Liber III
(396) 5
[1] Omnis autem oratio constat aut ex iis, quae significantur, aut et iis, quale signicant, id est rebus et verbis. Facultas orandi consummatur natura, arte, exercitatione, cui partem quartam adiiciunt quidam imitationis, quam nos arti subiicimus. [2] Tria sunt item, quae praestare debeat orator; ut doceat, moveat, delectet. Haec enim clarior divisio quam eorum, qui totum opus in res et in adfectus (398) partiuntur. Non semper autem omnia in eam quae tractabitur materiam cadent. Erunt enim quaedam remotae ab adfectibus, qui ut non ubique habent locum, ita quocunque irruperunt, plurimum valent.
[3] Praestantissimis auctoribus placet alia in rhetorice esse, quae probationem desiderent, alia quae non desiderent, cum quibus ipse consentio. Quidam vero, ut Celsus, de nulla re dicturum oratorem, nisi de qua quaeratur, existimant, cui cum maxima pars scriptorum repugnat tum etiam ipsa partitio; nisi forte laudare, quae constet esse honesta, et vituperare, quae ex confesso sint turpia, non est oratoris officium.
[4] Illud iam omnes fatentur, esse quaestiones aut in scripto aut in non scripto; in scripto de iure, in non scripto de re. Illud rationale hoc legale genus Hermagoras atque eum secuti vocant, id est νομικόν et λογικόν. [5] Idem sentiunt, qui omnem quaestionem ponunt in rebus et in verbis.
Item convenit, quaestiones esse aut infinitas aut finitas. Infinitae sunt, quae remotis personis et temporibus et locis ceterisque similibus in utramque partem tractantur, quod Graeci θέσιν dicunt, Cicero propositum, alii quaestiones universales civiles, alii quaestiones philosopho convenientes, Athenaeus partem causae appellat. [6] Hoc genus Cicero scientia et actione distinguit, ut sit scientiae, An providentia (400) mundus regatur; actionis, An accedendum ad rempublicam administrandam. Prius trium generum, an sit? quid sit? quale sit? omnia enim haec ignorari possunt; sequens duorum, quo modo adipiscamur? quo modo utamur? [7] Finitae autem sunt ex complexu rerum, personarum tenipolriin, ceterorumque; hae ὑποθέσεις a Graecis dicuntur, causae a nostris. In his omnis quaestio videtur circa res personasque consistere.
[8] Amplior est semper infinite, inde enim finita descendit. Quod ut exemplo pateat, infinita est, An uxor ducenda? finita, An Catoni ducenda? ideoque esse suasoria potest. Sed etiam remotae personis propriis ad aliquid referri solent. Est enim simplex, An respublica administranda? refertur ad aliquid, An in tyrannide administranda? [9] Sed hic quoque; subest velut latens persona:; tyrannus enim geminat quaestionem, subestque et temporis et qualitatis tacita vis; nondum tamen hoc proprie dixeris causam. Hae autem, quas infinitas voco, et generales appellantur; quod si est verum, finitae speciales erunt. In omni autem speciali utique inest generalis, ut quae sit prior. [10] Ac nescio an in causis quoque, quidquid in quaestionem venit (402) qualitatis, generale sit. Milo Clodium occidit, iure occidit insidiatorem; nonne hoc quaeritur, An sit ius insidiatorem occidendi? Quid in coniecturis? non illa generalia, An causa sceleris odium? cupiditas? An tormentis credendum? Testibus an argumentis maior fides habenda? Nam finitione quidem comprehendi nihil non in universum certum erit. [11] Quidam putant etiam eas thesis posse aliquando nominari, quae personis causisque contineantur, aliter tantummodo positas: ut causa sit, cum Orestes accusatur: thesis, An Orestes recte sit absolutus; cuius generis est, An Cato recte Marciam Hortensio tradiderit. Hi thesin a causa sic distinguunt, ut illa sit spectativae partis, haec activae; illic enim veritatis tantum gratia disputari, hic negotium agi.
[12] Quanquam inutiles quidam oratori putant universales quaestiones, quia nihil prosit, quod constet ducendam esse uxorem vel administrandam rempublicam, si quis vel aetate vel valetudine impediatur. Sed non omnibus eiusmodi quaestionibus sic occurri potest, ut illis, sitne virtus finis? regaturne providentia mundus? [13] Quin etiam in iis, quae ad (404) personam referuntur, ut non est satis generalem tractasse quaestionem, ita perveniri ad speciem nisi illa prius excussa non potest. Nam quomodo, an sibi uxor ducenda sit, deliberabit Cato, nisi constiterit, uxores esse ducendas? Et quomodo, an ducere debeat Marciam, quaeretur, nisi Catoni ducenda uxor est?
[14] Sunt tamen inscripti nomine Hermagorae libri, qui confirmant illam opinionem, sive falsus est titulus sive alius hic Hermagoras fuit. Nam eiusdem esse quomodo possunt, qui de hac arte mirabiliter multa composuit, cum, sicut ex Ciceronis quoque rhetorico primo manifestum est, materiam rhetorices in thesis et causas diviserit? Quod reprehendit Cicero ac thesin nihil ad oratorem pertinere contendit totumque hoc genus quaestionis ad philosophos refert.
[15] Sed me liberavit respondendi verecundia, et quod ipse hos libros improbat, et quod in Oratore atque his, quos de Oratore scripsit, et Topicis praecipit, ut a propriis personis atque temporibus avocemus controversiam: quia latius dicere liceat de genere quam de specie, et, quod in universo probatum sit, in parte probatum esse necesse sit. [16] Status autem in hoc omne genus materiae iidem, qui in causas, cadunt. Adhuc adiicitur, alias esse quaestiones in rebus ipsis, (406) alias quae ad aliquid refcrantur: illud, An uxor ducenda? hoc, An seni ducenda? illud, An fortis? hoc, Anfortior? et similia.
[17] Causam finit Apollodorus, ut interpretation Valgi discipuli eius utar, ita: Causa est negotium omnibus suis partibus spectans ad quaestionem; aut: Causa est negotium, cuius finis est controversia. Ipsum deinde negotium sic finit: Negotium est congregatio personarum, locorum, temporum, causarum, modorum, casuum, factorum, instrumentorum, sermonum, scriptorum et non scriptorum.
[18] Causam nunc intelligamus ὑπόθεσιν, negotium περίστασιν. Sed et ipsam causam quidam similiter finierunt, ut Apollodorus negotium. Isocrates autem causam esse ait quaestionem finitam civilem aut rem controversam in personarum finitarum complexu; Cicero his verbis: Causa certis personis, locis, temporibus, actionibus, negotiis cernitur, aut in omnibus aut in plerisque eorum.