Liber VII
(44) 2
[1] Coniectura omnis aut de re aut de animo est. Utriusque tria tempora, praeteritum, praesens, futurum. De re et generales quaestiones sunt et definitae, id est, et quae non continentur personis et quae continentur. [2] De animo quaeri non potest, nisi ubi persona est et de facto constat. Ergo cum de re agitur, aut quid factum sit in dubium venit aut quid fiat aut quid sit futurum, ut in generalibus, an atomorum concursu mundus sit effectus, an (46) providentia regatur, an sit aliquando casurus; in definitis: an parricidium commiserit Roscius, an regnum adfectet Manlius, an recte Verrem sit accusaturus Q. Caecilius. [3] In iudiciis praeteritum tempus maxime valet; nemo enim accusat, nisi quae facta sunt. Nam quae fiant et quae futura sint ex praeteritis colliguntur. Quaeritur et unde quid ortum? ut pestilentia ira deum an intemperie caeli an corruptis aquis an noxio terrae halitu. Et quae causa facti? ut, quare ad Troiam quinquaginta reges navigaverint iure iurando adacti an exemplo moti an gratificantes Atridis. Quae duo genera non multum inter se distant. [4] Ea vero, quae sunt praesentis temporis, si non argumentis, quae necesse est praecessisse, sed oculis deprehendenda sunt, non egent coniectura, ut si apud Lacedaemonios quaeratur, an Athenis muri fiant. Sed et illud, quod potest videri extra haec positum, coniecturae genus, cum de aliquo homine quaeritur, qui sit; ut est quaesitum contra Vrbiniae heredes, is qui* tanquam filius petebat bona, [5] Figulus esset an Sosipater. Nam et substantia (48) eius sub oculos venit, ut non possit quaeri, an sit, quomodo an ultra oceanum; nec quid sit nec quale sit, sed quis sit? Verum hoc quoque genus litis ex praeterito pendet, an hic sit ex Vrbinia natus Clusinius Figulus. Fuerunt autem tales nostris etiam temporibus controversiae, atque aliquae in meum quoque patrocinium inciderunt. [6] Animi coniectura non dubie in omnia tempora cadit, qua mente Ligarius in Africa fuerit, qua mente Pyrrhus foedus petat, quomodo laturus sit Caesar, si Ptolemaeus Pompeium occiderit.
Quaeritur per coniecturam et qualitas circa modum, speciem, numerum, an sol maior quam terra, luna globosa an plana an acuta, unus mundus an plures. Itemque extra naturales quaestiones, [7] maius bellum Troianum an Peloponnesium, qualis clipeus Achillis, an unus Hercules.
In iis autem, quae accusatione ac defensione constant, unum est genus, in quo quaeritur et de facto et de auctore; quod interim coniunctam quaestionem habet, cum* utrumque pariter negatur, interim separatam, cum et factum sit necne, et si de facto constet, a quo factum sit ambigitur. [8] Ipsum quoque factum aliquando simplicem quaestionem (50) habet, an homo perierit, aliquando duplicem, veneno an cruditate perierit. Alterum est genus de facto tantum, cum, si id certum sit, non potest de auctore dubitari; tertium de auctore tantum, cum factum constat, sed a quo sit factum in controversiam venit. Et hoc, quod tertio loco posui, non est simplex. [9] Aut enim reus fecisse tantummodo se negat aut alium fecisse dicit. Sed ne in alterum quidem transferendi criminis una forma est. Interdum enim substituitur mutua accusatio, quam Graeci ἀντικατηγορίαν vocant, nostrorum quidam concertativam. Interdum in aliquam personam, quae extra discrimen iudicii est, transfertur, et alias certam, alias incertam; [10] et, cum certam, aut in extrariam aut in ipsius qui periit* voluntatem. In quibus similis atque in ἀντικατηγορίᾳ personarum, causarum, ceterorum comparatio est, ut Cicero pro Vareno in familiam Ancharianam, pro Scauro circa mortem Bostaris in matrem avertens crimen facit. [11] Est etiam illud huic contrarium comparationis genus, in quo uterque a se factum esse dicit; et illud in quo non personae inter se sed res ipsae colliduntur, id est, non uter (52) fecerit, sed utrum factum sit. Cum de facto et de auctore constat, de animo quaeri potest.
Nunc de singulis. Cum pariter negatur, hoc modo: Adulterium non commisi; tyrannidem non ad fectavi. In caedis ac veneficii causis frequens est illa divisio: Non est factum; et si est factum, ego non feci. [12] Sed, cum dicimus, Proba hominem occisum, accusatoris tantum partes sunt; a reo nihil dici contra praeter aliquas fortasse suspiciones potest, quas spargere quam maxime varie oportebit, quia, si unum aliquid adfirmaris, probandum est aut causa periclitandum. Nam cum inter id quod ab adversario et id quod a nobis propositum est quaeritur, videtur utique alterum verum; ita everso quo defendimur, reliquum est quo premimur, [13] ut cum quaerimus de ambiguis signis cruditatis et veneni, nihil tertium est ideoque utraque pars, quod proposuit, tuetur. Interim autem ex re quaeritur, veneficium fuerit an cruditas; cum aliqua ex ipsa citra personam quoque argumenta ducuntur. [14] Refert enim, convivium praecesserit laetitia* an tristitia, labor an otium,* vigilia an quies. (54) Aetas quoque eius, qui periit, discrimen facit; interest, subito defecerit an longiore valetudine consumptus sit. Liberior adhuc in utramque partem disputatio, si tantum subita mors in quaestionem venit. [15] Interim ex persona probatio rei petitur, ut propterea credibile sit venenum fuisse, quia credibile est ab hoc factum veneficium, vel contra. Cum vero de reo et de facto quaeritur, naturalis ordo est, ut prius factum esse accusator probet, deinde a reo factum. Si tamen plures in persona probationes habuerit, conuertit hunc ordinem. [16] Defensor autem semper prius negabit esse factum, quia, si in hac parte vicerit, reliqua non necesse habet dicere; victo superest, ut tueri se possit.
Illic quoque, ubi de facto tantum controversia est, quod si probetur non possit de auctore dubitari, similiter argumenta et ex persona et ex re ducuntur, sed in unam facti quaestionem, [17] sicut in illa controversia: (utendum est enim et his exemplis, quae sunt discentibus magis familiaria) Abdicatus medicinae studuit. Cum pater eius aegrotaret, desperantibus de eo ceteris medicis, adhibitus sanaturum se dixit, si is (56) potionem a se datam bibisset. Paler, acceptae potionis epota parte, dixit uenenum sibi datum; filius quod reliquum erat exhausit: pater decessit, ille parricidii reus est. [18] Manifestum, quis potionem dederit, quae si veneni fuit, nulla quaestio de auctore; tamen, an venenum fuerit, ex argumentis a persona ductis colligetur.
Superest tertium, in quo factum esse constat aliquid, a quo sit factum, quaeritur. Cuius rei supervacuum est ponere exemplum, cum plurima sint huiusmodi iudicia, ut hominem occisum esse manifestum sit vel sacrilegium commissum, is autem, qui arguitur fecisse, neget. Ex hoc nascitur ἀντικατηγορία· utique enim factum esse convenit, quod duo invicem obiiciunt. [19] In quo quidem genere causarum admonet Celsus fieri id in foro non posse; quod neminem ignorare arbitror. De uno reo consilium cogitur, et etiam* si qui sunt, qui invicem accusent, alterum iudicium praeferre necesse est. [20] Apollodorus quoque ἀντικατηγορίαν duas esse controversias dixit, et sunt revera secundum forense ius duae lites. Potest tamen hoc genus in cognitionem venire senatus aut principis. Sed in iudicio quoque (58) nihil interest actionum, [21] utrum simul de utroque pronuntietur an sententia de uno feratur. * Quo in genere semper prior debebit esse defensio, primum quia natura potior est salus nostra quam adversarii pernicies, deinde quod plus habebimus in accusatione auctoritatis, si prius de innocentia nostra constiterit, postremum, quod ita demum duplex causa erit. Nam qui dicit, Ego non occidi, habet reliquam partem, ut dicat, Tu occidisti; at qui dicit, Tu occidisti,* supervacuum habet postea dicere, Ego non occidi.
[22] Hae porro actiones constant comparatione; ipsa comparatio non una via ducitur. Aut enim totam causam nostram cum tota adversarii causa componimus aut singula argumenta cum singulis. Quorum utrum sit faciendum, non potest nisi ex ipsius litis utilitate cognosci: ut Cicero singula pro Vareno comparat in primo crimine; etenim in posteriore* crimine persona alieni cum persona matris temere compararetur. Quare optimum est, si fieri poterit, ut singula vincantur a singulis; sed si quando in partibus laborabimus, universitate pugnandum est. Et sive invicem accusant, [23] sive crimen reus citra accusationem in adversarium vertit (ut Roscius in (60) accusatores suos, quamvis reos non fecisset), sive in ipsos, quos sua manu periisse dicemus, factum deflectitur, lion aliter quam in iis quae mutuam accusationem habent utriusque partis argumenta inter se comparantur. [24] Id autem genus de quo novissime dixi non solum in scholis saepe tractatur, sed etiam in foro. Nam id est in causa Naevii Arpiniani solum quaesitum, praecipitata esset ab eo uxor an se ipsa sua sponte iecisset. Cuius actionem et quidem solam in hoc tempus emiseram, quod ipsum me fecisse ductum iuvenali cupiditate gloriae fateor. Nam ceterae, quae sub nomine meo feruntur,* negligentia excipientium in quaestum notariorum corruptae minimam partem mei habent.
[25] Est et alia duplex coniectura huic ἀντικατηγορίᾳ diversa, de praemiis, ut in illa controversia, Tyrannus suspicatus a medico suo datum sibi venenum torsit eum et, cum is dedisse se pernegaret, arcessit alterum medicum; ille datum ei venenum dixit, sed se antidotum daturum, et dedit ei potionem, qua epota tyrannus decessit. De praemio duo medici contendunt. Nam ut illic factum in adversarium transferentium, ita hic sibi (62) vindicantium personae, causae, facultates, tempora, instrumenta, [26] testimonia comparantur. Illud quoque, etiamsi non est ἀντικατηγορία, simili tamen ratione tractatur, in quo citra accusationem quaeritur, utrum factum sit. Utraque enim pars suam expositionem habet atque eam tuetur, ut in lite Vrbiniana petitor dicit, Clusinium Figulum filium Vrbiniae acie victa, in qua steterat, fugisse, iactatumque casibus variis, retentum etiam a rege, tandem in Italiam ac patriam suam Marrucinos* venisse atque ibi agnosci; Pollio contra, servisse eum Pisauri dominis duobus, medicinam factitasse, manumissum alienae se familiae venali immiscuisse, a se rogantem,* ut ei serviret, emptum. [27] Nonne tota lis constat duarum causarum comparatione et coniectura duplici atque diversa? Quae autem accusantium ac defendentium, eadem petentium et infitiantium ratio est. Ducitur coniectura primum a praeteritis. In his sunt personae, causae, consilia. Nam is ordo est, ut facere voluerit, potuerit, fecerit. Ideoque intuendum ante omnia, qualis sit de quo agitur. [28] Accusatoris autem est efficere ut, si quid obiecerit non (64) solum turpe sit, sed etiam crimini, de quo est iudicium, quam maxime conveniat. Nam si reum caedis impudicum vel adulterum vocet, laedat quidem infamia, minus tamen hoc ad fidem valeat quam si audacem, petulantem, crudelem, temerarium ostenderit. [29] Patrono, si fieri poterit, id agendum est ut obiecta vel neget vel defendat vel minuat; proximum est ut a praesenti quaestione separet. Sunt enim pleraque non solum dissimilia, sed etiam aliquando contraria: ut si reus furti prodigus dicatur aut negligens. Neque enim videtur in eundem et contemptus pecuniae et cupiditas cadere. [30] Si deerunt haec remedia, ad illa declinandum est, non de hoc quaeri nec eum, qui aliquando peccaverit, utique commisisse omnia, et hanc fiduciam fuisse accusatoribus falsa obiiciendi, quod laesum et vulneratum reum speraverint* hac invidia opprimi posse. [31] Alii a propositione accusatoris contraque eam* loci oriuntur. Saepe a persona prior ducit argumenta defensor et interim generaliter, incredibile esse a filio patrem occisum, ab imperatore proditam hostibus patriam. Facile respondetur vel quod omnia scelera in malos (66) cadant ideoque saepe deprehensa sint, vel quod indignum* sit crimina ipsa atrocitate defendi. Interim proprie, quod est varium. Nam dignitas et tuetur reum et nonnunquam ipsa in argumentum facti convertitur, tanquam inde fuerit spes inpunitatis; proinde paupertas, humilitas, opes, ut cuique ingenio vis est, in diversum trahuntur. [33] Probi vero mores et anteactae vitae integritas nunquam non plurimum profuerint. Si nihil obiicietur, patronus quidem in hoc vehementer incumbet, accusator autem ad praesentem quaestionem, de qua sola iudicium sit, cognitionem adligabit dicens neminem non aliquando coepisse peccare, nec per encaenia* ducendum scelus primum. [34] Haec in respondendo. Sic autem praeparabit actione prima iudicum animos, ut noluisse potius obiicere quam non potuisse credatur. Eoque satius est omni se antenctae vitae abstinere convicio quam levibus aut frivolis aut manifesto falsis reum incessere, quia fides ceteris detrahitur; et qui nihil obiicit, omisisse credi potest (68) maledicta tanquam supervacua; qui vana congerit, confitetur unum* in anteactis argumentum, in quibus vinci quam tacere maluerit. [35] Cetera, quae a personis duci solent, in argumentorum locis exposuimus.
Proxima est ex causis probatio, in quibus haec maxime spectantur, ira, odium, metus, cupiditas, spes; nam reliqua in horum species cadunt. Quorum si quid in reum conveniet, accusatoris est efficere ut* ad quidquid faciendum causae valere videantur, easque quas in argumentum sumet augere; si minus, illuc conferenda est oratio, [36] aut aliquas fortasse latentes fuisse aut nihil ad rem pertinere cur fecerit, si fecit, aut etiam dignius esse odio scelus, quod non habuerit causam. Patronus vero, quotiens poterit, instabit huic loco, ut nihil credibile sit factum esse sine causa. Quod Cicero vehementissime multis orationibus tractat, praecipue tamen pro Vareno, qui omnibus aliis premebatur; nam et damnatus est. At, [37] si proponitur, cur factum sit, aut falsam causam (70) aut levem aut ignotam reo dicet. Possunt autem esse aliquae interim ignotae, an heredem habuerit, an accusaturus fuerit eum, a quo dicitur* occisus. Si alia defecerint, non utique spectandas esse causas; nam quem posse reperiri, qui non metuat, oderit, speret? [38] plurimos tamen haec salva innocentia facere. Neque illud est omittendum, non omnes causas in omnibus personis valere. Nam ut alicui sit furandi causa paupertas, non erit idem in Curio Fabricioque momentum.
[39] De causa prius an de persona dicendum sit, quaeritur, varieque est ab oratoribus factum, a Cicerone etiam praelatae frequenter causae. Mihi, si neutro litis condicio praeponderet, secundum naturam videtur incipere a persona. Nam hoc magis generale est rectiorque divisio, an ullum crimen credibile, an hoc. [40] Potest tamen id ipsum, sicut pleraque, vertere utilitas. Nec tantum causae voluntatis sunt quaerendae, sed interim et erroris, ut ebrietas, ignorantia. Nam ut haec in qualitate (72) crimen elevant, ita in coniectura premunt. [41] Et persona quidem nescio an unquam, utique in vero actu rei, possit incidere, de qua neutra pars dicat; de causis frequenter quaeri nihil attinet, ut in adulteriis, ut in furtis, quia illas per se ipsa crimina secum habent.
[42] Post haec intuenda videntur et consilia, quae late patent; an credibile sit, reum sperasse id a se scelus effici posse, an ignorari, cum fecisset, an, etiamsi ignoratum non esset, absolvi vel poena levi transigi vel tardiore vel ex qua minus incommodi consecuturus quam ex facto gaudii videretur, an etiam tanti putaverit poenam subire; [43] post haec, an alio tempore et aliter facere vel facilius vel securius potuerit, ut dicit Cicero pro Milone enumerans plurimas occasiones, quibus ab eo Clodius impune occidi potuerit; praeterea, cur potissimum illo loco, illo tempore, illo modo sit aggressus, (qui et ipse diligentissime tractatur pro eodem locus) an, [44] etiamsi nulla ratione ductus est, impetu raptus sit et absque sententia, (nam vulgo dicitur scelera non habere consilium) an etiam consuetudine peccandi sit ablatus. (74)
Excussa prima parte, an voluerit, sequitur, an potuerit. Hic tractatur locus, tempus, ut furtum in loco cluso, frequenti, tempore vel diurno, cum testes plures, vel nocturno, cum maior difficultas. [45] Inspiciuntur itaque difficultates occasionesque, quae sunt plurimae ideoque exemplis non egent. Hic sequens locus talis est, ut, si fieri non potuit, sublata sit lis; si potuit, sequatur quaestio an fecerit. Sed haec etiam ad animi coniecturam pertinent, nam et ex his colligitur an speraverit. Ideo spectari debent et instrumenta, ut Clodii ac Milonis comitatus. Quaestio, [46] an fecerit, incipit a secundo tempore, id est praesenti, deinde coniuncto, quorum sunt sonus, clamor, gemitus; insequentis latitatio, metus, similia. His accedunt signa, de quibus tractatum est, verba etiam et facta, quaeque antecesserunt quaeque insecuta sunt. [47] Haec aut nostra sunt aut aliena. Sed verba nobis magis nocent et minus* prosunt nostra (76) quam aliena; magis prosunt et minus nocent aliena quam nostra. Facta autem interim magis prosunt nostra, interim aliena, ut si quid, quod pro nobis sit, adversarius fecit; semper vero magis nocent nostra quam aliena. [48] Est et illa in verbis differentia, quod aut aperta sunt aut dubia. Seu nostra seu aliena sunt, infirmiora in utrumque sint necesse dubia; tamen nostra saepe nobis nocent, ut in illa controversia: Interrogatus filius, ubi esset pater, dixit, Ubicunque est, vivit; at ille in puteo mortuus est inventus. Aliena, [49] quae sunt dubia, nunquam possunt nocere nisi aut incerto auctore aut mortuo. Nocte audita vox est, cauete tyrannidem; et, Interrogatus, cuius veneno moreretur respondit, Non expedit tibi scire. Nam si est, qui possit interrogari, solvet ambiguitatem. [50] Cum autem dicta factaque nostra defendi solo animo possint, aliena varie refutantur.
De uno quidem maximo genere coniecturalium controversiarum locuti videmur, sed* in omnes aliquid ex his cadit. Nam furti, depositi, creditae (78) pecuniae et a facultatibus argumenta veniunt, an fuerit, quod deponeretur, et a personis, an ullum deposuisse apud hunc, vel huic credidisse credibile sit, an petitorem calumniari, an reum infitiatorem esse vel furem. [51] Sed etiam in furti reo sicut in caedis quaeritur de facto et de auctore. Crediti et depositi duae quaestiones, sed nunquam iunctae, an datum sit, an redditum. Habent aliquid proprii adulterii causae, quod plerumque duorum discrimen est et de utriusque vita dicendum, quanquam et id quaeritur, an utrumque pariter defendi oporteat. Cuius rei consilium nascetur ex causa; nam si adiuvabit pars altera, coniungam; si nocebit, separabo. Ne quis autem mihi putet temere excidisse, [52] quod plerumque duorum crimen esse adulterium, non semper dixerim: potest accusari sola mulier incerti adulterii: Munera domi inventa sunt; pecunia, cuius auctor non exstat; codicilli, dubium ad quem scripti In falso quoque ratio similis; [53] aut enim plures in (80) culpam vocantur aut unus. Et scriptor quidem semper tueri signatorem necesse habet, signator scriptorem non semper, nam et decipi potuit. Is autem, qui hos adhibuisse et cui id factum dicitur, et scriptorem et signatores defendet. Iidem argumentorum loci in causis proditionis et adfectatae tyrannidis.
[54] Verum illa scholarum consuetudo ituris in forum potest nocere, quod omnia, quae in themate non sunt, pro nobis ducimus. Adulterium obiicis; quis testis? quis index? Proditionem,* quod pretium? quis conscius? Venenum; ubi emi? a quo? quando? quanti? per quem dedi? Pro reo tyrannidis adfectatae; ubi sunt arma? [55] quos contraxi satellites? Neque haec nego esse dicenda, et ipsis utendum pro parte suscepta. Nam et in foro aliqua, quando* adversarius probare non poterit, desiderabo. Sed in foro tantam illam facilitatem olim desiderauimus, ubi non fere causa agitur, ut non aliquid ex his aut plura ponantur. [56] Huic simile est, quod in epilogis quidam, (82) quibus volunt, liberos, parentes, nutrices accommodant, nisi quod magis concesseris ea, quae non sint posita, desiderare quam adiicere. *
De animo quomodo quaeratur, satis dictum est, cum ita diviserimus, an voluerit, an potuerit, an fecerit. Nam qua via tractatur, an voluerit, eadem, quo animo fecerit; id enim est, an male facere voluerit. [57] Ordo quoque rerum aut adfert aut detrahit fidem; multo scilicet magis res, prout ponuntur,* congruunt aut repugnant. Sed haec nisi in ipso complexu causarum non deprehenduntur. Quaerendum tamen semper, quid cuique connectatur et quid consentiat.