A.
  6. videres, dans A.
  7. fontis videris, dans B.
  8. 'clavos, dans B.
  9. fingi mulieribus, dans A.
  10. deffenderet, dans A: peut-être faut-il écrire defendat.
  11. ferit, dans B.
  12. reputat, dans B.
  13. proterva, dans B.


« Mitis[1] in aspectu paret; sapientia verba p. 408
« profert; eloquium rusticitate caret,

« Est quoque matura facies, ut monstrat in annis
« nequitias hominum qui domitare solent.

« Cum tibi tam[2] sapiens annosaque femina nubat,
« de linguae[3] modicum clade timere potes[4].

« Linguam litivomam[5] compescit sensus et aetas;
« ultra[6] propter ea ne titubare velis!

« Denique si nimium linguosam videris ipsam,
« hanc percussuris verberibusque[7] doma;

« Cum baculo, male quum censerent[8] tempora nostra,
« obstet[9] uxori jurgia quando movet. »

« Vestra mihi sunt verba favus; sed nunc videamus[10]
« Polla sit an generis nobilitate nitens.

« Dos est summa vlris generosam ducere nuptam;
« illustris mulier aptior esse solet.

« Stirps generosa quidem plerumque fidelis habetur,
« omnibus in causis pectora fida gerens;

« Non variare solet quia non est duplicis oris;
« factum cum verbo consonat usque suo.

« Editus armento quaeri debet generosus
« pullus in alleali[11]; virgula, vite bona;

« Accipiturque (l. Accipiterque) bono laudatur in aere[12] natus
« ingenuus[13] genitus degenerare nequit:

« Si cujus de stirpe bona ducatur origo,


  1. Mittis, dans A.
  2. jam, dans A.
  3. delinque, dans A; de lingua, dans B.
  4. potest, dans A.
  5. linguosam, dans A: ce mot, que nous n'avons trouvé dans aucun glossaire, se comprend facilement
  6. ultima, dans B.
  7. percussurus, dans B; verberimus, dans A.
  8. Par conjecture: quem senserint, dans A; sensent, dans B.
  9. Dans A; obses, dans B: il faut sans doute lire obsis or obstes
  10. praevideamus, dans A.
  11. pulsus in aleali, dans B: ce mot, qui manque dans tous les glossaires, semble signifier Entouré de branches (Halli en bas-latin, Haille en vieux-français), Parc.
  12. Aire; du Cange ne donne que les formes Aera, Aerea, Aeria et Aria.
  13. B ajoute ici natus: c'est sans doute une réminiscence du vers précédent.


« quin bona permaneat causa stupenda foret. p. 409

« Est igitur melius gentilem[1] ducere nuptam
« cum modico, quam quae[2] rustica multa daret.

« Sed quia nunc feci verbum de rusticitate,
« ausculta, quid sit rusticus, aure pia.

« In toto mundo vix pejor bestia vivit;
« reptilibus cunctis vilior ipse manet:

« Tam mala res usquam[3] puto quod non iuveniatur;
« aera cum flatu corpore foedat humum,

« Deterius nihil est toto quam rusticus orbe:
« nam fit de facto pejor honore sibi.

« Quam non extinguit, sitis est mala, copia fontis;
« quam non mollificat, est mala pellis, adeps[4].

« Non homo, sed pecus est qui non perpendit honorem;
« est ideo fatuus[5] quisquis honorat eum.

« Deperit ut pelagi mandatum semen arenae[6],
« factus villano sic perit omnis honor.

« Quando precaris eum, surdescit[7], non habet aures;
« surdior efficitur, te cumulante[8] preces.

« Ad lacrymas flecti non novit rusticus unquam;
« tam pia sit, nulla causa movebit eum.

« Non precibus, sed verberibus, terrore minisque
« rusticus assiduis aggrediendus erit.

« Tunc aures patulas, tunc cor miseranter habebit;
« tunc alacri faciet pectore velle tuum.

« Qui si ditescat vel sublimetur honore,
« astra manu tangens[9], tunc sibi regna petit,

« In turba turbo[10] tunc est, in plebe susurro;
« in dominum surgens, arma minatur ei.


  1. generosam, dans A.
  2. quanquam, dans A.
  3. unquam, dans B.
  4. Ces deux vers manquent dans B, et on y lit à la place du vers suivant: Nunquam villanus sibi factum pensat honorem.
  5. facinus, dans A.
  6. cepit, dans B, et habere, dans A.
  7. surdessit, dans A.
  8. tumulante, dans A.
  9. tengens, dans A.
  10. certe, dans A.


« Nobilior Priamo, prudentior est Salomon; p. 410
« condere[1] jura putat garrulitate sua.

« Legibus absistit [2], mores quoque[3] dissipat omnes;
« omnibus in causis verba furentis habet.

« Esse reus mortis deberet quisquis honorat
« Vilanum, (et?) titulis intitulare studet

« Est populi clades quotiens ad culmen honoris[4]
« rusticus ascendit; est quoque plaga Dei.

« Ut lapidanda[5] foret quae montibus altior esset
« bestia, vilianus qui dominatur ita.

« Ne[6] tibi (l. sibi) confidas, ipso jurante frequenter[7]!
« quod petis ut faciat non[8] sacramenta tenet.

« Arbor iniqua bonos nescit producere fructus;
« nunquam villanus novit amare fidem.

« Si de stirpe bona praedicta sit edita Polla,
« nuda licet veniat, sit mihi[9] nupta; placet. »

« Juste nemo tuum posset reprehendere verbum;
« omnes scripturae testificantur ita.

« Sed tamen in mundo quin fallat[10] regula non est;
« aspicitur pungens spina creare[11] rosas.

« Degenerat quandoque Deo Natura volente[12],
« ut sint[13] in cunctis facta stupenda Dei.

« De patre saepe bono soboles[14] descendit iniqua,
« et bona progenies de genitore malo.

« Non attendatur carnis, sed mentis[15] origo!
« ex animo potius nobilitatur homo.

« Natus, ab arce poli veniens, dum[16] sis sine mente»


  1. quondam, dans A.
  2. insistis, dans B; peut-être faut-il lire obsistit.
  3. que, dans A.
  4. honores, dans A.
  5. lapidenda, dans A.
  6. Nec, dans A.
  7. frequentor, dans A.
  8. facias ori, dans B; peut-être faut-il lire à la fin, malgré les deux mss., tenent.
  9. tibi, dans B.
  10. fallit, dans B.
  11. pupura dare, dans B.
  12. jubente, dans A.
  13. sunt, dans A.
  14. proles, dans A.
  15. mentis, dans B.
  16. venias et, dans B.


« jam[1] tua nobilitas est repulata nihil. p. 411

« Econtra si natus homo de faece lutoque
« praeditus ingenio, nobilitate nitet.

« Non genus ingenium, generis sed nobilitatem
« ingenium superat[2]: sic generosus homo[3].

« Non genus in Polla, sed mores[4] discute: mores
« nobilitant nimium[5] femineumque genus.

« Consulo, laudo tibi; Pollam dimittere noli,
« quin sit nupta tibi tuque maritus ei. »

« Concordant mea vota tuis; quia jam placet ista
« causa tibi, debet, Fulco, placere mihi.

« Tu jubeas, et ego faciam tua jussa libenter!
« nolo mandatis obvius ire tuis.

« Ad propriam remeabo domum, tu perfice factum;
« in manibus maneat sors mea tota tuis! »

Nox erat interea Paulinus quando recedens
solus per tenebras arripiebat[6] iter.

Cui comitem se Fulco dedit quia rusticitatem
crederet ut faceret ni sequeretur[7] eum.

Usque domum comitatur eum, dictoque vicissim
laeta voce Vale, Fulco reflexit iter.

Dum[8] redit, ecce canes mordaci dente repente
aggrediuntur eum praecipitantque solo;

Dilacerant[9] vestes, dentes in pectore figunt[10];
fuste caret cum quo pellere possit[11] eos.

Mox animum capiens, surgit lapidesque requirit;
quos reperire nequit, nocte nocente sibi.


  1. dum, dans A, et à la fin, mihi.
  2. superet, dans A.
  3. ero, dans B.
  4. cunctos, dans A.
  5. Dans A; virum, dans B: il faut
  6. corripiebat, dans A.
  7. insequerentur, dans A.
  8. Cum, dans A.
  9. Dilaverent, dans A.
  10. fingunt, dans A.
  11. posset, dans A.


Ante suos vultus[1] opponens brachia, cancri p. 412
more retrograditur, ora pavendo canum.

Forte via media, qua pergit, fossa patebat;
in qua retrogradus Fulco repente ruit.

Sordibus atque luto fuerat[2] pars ima[3] repleta;
est ibi[4] crure tenus fixus adusque diem.

Vociferans clamabat[5] opem, sed vociferantem
non sinit audiri garrula turba canum.

Per totam noctem, medio faecisque lutique,
infelix jacuit, sic sua fata[6] gemens:

« Heu miserum! contra Dominum quae crimina feci,
« mitteret ut subito tanta flagella mihi?

« Ecce dies mihi praeteritus, potuque ciboque
« dempto, cum multa perditione fuit!

« Insano similis percussi[7] factus amicum,
« unde repercussa tempora nostra dolent,

« Morsibus inde canum sum totus dilaceratus,
« in foveamque cadens ut miser ecce moror;

« Numquid peccavi quando[8] sponsalia Pollae
« tractabam[9], precibus compatiendo[10] suis?

« Legitimos sociare thoros non crimen habetur:
« copula nam legitur ista sacranda Deo.

« Uxores habuisse lego multos patriarchas,
« deque viris sanctis[11] creditur illud idem,

« Conjugium reor Ecclesiae primum sacramentum:
« est etenim talis pactio grata Deo.

« Hoc nocuisse mihi non ergo cogito, tanta[12]
« ut mihi deberent imminuisse mala.


  1. oculos, dans A.
  2. et staeno (l.coeno) fiant, dans B.
  3. una, dans A.
  4. quoque, dans A.
  5. tunc clamat, dans A.
  6. facta, dans A.
  7. simili, dans A; percussus, dans B.
  8. quoniam, dans B.
  9. tractando, dans A.
  10. continuando, dans B.
  11. vivis factis, dans B.
  12. non cogito de jure tota, dans A.


« Forsitan et poterat[1] nobis res ista nocere, p. 413
« firmari quoniam cum ratione potest,

« Non desiderio carnis sed spe faciendae
« prolis, conjugium sit, statuente[2] Deo:

« Conjugium Pollae Paulino consociandae
« non sobolis[3], verum carnis amore fuit,

« Nam cum sint steriles, Paulinus nec generare,
« conceptum Polla nec retinere valet:

« Et quia tractabam connubia talia, tantis
« subdita sunt merito corpora nostra malis.

« Mors igitur veniat, animam de corpore nostro
« quae rapiat! Sed mors, quando vocatur, abest:

« Aures obturat miseris clamantibus illam;
« afflictos fugiens, cernere spernit eos.

« Nescit adesse locis quibus afferat utilitatem;
« non prodesse quidem mors, sed obesse solet.

« Est quoque judicium nequam quod[4] judicat illa;
« nam juvenes perimit decrepitosque sinit.

« Mors optata fugit, sed non optata repente
« irruit, et laetis semper obesse studet.

« Quando manere putas securius, irruit in te
« et tua praecipiti corda dolore replet,

« Jure vocata fuit mors, quae quia[5] morsus amarus
« omnibus est a quo nemo cavere potest.

« Vivere sine mori modo[6] contigit Omnipotenti;
« me commendo Deo; spes mea[7] tota Deus. »

His verbis aliisque, jacens in faece lutoque,
conqueritur dum[8] sol irradiaret humum.

Consurgente die, surgit vicinia tota,
in foveaeque videt ore latrare canes:


  1. potuit, dans A.
  2. sic statuere, dans A.
  3. soboris, dans A.
  4. quid, dans A.
  5. quia manque dans B.
  6. sive... mihi, dans B.
  7. mea manque dans B.
  8. obqueritur cum, dans A.


Credentes ibi stare lupum[1], jaciendo lapillos, p. 414
Fulconem lapidant; clamor in urbe sonat:

« Ad captum properate lupum, deferte[2] lapillos,
« ictibus et saevis interimatis eum! »

Tota catervatim ruit urbs commota frequenter,
in foveae fundum projiciendo petras,

Fulco latens nescit taceat vel clamet: Homo sum,
non lupus; a saxis vos cohibete manus.

Infelix tandem percussus[3] mille lapillis[4],
exclamat magna « Parcite » voce « mihi!

« Intus in hac fovea non est lupus, imo misellus;
« est peccator homo res odiosa Deo;

« Nam si non odio me rex divinus haberet,
« non puto, mandasset tanta flagella mihi.

« Vicinus (l. Vicinis) sum namque meis derisio factus,
« obprobrium quoque, res prodigiosa nimis. »

Cessat ad hanc vocem strepitus, clamorque quievit;
quae jaceret lapides non manus ulla fuit:

Et cognoverunt hominem velut esse[5] peremptum.
Educunt illum, plebe rogante, foras[6].

Os prope jam fuerat foveae, cum, fune repente
in partes fracto, rursus ad ima cadit.

Deterior primo casus fuit iste secundus:
nam caput in luteo mersit et ora loco[7].

Suspicit[8] infelix; coenoque fluente per ora,
dicere vix poterat; Me trahitote foras!

Educto tandem de tam sordente caverna,
miratur populus de novitate rei.


  1. lupos, dans A; que jacendo, dans B.
  2. deferre, dans A.
  3. percussis, dans A.
  4. feritis, dans B.
  5. fore fune (l. fere), dans B.
  6. preces, dans B.
  7. luto, dans B.
  8. Suscipit, dans B: il y a, dans les deux mss., scenoque fluentes.


Quaerere dum vellat ab eo res qualiter p. 415
acciderat, quidam rusticus ecce venit;

Ad populum verbum faciens: « Intendite, » dixit,
« factum quod vobis notificare[1] volo.

« Hac in nocte casam nostram fregere latrones,
« qui res quas habui subripuere mihi.

« Hic fuit ex illis pravis latronibus unus,
« intus in hanc foveam qui fugiendo ruit.

« Hunc ad praetorem, peto, vos ductate[2] ligatum,
« quas meruit poenas ut patiatur ibi.

« Accusaturus ego sum capilaliter[3] ipsum,
« hoc ausum, fracta pace, patrare scelus.

« Mille talentorum quoque vobis ingero poenam,
« ut vinclum coram praeside detis eum. »

Territa non modicum tanta formidine poenae,
Fulconem coram praeside turba trahit.

Praetoris Fulco dum sisteret ante tribunal,
rusticus assurgens talia verba dedit:

« Sermonem, praetor, si nescio dicere comptum,
« jus non laedatur deprecor inde[4] meum.

« Casibus in multis lex parcit rusticitati,
« ignoscas ideo, lege favente, mihi!

« Ut reprobos homines refrenet[5] condita lex est,
« quilibet ut valeat vivere jure suo;

« Nocturnos fures violatoresque domorum
« quam graviter feriat lex sacra nosce; potes.

« Caesaream[6] pacem frangendo, perfidus iste
« hospitium fodit, nocte silente, meum;

« Me depraedantem[7] canibus sectantibus[8] ipsum,


  1. testificare, dans A.
  2. Par conjecture; ducite, dans A, et juvate, dans B.
  3. finaliter, dans A.
  4. utque, dans A.
  5. refrenat, dans A.
  6. Caesariam, dans A.
  7. Par conjecture; depredente, dans A, et deprecantem, dans B.
  8. sequentibus, dans B.


« corruit in foveam, dum fugit ora canum; p. 416

« Et quia non debet scelus hoc impune relinqui,
« justitiam fieri deprecor inde mihi. »

Fulco negat totum, sed erant praesagia contra;
nam fuerat dictae proxima fossa casae:

Praetori quoniam talis praesumptio juris
et de jure fuit credita, sanxit[1] ita:

Ingerat ut multis Fulcouis poena timorem,
supplicium capitis, jure jubente, ferat.

Raynaldi[2] mox Fulco ducis regnum moderantis
provocat examen, scripta ferenda petens.

Continuo scriptis assignatisque libellis
carpit iter, sibimet talia verba[3] loquens:

« Irrita si fieret in me sententia lata
« ut dux magnificus evacuaret eam,

« Vota Deo voveo quoniam sponsalia Pollae
« perficiam, placeant si tamen illa[4] duci. »

Sic in suspenso sponsalis causa remansit,
a duce dum veniens Fulco solutus[5] erit.

Post haec ad patriam redit a duce Fulco solutus,
Paulino Polla nupsit et absque mora[6].


  1. surgit, dans A.
  2. Runaldi, dans A.
  3. taliter ipse, dans B.
  4. ista, dans A.
  5. solitus, dans A.
  6. Ces deux vers manquent dans B