Liber I
recensereVeneti, post Gotthicum, atque Hunnicum tumul-tum, sub ipsum Longobardorum in Italiam adventum, ut primum in Insulas se collegerunt et classem aliquam, ut tum eius saeculi opes erant, comparare potuerunt; ex eo tempore ad hoc fere pugnis navalibus et terrestribus, fato quodam iactari, vel cum propinquis, vel cum longinquis gentibus vario eventu rem gessere. Hoc primum Histrico et Dalmatico, ut minora omittam, hoc etiam Pipini Regis bello patuit, qui Chlodiae poticus, civitate tum prope nascente, necdum Ducali sede in Rivoaltum translata, Venetis Medoacum incolentibus, oblatus simul, et classe devictus est. Hinc animi candore, pietate et perpetua vitae innocentia, summa virtute coniuncta, per honestas artes in eas opes et potentiam, quam hodie omnes summopere admirantur, pervenerunt; non enim luxu, non voluptate, non desidia, quibus vitiis nationes et regna multa concidisse scimus, sed labore, patientia, vigilantia ab [2] initiis non admodum magnis, ad summam amplitudinem Rempublicam extulerunt. Quid ego hic bellum Normannicum apud Dyrachium adversus Guiscardum, Croaticum, Syriacum ad Tyrum; tum pro focis et finibus, Hunnicum ad Albiolam, Taruifiense adversus Ludovicum Hungarorum Regem; tum vero Proavorum nostrorum memoria Ligusticum ad Fossam Clodiam, omnium calamitosissimum, milies antea concertatum; Insubricum, Cameracense, cum postremo, dum haec commentaremur, Turcium commemorem? Ad Constantinopolitanum festinat animus, quo sane mihi nullum, vel nova intuenti, vel vetera repetenti, aut apparatu magnificentius et firmius, aut re ipsa difficilius ac periculosius, aut omnino admirabilius administrasse Venetorum Respub. Videtur. Quis enim singulis Venetis et Gallis ducenos Graecos hostes oppositos, ne proelio quidem, sed oculorum acie disiectos et dissipatos sine divino numine existimet? Nunc quemadmodum res gesta sit, et quam dilucide fieri poterit, exponam. Henricus Dandullus, Venetiarum Princeps, anno salutis ducentesimo secundo supra Millesimum, Equites Francos, qui votivae in Syriam militiae nomina dederunt, Venetiis excipit, quos non modo fama, sed ipsorum quoque promisso, ac fide pauciores, quod plerique Crucigerorum militum (vulgo Cruciatos appellant) diversi alios, atque alios portus per causam commodioris navigationis petierant, cum videret nec satis a pecuniae paratos intellegeret, una tamen vir maxime pius ad sacrosancti CHRISTI summi Regis sepulchri recuperationem, maiorem exemplo, simul ad bellum in Noradinum Sarracenosque coniurat. Syriae tum Noradinus universae et Palestinae dominabatur. Pater eius Saladinus Aegypti Sulthanus, amplitudine Imperii et claritate rerum gestarum, maxime memorabilis omnium Imperatorum ac Ducum callidissimus audacissimusque, et quod est in re militari potissimum, felicissimus, Guidonem Luscinianum, postremum Hierosolymorum Regem non multos annos vivum cepit, omni Christianorum exercitu sub iugum misso. Dandulus igitur cum multi Europae populi regesque finitimi Reip. Venetae amplitudini et gloriae inviderent, omnibus tamen quiescentibus et nemine iis, qui pro religione pugnarent, negotium facessente, primo quoque tempore summis viribus diurna nocturnaque cura bellum parat. Classem omnium ad eam diem ex omni memoria et numero hominum et virtute maximam, rebusque omnibus, quae bellorum usui essent, ornatissimam, veteribus navigiis refectis, novis compactis, educit. Ne[3]mo profecto Venetiis fuit, qui per aetatem arma ferre posset, qui non libentissimus eo bello se in Crucigerorum classe censeri vellet, aut stipem conferret. Id quidem consilio longe optimo: cum Dandulus summae prudentiae Princeps fore prospiceret, ut, nisi Aegyptio Sulthano fracto et Sarracenorum rebus afflictis, Veneta Civitas (quae rebus Syria atque Aegypto invectis, magis quam reliquo terrarum orbe ditesceret) magnis afficeretur incommodis. Sic exquisito apparatu, nescio quis casus in itinere, Venetorum et Francorum pium animum non tam mutavit, quam deflexit paululum, ac distulit vel pietati potius successit pietas. Utrique enim votivo Exercitui, impietas Alexii Angeli Comneni, in Isaacium fratrem Constantinopolitanum Imperatorem et iuniorem Alexium Isaacii filium Caesarem, vindicanda, per Legatos Philippi Sueui Theutonum Regis offertur. Deinde vero, piae causae suasor, Innocentius Tertius, Pontifex Max. Pios milites hortabatur, ut Ecclesiam Graecam eiusque Patriarcham Constantinopolitanum, de sanctiore patrum curriculo deflectentem, in viam reducerent. Itaque bellum Constantinopolitanum, quod sine summa impietate repudiari non poterat, a Veneto et Gallo et summis opibus et summa pariter alacritate susceptum. Et quamquam omnes, ea, quae in praesenti bella geruntur, semper maxima ducunt, quod eos animi pendentes Mars communis tamdiu teneat, dum alterutram partem pigneraverit, quod tamen difficillimum, periculosissimum et maxime admirabile fuerit, nisi re confecta liquido iudicari non potest. Difficillimum certe bellum et periculosissimum, aut caedes et vulnera cuiusque fortissimi Equitis et classiarii, aut res nulla militaris arguit, quod si ullo in bello, in Constntinopolitano maxime usu venisse constat. Nam debellatis Graecis et Imperio ad Latinos translato, hinc in Mysos et Triballos, homines barbarie ipsa barbariores; inde cum Theodoro Lascare, qui perditis Graecorum rebus, Pontum et Bithyniam tenebat, bellum opinione exitiosius et crudelius terra marique commoveri necesse fuit, cuius exitus plane diri et miserabiles fuerunt. Deinde id sane quidem tanto maioribus animis, quam ullum antea gestum, quanto maior, ac praestantior victori merces proposita fuit: Nempe Constantini Magni atque Orientis Imperium; tum, quod pro aris et religione vehementius quam pro finibus dimicatur, quod haec in Deum pietas, primus est piae et iustae fortitudinis gradus. Pulsi finibus, alias fedes quaerere possumus, erepta religione, ne horam quidem spiritum ducere [4] velimus. Postremo, fama satis fidem fecerit, ad hunc usque diem constans, a qua illud bellum maiorem in dies admirationem habet. Haec nisi veritate niteretur,vetustate profecto, aut evanesceret, aut sensim extenuaretur. An non praeter caetera admirabile videtur, quod multis ante saeculis vates praedixerunt; quod prodigiis insignite notatum? cui denique conficiendo nemo homo Dux, sed Deus aliquis opus fuit? Superiora bella ludi Martis, hoc, merae aerumnae et labores. At Constantinopolis, octavo, quam oppugnata est, mense, post iuniorem Alexium restitutum, expugnata. Concedo, et verum est. Sed nimirum hoc belli periculum gravius ostendit; nam, quo citius bello finis imponeretur, eo magis navibus et equis connitendum erat. Praetereo Gallum proelio magis, quam bello studentem (quod aliquando evenisse audivimus) semel omnia in aleam iacere, ipsi, Reiq; pub. Venetae periculosissimum; nec vero, quia urbis obsidio vel oppugnatio longior et diuturnior est, idcirco periculosior existimanda atque operosior. Sed rei difficultatem, pugnae, caedes, detrimenta utrinque accepta, declarant, nisi vero, bellum Gallicum, quam Hispaniense populo Romano minus asperum fuit, quod Galli decem annis victi et in Provinciam redacti sunt, Hispani ne centum quidem annis domiti, stipendium, aut tributum populo Romano dependerunt. Sed aliter se res habet. Bellum id periculosissimm, erumnosissimum et difficillimum existimare debemus, quod strenuissimos quosque fatigaverit, aut extinxerit; quod victori Veneto post tot saecula, Maritimi Principatus nomen laudemque pepererit. At titulum maris Imperii, Sebastianus Zianus Reipub. Princeps, Othone Caesare Frederici Aenobarbi filio ad Salborium Histriae promontorium classe superato, ac memorabili illa parte victoria, adeptus est. Fateor et speciosus sane hic titulus fuit, sed nihil ad Danduli appellationem, quam eius virtus, quarta cum dimidia Imperii Constantinopolitani parte Reipub. Adiecta, armis expressit. Ea demum solida Imperii appellatio et iusto marte quaesita fuit. Quid amplius argumentis utor, qui Gotthofredum Villharduinum, Campaniae Mareschallum, ob eximiam virtutem summae apud Gallos existimationis, testem in primis verum et religiosum atque huius historiae et scriptorem et actorem affero? Nec enim ei bello solum interfuit, sed etiam praefuit. Quamobrem, quae tum Venetorum et Francorum virtus fuerit, quae animi praestantia, ex eiusdem Gallicis Commentariis licet agnoscere. In quo equidem vereor, hoc nostro labore, ne huius saeculi hominibus ignaviam et imbecillitatem [5] exprobrare videar. Has tamen ego partes mihi nunquam sumpsi, sed patrii splendoris desiderio incensus, ut gloriam ex rebus ad Constantinopolim gestis optime partam, ad perenne Veneti nominis decus, etiam post tot saecula extra omnem invidiam obvenientem, cum exteris hominibus communicarem; hoc unum studui, ut nostri aevi morales, sese a Villharduino moneri et fortasse dormientes ad maiorum virtutem et gloriam excitari, aequo animo ferant; cum praesertim magni numinis praeclaro instinctu a Christianis fracta superioribus annis ad Echinadas et ad internecionem deleta Selymi Turcarum Imperatoris classe, ipsoque Selymo omni maritimo honore spoliato, Christiana Reip. Fata viam aperuint, eundemque Deum mox aspiraturum procul dubio speremus, ut a Christianis capta iterum nostro aevo Constantinopoli, subacta Graecia et Macedonia, Asiae, Africaeque maiore parte, sed ipso potissimum CHRISTI, summi Regis Sepulchro et Hierosolymorum Regno, qui verus erit pii belli fructus, in Christianorum potestatem redacto, Christiana gens, deleto hoste communi, parta per summam victoriam pace, perfruatur. Sed hoc Deus Opt. Max. Pro nostra in se pietate praestabit. Nos vero, ne longiore lectorem oratione teneamus, his paucis contenti, iam hinc ab ipsa Hierosolymitani Regni inclinatione, qua sacrum bellum instauratum est, Constantinopolitanam ordiemur Historiam. Cum multa singularia sunt nostrae religionis decreta, tum illud divinitus de iure belli institutum, nullam Christianis inter se, nisi, ut sua tueantur, bellandi iustam causam esse posse; esse autem aliquod bellum pium, quo fit, ut id solum iustum existimetur, quod pium sit. Pium vero, quod in impios religionis nostrae hostes, praecipue pro CHRISTI Sepulchri repetitione in amplificationem Ecclesiae, Pontifice Max. Tanquam feciali, authore gereremus. Romanus enim Pontifex, ex una hac re, pietatis laudem maximam capere studet, si Ecclesiae hostes, qui sanari non possunt, in ultimas terras exterminat, si religionem amplificat et, quod caput est, si sacrum CHRISTI Sepulchrum vindicat. Nam Deus, ex toto orbe terrarum unam Solymorum regionem, vel ipsius Dei voce, lacte et melle fluentem, et patribus millies promisit et testamento sui cultoribus reliquit; quam ab impiis Christiani nominis hostibus detineri turpissimum est. Ad haec, quo Dei cultorum numerus maior est, eo hominum in ipsum pietas Illustrior et proinde Pontificia dignitas auctior. Pontifici vero in primis facile est, piorum in impios mentes colligare atque arma [6] coniungere, quod sacerdotes soli ius ea de re concionis ad populum habeant; quodque apud eos cuncti fidem, quam Deo habent, stato anni tempore profiteantur. Nam, praeter belli praemia, votivis militibus ab scelere expiationem indulgeri, mortuis quidem in pugna a Deo certum locum in caelo assignari, superstitibus autem in diem fati servari, publica ad hanc usque diem persuasio est. Sic Urbanus II. Pontifex omni laude beatus, Christianae salutis anno Millesimo nonagesimo quinto, ad Claromontem Avernorum Galliae oppidum, Petro Ambiano Eremita in primis pio, populum gravissimis concionibus adhortante, Hugonem Magnum, Philippi Francorum Regis fratrem, Robertum Flandriae Comitem, Robertum item Normannum, Guilielmi Anglorum Regis filium, Stephanum Carnutum, et Blesentium Comitem, senioris Theobaldi Comitis Patrem, Ademarum Podiensem, Guilielmum Arausiensem Episcopos, Raymundum Tholosatium, et Sancti Aegidii Comitem, Gotthofredum Bullionem, Eustachii Bononiae Belgicae Comitis filium, Lotharingiae Ducem, complures Regulos, et Barones, peditesque ad ducenta millia, equites, tum cataphractos, tum galeatos, ad centum millia, qui votivae militiae, ad recuperanda Hierosolyma, nomina darent, honoris Dei causa, Europa in Asiam elicuit. Sic Lucius II. Sic Eugenius, sic Gregorius, sic Clemens, et quisquis deinceps iusti Pontificis nomine dignus fuit, ad Hierosolymitani Regni tutelam et praesidium, non modo Equites, Barones, Regulos, sed Reges etiam summos et Imperatores pietatis causa excitarunt, tanta omnium populorum approbatione et plausu, tanto omnium concursu, ut omissis liberis, uxoribus et quae ipsis charissima erant, ad CHRISTI Sepulchrum recuperandum exirent. Regnaverant Hierosolymis duos de nonaginta annos post receptam Urbem, et Christianorum Regnum a Gotthofredo Bullione in Syria constitutum, novem pii continuata serie Reges, Balduini, Falcones, Almarici, reliquique post Almaricum, Balduini, ex his, Guido Luscinianus, novissimus Hierosolymorum Rex, Urbano III. Pontifice Max. A Saladino Aegypti Syriaeque Sulthano, Christiani nominis in Syria et Iudaea extinctore, non multos ante fatalio proelio ad Tiberiadem, captus est; hinc iuniore Raymundo Tripolitano Comite, turpiter se dedente, inde Bohemundo Antiocheno, omni principatu exuto; Ptolemaide etiam, Biblio, Gaza, Beritho, Alcalona Ioppeque oppidis non sine Christiani nominis ignominia et clade direptis et dirutis. Et malo quodam Christianorum fato evenit, ut [7] quemadmodum ab Urbano II. Pontifice Max. Auspicia Hierosolymitani Regni coeperant, sic anno salutis Millesimo centesimo octagesimo septimo, Urbano III. Pontifice sedente conciderent. Nunquam postea Sacrosancta Civitate ( ut sunt dira inter se nostrorum hominum dissidia) a Christianis recepta. Iam tum Aenobarbus Imperator et secundum eum Philippus Augustus Galliae et Richardus Angliae Reges in Syriam traiecerant, cum eodem Veneti, Ligures, Pisani, ingentes copias et classes parabant, accisis nostrorum rebus opem laudi. Sed diro insanoque Richardi et Philippi Regum in Syria dissidio, piorum conatus in nihilum reciderunt, adeo ut re infecta, Regibus in Europam, aliisque alio dilabentibus, Guido Hierosolymorum Rex carcere elapsus, Palaestina et Syria discedens, Ptolemaidis, Regnique recuperandi desperatione, quam de Equitibus qui Templarii nominabantur, paulo ante emerat, Cyprum se recipere cogeretur. Quae Innocentius III. Pontifex Max. Suo animo sollicitius reputans, simul et Christianae Religioni atque Europae metuens, quod eo Saladini et Sulthanorum Aegyptiorum classis de improviso involare consuesceret (quandoquidem Sarraceni inopinatam Siciliam et eam Italiae partem, quae inter Locros finusque Scyllacaeum et Tarentinum interiecta est, a veteribus magna Graecia dicta, invaserant) maximam vim pecuniae undecumque gentium cogere indeque votivum Exercitum per disertissimos Concionatores (qua Christianae religionis initia caperentur) quam copiosissimum facere constituit. Siquidem Europa, non modo veteris ac diuturnae pietatis studio, sed etiam recentis ita flagrabat, ut maiorum suorum gloriam superatura videtur, si ducem et signiferum haberet. Ille, ex omnibus populis, unos primum Gallos, ut natura bellicosissimos, ita religioni deditissimos etsi sponte currentes, legationibus incitat et eo celerius quod certior esset factus, ea tempestate Fulconem, Virum qui se in hominum admirationem et gratiam antiqua illa religione insinuasset, Francis iam bellicum in Syriam canere. ANNO igitur a natali die CHRISTI Millesimo centesimo nonagesimo octavo, eodem Innocentio III. Pontifice Max. Et Philippo Augusto in Francia, in Britannia autem Richardo, qui cor Leoninum dictus est, regnante, Fulco, cognomento Nuyllianus, vir singulari sanctitate et idem Nuyllii Paroeciae Curio (id oppidum inter Latiniacum ad Matronam et Lutetiam Parisiorum interiectum) non in Francia modo, sed apud finitimos de cultu Dei et religione [8] asserenda fere quotidie conciones habebat; aiunt, hominem pertotam ferme Galliam, instinctu divino afflatuque concitatum, mirifica divinitatis exempla edere solitum, ita ut hominis fama Innocentius incredibiliter commotus, ei, Crucis signum, singulare ad bellum sacrum incitamentum (Cruciatam appellant) omnibus denuntiandum mandaret. Id, quod vir sanctus et religionis colens passim per urbes habitis concionibus, pure et caste Dei numini facile tribuit, nec ita multo post, eo Pontifex Petrum Capuanum Cardinalem, dextro humero Crucis rubrae insigne auspicato gestantem, legavit, qui diploma delictorum gratie a Sede Apostolica proponeret et concionatores selectos tota Gallia promulgare iuberet. In eo diserte perscriptum erat, qui annum in votivo Exercitu militaverit, eum, modo criminum humana fragilitate praeter instituta legis impie commissorum, poenitentiam ageret, Christiano ritu confitentem, omnibus delictis exolui. Hic, complures tanta Pontificis indulgentissimi gratia illecti et Fulconis persuasionibus excitati, rubram crucem amiculo, quo dexter humerus tegitur, certatim consuere. Anno vero proxime insequente, nonagesimo nono supra millesimum atque centesimum ludi equestres indicti sunt, in Circo spacioso Agrii (quod Castellum in Campania Briae apposita situm) constituto, circiter Kal. Decembris, quod tempus, Adventum Natalis, Pontifices in fastis nominant, maximo Equitum conventu divinitus evenit, ut Theobaldus Campaniae et Briae Comes Palatinus (hic Comitatus in fide Regum Franciae positus hodie, quem definiunt Bria, Remi, Lingones) viginti duos annos natus, Ludovicusque Blesensium, Carnutum et Claromontanorum Comes, viginti septem, ambo regiae prosapiae iuvenes, cruce egregia voluntate insignirentur. Hos insequuti sunt permulti Franciae Barones, veterani omnes et bellica laude et studio erga Campanum et Blesensem admodum illustres. In his, Symon Monfortensis et Reginaldus Monmirallus, inclyti inter Principes nominis: iidemque cum nobilitate tum virtute supra caeteros commendabiles. Illico de talibus et tantis Viris fama in finitimos dissipatur. Qui, quod rubrae crucis insigne in humero affixum gestarent, Crucigeri appellabantur. In Campania Theobaldi Principis exemplum secuti, Garnerius Tricassium Episcopus, Gualterius Comes Brennae, Gotthefredus Ionuilla Campaniae Seneschallus, cum Roberto fratre; Gualterius Guignorus, Gualterius Montis Beliardi, Eustachius Confluentinus Rhenanus, Guido Plesseius cum fratre; Henricus Ardilierius, Odgerus Sancleron, Villa[9]nus Nuylliacus Eques in primis bellicosus, cum Guilielmo fratre; GOTTHOFREDVS VILLHARDINVS Campaniae Mareschallus, qui huius belli Commentarios, illos quidem veros, sed nudos, nec omnia complexos conscripsit, eiusdemque ex fratre nepos Gotthofredus; Gualterius Fuilimesus, Conradus Montiniacus, qui nulla lucri cupiditate, sed caelestis tantum vitae praemio ferebantur, arma cupiunt et aequata pietate vestibus rubram crucem miscent. Mox Manasses Insulanus, Macarius Sanmanechaus, Milo Brabantius, Guido Chappiacus, Clarambaldus eius nepos; Reginaldus Dampetra, Ioannes Fifnones aliique quamplurimi ex finitimis gentibus nobiles, viri forti ac bellicosi et qui per adversos simul et prosperos vitae successus singulari virtute arma tractarunt, citatis animis devotisque corporibus in Crucigeris habentur. Lodovici Blesensis et Carnutum Comitis clientes et familiares, neque animi magnitudine, neque Christianae pietatis studio Campanis Equitibus inferiores, ad accipiendam belli tesseram conveniunt, quum sacrum bellum unum omnium et iuste susceptum et certis Innocentii Pontificis Max. auspiciis in Syriam ad victoriam proficisci universis persuasum esset. Hos, quod virtutis opinionem, aut generis commendationem haberent, silentio Villharduinus praetereundos non putavit. Crucigerorum igitur ex Blesensi parte principes censent, Geruasium Castellanum, Heruillum eius filium, Ioannem Virsinum, Oliverium Rochefortem, Henricum Montrolianum, Paganum Aurelium, Petrum Braiaquellum, Hugonem eius fratrem; Guilielmum Sanioannem Striasenum, Gualterium Gandeuillanum, Hugonem Bellouisum, Robertum Froeuillanum, Petrum eius fratrem; Aurium Insularum Equitem praestantissimum, Robertum Quadrigarium. Magna praeterea Nobilium multitudo, qui admirabili virtute praestabant indumentis rubra cruce obsignatis, ad pium bellum conspirant et consentiunt, quorum nomina, ut conticescat Villharduinus (erant enim Crucigeri ex Bellouacis, Rhemis, Carnutibus et omnibus fere partibus Comitatus Blesensis innumerabiles) lex Commentarioli admonet, vel potius iubet. Tantum omnium ad bellum studium fuit, ut omnes undique populi, voto suscepto, arreptis armis rubras cruces nulla spe stipendii, sed ne praedae quidem, pro sua quisque pietate, caperent. Quinimo qui votivae militiae, ultro nomen non daret, apud omnes uti deses et parum pius, quod sacro bello minime interesse vellet, ignominia notaretur. In Francia peninsula, ad transmari[10]nam militiam nomen dantes, Cruce signati voluntarii confluunt: Nubilonus Suessionum Episcopus, Matthaeus Monmorentiacus, Guido Castellanus, Cocyacus eius fratruelis, qui Equitum alas nobilitate ac cultu omnium lectissimas atque ornatissimas ducebant. Hos praeter, Robertus Maluicinus, Drusius Cressonessarus, Bernardus Montroliensis ad confluentes Sequanae et Ionae; Enquerardus Bonnensis, cum Roberto germano fratre, splendide armis atque equis instructi, subsequuntur. Hic multi Franci homines magni animi, si Villharduinum Annalium legi morigeratum intelligent, sese non iniquo animo, hac recensitione exclusos ferent. Caeterum appetentibus quadragenis verni ieiuni diebus, anno post CHRISTVM natum millesimo ducentesimo secundo, eo die qui Cineralia sequitur, VI. Kalen. Intercal. Prior. et Divi Matthiae honori addictum diem praecedit; Balduinus Flandriae et Hannoniae Comes, una cum Maria Vxore, quae Henrici Largi, Campaniae et Briae Comitis Palatini filia fuerat, Theobaldi Campani Comitis soror, pari pietate, sed feliciori, quam quisquam fato, Brugis in Belgii finibus notam Crucigerorum accipiunt. Mox, Henricus Balduini frater, deinceps Theodoricus ipsorum fratruelis, qui Philippi Namurcensis et Louaniensis Comitis filius fuerat, maxima piorum laetitia, in Votivorum numeris censentur. Balduinus insignitum se nota illa ut indicavit, omnibus ad bene de votivo bello sperandum, certum signum sustulisse visus est. Itaque eius partes cupidissimis animis ultro sequuti, ex Arthesio, Guilielmus Advocatus Bethuniensis (is Bethuniae magistratus est amplissimus, sic dictus, quia tenuibus contra potentiores ad opem ferendam advocaretur) cum germano fratre Conone Viro eloquentissimo; Ioannes Nigellanus Brugarum Castellanus, Balduini Comitis cliens, quod ab eodem Brugensem Castellaniam, Feudum Flandriae, homagio, ut loquuntur, cliens fiduciarius tenebat; Raynerius Traiectensis ex Aduaticis, qui Brabantes sunt ad Traiectum Mosae, Raynerius eius filius; Matthaeus Valencurius ex Namurcis, Iacobus Auennes, Balduinus Bellouisus, Hugo Bellinensis, Gerhardus Machortius, Odo Hamus, Hami Castelli in Veromanduis Toparchus; Guilielmus Gominius, Drufius Belramus, Rogerius a Marchia, Eustachius Sambruicus, Franciscus Colomensis Agrippinas, Gualterius Busierus, Raynerius de Monte, in Hannonia ad Castrilocum; Gualterius Strombenus, Bernardus Soubrenchenius, plurimique alii familiares, beneficiarii et clientes Balduini, qui cum ingentibus armatorum copiis ad repentinum Comitis Edictum conve[11]niunt, quorum nomina in tanta multorum fortium Virorum copia, in silentiuo iacere necesse est. Omnes tamen Crucem rubram, pii animi signum et notam, sibi aptare; qui non idem faceret, is sibi sacer, et alia quam votiva militaria inexpiabilis, videbatur. Sic, in civitate Principum virtus, non ipsis solum ornamento est, sed exemplo etiam reliquos cives ad pii belli studium cohortatur. Comes enim suis civibus, tanquam exemplar antiquae pietatis, ad imitandum proponitur. Sic mirabiliter Flandriae et Hannoniae universa nobilitas ad Hierosolyma et Palaestinam Noradini servitute liberandam pietate exarsit, ut caeptam simul et conflatam belli transmarini coniurationem diceres. Postea Crucem amplectuntur Hugo Comes Sancti Pauli, in finibus Attrebatum et Morinorum, Petrus Ambianus ad Somonam eius nepos, Eques ditissimus, optimus, fortissimus. Eustachius Canthellus, Nicolaus Mayllius, Anselmus Leodiensis, Guido Aesdinensis, Gualterius Nigellanns, Petrus eius frater germanus et complures alii, quorum nomina memoria non tenentur. Subinde Gotthofredus Comes Perticensis (is autem Comitatus, qui apud antiquos in Vnellis fuit, pene undique confines habet populos Carnutes, Coenomanos, Andes) eiusque frater Stephanus Crucigeri, tanquam familiam ducunt. Robertus Monfortensis, Iuo Vallensis, Antimericus Villaregius, Gotthofredus Bellomontanus, super Isaram in Belgis; necnon plerique, quos nominatim appellare, ne, si cupiam, quidem possim, in numeros referentur. Tantus denique universa in Gallia omnium ad pium bellum ardor erat, ut qui novissimus militiae votivae nomen dedisset, tanquam Christiana proditione infamis, nunquam sibi posthac lucem aspicere fas putaret. Horum vero nomina potissimum Villharduinus edidit, quod omnes fere ipsi ex Baronum ambactis, familiaribus, clientibus, suaeque factionis hominibus, equestres pedestresque copias ad Crucem rescriptas cogerent; quos idem non ita nominibus notos, tacitos relinquit. Nec vero quenquam fastidiendum duxit, cuius nomen in memoria haereret, quod omnes pro eo ac dignum ordinibus militem decet, animatos iudicabat. Barones igitur Conventum Suessiones indicunt, ut de die profectionis, quaque iter commodum facerent, de communi sententia constitueretur. Verum multis diebus dicendo consumptis, Conventus producunt, eosque Compendium (id oppidum in finibus peninsulae Franciae situm est) reiiciunt; ut quae ad eos retulissent, deliberatius concoquerentur. Comperiebant etiam, eorum, qui nomina dedissent, recensu habito, numerum opinione pauciorem esse. [12] Ita, necessario coniurati Comites, Barones, Equites, singulis bimestribus totius anni, Compendium conveniunt. Ibi, Legatos, qui ex omnibus ei rei maxime idonei viderentur, quosque singuli Comites de suis proferrent, creandos censent; ut quibus domi fidem maximam haberent, ita his, foris summam rerum omnium potestatem facerent. Quo factum est, ut Theobaldus Campanus, Gotthofredum Villharduinum, Campaniae Mareschallum, virum solertem et maxime cautum, cuius ingenio magnopere confidebat, et Milonem Brabantium delegerit. Balduinus porro Flandriae et Hannoniae Comes, Cononem Bethunium et Alardum Macharellum. Ludouicus Comes Blesensis, Ioannem Frisaeum et Gualterium Gandeuillam edunt, quos ubique suo loco esse iubent. Iam tum sex Legati Comitum litteras quibus videretur auferunt. Sed cum nusquam Exercitui traiiciendo opportuniores portus, nusquam maiorem navium numerum, quam Venetiis esse cognovissent, consensu communi Massilia Genuaque omissa, quam maxime possunt itineribus per Alpes Cottias et Cinesium montem Venetias petere contendunt. Eoque circiter idus Februarii prima Quadragesimalis ieiunii hebdomade perveniunt. Ea tempestate Henricus Dandulus usu rerum et patriae charitate praestantissimus Venetae Reipub. praeerat. Vir in senectute supra quam dici potest pro annis viridi et vivida, fortitudine vero iuxta ac sapientia magnus ita, ut sapientia quae propria senum est, animum aleret atque augeret. Is cum suis Civibus advenientes Legatos perdiu admiratus humaniter ac liberaliter suscepit et in genua procumbentes hilari osculo excepit atque allevavit. De his percunctati quae causa tam longinquae ex Belgio ad Senatum Venetum peregrinationis esset. Villharduinus Legationis princeps litteras a Comitibus Dominis suis tradit, quae ipsum rerum omnium certiorem facerent. Litterae autem erant fide publica munitae, ut quicquid Legati cum Veneto paciscerentur et transigerent, Barones amplecterentur, quarum sententia haec fuit. Quamcunque fidem nuncii quos mittimus cuique dederint, quaecunque egerint, gesserint, fecerint, ea ipsa nos Comites pro ratis et sanctis omnia inviolabili fide habiturus Deum Opt. Max. peierantium Vindicem hominesque testamur. Dandulus ad haec respondet se lectis Comitum litteris plane intelligere Comites quum a Regibus discederetur, omnium esse fortissimis ac praestantissimis animis, illos quidem mittere, ut quicquid eorum verbis sibi referrent integram fidem adhiberet et stabile firmumque agerent existimaret. Ad haec Villhar[13]duinus suppliciter petere, ut sibi Senatum in crastinum dare velit apud quem suorum Comitum mandata bona fide perorent. Ab eo die, quartus a Dandulo dictus est, quo frequenti Senatu audirentur: ad constitutum Legati adsunt et in Principis Palatium magnificentissimum (quae tum Vrbis opulentia fuit) omni rerum copia, quae hominis, arte et ingenio ad ornatum comparari possunt, ingressi. Principem una cum Concilio offendunt et prae caeteris Villharduinus stans ita mandata exposuit. Nos ad te Dux Dandule, Barones Galli, genere quidem omnium nobilissimi, sed animi magnitudine multo nobiliores, verae pietatis atque immortalis gloriae stimulis excitati, ad CHRISTI iniurias vindicandas, ad Hierosolyma et Palaestinam, in quibus ipsius Dei et Incunabula et Sepulchrum sine cultu et honore, quem tamen divinum certe ei haberi oportebat, ex Sulthani Aegyptii et Sarracenorum manibus, pio marte recuperanda, allegarunt. Quandoquidem Vos navali scientia praestantissimi rebus bene gnaviterque gestis. Frederici Aenobarbi Caesaris classe susa fugataque Othone filio cum Illustribus Viris captivo Venetias adducto, maris Imperium, ad perennem Veneti nominis gloriam, vobis iampridem peperistis. Oppudeat vero nos eius testamento haeredes scriptos, Hierosolyma ac Palaestinae maximam partem, haereditatem paternam, per Sarracenum hostem, non tam sua virtute, quam nostra oscitantia atque ignavia potentem, non cernere. Et quoniam Venetus et Gallus pari pietate inflammati ex superioris saeculi memoria, virtutis opinionem terra marique (quod utrique Deum bene fortunare velim) praeter caeteras nationes, maximo merito vel soli habent, perfacile factu esse in patrum vestigiis insistentes, cum Tyro ac Ptolemaide maritimis Urbibus bene munitis et copiosis, recens captis potiamur, Palaestinam recipere nec dubium esse, Aegyptos et Sarracenos homines molles magisque tumultibus quam bellis exercitos; magisque scientia et artificio quam virtute pugnare assuetos, non acie fortissimorum ordinum, sed oculorum; non materum intentione, sed clamore ipso militum aut instructione aspectuque signorum pellamus et fundamus. Quandoquidem cunctis Galliae viribus in unum collatis, totius Europae accessura sint non modo equitatus et peditatus perampla auxilia, sed suos etiam magni roboris Equites ipse Templariorum Magister religionis atque virtutuis nomine contra Sarracenos pugnare solitus atque item Americus Luscinianus Cypri Rex nulla interposita cunctatione sint adducti, ut de explorata iam prope victoria minime sit dubitandum. [14] Gallico vero robori, semel Veneta prudentia condito et directo, quae tandem gens non concedat? Ad id huc opem navesque ad traiiciendum a te petitum venimus. Haec summa est cuius spem si nobis praecidis periimus. Naves transportandis ex Adria in Syriam copiis eisdemque alendis commeatum ut suppedites rogamus. Princeps collaudata Baronum virtute, quod domesticam Bullionis pietatem aemularetur, quonam (inquit) mox pacto Barones res tantas petunt? Eo, per Deum immortalem, Legatus Villharduinus respondit, quod tu pro tua sapientia, pro rei navalis usu et scientia pro tua et Venetae Civitatis, quae erga Christianam Rempub. insignis admodum semper fuit, pietate, huic sanctissimae coniunctioni et amicitiae propones, Veneto nomine dignum et Galli viribus non impar. Rem certe magnam (ait Dandulus) a nobis petunt, ac nescio quid ingens moliri mihi videntur, de vestris postulationibus Legati amplius considerandum est. Neque enim solus suscipere neque terminare consilium posse reor, quum in re longe gravissima Senatum omnino consulendum putem. Idcirco vos octava post die, bono animo adesse cupio, responsum accepturos, quod nimirum commodo Reipub. fieri potest, nos id vobis indulturos sperate. Ad diem revertuntur suisque postulatis responsum petunt. Qua de re multis verbis ultro citroque habitis, quae ne si placeat quidem et si id operam demus, omnia memoriae mandari possunt, hoc tantum Dandulus respondit, quid sibi et VIV iris pro re visum esset relaturum. Is VIV iratus ex domesticis Ducis Consiliariis, ut nunc quoque constabat et hi tunc Legationes primum audiebant et postula expendebant et considerabant. Tum quid sibi videretur exponebant, horum omnium calculis vel certe complurium Senatus consulta fiebant. Itaque suam et VIV irum sententiam esse, si ita magno Concilio XLV irum Populoque Veneto placeret, Gallis hippagogas ad quatuor millium et quingentum equorum numerum mare traducendum ministrare, ad scutatos pedites novem millia. Naves praeterea equitibus ad quatuor millia et quingentos transportandis, ad haec denique viginti peditum millibus devehendis. In equites autem et armatos frumentum commeatusque reliquos, quantum in annum sufficiat comportare, ab eo die quo soluturi essent e portu Veneto, Hierosolymarum recipiendorum causa quemcunque in locum delati essent. At vero, ut emptionis labore levarentur, in singulos equos, quaterna Agrippina talenta, idest marchas argenti puri puti et viritim bina, hoc enim argenti commutationis genus eo saecu[15]lo a Colonia Agrippina ad Rhenum, Venetiis in usu erat. Idque ex die quo ad bellum votivum Veneto portu solvent in annum ipsum dependere. Ita in classem argenti marcharum octoginta quinque millia insumpta. Hoc amplius religionis propagandae studio, idque maiorum exemplo, libentibus animis, quinquaginta biremes pugnae navali idoneas, quamdiu belli transmarini societas tenebit, gratuito subministrare, ea conditione, si praedae manubiaeque terra marique partae, aequis portionibus dividantur. Rem considerare Legatos iubet et qui sensus ipsorum sit renuntiare. Illi, ne quid temporis ad maturandum deperiret, re diligenter tota nocte deliberata, nec ulla quidem conditione reiecta, protinus on societatis conditiones inclinant. Postridie igitur omnes Senatum adire, Principi dicere, se conditiones non recusare seque in eas iurare de illorum sententia paratos, ipsius nomine Dei per quem iurent cuiusque Religionis causam tota mente totoque animo tuendam suscipiant dignissimas. Ad ea Dandulus, ut in re permagni momenti suorum animos triduo pertentaret respondere, se ad Senatum primo quoque tempore relaturum et quod Patres conscripti caeterique Civitatis ordines censuissent iussissentve continuo ea de re Legatos certiores facturum. Ita tertio post die summo diluculo XLV iros convocat qui Senatorum erat consessus consilio, iudicio, sententia, authoritate praecellentium. Ii hodie capitales causas cognoscunt, ad eos inquam Dux de summa rei refert, ii postulationes ratas habere. Deinde centum alios Patres seorsum sevocat. Mox ducentos, exinde mille. Cuncti eius consilium laudare et probare. Postremo universos ad decem millia, ad Divi Marci cogit, iubet ut Missae sacrificio intersint, quod Spiritui sancto numcupatum est. Deumque precarentur ut mentem eis immittat consilii in praesens capiendi. Haec Aedes operibus omnium, quas Venetiae Deo Divisque dicatas celebrant, magnificentissima et ornatissima Ducum sumptu exaedificata est, ex quo Ducum Sacellum vulgo nominatur. Non tamen quod in Urbis umbilico recens constituta sit, utpote Ducum usui destinata, Metropolitana est, quando Urbis Antistes Olivolensi in regione extrema Venetiarum parte (quam Castellum vulgo appellant) ad Episcopalem Divi Petri Aedem quae Nicolai V. Pont. Max. beneficio annis centum viginti amplius nunc Patriarchalis sedes est, atque eadem Metropolitana Dalmatiae Venetaeque ditionis, Marciana Aede longe vetustior, cum collegio Canonicorum resideat. Missa sancti Spiritus Marciano in Templo celebrata, quae more nostro sanctissima rerum auspicandarum ceremonia est, eo Le[16]gati, Ducis mandato admisi, a Venetis admirationi inspectati omnium ora oculosque in se convertebant. Primum capite leviter inflexo concionem supplices consalutant. Loquutus est sociorum voluntate Legationis Princeps Gotthofredus Villharduinus, Campaniae Mareschallus. Barones Franciae, Viri Veneti, animi altitudine et virtute antiquis Heroibus proximi, sed pietate qui omnium rerum honestarum fons est priores, nos huc opem vestram et fidem suppliciter imploratum et obsecratum miserunt, ut parietum Hierosolymorum miserescatis, ut memoria Sepulchri in quo divinae Religionis parens et conditor CHRISTUS Dominus situs fuit, cui nunc Aegyptius Sulthanus hostis importunissimus tota fere Iudaea et Palaestina de nostris capta insultat, Vos ut par est moveat, simul et omnibus precibus a Vobis contendunt, ut per vos votivae omnium Christianorum peregrinationi tutae esse liceat. Sepulchrorum iure nihil, neque sanctius aut magis religiosum mortales habent. Quanti momentum in quo divinae religionis conditor situs fuit faciemus? Agite dum Recuperatores fortissimi et eius numinis contumeliae tam diuturnae vindices esse velitis, neve belli sic pii, socii esse recusetis. Erit enim Vobis et ad Veneti nominis immortalitatem expectandam maxime decorum, si religionis causam, ut maiorum vestrorum mos fuit, piis animis respiciatis et ad caelestis quoque vitae praemia promerenda incomparabile facinus, si Aegyptium Sulthanum ac Sarracenos Christiani nominis hostes, iterum armis sociis Palaestina et Syria exterminetis. Persuasum omnes habent solos Venetos mari, Gallos terra praepotentes esse. Id quod superiori saeculo Bullionis auspiciis res a Venetis et Gallis in Syria et Palaestine fortiter ac feliciter gestae declarant. Idcirco Barones, ut pie inita consilia suscipiatis et iustae gloriae atque victoriae spem votis rite nuncupatis complectis velitis, nos ad vestros pedes iacere supplices iubent, id quod flentes nunc facimus, nec ante exurgere, quam id a vobis impetravimus, simul et societatis post hominum memoriam honestissimae et iustissimae spem feceritis, ut coniunctis animis atque coniunctis armis atque nervis, pietatis certamen longe pulcherrimum concertemus. Continuo integra tota concio plausu, nec eo exili et raro excitato, flens etiam et manibus passis gratias agens et prae gaudio lachrymans benevolentiam in Gallos et misericordiam declarare, simul et acclamare: Volumus, iubemus. Atque ita, ut senes, neque prae laetitia clamores, nec prae misericordia fletus maiores unquam meminerint. Simulac Vil[17]lharduinus Legatus peroravit, Dandulus priscae virtutis et probitatis Princeps, suggestum ex quo festis diebus Evangelica historia recitatur, ascendit atque in hanc ferme sententiam gravi constantique facundia locutus est. Dei erga Vos benignitatem (Veneti) quaeso agnoscite, nec enim sine numine Gallum gloria belli praestantem, nunc iterum vestram societatem appetiisse auguror, ut cum Barones Franciae solo nominis terrore, rebus praeclare gestis toti Asiae atque Orienti formidabiles sint, cum socios (ut videtis) aut Massilienses, aut Pisanos, aut Genuates sibi nullo negotio asciscere possent. Vos tamen ex omnibus praecipue Europae partibus unos in societatem tam gloriosi facinoris appetunt. Vos eosdem per nobilissimos Legatos orant, quod si acciderit non dubitant quin brevi Hierosolymorum et ipsius Sepulchri (unde pii mortales in aerumnis positi et cruciatibus in angore et doloribus singulare solatium capiunt) sint potituri. Quare gratias Deo Opt. Max. universi agamus, quod vobis hodierno die mentem atque animum adversus pios benignum dederit, eundemque precemur ut qua mentis sagacitate Gallum in optima causa iuvandum et ornandum decrevistis pari animi fortitudine decreta vestra confirmetis. Postero die iubet pactorum conventorum tabulas confieri, cumque de Sacro bello ac militum Votivorum in Palaestinam transmissione agitum esset, in Aegyptum recta Cayrum quam rudis saeculi vocabulo Babylonem appellant, movendum in sermonibus dictitare ut Memphim expugnarent; Babylonem petendam ut Sarracenos et Aegypti Sulthanum in angustiis haberent ne in Syriam Damasci Sulthano atque Iconiensibus Turcis Palaestinam maxime infestantibus opitulatum descenderent. Hac una ratione Turcam hostem Hierosolymis depelli posse, perfacile esse ea parte res Sulthanicas infestare. Sulthano vero Babylonis debellato, Turcicum bellum in Syria facilius tradi. Legati unum instare de pactionibus perscribendis. Is omnium consensus fuit ut Barones, Equites, simul et votivi milites ad VIII. Kalend. Iulii, qui dies natalis Divi Ioannis Baptistae festus est, sequenti anno, qui millesimus ducentesimus secundus a partu Virginis foret, Venetias appellerent, ad quem diem, navigia transmissioni idonea, Classemque Venetam instructam offenderent. Itaque Dandulus Dux Concilium duplex (maius et minus vocant, XL. Viris, et VI. Consiliariis constabat) cogit, inque omnium oculis supplex et flens Evangeliorum libris manus admovens, iurat pacta conventa omnia, litteris in medium prolatis descripta, bona fide [18] servare. Idem facit utrunque XL. VI Virum Senatorum Collegium. Deinceps Legati conditionibus a Veneto in membrana Baronum Franciae cereis signis impressa, descriptis alacriter subscribunt et suos Barones pacta omnia in eorum albo comprehensa, servaturos, iureiurando confirmant. Extemplo Dandulus et Legati de communi consilio Oratores Romam ad Innocentium III. Pont. Max. rogatum mittunt, ut pactorum author esse velit. Id quod ab eo libentissimo exorant. Inde Legati Venetiis duobus millibus marcharum argenti de mensa Rivoltina sumptis, eisdemque Duci ad classem construendam et ornandam representatis et amicorum salutatinobus more peractis, in reditum ad suos accinguntur. Paucis diebus una omnes per Insubres Placentiam, Aemiliae Urbem, superato Pado, perveniunt. Exinde Gotthofredus Villharduinus Campaniae Mareschallus et Alardus Macharellus per Subalpinos recta in Franciam commeant. Collegarum partim per Apenninum Pisas, litoralis Hetruriae ad Liburnum Portum deflectentes, partim Genuam petierunt. Rescitum quid opis sibi transmarina petentibus ferrent. Villharduinus Cottias Alpes ad montem quem Cinesium vel Cinerium, a terrae cineratiae colore nominant, tum pedibus tum equis transmittens, Gualterium Brenensem Comitem offendit, qui in Apuliam cum magno armatorum equitum numero dotalem Siciliam receptum ibat. Nam is postquam se Cruciatum professus esset, Regis Siciliae Tancredi, qui post Guilielmum bonum regnavit et Sybillae filiam, opulentissimo Regno Siciliae eius doti dicto, uxorem duxerat. Comitis auspicia Gualterius Mombeliardus Confluentinus Rhenanus, Robertus Ioenuilla amicitiae et fidei causa sequuntur, atque una non pauci valentes et strenui Campaniae milites in Crucigeros relati. Mareschallus Comiti obiter quae Venetiis egisset et transegisset quoque in statu res communis esset nunciat. Ille, re feliciter gesta, ut erat maxime pius vehementer animo gaudere manusque in caelum tollere. Quando iam (inquit) Patriae Barrorum finibus excesimus cum in tempore Venetias conveneritis, nos in Apulia non ita longo intervallo disiecta praesentes et ab omni re quae ex usu militiae sit, ad navigandum paratos offenditis, exin Villharduinum dimittit. Sed cum nemo Dei solidum favorem certo sibi spondere queat, saepe hominum spes vel luculentae parvuo temporis momento conteruntur. Quod cum alias cognitum, tum hoc maxime tempore palam factum est, facto enim nescio quo, misero certe et funesto tot talesque viri [19] et viribus et rei militaris usu, post homines natos praestantissimi universi nunquam postea sese nostris coniungere potuerunt. Mareschallus tandem eadem qua antea Venetias venerat celeritate paucis diebus per Allobroges et Sequanos Tricasium Campaniae Metropolim ad Theobaldum revertitur, qui tametsi aegra valetudine iaceret, quod cibi potusque fastidio gravem stomacho languorem contraxerat, reditu tamen Mareschalli vehementer gaudere sed vehementiusrei Venetae ex animi sententia transactae, nuncio laetari, ita ut nimia voluptate gestiens ad suos clamitaret equum cito scutati, equum cum iam multo tempore in equo non sedisset, grabato tamen puerorum et familiarium adminiculo surrexit atque in equum ab iisdem vel invitis sublatus quasi esset repente Venetias moturus et in hostes traiecturus aliquantulum itineris decurrit. Ita Baronem optimum Equitem in equum tollere ut nunquam posthac adequitaret, nam ut dies Theobaldo omnium laetissimus, ita supremus fuit. Morbo in dies ingravescere, testamentum facit. Eo pecuniam quam bello transmarino destinatam, secum Venetias importare constituerat, ambactis, clientibus, amicis, ducibus, centurionibus, equitibus, peditibus, quorum numerum maiorem, nec minus strenuum, quam quisquam Baronum habuit, partim legat, ut quos in vita mirifice amasset eisdem supremis vitae diebus amicitiae fructus, quam maximos posset, dispertiret: partim ad castra perferri et usui Christianae Reipub. insumi iubet. Egregia sane voluntas et stemmate Francico atque Britannico (unde illi genus) dignissima. Ille fortunas suas quas divino cultui ac votivae militiae vivens iampridem dixerat, amicis idem iter tenentibus pari felicitate distribuit. Eodem testamento vetuerat quenquam legata ante capere quam manibus Evangelia capiens, quod Sacramentum apud Christianos augustissimum et religiosissimum habetur, expromitteret se Venetiis ad diem Venetorum sexque Legatorum voluntate delectam sub insignis praesto fore, multi dicto minus audientes atque adversus Testatoris sententiam indevoti vulgo equitum peditumque male audire. Non multo post testamentum conditum Theobaldus excessit. Iuvenis omnibus corporis atque animi quae conferri a natura possunt muneribus totius Galliae Procerum ornatissimus, quo nemo inter sui saeculi mortales felicius ritu Christiano de vita exiit. Certe quidem Comitis morte Religionis causa incommodum opinione luculentius accepit, amplissimo funere effertur, tota fere Campana nobilitate exequias prosequen[20]te, ad quas decorandas statim ut nuncius mortis allatus est convenerat et Tricasii in Divi Stephani iuxta Patrem in Maiorum monumento conditur. Cum vero in vita morum suavitate magnificentia, praecipue bella virtute, omnium generum atque ordinum amicos sibi parasset, mortuus summo luctui et acerbitati omnibus fuerit necesse est. Ut vero corporis species totiusque oris dignitas hominum blanda conciliatrix praetermittatur, ecquis regios iuvenis ad domesticam atque haereditariam gloriam spiritus cum ex plurimis rebus quae Francis Equitibus notae sunt, tum vero ex una hac de Sacrosancto CHRISTI summi Regis Sepulchro deque Hierosolymis Religioni Christianae recipiendis cogitatione singulari et cura plane divina non agnoscit atque aestimat? Quem omnes exterae nationes quae Orientem Occidentemque incolunt animis et linguis celebrant eum quo tandem ore Galli silentio atque oblivioni mandent et tradant? Hoc debet praesertim Gallia Theobaldi Campani manibus, ut cum etiamnum illius memoriam mente teneat, hanc immortalem si possit reddat. Sic vita fuit liberalitate et iustitia erga omnes, virtute in hostem unde Viri nomen, unde praecipue Franci Equites decus sibi quaerunt et fide iuvenes senesque antestetit. Is tamen unicus suorum amor hostiumque terror fuit et quod maximi faciendum pene adolescens votivorum militum Imperator longe dignissimus. Egregiam vero spem quam de eo itam puero, Barones et Equites coeperant, continuo singulari sapientia et eo magis admiranda quod senectutis propria esse putatur incredibiliter superavit. Qui Imperium non ambiit factus est tamen et id aetatis Baro, Cruciati Exercitus plane caelestis Dux et auspex. Theobaldo utraque origo ab Regibus fuit. Paternum enim genus a Gerlone Dania Principe et Victore Neustriae veteris (quae hodie Normannia dicitur) ortum. Hinc Henricus pater, Campaniae Comes, Largi nomen ob summam in omnes liberalitatem adeptus. Indidem Comes Palatinus idemque Campanae et Briae Comes Regis Ludovici iunioris auspiciis, Divo Bernardo Viro morum sanctimonia commendabili, velut classicum Gallis canente militatum adiit. Exin Henricus Theobaldi maximus natu frater germanus, Campaniae Comes, in Asiam votivo bello profectus, Philippo Augusto et Richardo Anglo Imperatoribus eius Avunculis virtutis ergo Hierosolymorum Regnum Deo hominibusque approbantibus coepit, neve ab Avi Theobaldi latere Regii stemmatis virtutem abfuisse homines ignorent, Stephanus Comes Bononiae [21] nostri Magnus Patruus, Henrico Avunculo Rege mortuo, Rex Angliae fuit. Stephanus quoque eiusdem Proavus paternus, primum votivum bellum ut erat maxime pius religionis causa cum Petro Eremita in Syriam suscepit, ubi campis Ramulanis fato haereditario, sed eo plus satis glorioso pro CHRISTI sepulchro pugnans cecidit. Materno porro Theobaldi origo a Francorum Regibus ducta, cum Ludovicus VII. Francorum Rex, Mariae Theobaldi Matris pater fuerit. Mortuum luxit Blanca Uxor, femina bene morata atque in primis venusta, Sanctii Regis Navarrorum Filia, quae cum Theobaldo filiam peperisset, etiamnum utero marem posthumum gestabat, qui patris nomine III. Theobaldus Campanus, postea nominatus est et in Campaniae ac Briae Comitatu Patri, in Regno autem Navarrorum Avunculo successit. Iustis igitur mortuo persolutis, Matthaeus Monmorentiacus, Symon Monfortis, Gotthofredus Ioenuilla Campaniae Seneschallus, et Villharduinus Campaniae Mareschallus, homines providi et prudentes ad causam piorum curam convertunt, atque in primis ad Odonem tertium Burgundionum Ducem in Sequanis adeunt. Erat is Campani nepos, Hugone Burgundiae Duce Theobaldi Amitino fratre genitus, quo cupidius omnes hominem expetebant, eique ostendunt quanta calamitas Cruciatis omnibus morte Campani acciderit. Per Deum cuius religio ageretur orant atque obsecrant transmarinae Cruciatorum Classis Imperium ut suscipiat quod eo tanti nominis Imperatore, totius Austriae atque adeo Franciae Barones ac Equites libenter militaturi sint. Idcirco ipsum uno omnium ore expetitum et delectum. Ad haec Oratores dicere se curaturos quae Theobaldus testamento in eo usum legarat omnia illi primo quoque tempore repraesentari, simul omnem operam daturos ut Cruciati ad unum omnes ipsi sacramentum dicerent parique fide navarent et parerent, sperare quamplurimos cum horum exemplo tum praesertim Burgundionis authoritate quae summa est et familiae nomine quam gente Capeti Franciae Regis amplissimam duceret excitatos, Ducis nutum non modo Imperium facile sequuturos, ut qui in ore mnium cum summa spe vigeret et ingenium quod in ipso plane regium elucebat, hominum opinione responderet. Ille pudore vel ignavia incertum, negat se tantum munis obire posse, eaque de causa adirent qui oneri pares essent. Verum tantae rei tam necessario tempore repudiatio multum Burgundionis honori derogavit. Ioenuilla Vir acri ingenio et singulari rerum usu praeditus, Legatis author est, [22] Imperii Theobaldo Comiti Barleducio (Barrhos veteres dixerunt) qui Theobaldi Campani frater amitinus erat demandandi ut iussi faciunt. Homini exponunt quam lubrico in loco res Devotorum militum versetur, opem imploratum venisse ac ipsum obnixe rogatum, summae rei praeesse vellet. Sed maiorum imaginibus pasceret sive metu periculosi muneris sive imbecillitatis conscientia, Legatorum precibus nullum reliquit locum, ita ut omnium sermonibus nomen degeneris facile inveniret. Sed eheu, mores, ingenium, ut dicitur in suam potestatem non difficulter perducunt. Ita enim tanti honoris contemptu otii quam negotii cupidior habetur. Unde effeminati atque avari suspitione vix caruit. Quod unum erat remedium luctus Devotorum et moeroris quem de morte Campani coeperant, vel tollendi vel attenuandi. Concilium in Suessiones de more in mensis sequentis exitum pronunciant. Eo conveniunt Balduinus Flandriae et Hannoniae Comes, Ludovicus Comes Blesensis, et Gotthofredus Comes Perticensis, una Hugo Comes Sancti Pauli necnon maxima Cruciatorum Equitum multitudo frequntissimo conventu. Villharduinus Legationes ad Burgundionem et Theobaldum Barleducium Comitem renunciat et quid pro tempore sui sit consilii ostendit. Bonifacium Marchionem Monferratensem in Insubribus et Transpadanis virum in re ex tempore explicanda virtutis spectatae atque in dando consilio sapientiae et fidei praedicabilis et quod maius est res transmarinas non modo dcotum, verum etiam nobilibus factis expertum, accersendum esse. Non dubitare se quin is cum pro necessitudine quae ipsi cum Baronibus intercedit et fraternae mortis ulciscendae desiderio tum pro sua in Deum pietate, Crucem libenter sumpturus sit, atque onus militaris Imperii Subiturus. Multi multa de re dicere sed ead paulo altius ponderata Villharduini Mareschalli sententiae assentiuntur. Bonifacius Baronum et Equitum vocatu traiectis Alpibus quos Cottias appellant per Novalesiam atque Ferreriam, Franciam et Campaniam in equis emetitus, a Philippo Augusto Francorum Rege, ad quem diverterat, prout Marchionis et Consobrini honor atque amor postulabat acceptus est. Inde Suessiones ad diem pervenit. Eodem Comites magnaque Baronum et nobilium multitudo itemque gregariorum qui Crucem insigni humero professi essent, fama Bonifacii excitata coierant. Universi portis urbis effusi adventanti obviam ire et salutare. Postridie mane omnes in Divae Mariae Suessionen[23]sis hortos conveniunt. Hic Proceres hominem per Dei numen, quo Franci afflati Crucem rubram humeris consuissent, orare ut idem faceret ac Cruciatorum Reip. Gubernacula eo iure capesseret, quo Theobaldus Campanus ante tenuisset et idem pro sua prudentia et aequitate tractaret. Tum eius pecuniam omnem caperet, tum denique clientes, equites, pedites transmarinae peregrinationis socios duceret. Hunc multitudo maxima supplex et flens obtestari, honorem si sua religiosos merita recordaretur iure optimo debitum sin eorundem desiderium respiceret, ultro delatum ne recusaret, neve se quod in ipso esset, desertos, terras et maria sine duce et auspice palantes emetiri sineret. Ille generoso quodam pudore se tanto muneri imparem aliqundiu professus pro sua mox pietate magnitudineque animi tanti Exercitus indignam fortem miseratus, contra omnibus pene supplex et flens se submittere, sed pro tempore Imperium suscipere profitetur. Nec commissurum Deo iuvante ut Cruciatorum Procerum ac piorum de se mortalium opinionem fallat. Ita utrinque lachrymis verius quam verbis peroratum, quod omen mature accipientes Nubilonus Episcopus Suessionum et Fulco ille pietatis omnis Antistes, una et duo Cistercienses Abbates, ut vocant, candidis Syndonibus amicti, alter Lucedii alter Clarevallensis Caenobiarcha iidem Marchionis ab Italia et Transpadanis in Galliam comites, ipsum in sacratarum Virginum Divae Mariae Suessionensis Templum deducunt et ad Aram maximam consistentes, Crucem rubram transmarinae navigationis insigne eius humero assuunt. Sic Bonifacius Monferratensis Marchio summae authoritatis atque peritiae Dux supta cruce copiarum Cruciatarum Imperator deligitur, vir prudentia certe Imperatoriisque artibus nemini suae aetatis secundus, sed privato et quidem pernobili voto omnibus anteferendus, quando ingenti pietate de Sarracenorum manibus Christiano nomini Hierosolymis receptis, Conradi Fratris mortem ulturus esse diceretur. Hunc enim Tyri in foro agentem Arsacidae ( genus Sicariorum sunt) paucis ante annis crudeliter obtruncasse dicebantur. Ibi de summa rerum consultatur, diesque dicitur ad quem omnes praesto essent. Concilium dimittitur et Marchio postridie salutatis Baronibus per Sequanos domum ad res necessaris explicandas redit. Inde Venetias ad Exercitum in tempore profecturus. Idem omnes facere iubet. Ex itinere domum, Conventus Cistercianos quos eius ordinis Archimandritae (Abbates vuldo dicunt) XVIII. Kal. Octob. qui dies Crucis exaltationi dicatus est, sub Autumni initium, Comi[24]tiorum causa agebant, votivae militiae cogendae gratia Cistercium invisit, ut adeundis interim Lugdunensis Galliae Urbibus appellandisque Regulis ac Praesulibus et Sacratis Viris, Cruciatorum copias et magnum auri pondus ad sacrum bellum eliceret. Cistercium monasterium est in finibus Cabillonensium Galliae Lugdunensis sylvis et his in magna planitie aquis irrigua sed solitudine maxime devia undique circumseptum. Sicuti post eodem omnes eius ordinis sodales ab hominum coetibus rerumque omnium quae prima mortales ducunt cupiditate atque ambitione instituto suo remoti precibus adversus Deum castius dies noctesque vacant. Id Robertus quondam Coenobiarcha Molismensis in Lingonibus odio vitiorum sui ordinis hominum pietatis ergo condidit, Odone primo Burgundiorum Duce liberaliter suffragante. Hinc Regula sodalitatis Cisterciensis fluxit, quam reliqua eius ordinis Coenobia sequuntur. Ibi Bonifacius magnum numerum Abbatum ac Baronum, qui ad generalia Cistercianorum Comitia convenerant, Crucibus insignum videt et in his Fulconem illum Nuylliacum summe pium qui eo religionis causa Bonifacium anteverterat, ut ad Crucem populum cohortaretur, nec eum fefellit opinio. Fulcone enim vehementissime concionante, Odetus Campanus Chiamlites, magni nominis Eques, Guilielmus eius frater, Ricardus Dampetra Burgundus, Odetus eius frater, Guido Lesinensis ad Tenaram in Hannonia, Anselmus eius frater, Guido Confluentinus Rhenanus multique alii Viri fortes, ex Sequanis et inferioribus Germanis rei militaris peritia, magnitudine animi et rerum gestarum gloria insignes, quorum nomina memoriae prodita non sunt, Cistercii facile persuadentur ut Crucem gestent et se cum caeteris coniungant. Nec ita post eadem ibidem rubrae Crucis nota tandem sacris initiantur, Episcopus Augustoduni in Heduis, Guido item Comes Foresti, Hugo Coloniensis, Urbe Agrippina ad Rhenum ortus, Valemius Narbonensis, vir egregie fortis, Petrus Bromontius, consimiliterque alii innumeri quos nominatim Villharduinus non recenset. Interea dum plerique Devoti tota Gallia equos et arma parant, sublatis dum vexillis in agmen coguntur, Gotthofredus Comes Perticensis malo quodam Reipub. Christianae fato in lethalem morbum Martio mense primis ieiuniorum diebus incidit. Is testamento Stephanum fratrem fortunarum magis quam virtutis aut pietatis haeredem instituit, iussum copias ipsius Venetias ad Exercitum ducere. Ut de eius morte ad Devotos alla[25]tum est, statim luctus et dolor tantus cepit ut Ducis commutationem haud aegre laturi viderentur, si Deus Comitem adeo dilectum superesse voluisset, hominem virtute in armis spectata imprimisque equestrium pugnarum scientia memorabilem. Ita morte eius res Cruciatorum valde afflictatur. Quam autem Gotthofredus charus fuisset universus Perticensis Comitatus vestibus generatim mutatis abunde indicavit. Idem Devoti in Exercitu maximam partem facere. Caeterum CHRISTI Dei Resurrectionis solennibus peractis, circiter Pentecostes festos dies Kalend. Iunii appetente aestate, omnes viatica, equos, arma comparare, sublatisque signis abitum Venetias adornare. Sedibus autem abeuntes tantus dolor, clamor eiulatuque uxorum parvulos liberos gestantium, liberorum, parentum, tantus etiam luctus prosequebatur amicorum, ut eorum de patria discessu ipsi iam iamque hostibus prodi sibi viderentur. Homines nec ii ferrei quanquam dolorem vultu simularent sic tamen afficiebantur ut solent qui caput pro religione vovent, quibusque omnem ad Penates reditus spem, transmarino navigatio et ea omnium periculosissima tollebat. Ergo itinere quamvis difficili et impedito per Sequanos atque Allobroges superatis Alpibus Cottiis ad montes et Iuniperum dictum quod ea arbor inibi uberrime succresceret et quem Cinesium accolae vocant per Taurinos in Insubres penetrant. Qua mollius pedibus et equis Venetiam emensi hodie Marchiam Taruisinam appellant in Venetorum insulam portumque qui ad Orientem Urbi accubat, Divi Nicolai nomine dictum quod eo loco Fanum religione sanctissimum sub ipsius Urbis primordiis ei dedicatum est, adnavigant. Eius Divi reliquias corporis a Graeca olim avectas Vitalis Michael eius nominis primus, Venetiarum Princeps ad amici numinis honorem quod a navigantibus frequens vocaretur condidisse dicitur, quae aedes sodalium Cassinensium Coenobio hodie inseruit. Per idem tempus Flandrorum maxima multitudo qui sese transmarino bello devoverant in naves imposita ex Belgarum litoribus Flandro quidem Imperatore traducitur. Ducibus autem Ioanne Nigellano Brugarum Castelli custode (Castellanum vulgo nominant) Theodorico, Philippi Comitis Namurcensis filio et Nicolao Mayllio iterque secundum Iccium portum quem hodie Caletum dicimus, et Armoricum civitates litoris Oceani Gallici facientes per Oceanum vela dant. Ii Balduino fidem et iusiurandum dederant se Gaditano freto nostroque mari enavigato recto cursu Venetias petituros et [26] quocunque ipsum delatum resciscerent eodem sine mora velificaturos. Ea ipse spe BalduinusComes itemque Henricus eius frater suas naves veste commeatu caeterisque rebus bello necessariis onustas ventis permittit. Copiae revera ab armis et divitiis militarique instrumento bene habitae, ita ut Comes Flandriae una et Devoti Equites admodum siderent, quod sui Flandri qui rerum maritimarum usu et virtute pollerent maximam partem navibus illis deveherentur. Verum duces Imperatoris spem fefellerunt veriti diuturnae Venetias navigationis pericula. Sic Augustoduni in Heduis Episcopus Guido Foresti Comes, Petrus Bromontius, quos summo studio Crucem Cistercii paulo ante suscepisse memoravimus, compluresque alii a fide discedentes et foedam proditionis notam subeuntes dum Venetias condicto die non adsunt in Baronum tamen sermones atque in omnium magnam vituperationem veniunt. Alio enim turpem fugam ut suspitio fuit sibi consciverant. Sed fluctibus vehementer conflictati nec ubi portu consisterent, nacti debitas postmodum perfidiae poenas dederunt. Franci nominis Equites et hi perfidiosi cum his desiderati sunt, Bernardus Moruillus, Hugo Calvomontius, Henricus Arramaeus, Ioannes Villarius, Gualterius Sandionysianus, Hugo eius frater, multique alii qui sinum Adriaticum periclitari refugerent ad Narbonensem oram, Massiliam appellunt, nec hi dedecus fugerunt cum ab omnibus fugerentur. Siquidem vulgo Massiliensium transfugae digito ad insignem contumeliam designabantur simul et devotorum Exercitui malos sermones dabant, posthac in publico non conspectos dicunt magna deinde perpessos detrimenta. Sed eos mittamus. Devoti sive Peregrini Milites (sic enim ex professo militiae instituto nominabantur, quod Christianae Religionis cultores et milites Hierosolyma ad Dei Sepulchrum recipiendum et invisendum domo peregre proficiscerentur) magnam partem Venetos portus iam tenebant. Iam Balduinus Belgio recens Venetias venerat. Ad eos nuncius adfertur magnas copias Peregrinorum militum postquam essent Cottias Alpes transgressi, variis itineribus aliorsum portus petere et partim recta per Apenninum ad Ligurum et Hetruscorum maritimam oram iter extendisse. Partim ad Cisapenninos Ligures et Galliam togatam deflectentes per Umbros, Senones, Samnites et Praecutinos in Apuliam descendisse, ut inde Syriam peterent. Quae res Barones ac devotos milites vehementer (ut par erat) angebat, quod suorum paucitate nec fidem de mili[27]tum numero Venetis datam liberare, nec mutui solvendi nummaria paucorum corrogatione aut tributo facile possent rationem inire. Quibus malis ut obviam irent Barones publico consulto confestim delecti Oratores, Hugo Sancti Pauli Comes, Vir eximio rerum usu ac ipsius senectutis honore venerabilis et Gotthofredus Villharduinus Campaniae Mareschallus ad Peregrinos, Ludovicumque Blesensem et Carnutum Comitem, qui nondum Venetias venerat, in Taurinas et Subalpinas gentes cum his fere mandatis legantur; monerent, orarent, cohortarentur, ad pietatem, ad Hierosolyma et in ea urbe Dei Sepulchrum recuperandum, nominatim denique docerent nusquam ullos opportuniores portus esse, quam Venetiis. Legati, Ludovico Blesensi, Equitibusque non paucis, virtutis profecto suscipiendae viris Papiae ad Ticinum in Insubribus obviam fiunt, mandata exponunt, de votivo bello suscipiendo identidem actum esse ac coniuratum. Quod bellum a maioribus affectum esset id nunc conficere per Deum ne refugerent. Terram non modo natalem CHRISTI summi Regis, sed eius sepulturam sanctam repeti. Scirent praeterea se Innocentium III. Pont. Max. authorem inceptis rebus propensum habere eumque ipsum omnibus bene precari ac victoriae vota facere. Quinimo ex Cardinalibus Legatum destinare, qui ipsius exemplo probe ad Dei cultum admonitus praeclarum innocentiae, fortitudinis, constantiae atque omnium virtutum specimen daret. Cumque haec navigatio ad laudem et memoriam pietatis maxime insignis esset, ne recusarent via a maioribus trita, ad maiorem ingredi, inconstantiae, ne dicam periurii, famam fugientes. Et si hoc Francorum proprium semper fuit vincere non victoriae quaestum sectari, Venetum qui nos accipiat, nostri nominis amicissimum et foederum quae semel fecerit tenacissimum, disciplinaeque navalis peritissimum, se nobis coniungere qui in Italia instructissimum hoc saeculo atque ornatissimum navale habeat. Proelio sacro mortuos et superstites rite expiatos iuxta omnes post mortem in caelo beatas sedes adepturos. Horum bonorum sponsorem eundem Innocentium Pontificem Max. habere. Oratione Legatorum adducti recta Venetias contendunt non modo qui id unum pervellent sed etiam nonnulli qui iter alio in animo habebant. Nec enim tantum dicendo efficere potuerunt quin plerique vilis animi homines vagi dispalatique per Aemiliam etiam et Flaminiam in Apuliam adproperarent inde in Syriam traiecturi. In his Villanus Nuylliacus, eximiae virtutis, sed incertae fidei Eques, Hen[28]ricus Argillerius, Raynaldus Dampetra, Campani quodam clientes; Henricus Longocampus, Egidius Trafidius, Eques Hannonius, Balduini Flandriae et Hannoniae Comitis Ligius (quae vox Gallice clientem exprimit) eiusdem quoque Balduini oboeratus; ducentos enim et quinquaginta solidos nomine viatici acceperat, ita desertores Christianos plurimi quoque Equites et Centuriones comitantur, quorum nomina tollendi vel attenuandi studio a Villharduino memoriae data non sunt. Ii magnas in Syria clades perpessi a Turcis partim caesi partim capti ut paulo post dicemus, Deo Divisque et Campani sui domini manibus, cuius auspicis notam Crucigerorum acceperant, debitas perfidiae poenas dederunt. Ita horum aliorsum dilapsu copiae ceterae quae se Venetiis ad Exercitum aggregare volebant valde attenuatae sunt, quae res Barones non mediocriter solicitos reddebat quod ea fidei honorisque sui ac summae rei iacturam allatura esset. Ita ab his pene desertus Blesensis cum reliquis Venetias ad litus insulae unde Divo Nicolao litoreo nomen est (ut diximus) applicat. Exceptus est clamore militari, tubarum clangore et quibus aliis castrensis laetitia significatur. Hoc sane in confesso est hunc Exercitum invictissimum fuisse collectum ex fortissimis equitibus et peditibus, omnibus fere veteranis et multorum bellorum usu iactatis. Caeterum Veneti qui in Divi Nicolai insula casas palustri calamo ac caementitias innumerabiles mansionum ac hybernorum loco, Galli quo equites peditesque diverterent, mira celeritate construxerant, continentiaque equilia perpetuis contignationibus protecta, universo litore excitarant. Scaphis quoque et lintribus diligenter ad suburbanum litus convehere ingentem commeatus copiam et promercalis tritici in usum tum equorum tum equitum cataphractorum. Sic ut Cruciatos Barones nullius rei satagere oporteret quando urbano esculenta et vini dolia innumerabilia abunde advecta Exercitum luculenter recrearent. Naves praeterea biremes hyppagogas educere armamentis atque ornamentis sic instructas ut tutiores ornatioresque usquam portuum visas in omni memoria fuerit inauditum. Quarum tanta copia fuit ut trium Exercituum Gallico parium traiectioni sufficeret. Ea de causa incommodius cum Devotis actum qui transvectionis causa non minore de via lassitudine quam periculo portum Massiliae aut Genua aut Labronis petierunt. Si quo Galliae meliore fato Venetias convenissent nec Barones fidei datae puderet, deinde quanto res Christiana auctior et florentior in Syria et Palaestina tanto Turcica deterior [29] atque abiectior foret. Ita Venetum ipsum pactis stetisse res ipsa loquebatur. Is subinde Francos Barones ut discessum admaturarent rogare, quandoquidem ineunte iam Autumno matura hyems subesset quae procelloso mare omnium gerendarum rerum occasionem intercideret. Testari denique ac naulum condicere, seque de repente e vestigio soluturum dicere, simul ac sibi mercedes numerarentur. Barones quorum aures quorundam voces perculserant qui vecturas exolui Veneto non posse iactabant nisi Comites Baronesque de suo sumptus insumerent, vulgo militum mercedulas rogare unde voluntate solverentur eas accipere. Hanc pecuniam de paucis collectam cum nec pro omnibus satis pro paucis parum solvendo esse intelligerent, Comites, Barones, Equites ad colloquium vocantur. Ostenditur Venetum qui per integrum ferme annum navalem apparatum nunquam intermiserat et onerarias naves pluraque alia in bellicos usus fabricata navigia exaedificavit ac iam quinquaginta rostrata armaverat, pactiones bona fide servasse. Exercitum autem in ordinibus eo numero non esse (quod incommodum ab his datum esset qui seorsum sibi navigationis consilium ceperunt) unde solidum exactum Venetis solveretur. Praestare ipsos omnibus se fortunis nudare quam Veneto praesertim fideli datam fidem frangere unde etiam quae iam impedissent magna totius Exercitus iactura pacti lege non servata committerentur. Ipseque adeo Exercitus soluti repetundi spem amitteret simul in recuperationis Hierosolymorum et Syriae desperationem veniret. Nec illi iam opinione falsi, ingens enim omnium animos desperatio occupavit, quae Barones cum reliquis Cruciatis militibus prope committeret. Nec mirum, naviculariis enim mercede minus persoluta et cuiusque viatico et facultatibus longa mora consumptis quid aliud quam fames morte ipsa miserior sperandum erat? Aut (quod nostris ominari nolim) sociorum importunissima violatio? Nonnulli summa quidem arrogantiae dicere, se mercedulas quas pacti essent solvisse, si se Veneti navibus tollere velint naves libenter conscensuros, sin abnuant se sibi consulturos portusque Ligurum, Pisanorum, Hydruntinorum, Brundusinorum in Italia reperturos, unde velis in altum datis Syriam et Palaestinam tenerent. Quod eo in medium ab adversa Baronibus parte iactatum est, ne res a desperatione ad spem revocaretur, quin potius semel Exercitus dissiparetur. Aliis et quidem plus providis qui fide et virtute praestabant, nullo pacto committendum videbatur ut Exercitus dissociaretur. Qui [30] posthac vix divina ope in unum locum cogi posset, potiusque omnes omnium fortunas atque opes in transvectionem effundendas esse, sperare Deum Opt. Max. sub cuius signis verissima spe militarent, abunde stipendia suppeditaturum et expensas cumulatione mensura redditurum. Horum vicit sententia, nec infeliciter, protinus enim fieri quaedam ad meliorem spem inclinatio visa est. Ille ipse Comes Flandriae et Hannoniae Balduinus mente veluti fatorum praescia ac gnara quae sibi nihil tale expectanti totius Orientis Imperium portenderent, vasa, vestes, aurum, argentum, factum infectum, margaritas, gemmas, gazam denique omnem; item quae fide sua aliunde corrogare potuit in medium prolixe profert. Consimile faciunt Comes Blesensis, Bonifacius Marchio, Hugo Sancti Pauli Comes, ac reliqui Barones et Equites qui illorum partes sequebantur, tanto studio ut nihil iam veteris argentae supellectilis apud eos usquam repereretur. Quod ipsum non tantum boni est Principis recta et honesta facere quantum illud permultos sui imitatores voluntarios habere. Tum vasa preciose et affabre caelata, aurea, argentea, quibus nobilitas abacos ornare solita est, ad Dandulum Ducem in Palatium Marcianum summo studio comportari videres unde redacta pecunia Venetis exolveretur. Aeris tamen alieni reliquum triginta quatuor millia marcarum fuit. Qui solvere detractarant sibique pecuniam comparserant Christianae militiae et Patrii decoris eversores gaudere, quod proculdubio motum in castris futurum suspicarentur. Immo ipsi reliquatores brevi sperarent Cruciati Exercitus a sociis disiunctionem qua demum exoptatam discedendi occasionem arriperent. Sed Deus quem par est credere piorum voluntate et facto placatum optimae causae in ipso articulo citius voto favisse, Veneti cum Gallo societatem se teste initam, idem ille praesenti numine confirmavit. Quis enim sperasset aut Gallos Barones procul domo in extremam Italiam suas omnes pecunias, divitias, opes fuisse provecturos, aut Venetos suum alieno condonaturos? Quod consilio humano explicari non potuit, id certe Dei immortalis vi, mente, numine perfectum esse merito credendum est. Dandulus enim confestim in Concilium coactis Patribus dixit, intelligere se Francum ne nummum quidem amplius solutioni addere posse atque Reipub. solutum, ex pacto iam esse commissum, se tamen censere cum supremae nobilitatis et virtutis Baronibus summo iure non agendum, immo exactione acerbiore se ipsoque Venetos male audituros. In memoriam Civibus redigit, Tergesti[31]nos et Muglenses, veteres tributarios, cum tota fere maritimae Histriae ora usque ad Liburnos rebellasse. Iadertinos postea Histrorum exemplum sequutos non multis ante annis contra ac fides et fas postulant ad Belam III Hungariae Regem quarto defecisse, propterea quod ipsi Veneto Magistratui parere, Ecclesiam vero Iadertinam atque una Archiepiscopum in iis quae ad sacra attinent ex Lucii III. Pontificis Max. decreto, Patriarchae Gradensis authoritatem respicere nollent. Horum urbem munitissimam ab ipsis saepe omnibus viribus oppugnatam necdum tamen receptam, paulo ante Dominicum Michaelem Reipub. Legatum cum ingentibus copiis in terram expositis obsessum missum re infecta rediisse, quum valida Pannoniae Regis praesidia Urbem tenerent. Se quoque prospicere ab una Gallorum gente bellicosissima recuperari facile posse. Idcirco rogandos ut communi Marte Iaderam, Tergestinos reliquamque Histriae oram oppugnatum adeant, Rempub. ipsis gratia referenda solutionem reliquorum triginta quatuor millium talentorum (tantum enim erat aes alienum Francorum) in diem expugnationis Iaderae reliquorumque oppidorum rebellium libenter prorogaturam. Ad haec Barones Venetorum in se voluntate cognita qui honoris ne minimam quidem iacturam facere vellent, utilitatum autem vel maximarum nullam recusarent conditionem accipiunt. Quod eos opinione aegrius habuit qui Exercitum dissipatum et Christianae militiae tempus impletum mire concupiscebant. Itaque continuo ad VI. Idus Sept. qui Deiparae Virginis dies natalis est atque idem festus civitas in Divi in Divi Marci convocatur. Eodem Barones ac caeteri Cruciati concurrunt. Dandulus Princeps ante sacra cum egregio consilio ut Venetos alloqueretur suggestum ascendisset ex quo Evangelica historia recitatur in hanc fere sententiam locutus est. Foedus Viri Veneti et belli transmarini societas vobis est, cum gente orbis terrae ut maxime aperta et simplici ita pugnacissima, ea ne solvatur danda est opera. Et quanquam ego id aetatis qua videtis obsitus annis debilis ac pene membris captus qui ne huius quidem lucis usuram capio, a vobis quietem et tanquam rudem emerita aetate impetrare merito possim statui tamen Patriae quae me genuit, educavit, aluit et ad amplissimum honorem evexit, vitae reliquum spiritum dependere, ut ei Potissimum quae dedit reservatus videatur. Nunc igitur quod summae Reipub. conducere arbitror, ut libere dicam, in animum induxi, qui navis clavo hoc tempore admoveatur utiliorem me (quod tamen nulla arrogantia [32] dictum existimari velim) certe puto neminem. Nam mei Civis domi in pace regendi et continendi, scientiam plurimis senibus concedens quod est Praetoris classis proprium nihil quod maris acerbitate atque tempestatibus accidere possit aequitatis communis cogitare, propria pericula, citius quam publica subire classem in tempore committere. Verbum denique illud nimium quam odiosum non putaram, declinare, quoniam in eo Reip. causa tota vita iactatus sum, id si mihi, tam duris temporibus quibus invidia conticescit sumo, videor certe meo iure quodammodo vendicare. Quare, si permittitis ut Crucis notam mihi accipiam, classique praesim et imperem simul et Raynerium filium meo loco esse iubetis omnia domi et militiae felicia vobis et auspicata polliceor. Nec enim fas est putare qui patris auspiciis Civitatis tanquam clavum coeperit, eum aliis quam paternis gubernaturum. Hoc inquam si mihi pro hoc meo erga vos studio ne dicam merito indulgetis iam iamque gubernacula accipio. Idem vobiscum una cum omnibus Devotis apud Hierosolymas et Sacrosanctum CHRISTI Sepulchrum victoriae aut mortis decus petiturus et in patriam reportaturus. In Dandule voce universa Civitatis acclamare nunc ades, ades ad Imperandum, oramus. Spectaculum pietate in Deum ac Patriam insigne Principis et senis et caeci simul atque Civium vim lachrymarum effundentium egregia voluntate. Dandulo vulnus in capite acceptum oculorum aciem imminuerat, sicuti Villharduinus tradit, annalibus tamen Venetis proditum est eundem Reipub. ad Emanuelem Constantinopolitanum Imperatorem Legatum eiusdem iussu contrarius gentium candenti ferro oculis ad moto luminibus privatum. Sed animi tanta vis inerat ut ipse non senectute fretus sed magnitudine animi et gravitate sed pietatis studio, mortis, dolorisque contemtionem maiorem indueret et ita ut in periculis in reflantis fortunae minis, hoc Duce nihil quidquam despondendum esset eoque nostros suorum pudebat et miserescebat qui ut scopulum Adriam et infestum vitarent, turpiter aliorsum diverterant. E vestigio Dux cum concione descendisset ad Aram maximam lachrymans in genua procumbit. Huic praesto assuere primarii Templi Sacerdotes linteati qui de vetere consuetudine ex sacratis Pontificiarum ceremoniarum libris in ipsius summo pileo (id erat xilinum) nullo tum Venetis Ducibus holoserici, purpurae et auri usu, ita optimi et frugi mores ferebant, Crucem rubram insuunt ut in vertice toti civitati esset conspectior. Veneti maximo [33] numero ea die Dandulum sequuti rubra Cruce humeros honesto certamine insignibant. Et quanquam nulla diei pars Crucis acceptione vacua esset, tamen pauciores Ducis voluntate videbantur. Ea re Galli flere simul et gaudere atque eo vehementius quod Principem tanta sapientia atque animi robore praeditum insigni Crucis nota praeter caeteros conspicuum nacti essent. Quodque tum demum Venetos quod maxime cupiebant Cruciatos ad pium bellum sibi coniunctos videre viderentur. Iam ferme Autumno appropinquante Veneti qui per integrum annum et amplius navalem apparatum nunquam intermiserant classem ad navigandum paratam atque omnibus rebus instructam educere et Baronibus tradere. Habuit autem classis universa ut Annales Veneti tradunt naves CCCCLXXX. Nam praeter Biremes numero quinquaginta Venetis classiariis militibus remigibusque refertas quas ab initio Dandulus Gallis liberaliter, pietatis studio, pollicitus fuerat, CCCX. onerariae instructae dicuntur in quarum CCXL. quae sine remigiis quadratis velis agebantur, externus miles est impositus, reliquis septuaginta commeatus et caetera impedimenta deportabantur quum hyppagogis centum et viginti omnis Cataphractorum equitatus deveheretur. Interim sub ipsam Classis in Syriam solutionem Constantinopoli res nova plane et luctuosa et in hac memoria inaudita ad misericordiam et calamitatem notabilis accidit. Isaacius Angelus Comnenus Constantinopolitanus Imperator, Alexium Germanum natu grandiorem habuit, quem a Turcis captum redemerat et amplissimis quibusque honoribus ornatum, Seuastocratorem creaverat, cuius prima secundum Isaacium fratrem in Imperio erat authoritas. Is ut par erat perverso ingenio Regni flagrans per summum scelus Imperatorem fratrem qui nondum decem annos regnaverat luminibus orbavit eumque in carcerem coniecit, una etiam eius filium Alexium Porphyrogenitum Adolescentem custodiebat quod Patris successor esset destinatus. Is aliquot post annos maiores spiritus gerens quam commutata fortuna pateretur, Tyranno erepta pene divinitus mente, Patris et amicorum consilio atque ope carcere evasit. Animo agitans quibus consiliis ac viribus pulso Patruo Patrem in Regnum restitueret. Dum vero fugam animo volutaret non defuit Fortuna extremis mortalium casibus succurrere solita. Oblatus est enim Pisanus quidam onerariae navis Dominus qui forte instructis duabus navibus in Italiam navigabat. Ab eo siquidem magnis promisis et precibus impetravit ut in Italiam traiiceretur. Athyrae igitur quae [34] ad Propontidem Urbs est infra Constantinopolim latina veste clanculum induta et coma in orbem rasa ut in turba magna obversans Tyranni inquisitores et satellites lateret, navigium quod ex condicto puerum expectabat conscendit et Aegeo Ionioque emensis miserrimus Adolescens Anconam in Picenum defertur. Inde ad Philippum Suevum Germanorum Regem fratrem sororium, nam ei Isaacius Irenem filiam nuptum collocarat, quae defuncto Rogerio Tancredi filio Siciliae Rege, qui Patre inauguratus fuerat, vidua erat, cum paucis necessariis atque amicis pergit. In itinere Veronae quae Gallorum Caenomanorum vetus Clonia fuit aliquot dies commoratus, consilium Tridenti Rhaeticis Alpibus petendi coepit quo commodius et tutius in Germaniam adiret. Ibi comites Adolescentis fugae quotidie aliquot Devotorum turmas qui ex Alpibus per Insubriam Venetias ad Exercitum concurrebant conveniunt. Ab his Alexio Caesari refertur maximas equestres pedestresque copias Gallia profectas Venetias coisse atque ibi reliquas manus operiri dum bona fortuna aggregati vela in Syriam et Palaestinam faciant. Illi eidem Adolescenti Caesari consilium dant ut eo ad Bonifacium Marchionem Monferratensem propinquum penes quem concessu Procerum sacro bello militaris Imperii potestas esset et Barones ad Exercitum mittat (quod inde Venetias spatium millium passuum circiter sexaginta esset) qui ipsi Barones concilient si calamitate Adolescentis et atrocitate iniuriae Patri atque Filio per summam impietatem factae commovere queant. Sin minus res precibus procedat quacunque ratione ad opem ferendam incitent et sua obsequentia illorum condiciones superent, se magnam spem de Gallo concipere quem natura omnium maxime exorabilem esse praedicant. Deliguntur confestim qui cum Baronibus de Adolescentis conditionibus agerent. Cum in Urbem venissent consiliis Alexii detectis Barones obsecrant obtestanturque per sanctissimae amicitiae foedera et propinquitatis atque affinitatis iura quae Alexio Adolescenti cum Monferratensi Marchione intercedunt ne in summa rerum occasione deesse velint. Docentque demum quanta ipsis Baronibus, quanta Christianae Reip. et Hierosolymitanae expeditioni emolumenta, Isaacio Patre in Imperium restituto emanatura sint. Crucigeris porro copiis in Graeciam transmittere atque adversus Alexium Tyrannum fatale bellum Barones suscipere non dubitarent quando non homines solum sed ipsi propemodum Tyranno infesti sacrosancti Caelites faverent. Approperarent mo[35]do atque omnem spem in celeritate ponerent. Siquidem ab amicis et paternis clientibus adipiscendi Imperii summa spes Adolescenti esset proposita, si armata classe et terrestribus copiis nusquam interposita navigatione Constantinopolim accedat, prius quam Tyrannus patruus imparatus nihil tale veritus Graecos mercenarios milites conscribere ac propositis praemiis contracta finitimorum auxilia ex Asia in Graeciam traiicere possit. Ad ea pro Bonifacio Marchione qui nondum Venetias adventarat, Balduinus Flandriae et Hannoniae Comes, coram Dandulo, Legatis respondit: et postulata ipsorum audisse atque imis sensibus mandasse; caeterum se ad Philippum Suevum Germanorum Regem Adolescentis fratrem, certos homines, qui restitutionis conditiones dicerent cum ipso allegaturos, si Alexius authore Suevo in recipienda Syria et Palaestina, Gallis auxilia polliceatur, se quoque pro viribus Caesarem in Regnum restituturos. Scire enim Isaacium Angelum Patrem contra iura Divina atque humana, Imperio spoliatum et luminibus orbatum, squalore ac sordibus teterrimo in carcere vitam traducere. Ipsum porro miserrimum Adolescentem vagum, exulem, luctuosam ac maxime miserabilem vitam agere, quum interim immitis atque atrox Tyrannus solus regnet et dominetur. Caeterum Alexius si Hierosolymitanae expeditionis iuvandae desiderio perscriptis conditionibus integra constantique fide Baronibus Palaestinam euntibus studium suum atque opem praestaret, non laturos Barones quod Christiana pietate dignissimum existimatur, Isaacium erepto Imperio ac libertate divitius torqueri. Ipsos enim terrestribus et maritimis prolatis auxiliis Byzantium petituros atque Isaacium ab Alexii fratricidae manibus vendicaturos, qui nec Deum scelerum ultorem timeret, nec patricidii nomen apud homines vereretur. Interim Baronibus ac sociis ingens calamitas incidit, acerbissimum fatum Fulconis Nuylliaci, sanctissimi ac integerrimi viri, ut quod in prima laude ponendum est huius militiae inceptoris et si tanti progressus spem prope exploratam faciunt (sicuti certe faciunt) etiam perfectoris Venetias allatum. Id enim vero dicunt Virum bonum et castum facile Deum populo propitium impetrare, quem contra impii suppliciis ac precibus insensum atque infestum reddant. Is in re tenui natus unius cohortis Sacerdotum Episcopo Parisiorum facientum fuit. Quae res nonnullorum historicorum errori causam praebuit ut eum Parisium fuisse memoriae traderent. Hoc etiam est quod ille semper in ore habuit. Nihil numi[36]ni Divino ac menti acceptius esse quam eius cultum factis ac sermonibus retinere atque eundem ubique gentium vel persuadendo vel cogendo propagare. Ex quo ille habitare in concionibus dictus. Ita Franciae mirabiles pietatis amores excitabat ut nihil ei longius esset quam ut Ducem videret belli signum sustollentem. Duo antea viri sanctitate inprimis celebres, Petrus Eremita Ambianus et Bernardus Clarevallensis Coenobiarcha, Europa quieta et in maxima pacis tranquillitate hanc viam inierunt. Sed Fulco Nuylliacus in intestina Christianorum omnium Regum discordia, belli Syriaci Concionator et instigator, arma civilia atque odia in Impios vertere ausus est. Quae mysteria qui initiati sunt, eos religionem pure et caste Dei numini tribuere populoque aperire decet. Qui etiam satis profecisse videantur si concionibus ad eam populum cohortati commoverint. Tanta autem Fulconem in sermonibus eo rudi saeculo eloquentia fuisse constat ut vulgo in concionibus vitiorum securis diceretur ac iure id quidem. Permultas enim mulieres infames quaeque Parisiis corpore quaestum fecerant a voluptate ad religionem facile retraxerat ac revocarat. Quarum is numerus fuit ut eis alendis hospitia publice constituerentur quod eae sese vulgo reliquarum separare vellent ne contagione inficerentur. Ea de causa Fulco stipe publice emendicata Coenobium exaedificat Divoque Antonio Campestri non procul Lutetia Parisiorum dicatum mulieribus utendum fruendum dedit. Nostros tamen in hac fortuna mala certe et afflicta positos complurium fortissimorum Theutonum in Urbem Venetam adventus recreavit atque refecit. Hi admirandae virtutis nomine inter Germanici Imperii Proceres apud Caesarem in honore habiti, Germanorum Baronum superioris aevi exemplo, auxiliares Cruciatorum equitum copias vel robore vel militari usu praestantes Venetias adduxerant. Gallo equitatu minime inferiores si Equitum nobilitatem ac famam assiduis quaesitam bellis et privatae virtutis decora animo reputemus. Siquidem Fulcone concionante superioribus annis Occidentales Germani qui dextram et sinistram Rheni ripam incolunt ad sacri belli famam, Pontificii Diplomatis indulgentia excitati rubra Cruce humeros Gallorum aemulatione religiose obsignarant, tanto animi ardore dum omnes ferme Reguli liberaeque Civitates et earum Antistites opibus et authoritate praecellentes de Palaestinae recuperatione vehementer soliciti, certatim religione ac pietate contendunt, ut paucorum mensium spacio innumerabiles equestres pedestresque copias arma[37]rent. Itaque una expediti consilii celeritate, non Cisrhena modo Germania, sed et Transrhena et ea quae intra Albim et Visurgim amnes incolitur, ingentes fortissimorum Equitum turmas sub Crucis vexillum incredibili alacritate conflarant. Nobiliores vero fuere Conradus Episcopus Halberstadtensis ex inferiore Saxonia qui cum supra amplissimi Sacerdotii opes plurimorum Clientum praesidio validissimus esset, maximas equitum copias et ingentem ad bellicos sumptus pecuniam, Venetias attulerat. Eodem etiam ex veteribus Cattis Bertoldus Catzenellenbogensis Comes in Hassia ad Rhenum descendit, exemplo Hermanni Hassiae Comitis et Thuringiae Landgravii, proximi in Syriam profecti, Ludovici IIII. Landgravii Thuringiae filii Conradique Imperatoris ex filia nepotis et Caroli Magni ex Lotharii filia paterna Avia sanguine progeniti, cuius Hermanni alter frater Ludovicus sine prole non ita pridem sacro bello ad Hierosolyma gloriose occiderat. Bertholdum sequuti sunt. Garnerius Borlandus Brabantius, Theodoricus Losius, Henricus Aramaeus, Theodoricus Dietzensis ex Dietza, Rogerius Suicrensis, Alexander Villaregius, Oldovicus Thonaeus. Viri eximie bello fortes et qui Christianae pietatis minime obliti pro antiquo invictae gentis decore maiorum exemplo ad mature in Syria Christianis rebus opem ferendam undique cum Cruciatis auxiliis convolarant, non inanibus omnino votis, quum secum plerique ex tota Germania nobiles strenuique equites qui antea in Syria turmales praefecturas obierant, spectarentur. Existimabant enim se ignominia coopertos iri si uti desides et parum pii sacram militiam subterfugissent. Hic e vestigio Veneti educta classe in quam nautici panis et commeatus prout ex foedere debebant ingentem copiam attulerant, Baronibus navigia atque hyppagogas tradunt quas iisdem Equitibus ac Centurionibus seorsum attribuunt, rebus omnibus summo studio administratis. Igitur viris et equis ac Centurionibus in naves impositis, navicularii scutis quae antiquae ac ob id summae nobilitatis insignia ingenuarum gentium propalam habentur, ipsas naves earumque castella praetexere, signis Comitum et Baronum expansis vexillis atque affixis. Postremo denique tormentorum omnis generis numero amplius CCC. magno quoque numero Scorpionum, Catapultarum ac caeterorum quae ad defendendum ac ostendendum ex catastromatis seu navium tabulatis parari solent, magna copia omnique armamenta nautico et instrumento debellationi atque expugnationi Urbis necessario in naves illato. Nam tantus [38] erat Arietum, ingentium Balistarum, Tollenonum et Onagrorum qui rudi saeculo in usu reant, bellicarum machinarum et muralium tormentorum apparatus, Mangana appellabant, quibus grandiora saxa et lapides fulminis in morem longissime iaciebantur, quantus antea nusquam belli fuerat. Bombardarum artificio (quibus a sonitu nomen est inditum) quod apud Germanos a Chymista Monacho casu quodam centum quinquaginta post annis innotuit nondum reperto. Hic classis ornatus atque praeclara instructio ut militi gratissima sic spectatori iucundissima fuit et quod Gotthofredus Villharduinus suis Commentariis affirmat, tam opulentissima atque firmissima quam specie praeclarissima. Caeterum VIII. Idus Octob.ex die Divo Remigio dicatae memoria festus est, Christianae salutis anno supra millesimum et ducentesimum secundo navigationis Illyricae signum datur.dux Venetus Henricus Dandulus, toti navali negotio Praefectus, Praetoriam conscendit remigibus lanea veste et epibatis omnibus vestibus ac armaturae cultu plurimum exornatis, quum reliquae Biremes veterano expertoque remige ac magnopere peritis gubernatoribus uterentur. Eo saeculo nondum classis Triremium usu quae ternis aguntur remis comperto. Hamiralis classis Vitalis Dandulus, Eques magna virtute et idem regendae classis et in acies instruendae, pugnarum praeterea navalium nulli fere secundus, is cum praesentiendi tempestates naturamque maris et caeli, nubiumque esset peritissimus atque omnes nostri mari oras, stationes, insulas, portus, egregie doctus munus Hamiralis supra caeteros suae aetatis Venetos constantissime tuebatur. Navigiorum vero et onerariarum navium quae carchesia in malis ferrent et velis tamen agerentur in quibus equestres pedestresque copiae commeatus omnis, machinae, machinationesque et bellica tormenta deportabantur, Navarchus Gabriel Superantius: Vir aetatis suae summis honoribus navalis militiae gestis longe clarissimus. Trierarchi autem Duces rostratarum Biremium (nam cum Danduli Praetoria L. numerum complebant) quae Venetis militibus classiarisque refertae, gratuito propagandae religionis studio Baronibus attributae erant, a Dandulo ob eximiam rei bellicae peritiam et navalis militiae usum delecti: Iacobus Iustinianus, Dominicus Maurocenus, Vitalis Michael, Andreas Iacobaeus, Petrus Delphinus, Andreas Barocius, Ioannes Contarenus, Petrus Zianus, Dominicus Bonaldus, Nicolaus Nauaiosus, Thomas Faledrus, Petrus Superantius,[39] Bertucius Contarenus, Alexander Bracadenus, Petrus Zopolus, Hieronymus Zanae, Bartholomaeus Maurocenus, Ioannes Basilius, Otho Quirinus, Petrus Salamonius, Antonius Orius, Marinus Dandulus, Dominicus Syluius, Constantinus Faledrus, Matthaeus Iustinianus, Ioannes Iulaeus, Bernardus Sanutus, Raynerius Permarensus, Rogerium quidam volunt, Ioannes Michael, Dominicus Pantalaeus, Laurentius Theupulus, Ioannes Zenus, Panthaleon Barbus, Andreas Dandulus, Vitalis Istricus, Nicolaus Maistropetrus, Leonardus Fradellus, Dominicus Memmius, Raynerius Polanus, Iacobus Baduarius, Ioannes Gradonicus, Petrus Celsus, Franciscus Vionus, Ordelaphus Faledrus, Franciscus Georgius, Ioannes Bolzanius, Aurius Gatulus, Blasius Casulus, Petrus Cornelius. Itaque cum in anchoris ad Divi Nicolai Litorii insulam per multos dies fuissent, idoneum solvendi tempus expectantes quoad procellosum mare defervesceret, traiecto Illyrico (Tergestinum sinum appellant) ut antea constituerant in Istros et Tergestinos veteres Reipub. tributarios laesae Maiestatis rebelles movent. Classe Tergestum versus adnavigante Tergestini et Muglenses numerosae classis adventu terrentur. Naves enim, Biremes, Hyppagogae, Celoces praeter ingentem navigiorum copiam frequentibus exornatae vexillis conspiciebantur quae speciem aequo maiorem et terribiliorem hostium oculis praebebant. Verum id rebellium animos magnopere perturbavit quod alii atque alii minoribus navigiis praecurrentes renunciabant, pro certo Dandulum ipsum Venetiarum Ducem tantae classis Imperatorem adnavigare tantasque secum Gallorum equitum et peditum in Palaestinam euntium copias auxiliares ducere, ut nemo qui arma ferre posset in Gallia relictus esse videretur. His copiis Histrorum Piratarum qui fidem fefellerant defectionem ultum Dandulum venisse. Quam ob rem Tergestini et Muglenses, ut plerunque accidit, ex timore deteriora quaeque expectantes ad primum Classis in terram appulsum missis ad Ducem Legatis sine ulla mora deditionem faciunt. Dandulus autem venientes ad se Legatos, tanquam indignatione vehementer commotus, ita turbido infestoque supercilio excepit, ut fractam fidem et Venetae Reip. laesam Maiestatem armis vindicandam exprobraret. Aliquot dies post deditionis leges dixit his conditionibus ut Muglenses quinquaginta vini dolia, urnas vocabant, Tergestini totidem annua Veneto Duci pensitarent. Missi igitur ea gratia Venetias qui suos in perpetua fide mansuros iurarent et quotannis pacta tributa solu[40]turos. His rebus confectis ac sine vulnere Histrorum defectione vindicata, Dandulus una et Barones praemissis navibus Hyppagonibusque ex Illyrico Flanaticum sinum praetervecti (Quarnerium dicunt) Iaderam versus cursum intendunt et Iadertinum fretum ingrediuntur. Pridie eius diei, quem Martinalia appellamus, diem Divo Martino sacrum classe Iaderam appulsa, IV. Id. Novembris, recognoscunt Urbem cui aliquot in tempore ab Hungariae Rege Equitum auxilia supervenerant, muris et turribus, opinione munitiorem. Centuriones et ii in usu militari bene versati inter se colloqui, eam nulla vi, nulla ope, nisi divina, capi posse. Haec Urbs in Illyrico dives, virisque et equis potens, olim populi Romani Colonia, decem et octo passuum millibus, veteri Iadera procul sita est, cuius urbis vestigia adhuc inter se rudera ad litus cernuntur, ab Urbe Veneta ducenta passuum millia abest. Adriatico navigantibus Ionium ad laevam constituta, ad Septentriones portu reliqua mari scopuloso circundata nisi qua ad hybernum ortum in continentem via est. Itaque Classiarii ad Urbem anchoras iaciunt reliquam classem praestolaturi, quibus postera dies luce prope peculiari serena, ad socios prosperum cursum fecit. Coniuncti catena effracta quae aditum intercludebat, propugnantibus acriter Iadertinis e superioribus turribus et pinarum coronam, sagittas, lapides, missilemque ignem in ollis testaciis immittendo, Veneti et Galli portum occupant. Dein sedulo exeunt et ad veterem Divorum Philippi et Iacobi Aedem quam munitionis loco haberent, castra ponunt. Haec inter et Urbem qua sol meridiem obit portus erat interiectus. Hic innumerabiles Equites festinare itemque Centuriones in terram emicare, equi Hyppagogis celeriter produci, arma proferri, vasis, instrumentoque omni castrensi et supellectile pellibus ad tentoria naves omnes exhauriri. Exitus adeo felix omnium anims mira voluptate (ut par erat) suffudit.Veneti igitur simul et Galli die quem de more poculis genialiter ad mensam confidentes domi celebrare consuessent, nunc in maxima rerum perturbatione omnibus copiis Iaderam obsidentes, iaculis ac machinis petunt. Ex Transpadanis et Cisalpina Gallia nondum Bonifacius Marchio Monferratensis, ad quem bellicarum rerum summa respiciebat, suos consequi potuerat necessario negotio retardatus et hic nonnulli Barones desiderabantur. Stephanum quoque Perticensem et Matthaeum Monmorentiacum, duos eius aetatis Duces longe clarissimos, morbus Venetiis desidere cogebat, quo recreati Monmorentiacus navi cursum [41] Iaderam versus celeriter intendit. Sed Perticensis ad fallendum colligendi sui causa (ut dicebat) prima navigatione, quae appetente vere Martiomense in Syriam adsolet in Apuliam proficiscitur, sibique complures adiungit. In his Rodericum Monfortensem, Iuonem Insulanum ac nonnullos.Unde rumorem non satis bonum collegerunt. Postridie Martinalium Prid. Id. Novemb. Iadertini continenti duorum dierum oppugnatione in summas difficultates coniecti, cum nulla Hungariae Regis auxilia propediem ad se ventura prospicerent neque Croatiorum equitum turmas secus ac maturare intelligerent et adversus tantos Venetorum et Gallorum conatus infirmissimas Civitatis vires etiam conspicerent animum despondent. Itaque ab Urbe divisis nostrorum copiis circumsessa nec tam rerum suarum quam vitae trepida, per maritimam Divi Chrysogoni portam, superato portu mittuntur ad Dandulum qui deditionem Urbis agri fortunarumque omnium facerent, salutem corporibus suis tantum orantes. Ille respondit se nihil Baronibus inconsultis salva fide agere posse. Mox itaque cum Baronibus colloquitur. Rem Iadertinorum sui arbitrii esse noluisse sed pro suo in eos amore illis integram servasse quid ipsis placeret rogare. Nihil enim neque hoc tempore neque alias nisi de eorum sententia constituturum. Illi Ducem collaudare ac rogare deditos quibus conditionibus ei videretur in fidem reciperet. Concilio misso Dux in tabernaculum redit. Ibi discit sceleratam illam conspirationem quae Exercitum dispergi cupiebat, clandestina cum Iadertinorum Legatis colloquia habuisse falsaque pietatis specie suasisse ne deditionem facerent. Devotos milites Francos eo perduci non posse ut in Christianos arma vertant. Ita solos Venetos oppugnaturos quos Urbi capiundae impares non semel periclitati essent. Proinde ab his vix aut ne vix quidem sibi metuendum esse multis ante documentis cognovissent, si se audiant armis libertatem defendant. Una hac ratione haud dubie sartam tectam manere. Legati Robertum Bonnensem ex Devotis militibus comitem sibi adsciscunt qui militaris sacramenti immemor quae a sociis tumultuantibus ac maxime seditiosis paulo edoctus erat Iadertinis diceret atque ita ad suos pleni spe redeunt. Quinetiam illi idem factiosi homines quos modo profui continuo Abbatem Clarevallensem, Cisterciensis Sodalitatis hominem, turbarum ac seditionis mirum artificem adornant, qui Devotis authore summo Pontifice Christianae urbis oppugnatione interdi[42]ceret. Eos sacramento rogatos tantum Sarracenos Hierosolymorum Palestinaeque occupatores, terraeque Syriae Tyrannos ultum venisse, non miseros Iadertinos secum iisdem Christianis sacris initiatos in gratiam Veneti debellatum. Quibus rebus Dux graviter commotus cum iam ira et dolore exarsisset ad Comites Baronesque advolat. In Procerum tentoria ingressus perturbato pro re animo, conspectu eorum primo tacitus mox rem indignatione remittente exponit. Foedus et societatem quam maxima ceremonia ictam nisi divino numine violato imminui non posse. Praeterea Gallorum colloquia cum hostibus clandestina et flagitiosa consilia mirifice contecta edocet, nominatim autem Proceres appellat atque obtestatur. Franci, Comites et Barones re inter se communicata respondent: scire se aemulos esse quosdam nobiles ex suis nullius pene sanitatis homines, Christiano nomini insensos, qui Exercitum mirifice consentientem palmis florere iniquo animo ferrent. Nec dubitare quin ii, si Legatos commodum nacti fuerint, victoriae prope exploratae moras (ne gravius dicam) iniicerent. Nec quenquam Venetum ex eo plus doloris quam se capere quod in factiosis nonnullos amicos et necessarios habeant, sese tamen sic fidem et militare sacramentum more patrio colere assuevisse, ut quod mox vidisset iam factione paucorum contempta boni omnes iam e vestigio ad delendam ignominiam toti et mente et animo Iadertinae oppugnationi alacriter insisterent. Prima igitur luce motis castris propius portas qua Urbs ad Orientem hybernum aspicit cum tota mole copiarum incumbunt et castra locant prolatisque tormentis quae Mangana appellant, catapultis et scorpionibus crebro ingentium saxorum et sagittarum missu, Oppidanos opprimunt, muros disturbant, domos munitionesque magno civium incommodo labefactant. Iadertinis in summas angustias deductis nostri sagittis simul et iaculis velut grandinis nimbo, ingestis, defensores muro deiiciebant, una etiam cuniculis oppugnabant uno tempore. Sed qua ad Aquilonem mare alluit, Veneti navibus turres excitant, erectisque Tollenonibus qui gradarii vocantur, quod eis velut gradibus miles in hostibus muris nullo negotio integer staturetur, mutuo inter se sublevare conantur. Partim ascensu scalis tentare, partim lapides in Urbem iactare atque arietibus muros verberare. Nullum quinque dierum ipsorum tempus, continenti, maritima atque terrestri oppugnatione vacuum fuit. Iam fundamentis unius turris ferme subrutis et excisis, Iadertini secundo deditionem faciunt. Iisdem plane legibus quibus prio[43]rem conceperant. Ita Iadera Galli auxilio capta solus Veneti praeda ex pacto fuit. Dandulus Venetiarum Princeps ad Comites Baronesque gratulatum venit. Demonstrat mare prope clausum nec satis ante Paschalis dies, Aprilis mense, tempestivum futurum. Deinde ipsum mare Syriam et Aegyptum versus longa atque hyemali praesertim navigatione non satis portuosum ac tutum. Postremo civitates maritimas omnis prope commeatus inopes esse. Propterea suam esse sententiam Iaderae hyemandum quod Urbs copiosa esset et Iadertina regio rebus omnibus quae bello usui sint abundaret. Commode Gallo Urbis partem quae continenti innectitur, partem quae mare ad Aquilonem et Septentrionem spectat, Veneto attribui posse. Hoc spectavit Dandulus sed illud multo magis quod Urbem infidam quae rebellionem quarto fecerat et cuius fluctuantes animi nondum a bello satis resederant non tam cito relinquendam putabat quad rem Venetam composuisset et stabiliisset. Danduli consilium dictum simul et probatum. Itaque motis castris Gallico equitatu et Cruciatorum militum copiis in Urbem introductis omnibus pro cuiusque ordine et dignitate hospitia designata. Brevi autem spatio inter Venetos et Gallos una et eadem Urbe interiecto multa lascive vicinitas ipsa patrabat. Nam tertia post die ex promiscuo coetu cum Barones et Dandulus hincinde suorum licentiam castigando iubendoque cohibere volunt sub vesperum maxima seditio militaris inter Venetos et Gallos exorta est. Quum Veneti superbas insolentium Gallorum voces et minaces vultus ferre non possent uno eodemque tempore ad arma ex omnibus partibus concurri coeptum. Quo die Devotorum res in summum pene discrimen adducta est quando irarum causae mutuis caedibus crevissent et a Votivis militibus prout erant partium studia in auxilium suorum armatae acies accurrere properarent. Tum inter se Fortuna iniquiore commissi per omnia Urbis compita cominus ensibus caesim et punctim ferire. Tum eminus maiores balistas intendere telaque et iacula ita emittere atque remittere ut hastis etiam multis utrinque caesis pluribus foede vulneratis res non incruenta gereretur. Sed Veneti numero impares tandem Gallorum incursionem et impetum nimis incitatum ac vehementem vix ferre potuerunt. Acerbum sane utrorumque et sociorum et Foederatorum spectaculum ipsis etiam hostibus miserandum. Eo armati Duces, Tribuni, Centuriones concurrere si authoritate si imperio si vi motum sedare possent. Dolebant florentissimum Exercitum intestina seditione funditus interire, do[44]lebant nihil quicquam fide et iureiurando sanctum esse. Eoque propria pericula non refugiebant quin se armatos armatis interponerent ac manu confertos vel contumeliis vel Imperii authoritate dirimerent. Sed fortuna quae nullius propriam potentiam ac felicitatem esse vult hoc utrisque potissimum incommodabat ut si quo in loco tumultuantes pacarent nihilo alibi minus ira Martis et furor pugnam redintegraret. Sic obstinatis utrinque animis saepius ad tertiam circiter vigiliam tumultuatum et pugnatum. Baronum ac Comitum superventu qui benigne ac comiter appellando deprecandoque ne tantum facinus in Venetos socios admitterent certamen iam multorum caede ac vulneribus cruentum dirimitur. Tanta tamen utrinque detrimenta accepta sunt ut omnes ante erratorum vehementer paeniteret. Eo in tumultu praeter gregarios caesos quamplurimos Aegidius Landasus Belga magni nominis Eques moritur. Tumultu autem paulum sedato Dandulus cum Baronibus per integram hebdomadam toto pectore in partium inter se reconciliationem incumbere nec ante conquiescere quam Venetus cum Gallo in gratiam rediisset. Decima quinta die quam Iaderae tumultuatum Bonifacius Monferratensis Marchio cui Barones militare Imperium attribuerant ex Insubribus, Matthaeus item Monmorentiacus, Petrus Braiaquellus multique alii fortes Viri ex Gallia Illyrium appulsi in Urbem ingrediuntur. Altero tanto post tempore Legati qui ex castris ad Philippum Suevum Germanorum Regem cum Alexio Caesare adolescente profecti erant, Iaderam ad Proceres revertuntur. Eos continuo Dux cum Baronibus domum suam quo omnes convenerant intromitti iubet. Princeps Legationis dixit Philippus Rex una et Isaacii Angeli Constantinopolitani Imperatoris Filius Alexius, Irenes Philippi Uxoris frater, ut ex ipsorum litteris cognoscetis nos cum mandatis dimittunt. Primum Deo Opt. Max. Alexium Caesarem Philippus dedicat. Deinde vestrae fidei commendat totumque vobis de manu (ut aiunt) in manus vestras cum Victoria Iadertinorum tum aequitate ac iustitia praecellentes tradit. Cum Adolescente Fortuna certe rerum domina inique commutat, ut (quod ipsum cum nos a se dimitteret vehementer oppudebat et taedebat) vobis prius oneri quam honori et usui in hoc Syriaco bello esse cogatur, quem felicem nasci quidem voluit, utpote Porphyrogenitum ad tanti Imperii fastigium natum nimium quam diu versat, ut eum tandem in temporis puncto evertat. At ille infelix patria extorris qui vel ipsi Fortunae [45] teterrimum et luctuosissimum spectaculum praebet. Tamen sic egregia est de vobis et Christianis omnibus aliquando bene merendi voluntate, ut quanquam neque aditum neque causam auxilii rogandi iustam haberet, Vos tamen iustitiae et pietatis laude praeter caeteros insignes nostro supplicio atque ore sibi precari audeat. Quoniam vero bellum insignite pium ad Sarracenos et Aegypti Syriaeque Sulthanos impios Hierosolymorum et Sacrosancti Sepulchri occupatores, vindicandos coniurastis, Alexii Angeli Tyranni impietatem caecato fratre et eodem cum filio in vincula abrepto nobilem, qui fratris a quo ille mancipium Turci hostis pridem redemptus esset, oculorum cruciatu, oculos exaturavit eiusdemque sordibus et squalore etiamnum quotidie pascit, ex itinere vos Philippus Rex vestri amantissimus per Deos orat ulciscamini, socerumque Augustum cum filio Caesare exule et supplice in avitum atque omni iure debitum Orientis Imperium restituatis. Huic immortali beneficio nullam satis dignam gratiam Alexius Caesar adolescens invenire se confitetur, quandam tamen novam et ante hoc tempus inusitatam et praesenti votivo bello conficiendo accommodatissimam referre constituit. Diferre enim mandavit ut Constantinopoli vestra virtute recuperata seque cum Isaacio Patre in Regnum restituto, vobis polliceremur ipsos Orientis Imperium una et universam Ecclesiam Graecam dicto audientem Romano Sacrosancto Pontifici Max. tradituros, cuius iure ac mancipio sese iampridem subduxerat. Hoc Alexius probe intelligit vos procul patria, parentibus, necessariis, amicis et religionis causa exulibus proximos, innumerabilem vim pecuniae effudisse, inde adeo ab re nudos vitam trahere. Idcirco ducenta millia argenti pondo liberaliter daturum commeatusque uberrimos toti Exercitui in annum. Deinde peditum decem millium vobiscum usus erit auxilium adversus Sarracenos missurum. Qui annum continuum Imperante Bonifacio Marchione mereant. Ipsum praeterea Alexium CCCCC. Equites sub signis in Iudaea Syriaque tota vita habiturum eisque stipendium quotannis persolvuturum. Huius fidei aequiorem sponsorem nec esse nec fore quam Philippum Suevum fratrem sororium, accepti beneficii insignite memorem. Cuius nulla in utriusque pectore vel futura est oblivio ob id praesertim quod ingrati nomen Isaacius Pater et Filius iampridem execrentur, perennique amicitia Latinorum adeo propinquis ex Syria Palaestinaque praesidiis confirmari suas opes et Asianorum studia conciliari, Alexius adolescens non ignorat. Has conditiones Philippus Germaniae [46] Rex et Alexius Caesar suo nomine, ut fide et iureiurando sanciamus, certo animi iudicio voluerunt iusserunt. Id utrique in animo est plane perficere si ita vobis cordi est. Equidem sic existimo qui his conditionibus refragetur unius pietatis fontibus longe augustissimis eum nihil elato animo et regio de gloria et honore cogitare. Antiquitas Regum nomen semper sanctum habuit quod Dei munere ac dono terris dati essent, qui ut ille nutu ac mente mundum, sic Reges populum legibus atque armis turentur. Nunc si quid eorum afflictae fortunae (ut solet) vos ad misericordiam alliciunt, pietatis laudem, Patre et Filio in avitum Imperium restituendis, supplices rogamus ne repudietis. Quandiu ii posterique eorum stirpis Orientis Imperio potirentur, tandiu accepti apud eos immortalis beneficii memoriam duraturam futurumque esse, ut si Venetis et Baronibus mature opem ferentibus in Orientis Imperium restituerentur expulsoque hoste firmarentur. Alexius Adolescens posterique omnes Venetum Principem et Gallos tanquam praecipuos Patronos ac tutelares Dominos studiosissime colerent. Legatis respondent inter se deliberaturos, in diem crastinum reverterentur. Postridie eius diei Concilio convocato Coenobiarcha Clarevallensis, quod Coenobium in Cisterciensium sodalium religione tenetur, caeteris turbidior et eloquentior, seditiosissimo quoque eius factionis equitum incitante cum reliquis qui Exercitum Bonifacii sacramento rogatum dilabi atque evanescere volebat concionabundus omnia in castris miscere, praecise etiam negare, sese de Caesaris Alexii restitutione consensuros. Quod Constantinopolis iam inde ab Divo Constantino Magno bonorum omnium qui Christiani nominantur thesaurus esset. Non passuros Christianorum Exercitum votivum et Barones thesaurarium furem esse et praedonem, cum ad Franciae ignominiam tum vero ad sempiternum Christiani nominis dedecus, quos certo scirent initio ad Hierosolymorum et Palaestinae recuperationem, sacramento Theobaldi Campaniae Comitis addictos coisse. Idque se Barones testari, summumque Pont. Innocentium III. una Hierosolyma petentibus bene precantem, iisdem oppetentibus praesentem in caelum aditum solemni carmine a Deo certe propitio pollicitum. Altera pars et ea circumspectior nec ullo in bene consulentes odio infuscata atque omni gratia vacua contradicere in Syria et Aegypto hyeme nihil memorabile bello proponere. Indicare tot signorum desertores qui sine commeatu palati alios portus turpiter petierunt. Illud eruditorum hominum atque expertorum fide con[47]stare, Iudaeam et Syriam nulla via nisi per Babylonem et Aegyptum aut Asiam prout antea auxiliaribus Constantinopolitani Imperatoris copiis, Petri Eremitae temporibus, invadendam esse. Hinc gradus in Syriam proprie iaci, cui consilio nisi tota mente adhaerescant omnibus ludibrio fore. Hae partium singularum studio de industria diffentientium conciones habebantur, nec mirandum. Monachi enim Syndonis candidae, Sodales Cistercienses qui in castris erant, inter se valde dissidebant. Verum Archimandrites, Abbatem dicunt, Lucedii (Lucedium Cisterciense Monasterium Divae Mariae dicatum in Padanis Mediterraneis sub Lepontiis Alpibus inter Sessitem et Duriam fluvios interiectum a Monferratensibus Marchionibus magnificentia quam maxima potuit conditum) homo incredibili sapientia optimarumque artium studiis exultus, cum pluribus Coenobiarchis Cisterciensibus qui Bonifacium ex Transpadanis honoris causa in Syriam secuti erant, in Baronum sententiam pedibus ire. Idemque mirum in modum Principes hortari ut Exercitum in concordia retinerent nec piam Alexii reductionem eiusque liberalitatem negligerent. Illis nervis et opibus Constantinopolis modico labore bellum Syriacum profligari posse. Contra Clarevallensis Coenobiarcha et qui cum eo sentiebant concionabundi in Exercitu consilium Baronum identidem reprehendere et vellicare eorumque fidem fugillare, qui iureiurando se Hierosolyma recuperaturos confirmassent. Idcirco recta in Syriam contendendum protinusque portu exeundum. Tum Bonifacius Marchio, Balduinus Comes, Ludovicus Comes Blesensis, Hugo Comes Sancti Pauli et qui earum partium erant fautores et adiutores seorsum conveniunt. Atque uti erant cauto gravisque ingenio et eo quidem cum Christianae pietatis et decoris causa rerumque necessitas accederet, flagranti atque expedito demonstrant suae dignitas esse, Alexio Caesari, prout a Baronum aequitate et virtute supplex et exul sperabat fidem porrigere. Eam in tam optima pietatis causa cuius tutores essent deseri sine maximo suo flagitio et dedecore non posse. Nec si Virimolitanum Diis hominibusque insensum impune de piorum manibus elabi oportere, propterea se libenter omnes conditiones de Legatis stip[ulari, recta ad Dandulum concedunt. Eo Legatis accersitis et in Principis domum introductis respondent se ex litteris signo Alexii obsignatis omnia intellexisse quae in Concilio Legati pronuntiassent omnibus libenter assentire. Ita Baronibus et Dandulo [48] Legatisque utrinque adstipulantibus et recipientibus restitutionis conditionibus diserte praescriptis tabulisque confectis, pacta iureiurando sanciuntur. Tempus navigationis post vernum aequinoctium quo maris est tempestivitas constituitur. Ad quod tempus Alexius Caesar ex Germania circiter XI. Kal. Maii, decima quinta post Pascha die in castra accederet. Ita dimittuntur Legati. Francus vero Exercitus adeo partium factionibus flagrabat, ut iam res nec modo nec ratione sed vi paucorum et impotentia agiterentur. Quod tunc maxime cognitum fuit, siquidem non plures duodecim pactiones iurarunt. Marchio Monferratensis, Comes Flandriae et Hannoniae, Blesensium et Carnutum Comes, Sancti Pauli Comes ac reliqui octo Franci qui se Principibus modo nominatis sponte addixerant. Iaderae Barones hybernare constituunt, Urbem atque agrum contra Hungarorum Regem propugnaturi, sed nondum partium studia conquieverant. Alteri hoc unum studere paucorum potentiae invidentes, ut Exercitus dispergeretur. Alteri contra niti ut incolumis, complures tamen gregarii clam elabi et onerarias praeternavigantium naves conscendere quae naufragium fecerunt, quingentis vectoribus submersis, aliquot maris nauseam et diuturnae navigationis incommoda reformidantes, per Liburnos, Illyricos et Dalmatas, Macedoniam, Syriam pedibus petere contenderunt. Quorum partim ab Illyricis montanis latronibus caeduntur, partim caede elapsi, Iaderam ad Exercitum revertuntur. Ne si ulterius progrederentur persimili casu inter acclives atque arduas rupium crepidines, foedissime ab iisdem interficerentur. Illyrici enim montani latrones (Martelosios vocant) feritate pernicitateque insignes speluncis et cavis arborum pro domo utuntur et parva secure clavaque armati, Illyricis montibus latrocinia exercent ac viatoribus insidiantur. Quum longissimis itineribus per asperrimas rupes parvo tempore emensis, incautos obruunt et captivos trahunt, ut vel brevi spiculo transigant vel cervices abscindant Numidarum more. Caeterum nulla fere dies intercessit quin ea rerum perturbatione alicuius fuga dolentius audiretur. Exercitum quotidie rariorem atque exiliorem fieri deplorabant. Per eosdem dies Garnerius Borlandus, Theutonus, homo non minoris calliditatis quam audaciae in Syriam cogitat. Is brevi in navem onerariam irrepsit, quae res homini insignem ignominiae notam inusit. Eodem tempore ex Francis Baronibus vir summae authoritatis, Reginaldus Monmirallus, magnis precibus legationem de Dandulo ac Baronibus in Syriam [49] impetrat. Erant eo tempore in Syria Hierosolymitani Regni reliquiae, Christiani nominis Principes Boemundus III. Antiochenus, Raymundi Pictaviensis filius et Raymundus iunior Tripolitanus Comes, quem recutitum appellarunt quod in Sarracenorum gratiam ad Mahometis sacra defecisset nunnullique Barones. Hi praeter Antiochiam et Tripolim pauca quaedam orae maritimae Oppida, Issicum versus, quem hodie Agiacium sinum nominant, ab Damasci Syriaeque Sulthanorum incursionibus non latis admodum finibus fortiter tuebantur. Ad Antiochenum igitur et Tripolitanum Monmirallus periculo territus Legationis munus petens honestae fugae specie divertit, Ludovice Blesensi Comite (qui eius frater amitinus erat) deprecatore usus. Eo navem classiarum sumit iuratque dextra Evangeliorum libros tangens qua iurisiurandi religione nihil more Christiano sanctius habetur se cum Henrico Castellano nepote, Guilielmo Carnutum Vice Domino, Gotthofredo Bellomontano, Ioanne Froeuillano et Petro eius fratre multisque nobilibus (quos comites secum veheret) decima quinta die, qua apud Francos Principes in Syria Legationis munus obiisset in castra remeaturum. Verum fidem iusiurandumque neglexerunt. Non enim periculi metu reversi sunt nisi in sequenti anno postquam suos Orientis Imperio iam potitos intellexerunt ut eorum honor statim omnium sermonibus carperetur et fodicaretur. Caeterum sub idem temporis Exercitui iucundissimus nuncius adfertur, classem Flandrorum quam supra Balduino Comiti iureiurando dato Belgio solvisse diximus ex longa Oceani Armorici et Cantabrici navigatione in portum tandem Massiliensium appulsam. Ioannes Nigellanus, Castellanus Brugarum, Classis preaefectus, Theodoricus qui Philippi Namurci et Louanii Comitis filius fuerat, Nicolaus Mayllius, ad Balduinum Comitem, suum dominum, paulo ante litteras dederant quibus significabant se Massiliam ad maritimam oram Narbonensem cursum inflexuros, ut eo portu hybernarent. Ea propter quid se agere quove prima navigatione accedere vellet certiores faceret. Balduinus Comes de Baronum et Danduli Venetiarum Principis sententia (nihil enim inconsulto Dandulo maris et navigationis peritissimo Imperatore neque ea re neque aliis faciebat) rescribit, ut Martii mensis exitu adversum se moverent et in Peloponneso Methonaeorum portum peterent. Sed homines natura obstinati et pervicaces et se ipsis fatali superbia elatiores et pertinaciores facti e veteri sua sententia cum nullo modo dimoverentur iurisiurandi iampridem [50] dati et fidei litteris nuper consignatae, levissime obliti, in Syriam ubi se solos nihil memorabile gesturos prospicerent cursum dirigunt ac nisi sapientia in Francis et Veneto fuisset vel nisi potius Deus suo numine rebus adeo afflictis et miserandis subvenisset de suscepta Constantinoplitana expeditione actum fuisset. Copiolas igitur quanquam perduellium fuga attenuatas sic tamen concordia affectas et conspirantes, Deo maximo cordi esse ultimae prosperitates fateri cogunt, quae enim mentem humanam sua caligine et tenebris sic offundunt quae consilium et naturam superant, ut nihil cerni possint, numinis esse divini negare non possumus, quae vero virtute vel fortuna aguntur haec nobis cum multis communia. Sed hactenus ingruerunt ut Uni Deo Divisque gratulari habeamus. Haec opinio Gallorum Comitum et Baronum animos cum imbuisset, Innocentium III. Pontificem Max. per Legatos placandum censent, quem Iaderae expugnatione offensum esse rumor erat. Delecti et Equites et Clerici qui huic rei praeter caeteros idonei viderentur. Sed quatuor omnino Legationis principem locum obtinebant: ex sacratis viris, Nubilo Suessionum Episcopus mirae pietatis Antistes et Ioannes Nouidunensis, Balduini Flandriae et Hannoniae Comitis Cancellarius sacrarum litterarum cognitione clarissimus. Equites vero Ioannes Frisaeus et Robertus Bonnensis militaribus honoribus insignes. Hos iureiurando dato se optima fide Legationem quam primum liceret obituros et Gallo Venetoque renunciaturos Romam mittunt. Veneti munus suum integra fide praestiterunt. Ex Gallis tres probe officio functi Legationem obiunt. Robertus Bonnensis solus fidem violat. Innocentio Pont. Max. demonstrant veniam de Iadera capta ab ipso suis verbis supplices Barones petere si quid animadversione in rebelles a Dominis peccatum est. Exercitum vero agentem ab nulla re praeter ferrum paratum contineri non potuisse eundemque Veneto summe obaeratum eorum praesertim culpa qui aliorsum viam inierant et promissae solutionis sacramentum fefellerant nisi iureiurando de Iadera recipienda rem suam cum Veneto explicare nequiisse. Tanti Gallum fidem facere ut prius vitam quam creditum abiuret. Illud secundo loco ostendunt sibi semel iudicatum esse, Innocentio III. Pont. Max. communi omnium parenti, omnia obsequi, idcirco quae vellet imperaret. Ad haec Pontifex humanissimis verbis excusationem accipiens, scio (inquit) commissum quorundam pusillo animo atque perfidia qui pertaesi nauseam maris et longinquae navigationis incommoda reformidan[51]tes, Cruciarum multitudinem, ut signa desererent seditiosis sermonibus consternaverant, ne Cruciati in unum locum cogerentur quo iusto Exercitu conata perficerent vosque eo adactos, ut cum Venetis creditoribus depaciscendum esset. Cui calamitati iam illachrymatus esse. Eadem fere Baronibus in universum rescribit ad quos breves illas quidem, sed amoris plenas litteras dat. Quibus Balduino, Blesensi item Monferratensi reliquoque votivo Exercitui se veniam dare delictisque omnibus ceu filios amanter absolvere. Iisdem litteris Comites ac Barones orat ne defatigentur iubetque Exercitum in fide contineant neu vincula concordiae, quibus coniunctissimos inter se merere intelligit, laxare velint. Sine iusto Exercitu Hierosolymorum et Palaestinae recuperationem quam Deo per sua liberorumque capita vovissent desperandam esse. Quamobrem redeuntibus in castra Nubilono Suessinum Episcopo et Ioanni Nouiodunensi Theologo, quem magistrum Franci appellant, in Devotos ligandi solvendi potestatem tantisper dedit dum intra paucos dies suprema authoritate attributa Cardinalem ad Exercitum legaret. Hyberna Barones Iaderae exegerant. Inde omnes post VI. Id. Aprilis Resurrectionis Dei CHRISTI peractis solennibus moturi rem nauticam diligenter apparant. Itaque classe instructa paratoque in naves omnis generis commeatu abunde congesto. VII. Id. Aprilis postridie Paschatis Devoti priores Urbe egressi motis castris ad portum hospitantur. Venetis in Urbe relictis qui ut Iadertinos humiliores infirmioresque redigerent muros cum turribus complanare cupiebant. Eodem tempore quae maxima calamitas fuit Symon Monfortensis (quem Principibus proximum numerare possis) quo deficeret, occasionem turpissimam nactus neglecto Cruciatae militiae sacramento castris digreditur et per Illyricos montes clanculum cum Hungarorum Rege, nostrorum hoste, concilium init. Cum prius Guidoni Monfortensi Fratri, Symoni Nealfensi, Roberto Maluicino, Drusio Cressonessaro persuasisset, ut secum ad Regem opima apud quem forent stipendia proficiscerentur. Quinetiam Coenobiarcha Clarevallensis, Sodalitati Cisterciensi (ut dictum est) dedicatus aliique complures seditiosi castris propter ingenii levitatem praeclara malignitate cumulatam abeunt. Sub eorum abitum Enquerardus Bonnensis ex Bonna olim Ubiorum oppido multi inter Devotos equitis nominis [52] cum germano fratre Roberto cumque suis Clientibus et popularibus aeterno ignominiae probro notatis, quos ad hoc facinus perducere potuerunt, eodem ad hostes in Hungariam perfugiunt. Talium tantorumque virorum defectio ut Exercitui incommodum attulit sic flagitii plena et dedecoris fuit. Dandulus tamen Baronesque tot incommodis perturbati ne rerum gerendarum occasio elaberetur, neve Iaderae aestatem consumerent bellumque in Autumnum producerent, maturius quam vellent, discessum accelerare nullamque eius rei causa moram interponi cupiebant.
Liber II
recensereEodem die qui VII. Idus Aprilis (ut diximus) a partu Virginis millesimus ducentesimus fuit, pacato mari nactique certam navigandi tempestatem velificantur. Antecursores iussi Corcyrae portum capere iactisque anchoris novissimos praestolari. Imperio paritum sed paulo ante quam Dandulus Venetiarum Princeps et Bonifacius Marchio portu Iadertinorum cum reliqua classe solverent, Alexius Isaacii Imperatoris Constantinopolitani filius modico familiarum ac propinquorum comitatu per Iulias Alpes ex Germania a Philippo Suevo Theutonum Rege in Castra Iaderam pervenit. Dandulum Principem ac Monferratensem suppliciter cum salutasset, deposita gravitate, tanquam pristinae fortunae oblitus, ab omnibus hilare simul et honorifice excipitur. Dandulus porrecta manu Caesarem complexus, naves quae ipsi atque eius cohorti provehendae satis essent administrat. Adolescens pugnae avidus et nihil praeter alacritatem pugnacis animi ad paternam vindictam afferens Classem conscendit. Mox portu promoti ad maritimam Ionii oram deflectentes in quam Adriae navigatio ad laevam terminatur, enavigato sinu, Dyrrachium occiduae Macedoniae Urbem evehuntur, portumque Dyrrachinorum summa voluntate subeunt. Id oppidum a Romanis abolito priori Epidamni nomine quod inauspicatum esset deducta Colonia Dyrrachium appellatum fuit, cum praesertim ab Chersoneso ubi constitutum est nomen fortiretur. Oppidani Alexium Imperatoris filium salutant atque ut in officio semper fuisse neque se fidem fefellisse aut ab amicitia ipsius Patris Isaacii discessisse confirmarent, cum portum intraret, urbis claves ad declarandam antiquae propensionis fidem celeriter obtulerunt. Caeterum quia Dandulae gentis clypeus sive scutum, ut nunc loquuntur, superne album fuerat inferne rubrum et idem sed inversum, Marchio Monferratensis Bonifacius cum haberet, qui cum suis Transpadanis Campanorum etiam Franciae maximam manm suis vexillis ducebat, Henricus Dandulus Venetae Reip. Dux quo Veneta et Franca classis inter se dignosceretur praetoriae navi eo tempore clypeum superne album inferne caeruleum praetxuit ac lilia caerulea in albo candida in caeruleo sparsit. Idem omnibus suis vexillis appinxit ut vel eo militari ornatu quale esset erga Francos Proceres et Barones studium, usurpatis gentis insignibus testaretur, ea forma omnibus navibus vexilla Iaderae affixit. Id vero insigne post toti Danduli soboli gentile fuit ac nonnullis Dandulis a Sancto Luca eiusdem agnatis et in his Andreae Dandulo Principi eiusque posteris usurpatum, quae tota ad unum familia nunc extincta est, cum reliqui omnes eius gentis vetustum insigne hactenus retinuerint hodieque gestent. Interim classis recto cursu Corcyram venit. Corcyra et insula et urbs eiusdem nominis in Iunio est ad Adriatici sinus os Thesprotis adversa, ab Acrocerauniis quinquaginta passuum millium intervallo distante, Oppidum vero eiusdem nominis ad montis radices, ingentibus propugnaculis peritissime constructis, hodie muro ita ad mare ducto circundatum, ut duae ingentes rupes in quibus Castella constituta sunt includantur, cum vetustae urbis situs eiusdem suburbiis contineatur. Nonaginta septem millium passuum totius Insulae longitudo est, Homeri poemate et Ulyssis quondam hospitio notae. Phaeacia Insula antiquis dicta, vini, segetum, fructuum omnis generis, sed olearum in primis ferax. Ex quo Alcinoi Regis horti ob miram soli fecunditatem frequentiamque et varietatem pomiferarum arborum a Poetis fabulose celebrati. [55] Exercitum qui antecesserat, Castris ad Urbem positis, offendunt. Ibidemque ipsi tendunt simul Hyppagogis equos in terram curatum deducunt. Ut fama totis castris increbuit Constantinopolitani Imperatoris Filium venisse atque in portu constitisse eo repente Franci Equites, Tribuni, Centuriones ac fere omnes milites spectatum et salutatum descendunt, tantoque studio de iuvene honorando certatum, ut nihil potentiorum magnificentiae, humiliorum et tenuiorum voluntas concederet. Adolescenti Caesari in medio Castrorum tabernacula quam ornatissima collocant. Proxime Bonifacius affinis tendit, penes quem concessu Procerum, eo bello militaris Imperii potestas erat quod eum suae fidei Philippus Suevus commisisset, alia etiam de causa sibi omnino Puerum tuendum susceperat, quod Conradus Monferratensis frater Theodoram Constantinopolitanam Alexii adolescentis amitam duxisset. Corcyrenses tantae classis praesentis instructique Exercitus adventu perterriti in arcem recepti omnibus enim caedem atque ignem tectis ni extemplo Imperatoris Filio Alexio sese dederent, Baronibus renunciabant, desperata defensione quoniam suis rebus consulere non possent, animos ad deditionem inclinant et Alexio Caesari Insulam atque arcem tradunt. Dum Corcyrae Exercitum recreant ibique dies circiter viginti quinque in magna rerum copia agitant (Insula enim frugum est, vini oleique ac caeterorum fructuum ut modo dixi vel ad delicias copiosa) factio de qua saepe mentionem feci, quae Bonifacii Marchionis Baronumque concilia et conatus omnes carpebat quaeque Exercitum misere dissipari volebat, sua contagione illis ipsis diebus multo maximam partem Exercitus contaminaverat. Hi concilio in vallem quandam remotam indicto, quum inexpiabili odio adversus Barones deflagrarent, quaerentur se maris insuetos quotidie novis navigationibus periclitari et consenescere. Venetis ex foedis consiliis et malignis pactionibus inhumana feritate, satellitum ritu et Graecis exulibus mercede operam navare, nec ipsos satis in vita ex fatali nausea et naufragiis vexari, nisi etiam mortui cruciarentur. Nempe insepultos in mare proiici cum hominum corporibus humus (unde illis nomen) tanquam portus debeatur, expectandum omnino cum ita fors erat dum Bonifacius, Barones, Equites et Centuriones velut quaedam Graecorum mancipia Corcyra moveant et in Syriam navigent. Ipsi interum tot itinerum ac navigationum incommoda perpessi, diuturnis lachrymis suas aerumnas lugerent. Quod nunc peropportunum foret consilium ac maxime salutare [56] Gualterium Brenae Comitem, qui Brundusii esset, rogandum ut miseros ad se in proximam Apuliam et Calabriam, quo transverso Ionio atque Adriatico in Salentinorum litus Corcyra et Graecia navigatio recta est, suis navibus tollat. Eo enim tempore Gualterius, quem supra dotali iure in Apuliam penetrasse docuimus, maiorem iam eius Apuliae partem subegerat quae Calabria dicitur et Apulia Daunia ac felici Campania ferme tota potiebatur, Casertae, Sorae, Celani, Aquini, Cereti et Sancti Severini Comitibus atque omnibus Regni Neapolitani Regulis domitis et pene devictis. Ipsos interim ne inutili ac ignobili otio tempus terant, Gualterii signa ad Hierosolyma recuperanda secuturos pugnaturosque intrepide uti voto pie concepto ipsis ab initio fuerat constitutum, et aut opima parta victoria aut honesta morte, perennis famae decus in terris et caelestis post mortem vitae praemia consecuturos. Quo iam potentiae haec secta processerat, ut intelligatur, Principes factionis Villharduinus recenset. Odetus Campanus Chiamlites, Iacobus Auennes, Petrus Ambianus summi nominis Eques, Guido Castellanus Cocyacus, Odgerus Sancleron, Guido Chappiacus, Clarambaldus Metis Mediomatricum ortus, Guilielmus Lanoius, Petrus Cocyacus, Guido Pessinensis, Richardus Dampetra Burgundus, omnes seditionis duces et signiferi multique alii antea pudore partium tectores, nunc factioni aperte favebant. Hac parte in dies crescente atque ita ut iam in maximam multitudinem copiaretur et nunc conventicula seditiosus agente, Bonifacius, Balduinus, Blesensis, Comes Sancti Pauli caeterique Barones, qui sua auspicia sequebantur, ut tumultuantium intempestivas voces compescerent e vestigio concilium cogunt. Conditionem suam miserantur, iidem commemorant multorum ante discessu Exercitum ad eam, quam viderent paucitatem redactum, facilius esse seditiosorum licentia Exercitum distrahere quam contrahere. Hinc evenire perincommode rerum caeterarum more, quod citius apta dissolvantur, quam dissipata connectantur. Nunc tot talibusque viris seorsum ducem et consilia capientibus votivum Exercitum manipuli instar futurum omnibus iniuriis proiecti. Hanc belli societatem plenam pietatis et verae gloriae, ut pote quae Isaacio Constantinopolitano Imperium restituto, Palaestinae quoque restitutionem et publicum Christiani nominis decus, publicamque omnium Christianorum causam respiceret. Igitur rebus omnibus postpositis ad retinendam cum publicae dignitatis tum privatis nominis existimationem, pacis et amicitiae petendae causa [57] nihil intentatum relinquant. Orandos aliquem discordiae finem faciant, nec unus aliquis reconciliator ad seditiosos mittitur, universi Barones mutata veste et sorditati cum ipso Alexio Caesare Adolescente, universi etiam Sacerdotes, Episcopi, Abbates et sacrati viri qui in castris erant, praelata Cruce cum insulis et verbenis in vallem concedunt ubi Conventus agebant. Ibi procul equos sustinent dum descendunt. Illi ex adverso idem ad suorum tam miserabilem conspectum faciunt atque alteri alteris flentes flentibus obviam coeunt. Barones ad omnium pedes accidunt, nec se prius surrecturos obtestantur quam illi spoponderint, se ab exercitu non recessuros. Illae voces audiebantur, si minus pietate in amicos, affines et consanguineos, quibus fere totus constaret Exercitus, tenerentur, at sui ipsorum misericordia moverentur. Tot enim tantaque nobilitatis lumina si semel castris sua pertinacia se subduxerint non modo spes pulcherrimas de Syria, Iudea totoque Oriente exinaniri, sed etiam utrosque Christianae religionis hostibus prodi. Nimirum haec civilis discordiae pretia omnes manent, ut qui Dei Sepulchrum quaerimus, insepulti volucrum, canum ac piscium esca iaceamus. His vocibus vulgo iactatis cum pudore perfusi tum natura optima hominum inter se conciliatrice victi, tandem non passi sunt Barones et Comites, suos dominos, suos amicos, affines, consanguineos et cives supplices iacere. Ad pedes stratos attollunt ac uberius ipsi quoque collachrymantes, divino afflati numine tanquam attonit emolliti manus dant et se confestim consideraturos respondent. Tum sine intermissione seorsum inter se communicata, uno omnium ore pronunciatur ipsos in Exercitu sub signis ad III. Kalend. Octobris, diem Divo Michaeli festum, insequentis Autumni ea lege staturos, si Barones Evangelii libris manus admoventes verbis conceptis iurent, quoties ipsi post eum diem in Syriam velificare volent, navigia quindecim proximis diebus bona fide administraturos. Ita utrique fidm dant. Foederis recentis fama totis castris voluptate debacchantur. Ita paulo post rebus compositis omnes in naves coguntur, equis pontibus in hyppagogas impositis et tormentis machinisque in naves comportatis. Pridie Pentecostis IX. Kalend. Iunii, tertio supra ducentesimum atque millesimum a partu Virginis anno, portu Corcyreorum solvunt, ne navicula quidem desiderata, una complures mercatorum naves commeant et (quod optandum) fecundissimis ventis vi passis velis provehuntur. Haec Villharduinus noster, qui omnibus rebus interfuit, plerisque etiam praefuit [58] omnia suis Commentariis ex veritate testificatur. Res sane spectati magnifica et admirabilis visa. Viri magnitudine corporum ingenti et virtute animi atque oris habitu antiquis Gallorum Ducibus, qui C. Caesaris arma exercuere, persimiles. Ibi videre erat praegrandes equos ferreis bardis protectos ingentia virorum corpora fulgentibus muntia armis atque ora bellicum vigorem spirantia, quales Belgae Menapiique fuisse ex litterarum memoria referuntur, neque enim gregarios equites ex clientibus et obaeratis Campanus, Blesensis et Balduinus ac Sancti Pauli Comes, dum notam Crucigerorum accipiunt, sed maxime generosos et fortibus factis illustres ex omni nobilitate conspicuos, cum certatim studio et pietate excellere cuperent, ad votivum bellum deduxerant. Nam quicquid in Belgio solo aut exquisiti roboris aut delecti floris fuit, a Sequana et Francia peninsula ad Scaldem atque inde ad Rhenum, tam late quam litora lambit Oceanus ad Occidentem solem in Attrebatibus et Septentriones, Sequanis montibus atque Arduena sylva concluditur, id totum aut iussu Principum suorum dominorum nomina dederat aut sponte Crucigeris amicis agnatis atque affinibus adhaeserat. Quando nihil tale in Europa centum ante annos a Bullionis memoria contigisset, ut consensu uno Belgica omnis Gallia et proxima Germaniae pars trans Rhenum, suis sedibus excita, pro Hierosolymis Syriaque recuperanda arma capesceret. Itaque tot equorum armorumque politia splendore iucundissima, omnes omnium palmarum spes facile dabat, quacunque oculis intentis circumspexisses vela vidisses et stratum innumeris navibus mare, hac illac celoces, veloci remigio incitatae in altum undique volitantes, quae classem cum insigni ornatu vexillorum anteirent. Ita ut ab re nova et mirifica non mediocris volupts animos omnium caperet. Itaque nautae lenissima usi tempestate tantum remis velisque contendunt, ut Cephaleniam Zacynthumque Ionii Insulas praetervecti, supra Strophadas, Gallo capite, quod antiquis Acritas et Taenario promontorio, quod Metapanium fuit, superatis, Maleas applicent. Id Peleponnesi promontorium inter Laconium et Argolicum sinum, multum in mare porrectum propter adversos ventorum flatus naufragiis nobilitatum, etiam proverbio, sermone naviculatorum trito, homines terrere putatur, aiunt enim Maleas deflectenti domesticos in oblivionem venire. Sed periculum Malearum occursus duarum navium, quae complures Devotos Equites, Centuriones, per Pamphylium et Charpathium ex Syria in Patriam reveherent [59] sublevat. Reliquiae eius classis, ut mox compertum fuit, quae Duce Ioanne Nigellano, Brugarum Castellano, Flandriae finibus egressa in cursu Massiliam flexerat atque praeternavigato Adria inde Orientem versus vela fecerat. Hi procul classem nostram numero atque ornatu longe pulcherrimam speculati, se statim pudore in naves abdunt. Ea re animadversa Balduinus Comes Flandriae et Hannoniae adversum praeternavigantes suae navis scapham repente mittit, scitatum unde gente et religione quo veloci vela panderent. Qui missus erat Flandros esse ipsorum indicio renunciat, ventis quocunque ferentibus vela dedisse, sed quidam Centurio ad Balduini nomen nave expeditus in scapham descendit suarum farcinarum cura certis vectoribus mandata. Mihi (ait) in animo est ad istos me recipere, videntur enim regna armis quaerere. Is recipitur faustis Exercitus salutationibus. Ita verum est vetus verbum: haud facile homini in viam redire. Superata autem Malea, classi Euboeam usque Insulam bona navigatio fuit. Ea Aegaei Insula est, Baeotiae avulsa centum quinquaginta millium passuum longitudine, ab Attica ad Thessaliam praetenta, suam latitudinem ultra quadraginta millia non extendit nec infra viginti contrahit. Eius circuitus trecentorum sexaginta quinque millium passuum. Propter angustam formam longitudinemque veteres Macram appellarunt. Duo habet promontoria Gerestum ad Atticam vergens et Capharaeum ad Hellespontum, multis urbibus olim clara, nunc nulla fere alia praeterquam sola Chalcide e regione Aulidis ad Euripum, reciproco cursu notum sita, quae Insulae Metropolis est, eadem Aristotelis morte clara, quanquam Chalcidis nomen toti Insulae olim fuisse scriptores tradant. Chalcidenses ne Alexii animo ulla defectionis suspicio oriretur adventanti suppliciter occurrunt et imperata facturos pollicentur. Ex Urbe Chalcide quae valde opulenta est Barones de Andro proxima Insula capienda, quae oculis omnium adiecta specie et nomine victores invitaret, decernunt. Eo Bonifacius Marchio, Balduinus Comes cum Alexio Caesare Hippagogis ac Biremibus actis, Insulam capiunt. Andrus Aegaei Insula est Euboeae proxima, Cycladarum prior, cum oppido Antandros, patet circuitu nonaginta tribus passuum millibus. Equitibus late loca perlustrantibus et populantibus incolae Caesaris filio Alexio supplices obviam pacem petitum veniunt. Data fide imperata faciunt. Exinde omnes sedulo in naves conscendere et per Aegaeum Constantinopolim versus agere. Eo fere tempore Guidonis Castellani Cociaci [60] viri illustris in cursu mortui cadaver, ut fit in mare proiicitur. Hoc primum qui mare ante non experti erant, ut maxime solens, ita Exercitui luctuosissimum ac acerbissimum videbatur Virum nobilem eundemque Matthaei Monmorentiaci affinitate et bellica virtute clarissimum, insepultum pisces suo corpore pascere. Iam caeterae naves quae Andron appulsae non erant, Propontidis angustias ingressae in adversum Hellespontum, Villharduini quoque saeculo a nautis Sancti Georgii Brachium dictum, quod in id mare eius Divi Brachium, (reliquiae non mediocri religione colendae) vectoribus nave, excidisset, secunda tempestate Abydum adnavigant. Abydus Hellesponti urbs est ad Troadem pertinens, Sesto ad triginta stadia distans ad litus Asiae minoris, a Milesiis condita, qua angusti maris freto Asia dirimitur ab Europa. Quo in loco Xerxes Persarum Rex strato navibus mare, qua septem stadiorum Hellespontus in arctissimas fauces coarctatur, in Graeciam transiisse dicitur. Urbs in summo Asiae litore, subiecto portu, natura et situ atque aedificiorum pulchritudine spectabilis. Iactis anchoris portum alacriter occupant et in terram descendunt. Abydeni repentino classis appulsu, Urbis propugnandae diffidentia, Alexio Caesari statim portas aperiunt. Ibi Exercitus in terram expositus, Tribunorum Centurionumque diligentia, sine maleficio et iniuria, octo dies commoratur, dum reliquam classem tardius navigantem operiunt. Nemine enim violato nihil ademptum. Interim in proximum Lampsacenum agrum frumentatum eunt, quod id tempus messis esset, frumento quod navibus advexerant pene consumpto atque illis octo diebus tota classis incolumis Abydenum portum appellitur. Inde repletis omnium rerum copia navalibus sociis, cum fecundi perflarent venti, Classis Abydeno portu educta, per adversum Propontidem Constantinopolim versus cursum tenuit. Haec classis tam firmissima quam speciosissima, omnibus undequaque in Propontidem intuentibus, terrori simul et voluptati erat. Nunquam tot navium et tantae classis apparatum a priscis Graecorum usque temporibus Propontis tulit. Erant naves ingentes omni tormentorum et machinarum genere onustae, cum Castellis superne aedificatis, latioribus vexillis conspicuae, quibus Superantium Veneum praeesse memoravimus. Visebantur Hyppagogae et latiores rostratae equorum agmina deferentes, cum navigia prope innumerabilia tabulatis contecta, non Franci modo, sed externis militibus plena essent. Praeter haec Venetum Biremes longo tractu remigibus [61] Classiariisque refertae, Danduli praetoriam erectam ad puppem ingentem laternam de more praesentem iuxta quam Alexius Imperatoris Filius et Monferratensis Marchio erant vecti, aequa navigatione sequebantur, cum innumerabilis ex Aegaeo et Peleponneso navicularum suopte studio voluntateque Alexium dominum comitantium multitudo quamplurima recenseretur. Itaque secundis ventis Propontidem adnavigant, ut Divum Georgium praesentem brachio illo extento, quod nautae illis in regionibus sanctissimis venerantur, favere navesque scopulis prohibere ex quo votis omnibus tendebant, salvas ducere, crederent. Superata Propontide quae centum septuaginta passuum millibus Abydo, Hellesponti faucibus ad Bosphori os et et ipsam Constantinopolim protenditur, cum appropinquaret Classis, admirabili ordine naves expandunt et dirigunt in conspectu hostium ante Urbem, decurrentibus cum insigni ornatu vexillorum Venetis Biremibus ad deterrendos Graecos. Inde ad VI. Ab Urbe lapidem, ad laevam deflectunt exploratoris litoribus ad Sancti Stephani, quae statio applicantibus commoda est, ad descensionem se comparant. Vicus est altioribus muris circumseptus, oppidulo similis, ab insigni templo eius Sancti cui ara posita est, Caenobii, Sancti Stephani nomen fortitus, in Thracio litore ad Propontidem constituus, unde tota Constantinopolis quae sublimi in specula supra septem colles magna ex parte constituta aestimari facillime potest. Mirifice oblectabat urbis aspectus quae tum natura et situ tum aedificiorum magnificentia omnium nobilissima et potentissima esset, ut quae Urbium Imperii mater haberetur, qui de eius vetustate, opulentia et pulchritudine audierant tantum vel legerant oculis certe sic comedebant ut famam veritate minorem facile praedicarent. Murorum et turrium quibus veteris Romae instar, septem et ipsa colles complectens undecunque cincta est, altitudinem et speciem admirabantur: sublimes Columnas, ingentesObeliscos, immensos Arcos, maximus Circus quos Hippodromos appellant, Colossos, Aquaeductus, maximum praeterea templorum numerum Deo Caelitibusque dicatorum atque ipsum demum Sophianum templum Iustiniani opus generosi operis mole sed excelsis potissimum plumbeis testudinibus reliqua urbis aedificia superans, maximum numerum Palatiorum, Thermarum, Balisicarum regiarum et Xenodochiorum,quanto nemo nisi oculis subiectum unquam crederet, intuiti, aegre inde lumina deiiciebant. Constantinopolim non Byzantium Pausaniae Lacedaemoniorum Ducis, non magni Constantini [62] Urbem, sed mundi mundum nominarent. Tantae Urbis conspectu pluribus non instrenuis militibus cor amore (ut ferunt metu lepori) agitato palpitare neque id profecto mirum. Nullum enim bellum iam inde ab heroicis usque temporibus neque maius neque difficilius aut periculosius unquam gestum. Itaque Barones et Comites atque una Dandulus in terram descendunt concilioque in Divi Stephani advocato, consultatur de rebus omnibus quae gravissimi essent consilii, tantum deliberationem quo potissimum frumentatum iretur, referam. Dandulus Princeps surrexit, nemini dubium est (inquit) Barones magnanimi, quin maiorem rerum notitiam atque usum quam quisquam vestrum aetatis beneficio habeamus, quod in his etiam regionibus magno nostro malo, ne dicamus fato, diu multumque versati et locorum opportunitates atque utilitates et Graecorum ingenia ac mores, ut sciremus et fideliter teneremus, iam inde ab adolescentia animum assuefecimus. Rem maxime arduam et periculorum plenissimam aggressi sumus, sed eam consilio, quo nihil cum rebus humanis tum bellicis praesertim utilius atque praestantius dari potest, qui solus fructus ab hoc sene non imperito fortasse, fidelissimo certe, ac vestrae dignitatis amantissimo speratur, facillimam vobis tradamus. Nam labores deliberate et concocte vobis pro viribis indictos quin egregie fortiterque pro ista animi magnitudine exantlaturi sitis, nunquam profecto dubitavimus. Primum ne miles in continentem Thraciam frumentatum eat, censemus, quae ut omnium rerum ubertate ac copia ita hominum multitudine abundat. In quo verendum est in tanta praesertim nostrorum paucitate, ne praedarum ac manubiarumcupiditate miles evagatus deprehendatur, ac velut navis in alto vesaniente tempestate abripiatur. Vobis praeterea manubiarum satis frumenti parum, neque vero imparatis adhuc lacessendae gentes videntur, quando tantum bellum gerentibus commeatus, non nisi multo nostrorum sanguine parari possit. Insulae Propontidis suburbanae Byzantii, propius vestris oculis subiectae eas Protam, Chalcitim, Principis, Oxiam, Platim, Antigonon, seu Panormum dicunt, frumenti reliquique commeatus refertissimae, primo adventu in vestram potestatem venturas pollicemur. Unde re frumentaria abunde provisa urbem postea terra marique uno tempore expugnare adoriemur. Commeatibus enim diligenter curatis bellum facilius confici. Barones Duci assensere. Ita ab consilio disceditur et ad classem revertuntur. Miles in navibus pernoctat. Postridie diluculo, quo Divo [63] Ioanni Baptistae maximos honores habemus VIII. Kalend. Iulias, a Navarchis Biremes frequentibus exornantur vexillis, scutis etiam praetexuntur, omnes arma et ferramenta iubentur prae caeteris expolita studiose inspicere, quae cuique apta in tempore essent, malos erigi, anchoras evelli, tum secundis Dei Benignitate ventis, ut ad insulas contenderent, vela dari. Ita tres graviori ventorum flatu propulsae, sub ipsius urbis oculos, ut propugnatorum telis, e propinquo incessentium ictus difficulter vitarent, tamen felici temeritate Propontidem enavigant. Nam in tam parvo traiecu, qui muros turresque compleverant, tantus Graecorum numerus apparebat, ut nusquam urbis quenquam hominem relictum putares. Sed his Deus mentem eripuat, qui consilii modo de insulis petendis dati, perinde obliti essent, ac si ei non interfuissent, aut id ne ex levi quidem auditione accepissent. In Asiam subito ad continentem dirigunt portuque Chalcedoniorum recta succedunt, ad Palatium Imperatoris fratricidae Alexii, cui nomen est Chalcedonium, ad Bosphorum, contra Constantinopolim Asiae litore positum, qua Bosphorus quadraginta stadiorum intervallo Chalcedonem et Byzantium interfluit, undisque rapidioribus in Propontidem definit. Id veterum Graecorum Imperatorum Praetorium, operibus magnificum, regiis sumptibus et supellectile ad luxum et delicias plusquam Imperatoria, aedificatum et Aulaeis pretiosoque rerum omnium apparatu luculenter instructum. Eo Comites et Barones exeunt et totus Exercitus, hique magnam partem erectis tabernaculis circummetati, biduum ibi fuerunt, soli naviculatores in navibus mansere. Chalcedon, Bithyniae Civitas nobilis, nunc Chalcidonia, vulgo dicta a Saturni filio Chalcidone, Apollinis templo atque oraculo quondam insignis a Megarensibus condita, qui ob id caeci appellati sunt, quo opportune oppositum Byzantium litus non caperent. Iterum et saepis vastata, primo a Persis, iterum a Valente Imperatore muris spoliata, deinde a Gotthis eversa, quam post Cornelius avitus aliqua ex parte restituit, sexcentorum amplius patrum Synodo, Marciano imperante nobilitata. Vicus admodum dives et rerum quae bello usui sunt plenissimus. Eo anni tempore segetum demessarum acerui in agris congesti erant, quo celeriter vulgo frumentarum itur, quod frumenti ac reliqui commeatus inopia nostri laborarent, atque ibi Barones et Veneti cum universa Classe in proximam lucem manserunt. Postridie mane in naves se recipiunt, Equitatus parte in terra relicta, qui classem litus lambentem antecederet, [64] ac tertio die, quam Divi Stephani portu moverant qui dies est V. Kalen. Iulii, navigant ac secundo vento in superas fauces adversi Bosphori trium supra Constantinopolim passuum millium navigatione ad Palatium Scutaricum ad Damalim delati sunt, alterum Graecorum Imperatorum Praetorium: Chalcedonio aedificiorum pulchritudine, laxitate et magnificentia prope par. Hunc locum ubi excitatum est Scutarium, antiquis Dianae fanum fuisse et a veteribus promontorium Damalicum sive Bouem appellatum volunt, idque in Chrysopoli antiqua ad Thracium Bosphorum constitutum. Bosphorum porro a Boum meabili transitu dictum: quoniam non latius distent litora, quam ut tranari bobus interfluum mare possit, quando ab Io Inachi filia, quam fabulose in buculam a Iove conversam scriptores tradunt, tranatum sit. Etenim Bosphori ubi fretum angustissimum est, duobus locis non amplius quingentis passibus, duarum terrae partium litora discedunt. Alitum quippe cantus canumque latratus invicem audiuntur, vocis etiam humanae commercia, inter duos orbes manente colloquio, nisi cum id ipsum auferunt venti. Adeo tenue illic interstitium est, quod Europam ab Asia disterminat. Interea equitatus, qui Chalcedonio palatio hospitatus erat, urbem Asiatico sinuoso in litore obequitando, ut recognosceret, ad Scutarium pervenit atque in campo ad litus molliter acclivi iuxta Bosphorum, tabernacula statuit: Francicus Exercitus editiora in tumulo ad Orientem versus, colles Ponti consedit. Scutarium porro vicus est Bithyniae qui idem Chrysopolis olim fuit Chalcedonis Emporium, ubi Graecos tradunt qui meruissent stipendia in Cyri expeditione Persica, mansisse dies septem, vendentes praedas, quibus essent potiti, non moenibus quidem circundatus, oppidi instar, sed vicus laxe habitatus, multorum aedificiis non continuis. Ambitu milliaria complectens circiter duo, partim in valle, partim duobus in promontoriis, vallem cingentibus constitutus. Quorum unum quod in Bosphorum prominent Damalicum appellatur. Portum profundum habet in sinum mediocriter curvatum, sed longe maiorem habuisse olim ferunt. Occupantem imam Vallis planitiem, cum Athenienses triginta biremes illic in praesidio tenerent et esset Chalcedoniorum navale. Ferunt Philippum Constantinopolitanum Imperatorem Chrysopolim exaedificasse, ut templum Deo Opt. Max. conderet palatiaque ad excipiendum Imperatorem, Imperatoriosque Liberos hortosque struxisse et piscium vivarium piscinasque insanis sumptibus aedificasse. Sed quoniam ad hunc locum deventum [65] est, ubi posthac de Constantinopolitana Urbe saepius dicetur, non alienum ab instituta serie erit, de tantae Urbis situ et magnitudine, quae veteris Romae aemula, omnium Europae urbium semper clarissima fuerit, pauca recensere. Byzantium igitur, quam postea a Caesare Constantino instauratore, qui trecentis amplius annis post natum CHRISTUM magnifice struxerat et munierat, Constantinopolim appellant (quanquam ipse Constantinus novam Romam vocari mallet, sed Principis gratia factum, ut suum non urbis Romae nomen obtinuerit) a Pausania Spartanorum Rege conditum scriptores referunt, est Urbs adeo opportuno loco sita, in Thraciae atque adeo Europae finibus, ad Thracii Bosphori fauces, ut Megarenses illi, quorum ante meminimus, Chalcedonis conditores, quam e regione Byzantii fuisse diximus, oraculo Apollinis, caeci sint iudicati, quod tam locuplete ripa omissa, ubi postmodum Byzantium condendum foret, quo omnia fere piscium genera e Ponto in Propontidem praecipiti agmine et naves nulla ventorum vi, nullo remorum impulsu, secundo Bosphoro deferuntur, sterilem aedificandae Urbi locum captassent. Pisces etenim ex Euxino per Bosphorum in Propontidem illati, ubi ad Chalcedonense litus incurrere, territi candicante saxo, quod a vado ad summa pelluceat, adversum Byzantii Bosphoreum Promontorium, Chrysoceras appellatum, adeo praecipiti petunt agmine, ut uno reti viginti navigia facile compleantur, unde omnis captura Byzantii est Chalcedonensibus penuria. Urbs ipsa tribus partibus alluitur mari, quarta continenti Thraciae iungitur. Quandoquidem ab Aquilone sinu cornu nuncupato, quem in Europam insinuat Bosphorus Thracius: ab Oriente cingitur Bosphori extremis faucibus, a meridie Propontide, ab Occidente terra Thracia. Forma illius est triangula, sed lateribus disparibus, cuius basis est pars continentis ad Occasum vergens. Vertex autem pars pertinens ad Ortum, id est ad initium peninsulae, sed lateribus in aequalibus. Latus enim spectans ad Occasum, lunatam curvaturam ab angulo sinus admittit, deinde postquam longo spacio processit, ex Aquilone ad Meridiem flectitur. Latus vero ad Meridiem vergens, admittit flexum ea latitudine, ut si ab angulo rectam lineam extendas, sinum maris intercipias, plus minus duobus stadiis latum. Quod autem ad Septentriones et sinum cornu nuncupatum latus pertinet, si ab angulo uno ad alterum linea duceretur, totum sinum cornu et partem urbis Galatae, interciperet. Sic enim litus curvatur, ut eius duo extrema cornua arcum quodam modo efficiant, duos arculos in medio [66] flexu habentem, adeo introrsum recedentes, ut duo extrema cornua arcus se includentis, impedimento non sint, quo minus quis ex alterutro cornu prospiciens, cernat utrumque cornu. Magis igitur Constantinopolis tricornis quam triangula. Tantae urbis ambitus, duo de viginti passuum millia complectitur. Sed in collibus et editioribus tumulis acclivis constituta, advenientes longissime speculatur et vicissim adventantibus, vel procul occurrit. Urbis moenia partim lapidibus quadratis, partim coctilibus constant. Sed qua Urbs in continentem Thraciam prospicit muro triplici, crebris turribus atque ingenti fossa munita est. Qua vero mari alluitur humilioribus quidem quam sint terrestres, sed iisdem turritis et crassioribus circundatur. Maris circuitu vacantes muri sex portas habent. Constantinam videlicet, Adrianopolitanam, supra supercilium septimi collis, Auream, Selymbriae et septem turrium. Ex parte sinus Ceratini, Blachernaeam, quam hodie Xiloportam dicunt, Cynigos sive Palatinam, inde Phanariam, Agiam, Iubalicam, Farinariam, Lignariam, Seminariam, Piscariam, Neorii portam, atque Demetrii. Ex parte Propontidis totidem ferme portis exornatur. Habet Urbs ad Septentriones Ceratinum quem diximus, sinum quinquaginta stadia, a Bosphoro ad Occasum protentum, ad cuius aditum brevi intervallo hinc Byzantium inde Pera, quam a breviore traiectu verbo Graeco appellatam existimant. Et cum se ex adverso intueantur, utrinque validissima Catena deducta, qua introrsum sinus arctissimus est, impositoque ad utrunque locum praesidio, ex quo non modo tormentis bellicis saxa emitterentur ex utroque litore, sed etiam machinis ignem liquidum profunderent Graeci, aditum nostris Alexius Tyrannus ademerat. Igitur nostros Scutario in litore Urbem aestimantes, quaque oppugnandi et quatiendi causa Exercitum et classem deducerent, ab Urbe speculatus Alexius,Exercitum educit et Imperatoriis tabernaculis pro Galatae moenibus erectis in Bosphori ulteriore Thracio litore extra Peram nostris opponit, eo consilio ut nos appulsu et terram exitu prohiberet. Franci novem dies commorati reliquos Exercitui ad sublevandam inopiam commeatus dispertiunt atque hic totus Exercitus. Iisdem fere diebus turma equitum longe optimorum tabernaculis speculatum procedit. Praemisi designatores qui tabernaculis loca antecaperent. Exierant autem ut proxima explorarent loca hostiumque simul casas et vicos occuparent, usque ad collium radices vastatoque agro et praeda facta, praesidii causa pro castris agitarent. Sic eius turmae [67] princeps Odetus Campanus Chiamlites, Guilielmus eius frater, Odgerus Sancleron, Manasses Insulanus, Crassus Comes, ex Transpadanis, cliens Marchionis Monferratensis, octuaginta Equites viros mirabiliter strenuos, ducebant. Hi in excursione sex millium passuum, hostium tentoria ad collium radices speculati, aperiunt. Ibi Megalodux Imperatoris Alexii (Graeci Megaducam Imperii appellant) agmen equitum ad quingentos silentio continebat. Nostri re intellecta aciem instruunt. Quatuor phalangibus institutis, eo consilio ut cum hoste si eius copia fieret proelium committerent. Graeci nostros conspicati aciem instruunt et aliquantum progressi adversum nos in conspectu consistunt. Nostri ad hostis conspectum teneri non potuerunt, quin innato animi ardore proelium faciant. Pugnatur acerrime. Primo impetu Graeci in fugam coniiciuntur. Hos nostri Equites tria millia passuum confectati ad praedam in castra redeunt. Hi equorum, mulorum, phaleratorumque magno numero opimisque spoliis ditati, claris suorum plausibus, armorumque strepitu excipiuntur. Praedas et manubias inter se dividunt. Altera a proelio die, Alexius Tyrannus, ut Baronum et Danduli Principis animum pertentaret et quod plerunque frequentibus colloquiis evenit, ab abdita eorum consilia, exploratius penetraret, Nicolaum Rufum origine Insubrem Italica utentem lingua, quod a Dandulo et Venetis, Baronibusque id idioma Franco eloquio proximum acciperetur, ad Comites et Barones trans Bosphorum in Scutarium mittit, qui suam cum Baronibus causam agat, sed amice primo atque lenissime si fieri posset negotium pertractet neque eorum vires quas satis amplas esse praesenti classe cognosceret exagitaret. Palatium ingressus nostros communicatione de consilio capiendo occupatos offendit. Omnes Alexii Imperatoris nomine salutat et eiusdem litteras Bonifacio Monferratensi reddit, ad quem militaris Imperii potestas pertineret. Litterae in omnium oculis recitantur. Erat autem hoc praeter caetera litterate scriptum. Alexium Imperatorem Nicolao Rufo singularm rerum suarum fidem habere. Idcirco ipsos orare, ut ei perinde ac sibi crederent. Rufus quae vellet in concilio dicere iubetur. Exponit Alexium Angelum Imperatorem exploratum habere, Barones omnium, post reges optimos et potentissimos, inclyta Gallia ortos et oriundos, qua nulla regio in terris magis opulens magisque morata est. Eandem de Veneto Principe opinionem concipere, ea de causa se mirari Venetos et Gallos fines sui domini violatum aggressos, se ad Exercitum quaesitum venisse, quo facto [68] dictove offensi intempestive dominum bello lacesserent. Praesertim eos qui sine controversia Christiani essent, eadem religione cum ipso constricti, quae more maiorum legitima disceptatione per sacras Synodos et Christianae professionis Antistetes in unum locum evocatos, de suis controversiis non armis contenderent aut dimicaret. Scire se uno omnes consensu Barones iampridem Cruce insignitos ad transmarina bellum in Iudaeam et Syriam traiicere constituisse. Hierosolyma et Sepulchrum sanctius repetitum non Constantinopolim Urbem ad infamis avaritiae nomen turpiter oppugnatum venisse. Imperatorem Alexium administrandi Imperii non adeo imperitum aut ignarum Christiani muneris, ut ipsi existiment, pari pietate in animum induxisse, beneficiis cum Baronibus non maleficiis certare. Si quid ipsius indigentes essent et rerum copia premerentur ipsum non modo commeatus sed etiam suarum fortunarum, quae Christiano orbe essent amplissimae, partem maximam libenter impertiturum, si sine maiori iniuria suis finibus protinus excederent. Statuisse iniuriam iniuria (quae est summi Augusti clementia) non repellere, quamvis hoc et possit et debeat. Nam si satis Constantinopolitani atque Orientis opes Imperii Baronibus cognitae essent, pro explorato haberent, eum non tantum ad apertam vim parem esse, sed superiorem etiam futurum. Illud quoque Exercitum vigesies copiosum nisi fusum Graecia unquam discessurum. Conon Bethunius Belga, Guilielmi Bethuniensis Advocati frater atque idem Balduini Flandriae et Hannoniae Comitis cliens, summae authoritatis atque prudentiae Eques quum ad rsponsum surrexisset, Procerum conventu maximo, Baronum Ducisque Veneti nomine, haec verba habuit. Imperatorem Rufe (inquit) mirari dixisti, quod Barones praesertim nullo ipsius facto, sed ne dicto quidem laesi, ultro ipsi arma intulissent atque in suum Regnum invasissent. Quo (Rufe) haec ore dicta in hoc adeo clarissimorum inferendorum, Bonifacii Marchionis, ut caeteros mittam, illustris affinitas, cuius frater Conradus Theodoram Constantinopolitanam amitam Alexii adolescentis, quem inter nos sedentem conspicis, uxorem habuisset? Nihil ne Philippus Suevus Germaniae Rex, Alexii frater (Irenem enim Alexii sororem duxit) quem belli socium omnium potentissimum exoravimus? Si Imperium Constantinopolis legibus ipsi delatum aut his rationibus quibus sacrosancto iure inter Christianos regna acquiruntur partum docuisses, non [69] incolorate fortassis iniuriam armorum expostulares, sed tamen veritas ipsa neque propinquis Bonifacio et Philippo ius suum adimeret. Sed tuus, ut appellas, dominus inaudito antehac scelere, inexplebili avaritia, Diis atque hominibus invisus, impietate post hominum memoriam maxima, Imperium adeptus est: nam cum is non solum a Turca hoste communi pia fratris pecunia liberaliter redemptus esset, sed Sevastocrator factus, honoribus etiam omnibus amplissimis et reditibus, domi militiaeque auctus, tantum nonImperatoris appellatione honestatus, Imperatoriis opibus, Imperatorem ipsum et fratrem, nihil tale meritum inhumaniter oppressit. Atrocitatem rei ex veritate dicere parantem lachrymae impediunt. Neque enim regno sceleratissimi hominis cupiditas satiari potuit, quin novam et summam crudelitatem adiungeret. Imperatori et Fratri (quod ipsa morte acerbius videtur) oculorum lucem a natura datam ademit. Eandem Imperatoriam Coronam atque ipsamet fraternas vestes collachrymantibus prae misericordia Constantinopolitanis Civibus nefandae impietatis testimonium induit. Eundem confectum pene maximorum dolorum cruciatu, vexat atque etiam in carcerem rapit. Atque hic tuus bonus Rex impietate dirus et humani generis praedo, non solum in Isaacio Fratre, verum etiam in Fratris Filio unico Alexio, ad spem tanti Imperii lege nato, saevitiam insatiabilem edidit. Nam Adolescentem in carcerem teterrimum coniecit, ut paulo post squalore atque angoribus conficeret, quem tamen Dei immortalis consilio de tui domini ergastulis elapsum, fella inter Proceres augustissima sedentem vides, ad tui Imperatoris (ut spero) brevi perniciem non dubiam. Eum igitur potius mirari debemus, Augusti Patris atque Alexii Caesaris Regnum tyrannice occupare, teque eo impudentiae iam provectum, ut diceres tuum dominum more Christianorum ad Ecclesiam tanquam tuum civem habes, quo cum iure civili decertes? In Christianis etiam connumeres? Qui per summum scelus et impietatem, regnandi libidine, fratrem luminibus orbavit? Nulla (mihi crede) tyranno cum Christianis societas est, neque est contra naturam, ei tanquam veteri impioque hosti et ultima supplicia merito, spolia aliena detrahere atque eripere, quem honestum est (si possis) necare. Declarant hoc veterum tui Domini similium exitus tyrannorum, ut iam Barones et Veneti in vitio sint inexpiabili nisi illius capite hoc omne genus detestabile et impium cum [70] possint ex hominum societate exterminent. Ea tamen sunt mansuetudine et clementia, ut tuum Dominum per te si aequum est, rogatum velint, ne iudicium armorum ac Martis expectet, veniam potius ab Isaacio Fratre statim petat, eum in Imperium restituat. Nec enim in causa quam perorasti sed in huiusce Principis adolescentis fide spes salutis posita. Barones Ducemque Dandulum omnem operam atque studium Isaacio Imperatori Filioque Caesari placando daturos pollicentur. His deprecatoribus non solum veniam impetraturum confido, verum etiam tantum facultatum unde se suosque victu et cultu sua gente, sive Angela, sive Comnena digno, alere luculenter possit. Tui igitur Domini partes erunt, ut primo quoque tempore, ille sibi Isaacium cum Filio reconciliandum atque in integrum (quoad eius fieri potest) restitutum velit. Tu vero ad tutiora reversus consilia, ne brevi stultae pertinaciae crudeli supplicio poenas des, ut e vestigio abeas, neque ad nos si sanus es nisi restitutionis causa posthac redeas. Ita Rufus praegravi responso Castris protinus excedere iussus et cum pudore redargutus ad Alexium dimittitur. Barones Alexii pervicaciam et Oratoris Rufi audaciam stomachati vehementissime commoti sunt, moxque murmur tota aula est auditus, qualis apud indignantes et offensos Proceres esse Consuevit. Inde consilio priusquam armis omnia experirentur, nam in Syriam si suos retinere vellent, navigationem maturandam videbant. Alexium in sublimi Biremis parte locatum urbem circumvehere ac civibus pro muris exhibere constituunt. Huiusce rei causa Biremes omnes repente armant. In unam Dandulus et Bonifacius Marchio cum Alexio adolescente conscendunt. In reliquas Barones et Equites. Ita placere expansa atque directa in hostem classe, Alexium Isaacii Imperatoris filium, ut Constantinopolitanos ad defectionem elicerent, Graecorum oculis, qui frequentes moenia propugnabant, subiicere. His nostrorum vocibus omnia personabant. En omnium vestrum iustum Dominum. En cuius gratia vestram libertatem propugnatum non oppugnatum venimus. Ad ea Constantinopolitani nullam significationem misericordiae dare, nemo ex Graecis se commovere, nullusque omnino vel a timore vel a seditione uti futurum putabant et sperabant in urbe tumultus oriri, propterea quod si se indicassent summum in cruciatum venturos videbant. Deinde boni et hi alicuius fortunae et rei homines custodes sibi affixos verebantur. Nostri re infecta, Scutarium ad Damalicum promontorium in castra remigrant. Imperii enim restitutione desperata [71] nisi quam armis facerent, nihil commodum cum Tyranno decidi posse. Ex quo omnium animi ad bellum extemplo capescendum inclinati. Postridie peractis sacris et Deo Caelitibusque rite vocatis, evulgata profectione omnes Scutarii in campo armati, in equis inter se colloqui atque militari more concilium armatum habere. Res vero spectatu digna omnes citius imperio ad aciem praesto esse. In tantis porro non modo contentionibus sed etiam altercationibus tamen illud salutariter pro tempore deliberatum, ut copiae omnes lustrarentur atque in sex omnino quadratas acies distribuerentur. Primam aciem Balduinus Comes Flandriae atque Hannoniae duceret, quod eorum maximum numerum haberet qui scorpionibus qui ballistis manuariis intentis quales apud Gallos in more sunt et usu tela mitterent, qui fere semper in prima acie collocari solent. Secundam porro eius frater Henricus, Matthaeus Valencurius, Balduinus Bellovisus multique egregiae nobilitatis, notaeque virtutis Equites ductarent, quos suae quisque patriae finibus eduxerat. Hos cum tertia phalange, Hugo Comes Sancti Pauli, Petrus Ambianus eius nepos, Eustachius Canthellus, Anselmus Leodiensis multique alii fortes et egregii Equites, Ducum conterranei, sequebantur. Quartam Ludovicus Blesensis et Carnutum Comes de suis ambactis, clientibus et familiaribus, quos pugnae equestris scientes et praesentis magnitudine animi non contemnendos, secum magno numero habebat, conscripsit. His vel illis ubi res posceret auxilio futurus. In quinta fere cunctae nobilitatis Gallicae flos censebatur. In his Matthaeus Monmorentiacus praecipuus et plerique Campani nobiles, Odetus Chiamlites, Villharduinus noster Campaniae Mareschallus, Odgerus Sancleron, Manasses Insulanus, Milo Brabantius Privinus, Macharius Sanmanechaus, Ioannes Fisnones, Ioannes Chappiacus, Clarambaldus eius nepos, Robertus Ronceius, qui singularem militiae usum habere dicebantur, curabant. Hanc etiam permulti Senones, Meldae et Aureliani Equites referferant. Sexta quam (maximam ex omni numero veluti subsidiaram) Bonifacius Marchio Monferratensis, ab ultimis Allobrogibus, qui Lugdunenses ad Rhodanum attingunt contractis auxiliis fecerat, Transpadanis, Insubribus, Thuscis, Theutonibus, Cisrhenanis, Transrhenanisque refertam, postremum agmen tutissime claudebat. Haec ratio belli fuit, ut si descensione ordines prohiberentur, ad Danduli Venetiarum Ducis Imperium qui maritimarum pugnarum erat apprime peritus, navali proelio non disiecti passim, sed ordinatius dimicarent [72] sin terrestri proelio decernendum esset, in suis ordinibus dispositi commodius atque animosius hostem adorirentur. Itaque Exercitu lustrato, navalibus turmis inspectis, dies constituitur, qua omnes in naves se reciperent mox ad signum traiecturi, atque hic tanta animorum alacritate obtemperatum, ut omnibus vincendum esset aut oppetendum. Episcopi, Sacerdotes et reliquus Clerus qui rei divinae causa Exercitum secuti erant, concionem stolati (ut in tali re necessarium) habent, de confitendis more Christiano peccatis deque testamentis in procinctu faciendis, ac vita cum morte pie commutanda, quod Deus optimos quosque in proeliis pignerare soleat. Franci etenim, Belgae, Theutones, Civitatum Antistites, Caenobiarchae etiam ex sacris reditibus valde opulenti, patrio more, tanquam Regni Proceres, summo studio certatim alere equites et nobili exemplo in Syriam ductare adversus Sarracenos solebant, cum valde decorum putarent Religionis causam a sacratis maxime Ducibus defendi. Itaque pietatis honore, Deo Caelitibusque casta mente habito, delecti omnes arma induunt, equos phaleris consternunt exornantque, et ut imperatum erat naves conscendunt qua profluens Bosphorus sedatior est. Reliqui militum numeri non ita proelio idonei, in naves onerarias imponuntur,simul Biremes Venetae instruuntur, tanta animorum alacritate ab omnibus obtemperatum, ut ipsis persuasum esset aut vincere aut oppetere. Traiectioni dies laetus illuxit. Imperator Alexius animo vehementer perculsus atque anxius, instructa acie nostros prope Galatam (ea Pera est) iam diluculo expectabat, quo descensionem prohiberet. Nostri protinus classicum canere singulisque Biremibus singulas Hyppagogas admaturandae traiectionis causa alligare. Traiecto Bosphoro non longe ab Hermaeo promontorio,ubi ex Asia angustissimus Bosphori traiectus est in Europam, quo loco Darius Xerxis Pater in Graeciam moturus, copias ponte transvexit, ad Galatae maritimam planitiem appellunt. Alii alios studio pugnae in litus antevertere atque ita, ut eques Hyppagogis eductus sine imperio in prima aestuaria armatus insiliret, tanta velocitate ut umbilico tenus maritimis undis ablutus, brachia tantum atque humeri ad sustinenda arma liberi esse possent.huc sagittarii intentis arcubus, balistarii, libratores, Centuriones effundi, reliquus miles pari animi ardore consequi. Alexiani quidem primum litore speciem prohibentium ostentare, sed ad nostrorum hastas vibrantium aspectum (in hostes enim repentino quodam velut fulmine, impetu animi et pugnae ardore [73] incitati incurrerant) terga turpiter vertere. Neque enim nostrorum clamorem diutius perferunt, quin in fugam nullo contracto certamine protinus se darent et repente tota undique litora Graecorum agminibus nudarentur. Ita nostri superato Bosphoro portum fortiter occupant. Eo naviculatores celeriter equos pontibus in litus educunt atque actutum acies, ut praescriptum erat, ordinatim ingrediuntur. Balduinus Flandriae et Hannoniae Comes suorum primam aciem ducit. Caeterae suo quaeque ordine consequabantur. Castra Imperatoris Alexii(unde ille Constantinopolim versus cum fama accepisset Francos eo ruere in maritima ora relictis tabernaculis excesserat) non procul a Cornu Byzantio invadunt et diripiunt. Sed ut situm cornu Byzantii (quem Perae sinum hodie dicunt) cum locus ita postulare videatur, referamus Bosphori sinus Cornu antiquis nuncupatus, iuxta Byzantium duobus promontoriis qui sinus, fauces et initium faciunt, clauditur. Unum a meridie in quo Constantinopolis maritimus angulus situs est, appellant Bosphorium cui nunc conversa Graecorum fortuna, Othomanorum regia claustra insident. Alterum vero ex adverso a Septentrionibus, Metopum olim dictum, hodie Turcae Acram Spadoninam vocant. Sinus ipse ab ostio usque ad intimum recessum ab Oriente in Occidentem vergit: longitudine trium passuum millibus, latitudine vero qua arctissimus est paulo plus tribus stadiis, cornu ceruino perquam similis, quando in plures sinus perinde ac ramos, scindatur. Hic sinus omnes portus maris commoditate applicandi praestat. In caeteros enim omnes portus vi remorum aut ventorum applicatio fit. In Ceratinum sinum sine ventis sine remis naturalis et perennis Bosphori cursus inducit et reducit. Omnibus anni temporibus omnis generis piscium piscationi commodissimus, qua praesertim vadosus est ad intimum sinum et incurvatur ad Septentriones usque ad Ostia Cydari et Barbysae fluminum, palustris est et lutulentus, frequentibusque insulis exaggeratus quas habet amplius quadraginta. Huius in sinus altero in Septentrionem litore, Constantinopolitanae urbi adverso, sita est, Sycena regio antiquis Graecorum vulgo Galata Civitas sive Pera, rectius nominanda Peraea, idest trans sinum posita partim in colle partim in planitiae colli subiecta quem duae valles efficiunt, una ab Oriente altera ab Occidente. Collis deorsum a meridie in Septentriones procedit. Unde fit ut urbs sit prona triplici proclivitate a Septentrionibus ad meridiem, altea ad solis ortum, tertia ad occasum. Totum litus quod maritimam oram circundat et [74] Cornu accubat, portuosum est,naves admittens. Portas habet maritimas sex quarum tres traiectum frequentem habent ad Constantinopolim. Turris erat Galatae, Castellum Galaticum vocant, qua ad Ceratini sinus medium, ubi angustissimus est Bosphorus, in stadia paulo plus tria coarctatur, bene munita, qua pertinens catena ad ipsam Constantinopolitanam Acropolim, naves intercludebat, cum alia portus ob secundum Bosphorum adiri non posset. Nostro aevo adhuc Galata porta est quae appellatur Catena ex eo quod ab Acropoli ad eam usque portam catena extenderetur. De ea expugnanda inito concilio nocte iuxta portum Galatae, quod oppidum Villharduinus Iudaicum vicum suo tempore Lesthanor appellatum scribit, non ignobili fortasse argumento a Lasthene Megarensi, qui proximo Lasthenio sinui nomen dedit, nuncupatum, quam proxime arcem tendunt, constitutis custodibus qui excubias in stationibus undique agerent. Postridie hora tertia animose turris oppugnationem aggrediuntur, si primo impetu capere possint. Alexiani ex urbe navibus devecti, Galatis certatim opere ferre, quae res totum Exercitum ad arma exciit. Ibi Iacobus Auennes praesentis animi Eques remoto equo cum sua turma adversus Graecos fortiter pugnans grave vulnus adverso ore accepit. Pene de eo actum fuisset nisi Nicolaus Iamlainus eius turmalis ex equo opem domno opportune tulisset. Unde coronae civicae honorem promeritus, magnam laudem a toto Exercitu, Auenne Equite et Gallo servato consecutus est. Nostri conclamatione ex omnibus partibus castris evocati concurrunt. Quorum praesentia compluribus partim caesis submersisque, partim etiam captis, reliquos Graecos in fugam coniiciunt ac terga vertere cogunt. Caeterum auxiliares qui ex urbe sinum praetervecti in turrim invadere nitebantur sic a nostris per impressionem opprimuntur, ut porta claudi non poturit quin effractis valuis et ipsi una subirent, multisque caesis ac prae turba elisis et exanimatis eodem fere temporis puncto arx Galatarum cum praesidio capitur portusque Constantinopolitanus a Venetis et Francis occupatur. Cum hac de re tum de Constantinopolitarum maerore magna voluptas Exercitum coepit. Continuo Episcoporum decreto Deo Diuisque pro victoria totis castris supplicatum. Insequuenti die classis Ceratinum in sinum ceu in portum tutissimum accepta est. Caeterum hic diu multumque inter Venetos et Gallos deliberatum de Urbe, mari, an terra, obsidione atque vi oppugnanda. Venetis explorato Urbis situ placebat mari et quidem scalis e navibus invadere [75] atque inde catapultis, balistis, tollenonibus et maioribus tormentis graviores impetus futuros. Circumductis enim in amplissimam coronam onerariis navibus et ante eas Biremibus, magnam convexae urbis partem, quam cornu cingit, se facile complecti posse sperabant, fabricatisque pontibus quos superstantibus armatis ex gradariis tollenonibus seu colligatis navium antennis muro submitterent continuo urbem adorirentur. Francis constabat urbem terra aggredi, tormentis machinisque murum petere et introrsum irrumpere, se navalis negotii et maritimarum pugnarum rudes, quarum essent in primis usu periti Veneti, se a maioribus equo rerum omnium ad bellum aptissimo, Gallorum consuetudine uti didicisse. Praeterea melius in equo quam in navi haerere. Res approbationem consensumque hunc habuit, ut Veneti mari, Franci terra oppugnationem agitarent. Classe igitur equitibusque recreatis quinto die Exercitus motis castris recta per Sycenas valles et Vineta ad extremam fere Ceratini sinus partem, Blachernio Palatio proximam contendit et prout ante Scutario in campo praeceptum erat procedit. Ita composito agminum ordine dum sub suis quisque ducibus et vexillis incedit, ut duodecim passuum millibus (tantum enim circundato sinu ex continente ad urbem iter est) parati ad pugnam instructa acie adversus omnes insidias incursusque Graecorum iter facerent. Ante Urbem non procul a Blachernia porta consistunt. Ibi Praetorii vexillum erigitur. Classis vero universa celeriter commovit et portum praetervecta in conspectu nostrorum constitit, idque ad intimum sinum qua Bosphoro aquis dulcibus sensim infuso, portus fere circumcluditur. Illac Hydrales fluvius (quem hodie Turcarum accolarum quidam Belgradum a Vico proxime ipsius ripas sito: quidam Camerarum a fornicibus quibus Constantinopolim ducebatur) cum Barbyse nunc Chartarico ab officina ostiis fluminum propinqua, ubi chartae explanantur vel Pectinacorio appellato se coniungit et in sinum Ceratinum influit. Qui fluvius late patens frequentibus aquis auctus lapideo ponte qua tantum transiri potest, a Graecis Imperatoribus iunctus fuerat, quem hostis paulo ante exciderat. Is Baronum iussu militum labore diem et noctem continenti verum alacritate singulari, utpote quibus Barones praesentes, ac indefessi adhortatores essent, tumultuario opere reficitur, quo nostrae acies prima luce ex consuetudine progressae propius urbem effusae inde auso obviam egredi nemine, tabernacula constituunt. Id quod nostros in summam admirationem traduxit. [76] Satis enim constabat ex captivorum sermone, singulis Gallis ducentenos Graecos (tanta hominum multitudo, quia arma per aetatem ferrent, undique in urbem circumfluxerat) opponi potuisse. Itaque Barones inter Regiam Blachernae interque Divorum Cosmae et Damiani Aedem a Graecis Cosmidium eo saeculo appellatam, castris positis et erectis tabernaculis ante urbem tutissime consederunt. Id Coenobium vastae amplitudinis cum viridariis, altioribus muris circumductum, Aedem eorundem Divorum in se continebat, quae ad extremum sinus Ceratini litori proxima in loco arduo et vehementer sublimi, a Iustiniano liberalissimo Imperatore saluti restituto, Deo Divisque pietatis causa fuerat constituta. Eum locum tanquam Praetorium regalis fortunae instar arcis editiore tumulo conditum, vulgo Boemundi castellum nominabant. Inde Constantinopolis situm ad continentem speculati (ea urbis pars ad Occidentem vergit) sex millia passuum ingentibus muris complecti videbant, quod illis spem simul et metum movit. Suam enim paucitatem unius tantum portae ex sex quae a continente in Thraciam ducunt obsidione distineri posse, non sine periculo cernebant. Nam praeter Blacherniam quae ab angulo urbis ad sinum incipit, quam eandem Constantinam dicunt, Adrianopolitana deinde succedit, mox tertia quae est supra supercilium septimi collis, deinde Aurea, postmodum Selymbriae sive Rhegii et postremo septem turrium totum Occidentale latus claudunt. Dandulus Venetiarum Princeps lunata classe ad semicirculi formam in ordines instructa Imperatoriam in ipsius medio constituit Dromonibusque in cornua constitutis, maritimam Urbis Oppugnationem ad Petrium adoriri, machinas et tormenta instruere, ex singularium navium et biremium prora, Syphones sublimes aere obtectos, ad ignem in hostes iaculandum apparare, supra Syphones, pseudopatium ingens afferibus et boum tergoribus circumtectum in quo pugnantes consisterent constituere. Molarium praeterea lapidum et manipularium gravis ferri, cuspidatorum malorum, ingentem copiam undique cogere, scalas erigere et iam murum verberare. Barones in Castris inter se cohortati atque cum animo suo reputantes, cum his sibi dimicandum esse, qui longissimae pacis et deliciarum luxu molles circumfluerent, quosque ex superiore fuga, in hominis figura, cor leporis gerere exploraverant, balistas, fundas, tollenones caeteraque militaria tormenta diligenter curant. Nunquam antea ab ulla memoria tantum obsidionalium ad unam oppugnationem collatum [77] fuit. Nam a terra praeter arietes, onagros, turres ligneas et testudines CCL. a mari CCCCC. tormentis uno undique tempore Constantinopolitanus murus est vehementissime percussus. Minorum vero tanta vis fuit, Scorpionum et Catapultarum, ut prae fragore ac strepitu in castris et navibus quidam exaudiri non posset. His rebus a nostris comparatis, propugnatores murorum sagittis arcu, saxisque balista missis, inferiores petere et affligere, ollas fumante calce et parato Graeco igne liquido plenas,in Venetas naves et castra deiicere, ac nostros disturbare, omnia summa vi conniti. Prorsus a nostris nihil reliquum fieri, ita ut semper una aliqua ex sex aciebus dies et noctes ad Blacherniam urbis portam, ibi enim stativa habebant, excubias vigiliasque continuarent, quo sibi ab hostis eruptionibus caverent. Contra Alexiani in Urbe festinare, necessitati prospicere, rebusque omnibus Gallos arcere et fatigare, modo machinis labefactare, modo eruptionibus, cum Blachernia porta ad quam consederant, tum vero Adrianopolitana, vel Selymbriana, inopinantes percellere, ut quotidie fere totis castris septies ad arma conclamaretur. Blachernium Palatium in angulo urbis, in continentis parte, quae ad Thraciam vergit, iuxta portum constitutum est, ab Anastasio Caesare conditum scriptores tradunt, et Palatium Blachernium atque idem novum Comnenorum atque Angelorum Augustorum temporibus dictum, quod non multis ante saeculis constructum esset. Blachernarum autem nomen ob id, loco ubi situm est, inditum ferunt, vel a quodam Rege qui ibi regnasset, vel quod ibi finus palustris esset, proptereaque obrutus illis temporibus, quum Pulcheria, Arcadii filia, Marciani uxor, pia Imperatrix ea urbis parte, magnum Deiparae templum erexisset. Nam Graeci vulgo in hanc diem palustrem locum, ob vadorum aggerationem, quam deferunt ostia fluminum, Blachas appellant. Ibi enim maris vadum arena, sed caeno et luto tectum est, quod ab iisdem fluminibus in Cras sinum erumpentibus defertur. In tantas nostri angustias cibariorum penuria adducti erant, ut ad perquirendos commeatus, vix extra quatuor balistae iactus prodire liceret. Quae res molestiam non mediocrem nostris importabat, in maxima pene rerum omnium inopia positis. Siquidem praeter farinam, quam ex Chalcedonensi frumentatione comparaverant, parum erat suillae et bubulae salitae, sed nihil omnino carnis, a lanii cultro recentis, nisi quam equi [78] concisi suppeditassent. Ac diligenter, commeatum quicquid in castris erat, ratione inita, compertum fuit, id Exercitui vix tres hebdomadas duriter tolerando, satisfore quanquam paucorum Exercitus erat et eo graviore periculo quod tanta urbs tamquam copiosa a tam paucis ex omni memoria circumsessa non fuisset. Eodem tempore Veneti e turribus super naves impositis, omnium generum machinis Graecos aggrediuntur eoque festinantius, quo ipsis gloriosius esset, si qua una re Gallis, bellatoribus eximiis anteverterent, Urbemque primo impetu antecaperent. Barones ut Exercitum si minus ab inopia at ex labore, quem cavendis Graecorum irruptionibus die noctuque capiebat, reficerent castra per gregarios interim munire instituunt, fossaque et vallo circundant et irrupturis hostibus opponunt. Id quod Francos ad id tempus duabus de causis neglexisse videmus. Laboris primum insuetos et operarum hominum infimorum fastidientes, deinde per se praesidentes, ut alia vi quam caeli ruina se oppressos iri, nunquam reputent. His igitur rebus Gallus Blachernia terrestri Urbis porta, penes quam castra posuisse memoravimus, repentinos hostium impetus sustinebat et reprimebat, quos tamen semper nostrorum virtute depulsos, solus murus tutabatur, simul et tutius quietem corporibus dabat ut refectis viribus cum usus erat redintegrato in nostros proelio decertarent. Quadam die Burgundiones pro vallo excubabant. Hi Graecorum maximum numerum ex Blachernia porta ad se erumpere conspicati, celeritate et fortitudine iuxta admirabili vix confirmatos et in ordinem redactos adoriuntur, atque in urbem priusquam certamen tentassent in longe turpissimam fugam coniectos magno ipsorum detrimento compellunt. Subque ipsam Blacherniam portam fugientes ne retentare conglobareque suorum acies possent tanto animi ardore insectantur, ut quum ingentia saxa a Graecis in grandinis morem deiicerentur in nostros et Burgundiones acriter incumberent, Guilielmus Chiamlites lapide de muro in brachio ictus magno omnibus luctui esset, quod Eques praesenti consilio et manu efficax haberetur. Eodem casu plures nostrorum saucii, plures graviter vulnerati perierunt. Burgundiones interim multis ea pugna captis atque in his Constantino Lascare Theodori fratre, equo haerente, viro ea tempestate apud Graecos insignis virtutis et famae, Imperatoria affinitate clarissimo, quem Gualterius Nigellanus suum mancipium iure belli fecerat, sese ad stationes recipiunt. Caeterum antequam pugna dirimeretur, Eustachius Eques spectatae virtutis atque idem [79] Henrici fratris Balduini Comitis, cliens, quem Marchionem appellabant, a chirotecis trilicibus, a casside et scuto de collo pendente bene paratus, eo ad conflictum communis martis accurrit tanta celeritate atque animi magnitudine (siquidem solus perpetratae dimicationis gloriam tulit) ut quemadmodum hostium propriam fugam, ita suorum victoriam fecisse diceretur, ut non modo fugati hostis, sed probatae virtutis opinionem in castra reportaret. Et cum nullum fere temporis punctum remitteretur, quin vel levibus proeliis dimicaretur, Graeci semper aliquid detrimenti accipiebant, cum tamen Francos misere coarctatos tanquam plane captos gloriose iactarent. Re quidem vera anguste continebantur atque ab omni commeatu intercludebantur, ut vix satis temporis quieti curaeque corporum necessariae daretur. Nostri tamen in stationibus facile cavebant, ne qua subito irruptio universae rei perniciem adferret. Quinimo si quando hostis quacunque portis egressum specularetur, confestim eo advolabat. Adeo ut ne unus quidem in dimicatione ad nostras munitiones perveniret, nedum fossam transiret, aut vallum rescinderet. Iisdem diebus irruptione ex Blachernia porta in Gallos facta, ubi Graeci insignem ea die cladem accepere, Guilielmus Gisnensis concidit. Id incommodum fortis viri morte acceptum, Matthaeus Valencurius, ex Namurcis, magni animi Eques, resarciit, qui amisso equo in ponte ante portam incolumis tamen duplicatam laudem et de hostis fuga et de pontis transitu in castra retulit. Sed ad eandem Blacherniam portam, quam supra Blachernio Palatio proximam fuisse memoravimus, unde crebriores hostium irruptiones fiebant, Petri Braiaquelli virtus admodum enituit, qui proximus hosti excubitor cum esset et gloriae avidus nova alia super alia facinora edebat, gratiam et gloriamhaud immeritam custodiae castrorum ferens. Ita decem dies in summa rerum angustia et maximo Gallorum incommodo assidue velitatum. Proxima Iovis die, XVI. Kalen. Augusti, rebus omnibus antelucano tempore apparatis, Galli terra, Veneti autem mari ad Urbis oppugnationem se comparant. Quatuor itaque ex sex, quas supra memoravimus lectiores acies deliguntur, quae ad pugnam prodirent, reliquis duabus, veluti subsidiariis, opportune dispositis, ne nostros pugnae intentos a tergo hostis offenderet. Bonifacius Marchio Monferratensis manu quae numero maxima erat, planitiem custodiebat. Campani, item Burgundiones, simul et Matthaeus Monmorentiacus cum suis excubias agebant, praesidio Castrorum relicti. Balduinus Comes [80] Flandriae, una et eius frater Henricus, Ludovicus Comes Blesensis, Hugo Sancti Pauli Comes, castris egressi, cum suis copiis, oppugnationem alacriter aggrediuntur binisque scalis ad fenestram superioribus murorum pinnis subiectam (Barbacanem vocant) in urbis angulo mari proximo, applicatis, nobiles quidam Galli duoque cum his Centuriones, genere quidem humili, sed eo saltu satis clari, maxima vi murum transcendunt, Britannis ac Danis propugnatoribus, ab Imperatore Constantinopolitano mercede conductis, qui arcubus ligneis ex disciplina Britannica sagittabant, fortiter loco pulsis, Francisque militibus ad quindecim numerum scalas ascendentibus, iter faciunt. Omnes cominus cum Graecis pugnant, initumque est certamen paribus primo animis ac viribus ac plures hincinde adverso ore deformiter vulnerati. Sed postquam nova manus militum Graecis subsidio advenit et murum conscendit, nostrosque raros et praeterea neminem subsequi animadverterent, subita spe elati, paucos facile regredi compellunt, omnibus perturbatis dissipatisque, compluribus vulneratis et duobus captis, quorum aspectu Imperator Alexius fratricida valde exhilaratus est. Interea Dandulus rei navalis peritissimus Imperator, tubarum et tympanorum signo saepius dato, mari nihilo segnius agere, percussis muris Ceratino in sinu, Classem instructam ad Petrium promovere, ita universae classis divisis ordinibus, ut Biremes invicem succederent et muris appellerentur, tensisque ballistis atque infestis arcubus Graecos lacesserent. Maiores vero et onerariae naves, celoces etiam et Hyppagogae statariae, nempe ad anchoras in aciem ante muros constitutae, erectis tollenonibus, vibratisque ingentibus saxis, ex castellis prorarum et puppium et ab excelsis summi mali carchesiis, iugiter operam navarent. Ita omnibus tormentis defensores satis pro loco pugnaces muro submovere. Naves, Biremes, Hyppagogas, ad terram propellere, simul et his, quae ad mali summitatem caveas haberent, scalas applicare, ut iam cominus certaretur. Caveae enim summis alligatae malis, multos propugnatores continent, e quibus deni et saepe pro navigii magnitudine, viceni homines, ferro et saxis atque missilibus propugnant. Ita classis acie instructa, ut turribus atque editioribus ex locis naves ab hostibus facie numerari possent, ad tres manualis balistae iactus, Ceratino in sinu Urbem oppugnabat. Tanti undique clamores editi, tanto crepitu, adeoque horribili machinarum et tormentorum molares lapides ad auras superne iactantium, fragore cuncta resonabant, ut caelo mare, caelum [81] mari misceri videretur. Mare etenim, quod ipso Ceratino in sinu tranquillitatem, alioquin leniter profluentis Bosphori, introrsum ostendit, fluctuosius concitatum, Perae litoribus ferventi spuma iactabatur, quum caelum, superfusa tot excitatis fragoribus atra caligine, pugnantium oculis pene esset ereptum. Quae res nautas eo incommodo territos, aliquantum conturbavit atque ut iam Biremes ad terram appellere dubitarent effecit. Hic liquido cognosci potit, quantum sit momenti in Imperatoris virtute et sapientia positum. Dandulus quanquam senex et caecus attamen ingenio ferox praeter senum naturam, quibus omnia alia magis quam bellum placet, sic animo militari capiundae Urbi excubabat, ut nihil ei inopinatum accideret, nullam quoque rei bene gerendae occasionem praetermitteret. Proponis praemia singulis, qui spectatae virtutis facinus ediderint, atque omnes ad praestandam gnaviter operam hortatur. Sed ut suos paulum respectare atque haesitare animadverterit, neque in terram appellere, indignans et stomachans quod Venetae gloriae multum splendoris, ea turpi cunctatione detraheretur, in puppim Praetoriae (ut erat) fulgentibus protectus armis, conscendit et ad accendendos animos, ante se alati Leonis vexillum praeferri iubens (is Leo Divum Marcum, Venetorum numen tutelare exprimit) quam clarissima posset, voce exclamans, remiges et pro pugnatores nominatim appellat, terrae quamprimum exponeret. Qui non obtemperaret ei capitale fore. Ita Principis gravitate, sapientia, authoritate, dignitate, voce; nautae gubernatoresque commoti, Ducem et seniorem et caecum gestantes, ante Urbem in terra statuunt simulque Divi Marci Vexillum praeferunt. Tantus primum pudot, deinde ex conscientia ardor animi, ad Duci satisfaciendum, classicos milites reliquosque Trierarchos incessit, quod Praetoria navis prima ad terram appulsa sit,ut omnes suo sanguine erratum protinus luendum ducerent. Omnium namque oculos in se converterat, cum aperta galea vividus senex, ac ferox adhortaretur suos, voce terribili et severo vultu intuens, minus fortiter pugnantes increparet. Itaque Veneti specimen virtutis, aliud ex alio Principi suo, conscensis scalis per navium rudentes et in altum eductis, ut longe supra moenia eminerent, certatim edere non destiterunt. Villharduinus Mareschallus, Imperatori Dandulo, Classisque Venetae, Divi Marci Vexilli in turri Constantinopolis ante omnium oculos propositi, in suis Commentariis Gallico sermone conscriptis, testimonium dicit. Idque se de XL. Viris didicisse, qui suis oculis idem vidisse [82] confirmarent, sed a quo potissimum Classiariorum Venetorum duce, in turrim primum illatum fuisset, nescire. Certe quidem vulgo Graecorum in constanti fama erat, custodes territos de statione fugisse, simul ac Venetorum Vexillum a Venetis ad se formidandis copiis inferri prospexerunt. Tantum porro cuiusque Veneti et Remigis et Classiarii vel Trierarchi studium erat, gratiae a Dandulo Duce ineundae, ut non dubio periculo turribus propinquarent, murumque subeuntes demolirentur: quo armatorum acies, patente aditu in Urbem irrumperent. Omnibus in mentem veniebat, Divum Marcum Orienti insensum facile Venetias evocatum (nam eius Divi corpus, Iustiniani Participatii Principatu, Alexandria in Urbem advectum) ut Venetos omnibus dubiis temporibus, certo tutelari numine conservasset, sic eosdem praesenti favore tueri, ut Iuniore Alexio in Imperium cum Patre restituto, insignis Veneto nomini ex eo bello, apud omnes gentes gloria pararetur. Ita ad Petrium (Vicus Urbis est Ceratino sinui proximus) viginti quinque turres Veneti XVI. Kalend. Augusti capiunt et praesidio firmant. Dandulus victoriae nuncium ad Barones scapha statim misit, se viginti quinque turribus potitum, quas sine alterius adminiculis facile tueri posset. Ea re Barones gaudere simul et mirari. Nec ita solute nuncio credere nisi cum ab eodem Dandulo equos, phaleras, ac multiplicem opimam praedam, navibus ad se importatam cernunt. Tot tantarumque Urbis turrium occupatio et in Urbem irruptio, Alexium Tyrannum virium suarum conscium, perplexum angebat et ad fugae consilium incitabat. Eo tamen magnas repente suorum copias immittit, quae Venetum disiicerent, aut illi viam in interiorem Urbem intercluderent. Nostri cum se tantae multitudini impares viderent, tantum incendiorum inter se et Graecos intermiscent, ut sui conspectu illis adempto, incolumes se in turres antecaptas facile reciperent. Inde ad Graecos, ignis continenti vento, quum forte magno nostrorum adiumento flaret, tantus ferebatur, ut eorum oculos, Venetorum et Francorum in turres receptus, plane falleret. Ferunt eius saeculi scriptores, nullum unquam, vel obsessae, vel bellica clade afflictae urbi, uno illo acerbius, ac luctuosius spectaculum extitisse. Exurebatur enim continenti incendio, quicquid a colle Blachernio usque ad Euergetae monasterium pertinet, quod trium milliarum spacium complectebatur, flamma ultra Deuterum elata, miserias suas Graeco populo, tota Urbe magnis eiulatibus deplorante. Interim Tyrannus Aurea, Selymbriana et septem turrium terrestribus portis, omnes [83] copias passuum duorum millium intervallo, ab his quas nostri obsidebant, Duce Theodoro Lascare genero Urbe educit, quo inopnantibus pavorem iniiceret. Eius Exercitum innumerabilem fuisse credibile est, qui omnium fama et Graecorum sermone mundus ipse vocitabatur. Itaque patentibus late campis instructam aciem, expanso et circundato equitatu, in Francos ingredi iubet. Ipse Imperator, ut suorum voluntatem promereri videretur, sublimis in equo fulgentibus armis protectus, quem ab Imperatorio pileo et purpureo villoso serico, ad acutae pyramidis instar turbinato, omnes vel procul noscebant, mediis legionibus longe conspicuus, huc illuc celeriter advolans, districto gladio suos cohortans et phalanges permovens, ea die omnia, solertissimi Imperatoris et militis munia implere conabatur. Franci ut primum ad se veniri conspexerunt extemplo omnibus partibus ad arma convolant, ita quisque arma confestim expedire, tela tentare et spem victoriae aliquanto maiorem capere, nempe spectaturi quos saepenumero vicerant. Quamobrem e vestigio in ordines suos quaequemanus restituunt. Eo die Henricus frater Comitis Flandriae custodias agebat, una ex Namurcis Matthaeus Valencurius, Balduinus Bellouisus Hannonius, cum suis quisque equitibus ac manipularibus, qui in secunda acie constiterant. In hos Alexius Tyrannus omnibus suis copiis, tribus Urbis portis uno tempore egressus, recta pergit. Simul castra oppugnari iubet. Contra Franci in valli morem firmissimo munimento castris haerentes, satis habere hostem exitu prohibere. Sex igitur Francorum turmae, necessario, ut in tanta paucitate eductae, in acie, pro castris stare, ne hostium multitudine circumvenirentur. Sic aciem Villharduinus suis Commentariis fuisse refert. In fronte sagittarii et balistarii locantur, sed ita ut magis alae quam frontis speciem praeberent. Nam frontem propemodum equites ostentant, qui more Francico aciei omnis caput et pedes habentur. Pone equorum tergis, scutati vel clypeati, post hos armigeri adhaerent pedibus pugnaturi deinde Centuriones. His valida et pugnae parata manus adiungitur, quae ex equitibus ad ducentos conscripta, pedestri tantum proelio destinatur. Qui contra Alexianorum Equitum peditumque nimbum Constantinopolitanis campis effusum, varia armatura effulgentem videbant, manus in caelum tollentes, nostrorum miserescere, eoque Deum palmam nostro paucorum Exercitui, ut Tyranno sceleribus tantis feroci et praeclaro, iustas poenas et debitas precari. Ita consistunt pro castris idque sapienter, ne si se campo effudissent [84] tam pauci, hostium innumeris copiis, uno omnium cruentissimo proelio, circumvenirentur. Apparebant campi, hostium copiis tecti et gradu militari, in nostros vadebant. Francorum in acie sex tantum phalanges, Graecorum vero numero ad sexaginta et singulae singulis nostrorum numero pares. Sed nostri ita pro tempore instructi constiterant, ut nullicunde nisi a fronte invadi possent. Iam intra teli iactum utraque acies constiterat et missilibus rem gerebant, cum Dandulus ad declarandum suum in Gallos studium, turres deserit, suosque ad unum omnes sub Divi Marci Vexillum laborantibus suppetias laturus, cogit. Demonstrat duo imprimis homini bene a natura informato semper declinanda esse, temeritatem atque dedecus; quod qui is maculis vel tictus sit, is Diis hominibusque invisus habeatur. Haec eo die fugere, an sequi velint, in ipsorum manibus esse. Quibus quo minus parcerent eo tutius eas pestes a suo capite amolirentur. Animadvertant Gallos sibi coniunctissimos in acie collatis castris cum summo periculo stare et quidem in Tyranni conspectu, hominum omnium, quos terra sustinet maxime impii: Graecis pariter ac Civium omnium multitudine armata Urbe effusis. Se cum Gallis, ut scirent, belli societatem iurasse, quos sine impietatis scelere, deferre non possent. Increpans eos qui ad naves respicerent, quod saluti Diis hominibusque infensi consulant. Ad extremum orat, ne committant, ut Galli gloriose mortuorum nomen, Veneti turpe fugientium et infidelium obtineant. Ita splendidum thoracem quem induerat, palma crebro pulsans, sibi uti pio certe et impigro Venetae Reipub. Principi et Imperatori constare, cum Devotis, aut gloriose vincere, aut victo honestissime emori. Imperat ut sese in terram classiarii Deo auspice transmittant, quo votis vocato, nullam unquam ignominiam admiserint. Igitur non procul a Blachernis, cum auxiliaribus Venetorum copiis, in terram descendens, ad Exercitum contendit. Graeci, ut modo posui, innumerabiles cum fere toto die oculis nostros comederent et suo more non manu sed procacitate linguae nostros ad pugnam evocarent, cum nostri pro castris consisterent et sapienter quidem ne quid enim a tergo noceretur, castra occurrebant et loco tamen aequo proelii potestas fieret, ducenteni tamen cum singulis proelium committere atque in amplissima planitie in fronte pugnare refugiunt. Ad extremum Imperator sive suis diffidens, sive conscientia Deum praesentem hoc proelio, sceleris vindicem veritus, urgente fatali necessitate, Theodoro Lascari genero, ferocis ingenii iuveni, committendi cum nostris proelii [85] maxime avido potestate sublata, pedetentim regredi coepit, suosque omnes incolumes cum advesperasceret in Urbem reduxit. Nostri equites pugnae ardore Graecos castrensi gradu insecuti sunt, sed quod nusquam illi resisterent et eruptione improspere tentata converso itinere ad Palatium, quod Castelli instar cum viridariis perpetuo muro praecinctis, Philopacium exterius appellatur, se reciperent, in castra redeunt. Omnes credere Deum Gallis et Venetis victoriam eo die ex animi sententia conficere, aut eos divina mente homines esse, qui sine sudore et sanguine innumerabiles Graecorum myriadas cum suo Imperatore fugarent, ita ne posthac rebellarent, idque merito gaudere. Imperator Alexius desperatis rebus in Urbem reversus est. Nostri defatigati in castra redierunt, exuendis armis curandisque corporibus prima vespera operam daturi, sed id cura militari parcius quod inopia commeatus laborarent. Primis tenebris Alexius cum se in Palatium recepisset, per se pavidus et ex merito insidias undique timens, destitutusque a Civibus ad fugam se parat, quasi de industria Urbis afflictae et perditae se absente exitium acceleratum vellet. Itaque compilatam omnem Imperatoriam Gazam, secum asportans, fugae consilium cum paucis mulierculis et cognatis turpiter communicat. Omnes amicitiae specie hortari et monere, ut fortunae cederet extemploque profugeret. Ergo Irene filia et decem auri centenariis cum alio ornatu Imperatorio et pretiosarum gemmarum atque unionum loculis in navem impositis, ne his demum hostis potiretur, Euphrosina Imperatrice familiaribusque in Palatio relictis, quum mora (quod dicitur) periculum videret, sub primam noctis vigiliam, summo silentio, Debeltum, Euxini Urbem contendit, deductisque omnibus qui voluntarii fugae comites esse voluerunt, adverso Bosphoro navigans, clam Urbe fugit, cui octo annos, menses tres, dies octo amplius imperaverat. Neque enim diuturna sunt Imperia scelere quaesita. Hoc incontinenti rumore dissipato, Cives, qui satis improspere virium suarum periculum fecerant, partim obstupescere: qui nullius culpae sibi conscii videbantur, Euphrosina Imperatrice cum cognatis in carcerem coniecta, ad Isaacium Imperatorem, effracto carcere salutatum protinus advolare, faustisque pariter acclamationibus (ut in tali re adsolet) exceptum, recte sublimen suis manibus, ut Blacherniam aulam gestarent, contendere, dominumque Imperialem trabeam induere, eumque gemmata thaebana capiti imposita, in solio Augustali constituere. Eo repente populariter ex tota Urbe ad rem, tam novam undique [86] accensis facibus, vel intempesta nocte concurritur. Nemo tam vecors atque adeo ferox quin hoc uno facto Deum Imperia et Regna omnia largiri et regere censeret. Isaacius Comnenus commutata fortuna, modo inops, caecus et catenatus,hilaris nunc, eorum adventu quos conspicere non posset, terrarum orbis Principum amplissimus, universum populum hostem et amicum, eadem horula expertus est. Ita cuius causam homines neque consilio neque vi diiudicare potuerunt, Dei nutu et quidem sine pulvere et sudore, quod praestantius est, finem habuit. Extemplo familiares suos ad Exercitum mittit, qui Alexium filium, Barones et Dandulum Venetiarum Principem de Tyranni fuga certiorem facerent, simul se in pristinam fortunam restitutum. Accepto patris nuncio adolescens excitatus statim Marchionem Monferratensem ad se vocat. Marchio eodem ad Alexii tabernaculum accensis funalibus Barones undique accersit. Eos rem omnem voluntate pueri edocet. Ita quae de Deo non sperare sed ne optare quidem auderent, libentioribus animis accipiunt. Eoque Deo ipsi Opt. Max. caeterisque Divis publice congratulatum atque supplicatum est, quod sine sanguine ac tantae Urbis direptione victoria pararetur. Quod iuvenem e miserrimo, repente fortunatissimum ac florentissimum effecissent, ut iam veritate verius, illud proverbum habeatur, cui Deo adsit, ei neminem hominem obesse posse. Ita, noctem insomnem, nuncii ultroque advolante laetitia pene incredibili, omnes cumulavit. Iam caelum inalbescat cum frequentes Graeci, gens prona in adulationem, cognita Tyranni fuga, in castra ad Francos magnas inusitate laetitiae significationes, manuum plausu et crebra gesticulatione corporum secundisque acclamationibus edere et Iuniorem Alexium dominum suum salutare. Ut diluxit Exercitus more in armis stetit nec se Graecis hominibus libenter credulum praebebat, sed in horas tam certi et locupletes authores certatim advolabant, ut Barones cum Duce Veneto, quomodo victoria uterentur, in medium consultare non dubitarent. Decernuntur e vestigio, gravi suscepto consilio, quatuor Oratores, Matthaeus Monmorentiacus, Gotthofredus Villharduinus, Franci, cum duobus Venetis Patriciis Danduli Ducis nomine, qui si de re compertum haberent, continuo cum Isaacio de conditionibus et pactis explendis agerent, quas Alexius filius authore Philippo Suevo Theurorum Rege genero, Baronibus Ducique Veneto iure iurasset, ut easdem ratas haberet, coram pertractarent, alias Barones, se filii potestatem ipsi non facturos. Legati aditu ad Imperatorem, [87] per praeconem petito, inter Macherophoros, quod satellitium, Griffonum vulgo Graecis nominatum, ex Anglis et Danis, antiquo Graecorum Caesarum more conscriptum, in stationibus erat, ab Urbis porta, pedibus ad vicinum Blachernium Palatium deducuntur. Ibi Isaacium carcere eductum Augustali ornatu et calyptra insignem, una Uxorem Margaretam Augustam, Alexii novercam in primis venustam, Hungariae Regis sororem, salutant. Aula omnis gentilium et propinquorum Isaacii, proborum Civium et principum Virorum, Sevastocratorum, Protosevastorum, Contostephanorum, Chartulariorum, purpuratorum gratulantium et illustrium Feminarum plenissima, quae auro textile et serico versicolore, pictas stolas indutae, multoque auro, margaritis, gemmisque lucentibus exornatae, spectantium oculos perstringebant. Qui modo Dominum armis insequebantur, eos ipsi momento temporis omnia obsequentes vidisses. Multique ex iis qui Imperatoris Alexii partes prius sequebantur, astuta dissimulatione accurrentium turbae admiscentur, tanto concursu ut ea Civitatis in Augusteonum Palatium frequentiae pompa, intermixto lachrymis gaudio, magni triumphi speciem adaequaret. Legati se ab Alexio Filio, Dandulo Principe et a Baronibus missos dicere et arcano cum paucis colloqui velle. In conclave introducuntur, quo Imperator cum Margareta Augusta et epistolarum scriniique Augustalis Magistro, quem Cancellarium dicunt, et quodam internuncio (Dragomanum Graeci vocant) concesserunt. Itaque Villharduinus cum Collegis ante illos stans, pauca in hunc ferme modum locutus est. Quantum Alexio Filio tuo, Imperator Auguste, tibique adeo Venetus Princeps ac Franci Barones opitulati sint, nobis tacentibus, satis res ipsa loquitur. Ut iam nemini dubium sit, quin fidem datam, dictis factisque abunde liberarint. Restat ut is pactis maneat, tuque praesertim qui belli confecti commoda prior sensisti, optima fide et iureiurando nobis ea confirmes. Idque Filium de te nostra voce flagitare, Deos hominesque testamur. Duci Veneto Baronibusque omnino deliberatum est, Alexium non ante huc dimittere, quam initae ad Iaderam pactionis, rite confectis tabulis conceptas conditiones, te integra fide praestiturum, iuraveris. Quas (inquit Imperator) conditiones? Proloquar vero, inquit Villharduinus. Ecclesiam Graecam Romano Pontifici Maximo, atque Ecclesiae Latinae obedientem fore, cuius de manu et iure iampridem sese, per iniuriam, an indignationem dicam, an potius utrunque subduxit. Alexium Filium teque adeo Romanos Pontifices, uti veros CHRISTI [88] Vicarios et sacrorum Principes veneraturum. Secundo loco argenti pondo ducentena millia, rei nummariae inopia pressis Baronibus Alexium soluturum, ut tantorum sumptuum incommoda compensemus et militibus stipendia seditiose flagitantibus praesenti pecunia persolvamus. Deinde advectitium commeatum in annum continuum omnibus Crucigeris, vel infima fortuna hominibus, cuiuscunque modi suppeditaturum: peditumque decem millia, ad augendas Baronum copias, suis navibus Memphim adversus Aegyptium Sulthanum, nobis auxilio submissurum, qui annum continuum imperante Monferratense Marchione mereant. Ne vero aliquam Christiani milites ex quotidianis fere Sarracenorum incursionibus calamitatem accipiant, Alexium quingentos equites sub signis in Iudaea Syriaque ad Hierosolymitani Regni praesidium, tota vita habiturum eisque stipendium numeraturum. Habes Imperator conditiones de quibus Alexius Filius Philippusque Suevus, Theutonum Rex, tuus gener ac idem sponsor, iusiurandum iampridem dedit, easque publico diplomate et quidem signo suo pemdente, idem Alexius testatus est. In haec eadem ut consentias tabulisque consignes, Dandulus et Barones flagitant. Rem sane perdifficilem (ait Imperator Isaacius) Oratores postulatis, cui diuturnis bellis aerario maximopere exhausto, recens Imperio potiti, solvendo non sumus. Quanquam si triplex Imperium quale hoc Constantinopolitanum, Filius vobis donaret, plura tamen vos promeritos liquido iudicaremus. Itaque quod immortalis collati beneficii magnitudo suadet, ut gravissima voluntate agamus, quae Alexius Filius promisit, ea omnia rata habemus, tenemus et ex formula aequissimi iuris comprobamus. Eademque cum ingrati nomen abominemur et exhorreamus, dare, facere, bona fide iuramus. Caeterum de meo in Barones et Dandulum Ducem animo, ita illos existimare velim; amorem meum, qui quidem erga illos eximius antea semper fuit, hac in me filioque meo in Imperium restituendo et ornando mirifica voluntate, ita auctum multiplicatumque esse, ut Baronibus Venetoque Duci, nemo mihi Imperioque Orientis, aut coniunctior futurus sit, aut certe carior. Quarum rerum diplomate conscripto, aureo quidem signo de veterum Graecorum Imperatorum more pendente ablato, Legati in castra revertuntur. Igitur in Urbe, Deo, omnibus templis apertis, protinus congratulatum, qui Gallo et Veneto, victoriae quidem insignia, sed Isaacio Patri Filioque praesertim victoriam tribuisset. Barones, Isaacii Augusti responso mirum in modum gaudere, Alexiumque Filium, ad ipsum [89] in equis, solenni pompa e castris cum ornatissimo Trierarchorum Venetorum Gallorumque Praefectorum et Centurionum, equestri comitatu, ut quibus viribus pollerent, Graecis ostenderent, in Urbem deducere, a quo omnino regie excepti sunt. Bonifacius Monferratensis Marchio affinitatis memoria et honoris causa cum Equitibus Transpadanis pompam anteibat. Adolescens pernobili incedens equo, inter Venetorum Primores et Gallorum Equites, qui ornatui maximopere studentes, fulgentibus armis conspicui, vetera victoriarum suarum insignia, galeati aureos torques atque praegrandes cristas desumpserunt, medius incedebat. Ita Urbem Adolescens Augustus, triumphanti similis invectus, magna frequentia gratulationeque populi susceptus est, cum tota Urbs portis repente egressa, intranti obviam occurrisset. Sed cum Pater et Filius sese mutuo complexu tenuerunt, pene alienata prae gaudio mente, lachrymas fundere, ac tenere se dubitare, quod inter se tanto intervallo non vidissent et e summa calamitate nunc felicissimi conspicerentur. Verum Alexius Adolescens inprimis omnium oculos in se convertit, quem decorae frontis et iuventae honore conspicuum, e miserrimo beatissimum repente factum laetarentur: contraque Tyranni fratricidae, patrui spoliatam fortem, cum florenti Patris et Filii Fortuna conferebant. Luculenta nimirum, magni numinis Dei in utramque partem exempla. Homines in puncto temporis, vel ad gloriam evehentis vel deprimentis atque conculcantis. In Castris, Episcopi, minores Praesules, Coenobiarchae et reliqui Sacerdotes, hymnos praecinere victoriamque uni Deo acceptam referre, quae humana ope pari non potuisset. Ab eodem parem in Palaestina et Syria Fortunam sacro bello devotis militibus petere. Postridie Imperator Isaacius cum Filio, Comites et Barones rogat, ultra sinum Peraea in Urbe sibi tabernacula locari velint; quod periculum videtur, ne si in urbe hospitentur, inter ipsos et Graecos tumultuaretur. Propterea a Graecis seorsum stationes haberent, ne ex promiscuo congressu, conciones et rixae subinde orirentur, quae res Urbem aut funditus everteret aut labefactaret. Illi, se Imperatori ita addictos esse respondent, ut omnino parere semel ipsis imperatum sit. Dimenso apud Galatas loco, tendunt: omni commeatu, diligentia Augustorum, abunde proviso; quinimo caeteris omnibus rebus, quae ad ornatum luxumque satis essent, nostri a Graecis decenter excepti. Equites peditesque Urbis inspiciendae, amplissimorum Circuum, Hippodromorum, Regiarum domorum, Templorum [90] pulchritudine, praeter caeteras nobilitatae desiderium coepit. Quibus in templis, Reliquiae Divorum asservabantur, undique nusquam Urbium Graeciae ornamento esset. Iam nihil Graeci, Francique et Veneti (diffidere/dissidere), sed omnia communibus auspiciis in medium deliberare. Hoc interim spatio, communiter decernitur, ut Alexius Adolescens, die quo Divo Petro ex vinculis in libertatem restituto, Christianis mos est Kalen. Augusti, ferias agere, resignante Isaacio Patre, inauguretur, quae caerimonia nostris eo maiorem laetitiam attulit, quo ipsis Augusti Kalen. Incidisset, quo felici die, ut Augustus Caesar, olim nutantis Romani Imperii nomen, Actiaca victoria confirmasset; ita Divus Petrus Christianis vinculorum solutione plusquam divina, festum diem dedit. In cuius victoriae memoriam gnara posteritas, continuato more eum diem deinceps poculis, ad mensam genialiter confidens, celebrare consuesset. Sed quoniam ad hunc locum est deventum, operae pretium erit, quod ad rem pertinet, in historiae studiosorum gratiam, paucis enarrare ritum, quo olim Orientis Imperatores Constantinopoli in Divae Sophiae solennibus caerimoniis inaugurandi, gemmatam coronam induerent. Fanum est in Urbe Divinae sapientiae verbo, Divae Sophiae appellant, omnium, quae Constantinopoli sunt, ut augustissimum, ita et religione sanctissimum, ab Imperatore Constantino, magni Constantini filio, ligneo primum opere concamerato aedificatum. Mox a Theodosio magno, cum ob Arrianorum seditionem conflagrasset, cameris cylindricis textum: novissime demum in eam, quam hodie, videmus formam, a Iustiniano Imperatore pari religione, sed magnificentia longe maiori, utpote lateritio concamerato opere luculentius restitutum. Templi vastitas et magnitudo ea est, cum in longitudinem ducentorum quadraginta pedum, latitudinem ducentorum et tredecim, a suprema vero testudinum convexura ad imum solum, centum quadraginta duorum pedum latitudinem protendatur, ut amplissimarum testudinem fastigia crebraque pinnacula, ad octingenta et amplius stadia, per Propontidem Byzantium navigantibus, inter eminentissima Urbis aedificia occurrant. Universa moles coctis lateribus constat, nulla lignea materia interposita, ne in posterum incendiis pateret. Parietes ab imo ad summum marmoreis crustis conteguntur. Pavimentum tessellato distinctum opere, tabulisque marmoreis non parvi pretii pulcherrime substratum. Columnarum vero quae multiplici serie non vestibulum modo, sed et a fronte et a [91] lateribus omnia convallant. Porphyritici lapidis, Thapsici, Parii, Spartani, tantus est numerus, ut in reliquo terrarum orbe vix parem reperias. Aedis superior pars introrsus ipsaque testudinum convexura, purissimo fulget auro, tessellis vitreis aureis, non moseaci operis ratione hodie pervulgata, sed antiqua illa recondita amussi, dimensis egregie, undique intexta. Eo in templo, recens Imperio potitos inaugurare consueverunt: more per octingentos amplius annos iampridem a priscis Imperatoribus ducto. Sed, ut apud Latinos nihil est Sacrosanctum, nihil Augustum, nisi quod Pontifex Max. sanxit, quod in Romanis Caesaribus evenire hodie perspicimus; eos quamvis sententia Senatus, aut suffragiis electorum Augustorum acclamatos et designatos, non tamen prius Augusti, aut Imperatoris titulum sumere, quam rite a Romano Pont. Max. coronatos: tum enim primum reiectis Caesaris designati titulis, appellationibus Augusti et Imperatoris utuntur, cum more per quos oportet, ubi, ac quando oportet, Romani Imperii corona ipsorum capiti imposita est. Sic in Urbe Constantinopoli Patriarchae soli ius erat, diem diademati imponendo deligere, diademaque novo Imperatori ponere, nisi pater vetus Imperator praesens adesset, qui una cum Patriarcha coronam Imperatoriam (calyptram Graeci vocant) filio imponeret. De sanciendo igitur solemni ex Graecorum monumentis, quorum proximis annis mihi copiam fecit Aloysius Barbarus, Petri filius Venetus patritius, graece et latine doctissimus, pauca, sed ea digna memoratu exscribam, quo Latini homines ritus, morisque Graecorum rudes, Imperialis inaugurationis notitiam aliquam habeant. Pridie igitur eius diei, qui capiendo diademati praestitutus est, futurus Imperator Augustus in magnum Palatium, Constantinopoli Augusteonem nominant, celebritate Senatorem et nobilium Aulicorum, domesticorumque quanta maxima potest, deducitur. Inde sequenti diluculo, hora diei secunda, in Sophiae Templum, initiis Imperialibus consecratum, gemmata veste designatus Imperator descendit. Graeci Proceres auratis trabeis, vel purpura, vel lato clavo, incedentis latus stipant. Ibi, quam de rebus divinis habet persuasionem, apud Patriarcham Constantinopolitanum, hoc ritu, solenni sacramento profitetur. Si literarum peritus est, sumpto calamo idipsum manu sua in tabulas refert, praefatus se in CHRISTO Deo fidelem Imperatorem et Augustum Romanorum esse. Sin vero Caesari adhuc Caesar pater supersit, (ut erat Alexio Isaacius) patris nomine praeposito, sacramentum filius exorditur. Auspicatur autem Imperator [92] ab Symboli Apostolici recitatione, quod ad calcem accurate describit. Imperito autem literarum, Patriarcha voce praeit, quod sequatur. Apostolicas etiam et divinas omnes traditiones sancit: nominatim vero septem Conciliorum Oecumenicorum et Provincialium decreta, itemque privilegia, idest iura singularia et morem sanctissimae Dei magnae Ecclesiae, necnon quae Sancti Patres recte et ordine suae quisque Diaecesi praescripserunt. Praeterea, omni tempore, ut Christiani Imperii propugnatorem Augustum decet, Ecclesiae constantiam, fidem, pietatemque praestiturum: pro cuius authoritate, maiestateque defendenda, ipsum quascunque, licet gravissimas, contentiones subire et suscipere paratum curaturumque (ut filios amanter decet) quae ad Ecclesiae amplitudinem pertineant, ut Christiana Religio ad firmiorem dignitatem instaurata, clariore nominis sui authoritate potiatur. Ea denique omnia cogitaturum, quae suam veterem pietatem in Dei Ecclesiam et Patriarchas Constantinopolitanos benignitate atque humanitate testentur. Ut quantum in se sit tanquam Pontificiae dignitatis assertor et vindex, non modo Christianam Religionem defendisse, sed etiam auxisse videatur. Adhaec operam daturum, ut vectigalia, reditus, incolumitas et fortunae omnes Constantinopolitanae Ecclesiae augeantur; nullumque ipso imperante detrimentum capiant: denique illud cogitaturum et animo habiturum, ut Imperio administrando a rectis iustitiae et veritatis finibus nunquam recedat. Postremo se Patriarcham ipsum atque Ecclesiasticas personas et bona, qua filios in parentes esse pietate par est, sua observantia amantissime complecti, omniaque illis, quae quidem ad Ecclesiasticum honorem dignitatemque Constantinopolitanae Sedis confirmandam pertinebunt, quoad suae rationes patientur, libentissime polliceri. In formula et illa verba sunt, easdem sibi omnino execrationes et anathema fore, quae Sancti quondam Patres devoverint et sacrarint. Toto denique corde atque animo ipsi Symbolo se fidem habere iurato promittit et pollicetur. Eius rei ergo sacrosanctam se Dei Ecclesiam Catholicam atque Apostolicam Deumque ipsum Opt. Max. peiurantium vindicem testari. Mox die, mense, indictione, anno, quo haec agerentur conscriptis, seipsum qui in CHRISTO DEO, fidelis est Imperator et Romanorum Augustus, Patriarchae et divino Patrum concilio penitus tradens, subscripsit. His peractis ad Conclave Thomaites appellatum, quod Augusteonem Palatium spectat, revertitur: ubi universus populus Exercitusque adstans Imperatorem acclamare consuevit. Hic antequam [93] Imperator ab Exercitu perspectus acclametur, missilia veteris congiarii loco (ea Graeci nodos appellant) qui sunt involucra, numismata tria aurea, argentea quoque totidem continentia, ad multarum myriadarum numerum ex Caesaris voluntate de superioris Augusteonis gradibus in vulgus iactant. Quibus rebus confectis, scuto aureo impositus novus Augustus sublime attollitur, ibique stans Exercitui et populo acclamantibus exhibetur et quidem ita, ut totus ab omnibus de plano spectari possit. In fronte scutum, specie sustentatium, subeunt, vetus Imperator, novi pater, si superest, aut quisquis resignarit et Patriarcha. Alias scuti partes aulicorum Magistratuum honoratissimi quique sustinent, Despotae, Sevastocratores, Prothosevasti, quorum penuria, primarii civitatis Senatores id munus obeunt, sin huic neque Pater adest Imperii resignator qui dignitate Princeps est, Patriarchae socius adiungitur. Postaquam vero populus, una et Exercitus sese eum pro Imperatore habere non semel laetis vocibus conclamarunt, e scuto humi statuitur, atque hominum celebritate, quam maxima potest, ex apparitoribus maximo clamore atque plausu, in Divae Sophiae templum deducitur, ubi mitratus Patriarcha, una et linteati sacerdotes obviam occurrunt, atque Imperatorem ad rem divinam in tabernaculum, quod e ligno pro tempore excitatum est, aureoque panno atque holoserico undique tectum, ascendentem comitantur. Ibi amiculum Sacerdotes in formam propemodum sacci iniiciunt. Deinde diadema ab Episcopis dedicatum eius capiti imponunt. Quandoquidem eo loco nihil quod antea consueverat gestare, sed vel corolla, vel aliis rebus, ut libuerit, caput pro tempore velare, liceat. Absoluta interim re divina et caelesti pane ab Patriarcha communicato, ante ter sanctissimum hymnum, Patriarcha ex adytis tabernaculum ascendit et cum eo principum Ecclesiae honestissimus quisque in infulis et stolis. Silentio vero magno, per vocatores Patriarcha interim Augustum vocat. Ut ad pulpitum accessit et conscendit, Patriarcha ad Imperatorem capite aperto auscultantem, alias clara voce, alias submissus, solenne eius precationis carmen effatur, quo Deum propitium, Augustis inungendis invocare solent. Imperator, velamento capiti detracto, quod paulo ante impositum fuisse diximus, reliqua multitudo, quae circunstat, nudatis capitibus stare. Exin Imperatoris in caput, in crucis modum, sacrum unguentum instillat, ter effando, quam clarissima voce, Sanctus. Chorus qui circumstat Symphoniacus, ter acceptam vocem obloqui, ac reliqua templi multitudo idem reddere. Continuo Calyptra [94] rudi multorum saeculorum vetustate venerabilis, quam magnum Constantinum quidam gestasse ferunt, paucis gemmis, atque unionibus exornata, non de sacra mensa quod quidam putant, sed de loco infra sacrum tribunal excepta, a Sacerdotibus, ad pulpitum defertur et novi Imperatoris capiti, per patrem Imperatorem una et Patriarcham imponitur. Dum autem coronam imponunt ter exclamat Patriarcha, dignus. Qui proxime adstant in pulpito Sacerdotes et Chorus Symphoniacus obloqui et acceptam vocem dignissimum geminare. Idem universus populus per aedem facere. Deinceps Patriarcha iterum precationes recitat et Augustum inunctum Deo Caelestibusque suppliciter commendat. Quibus peractis, acclamante populo, Imperator alia quam ascenderat, pulpitum descendit, dextra quidem Crucem, sinistra vero oblongum Evangeliorum volumen, manu gestans et in pompae morem, templo exit. Imperator Augustali trabea, margaritis atque unionibus longe conspicuus praeit, armatis legionibus hinc inde stipatus; diaconi vero et sacerdotes aurea atque argentea sacrorum vasa deferentes subsequuntur. Templum de more circumeuntes, Solea porta superata, Patriarcham in Sanctis foribus stantem reperiunt. Capita autem ambo inclinantes, Patriarcha intus, Imperator autem extra, specie gratulantium stantes, seque invicem salutantes, diversis discedunt. Patriarcha templum, Imperator vero maximo turbarum tympanorumque concentu perstrepente, Graecis proceribus, Sevastocratore, Prothosevasto, Despota, caeterisque aulicis Magistratibus totoque Exercitu comitante, magnum Palatium ascendit. Et in eo conclave sistit in quo recens Imperio petitos et diademate redimitos ab universo populo celebrari mos est. Ibi Epulum coronationis supra luxum elegans atque opiparum, cunctis Magistatibus Imperialibus et Senatoribus exhibetur: magno auri atque argenti pondere quamplurimis abacis exposito, dum insigni apparatu et singulari comitate, qua tamen Regia Maiestas nulla ex parte corrumpitur, Imperator publice cum Proceribus epulatur: quando interim nihilo segnius domesticis Imperatoris ministri, per reliqua Augusteonis conclavia inferiorisque Palatii partes et proximas plateas, Universum Exercitum atque urbanam plebem collectam, cibariorum omni genere instructis mensis, insano sumptu laute et luculenter excipiant. Alexius Adolescens ita coronatus, pecuniam primis suscepti Imperii diebus, per Quaestorem Imperialium pecuniarum (custodem Graeci appellant) coepit dependere, quae singulis Comitibus Baronibusque pro rata nauli Venetiis [95] olim Dandulo Principi repraesentati solveretur. Idem nullum fere diem invisendi Exercitus, Danduli Principis Baronumque salutandorum intermittere, ac prae se ferre et praedicare, tam divina illorum erga se merita constare, ut cum omnia egerit, fecerit, quae velit, tamen ne minimam quidem eorum partem assequi confidat. Quadam die pene privato habitu domum Balduini Comitis Flandriae et Hannoniae familiariter venit, eodem Dandulus caeterique Barones amice vocantur. Apud quos Imperator placide et benigne simul haec fere verba fecit. Se Dei numine et Baronum Ducisque Veneti labore vigiliis, legitimo Patri et legitimo Imperio restitutum. Quo beneficio nullum maius ante cuiquam ope humana ab omni saeculorum memoria partum fuisset. Verum suborta invidia crescentis fortunae semper comite, paucos Regno fideles esse. Ei vero Regi omnes infideles, quem pristina fortuna de gradu facile deiici posse, docuit. Graecos praeterea tum iniquo animo ferre se Galli Venetique quos pessime oderant beneficio Imperium habere, tum illud omnium indignissime, Graecam Ecclesiam novae Romae, a Veteri Roma iamdudum omni Imperii honore nudata, iura petere. Ea de causa sibi ad Clericorum populariumque voluntatem Imperium, quoad eius vires constabilitae sint, moderandum esse. His ut finem statueret et cum Latinis recte sentientibus conveniret Graecamque Ecclesiam Latinae dicto audientem, ut redderet sedulo operam dedisse. Sed haec ab suo Constantinopolitana Patriarcha Graecisque Sacerdotibus multa et maxima liberali indulgentia dissimulationeque earum rerum, quae tot errorum causam respiceret, accurate impetranda. Multa denique lenitate alliciendos Graecos. Sic enim ab tot quibus impliciti essent erroribus, Graecos averti posse. Sic, quod maxime expeteret, dissolui eorum perversam de rebus divinis persuasionem. Sed haec nimirum absque aliquo temporis intervallo a se fieri non posse dictitabat. Proinde si manerent multa atque ea ampliora augustioraque quam promisisset restituae libertatis et Imperii munera communis concordiae causa concessurum. In his difficultatibus Regni atque asperitatibus si discederent iuvenem se relinqui et deseri simul ac portu solverint. Illos solos esse qui tantis incommodis sua praesentia medicinam facere possint. Se quoque scire iam diem appropinquare quo transmittere in Syriam et Palaestinam inter se constituerint. Societatem belli, quae cum Venetis sit, die, quo Divo Michaeli caelestes honores habemus, ex pacti scriptione, ad III. Kal. Octobris, [96] solutum iri. Se intra tam breve tempus satisfacere non posse. Idcirco orare Barones, ut ad Kalen. usque Martias secum hyemare velint. Hanc gratiam de Venetis non desperare, ut stipendio totius hyemis in classem numerato, eam in id tempus non prorogent, ut ex die Divo Michaeli sacro, in annum, Classem communibus auspiciis regant. Gallis vero se omnia in diem Paschatis ad VII. Kalend. Maii, affatim suppeditaturum, iam tum mari ad navigandum tempestivo. Quae nisi pro ipsorum humanitate exoret a Graecis externorum odio flagrantibus, non solum Imperio, sed suo etiam capiti, non mediocre periculum imminere. Caeterum intra id temporis se ipsorum ope Regnum communire posse ac stabilire. Proinde fidem (quae sibi omnibus rebus charior esset) ex singulis provinciis vectigalibus exactis facile liberaturum. Quis enim dubitet quin civitates, quae a Graecis rebellibus occupantur, sub Veneti Francique nominis umbra, quieturae sint atque imperata facturae? Adhaec naves paraturum in quibus secum in Syriam traiiciat, ait ipsos milites auxiliares in Syriam remittat, utendasve Gallorum ductui permitteret, sicuti sua fides postulat. His Barones pro tempore respondent deliberandum esse, quod ea res non sui praeiudicii esset sed Exercitus, quanquam acutiores praesentirent, Alexii preces, ostentui esse. Inde ille in Urbem revertitur. Postridie Concilium advocant. Refertur de Alexii postulatis. Barones Comitesque ad unum omnes, maior pars Equitum, Tribuni, Centuriones, Alexio praesertim aequa petenti, indulgendum censent. Sed factio quae Exercitum sub vexillis stare dolebat et Corcyrae ingentes motus excitaverat, discordias etiamnum obstinatius quaere: Iusiurandum Corcyrense testari, naves publica fide promissas poscere, sibi denique nihil quicquam certius, quam Syriam petere et Palaestinam. Quorundam ad militum pedes procumbentium, eiulatus et voces audiebantur, ne per Deum saevissima hyeme in Syriam sese importuosis litoribus perditum irent; Franciae luctum, Syriae et Sarracenis gaudium allaturi. Ut aestivos dies bello omnium gentium more dari ita hybernos quieti. Quandoquidem vasto et saevo mari, nequaquam ante Kalen. Aprilis, nisi insano ausu, classis committi posse videretur. Praeterea Venetos in animum induxisse, Alexium Caesarem nulla in re, deserere. Verum si ad insequentem Martium mensem morarentur, ipsos non modo Alexium suis rebus firmatis, in Imperio relicturos, sed argentum ab eo commeatusque nauticos (quod esset apprime utile) abunde secum ablaturos et, quod commodum esset, Damatiam tum demum [97] traiecturos, copiisque in Sarracenos et Memphitidis Sulthanum ductis, totaque Aegypto et Babylonis agro praeda acta, dites futuros. Siquidem votivi milites ab III. Kalend. Octobris, qui communis belli terminus est, ad Paschales dies insequentis anni, qui foret quartus supra ducentesimum atque millesimum, necessario secum futuri essent, hyemis asperitate retardati. Hanc unam esse Palaestinae acquirendae viam, quam Exercitus concordia faceret. Ita discordia Divina ope sedata, in Alexii Caesaris petitionem, qui multa donando, largiendoque Baronum, ac militum animos propense redemerat atque devinxerat, decretum sit. Ea de causa Dandulus Venetiarum Princeps una et Veneti, solennibus tabulis confectis, bene auspicato, commune bellum, ab III. Kalen. Octobris, qui dies Divo Michaeli consecratus est, in reliquum annum facere iurato promittunt. Idem Barones Devotorum Duces interposito iuramento polliceri. Tam felicem partium consensum, Matthaeus Monmorentiacus, vir fortis atque idem antiquissimae stirpis nobilitate, ac animi magnitudine dux praeclarus, illud modo Gallorum Equitum columen, morte sua, debita laetitia privavit. Luctus enim publicus unius hominis vita universam salutem contineri, fortasse aequo ambitiosius indicabat. Ergo funere quamamplissimo cuncta nobilitate exequias decorante elatus Constantinopoli in Hospitaliorum Equitum Divi Ioannis Hierosolymarii situs est. Nec ita multo post, Alexius Imperator, Graecorum, Baronumque sententia cum parte copiarum Urbe egressus, Imperii Civitates peragrat in fidem recepturus. Ei se Comites praebent Bonifacius Monferratensis, Hugo Comes Sancti Pauli, Henricus Balduini Flandriae et Hannoniae Comitis frater, Iacobus Avennes, Guilielmus Chiamlites, Hugo Coloniensis, Barones denique complures honoris causa sequuntur, quorum nomina, ideo Villharduinus non recenset, quod nihil ad historiae cognitionem conferrent. Castrorum praesidium Balduinus Flandriae et Hannoniae Comes, Ludovicus Blesensis, magnusque Devotorum numerus relinquitur. Imperatori quocunque Thraciae, Macedoniae, Ponti, Bithyniae denique adeunti Civitates supplices obviam procedere. Unus Ioannissa Rex Mysorum (is inferiorem Mysiam tenabat, quae Valachiae et Bulgariae provincias complectitur) superbo contumacique ingenio, cuius opes atque audaciam finitimi magnopere timebant, non deditionem, non officium ullum facere. Sed quoniam dehinc saepius de Valachis et Bulgaris dicendum erit, qui Mysiae inferioris populi sunt et funestas clades Francis intulerunt [98] prout suo loco dicetur,non alienum ab instituto operis futurum reor, antequam de Ioannissae Regis adversus Graecos Imperatores odio dicamus, si pauca de Mysiae nomine et regionibus situ, uti multis hoc tempore fortasse ignota, quam fieri poterit breviter, referamus. Ut cum quibus atrox ac calamitosum gestum sit bellum, quique nostrorum vires in Thracia vehementer attriverint, posteris prodatur. Valachia et Bulgaria finitimae regiones ad Istrum sunt. Uno olim inferioris Mysiae nomine contentae. Nam Mysia omnis veteribus in duas partes duasque provincias distinguitur. Altera quam Serviam dicunt Antiquis Mysia Superior fuit in qua est Dardania, hodie a Bosna Illyridis fluvio in Savum influente, Bossinam vocant. Quae Avorum nostrorum memoria Regibus paruit. Nec amissit nomen hodieque Bosnae Regnum vocatur, cuius oppida permulta; sed celeberrimum, quod Hungari Sinderoviam dicunt, Regum Bosnae non ita pridem sedes. Ad Meridiem Macedoniae proxima et Scardois montibus, ab Occasu Dalmatia, ab Ortu autem Thracia, in Boream autem et Septentriones, Dacia qua non procul a Tauruno quod Belgradum vocant, ad Danubii et Saui confluentes pertinet, terminatur. Altera vero huic proxima, Valachia, a Flacco Praeside Romano, qui illustri virtutis argumento nomen suum provinciae reliquit, Flaccia appellari coepta est et corrupta paulatim voce in Valachiam abiisse perspicimus. Haec antiquis Mysia inferior fuit atque eadem Ioannissae Regnum ad veteres Triballos, Scythas et Getas pertinet. Siquidem descendentibus Bolgae amnis accolis et Mysiam ex Asia migratione facta ingredientibus, haec Mysiae pars ab amne Bolga ingenti fluvio Asiaticae Sarmaticae, quem Rha veteres, Tartari autem recentiores Hedilum nuncuparunt, mutato sensim Bolgae vocabulo, Bulgaria dicitur. Is Fluvius apud Scythas ortum habet, loco trans Istrum versus Septentriones, Volga dicto, e magnis vastisque paludibus, qui candidi lacus appellantur et gentibus antequam Istrum traiicerent atque inferioris Mysiae partem Thraciae proximam penetrarent, Bulgarum nomen dedit. Cum a prima origine Bulgari pariter ac Valachi inferiorem Mysiam incolentes (tanta est in rebus mortalibus vicissitudo) Scythae omnes fuerint. Huic inferiori Mysiae in quam Bulgari ex Sarmatia habitatum concesserunt et Flacciam et Bulgariam appellarunt. Fines sunt a Meridie Thracia atque Haemus mons, ab Ortu qua maxime patet Euxinium, ubi Danubius sex ostiis in Pontum Euxinum effunditur, ab Occasu Dacia, a Septentrione Europaea Sarmatia. [99] Transalpina ad Moldaviam Regio trans Haemum haec a nostris hodie dicta est, et Bogdania quasi Bulgaria nunc a Turcis sive Carabogdana minor vocatur. Regio agrorum et pastionum amplitudine abundans, et quae armamenta et militares equos perpetuo proventu, una omnium felicissime alit. Mysi igitur inferiores, qui ex vetustis quondam Tryballis constant, Illyrii, Poloni, Sarmatae, eadem fere inter se lingua utuntur, ex quo facile coniici potest, unum atque idem fere hominum esse genus. Christianis sacris, Graecorum ritus vanissime sequentes Bulgaros, cum Crumo eorum Principe initiatos ferunt, Michaele Theophili filio et Theodora matre Constantinopoli Imperantibus. Quae certe foedere cum iis inito, ut pacem servarent et Christianam Religionem colerent, Thraciae regionis particulam, qua asperrima est, in Boream et Occasum, ad incolendum concesisse fertur. Nam cum Haemi angustiis Bulgari premerentur, perpetuam pacem Graecis Imperatoribus et belli societatem, adversus Barbaros pactus. Annuit Imperatrix Theodora et quicquid inter regionem, quae ferrea dicebatur, ac prius Romanos et Bulgaricos fines distinguebat, ac Deueltum ad Euxinum interiacet (ea Thracia regio est ad Septentriones cui nulla frugum fertilitas est ac ne caelum quidem admodum clemens) perpetuum deinceps Graecis Imperatoribus belli feminarium concessit. Eam regionem Bulgari cum accepissent, vernaculo sermone Zagoram appellarunt. Ternobo Haemi Urbe, Ternouizzam dicunt, totius Zagorae et inferioris Mysiae Regia constituta; ac cum Imperatoribus Graecis societate atque amicitia firmata foedus percusserunt. Nunc continuato nomine Zagoriae praefecturam Turcae vocant. Ita Valachiae et Bulgariae in inferiori Mysia Reges, Constantinopolitanis Imperatoribus finitimi, per multos annos, de finibus continenter bellum gesserunt, cum saepius levi de causa variae controversiae subinde orirentur, quae utrosque magnis cladibus in bellum armarent. Donec Basilius Porphyrogenitus, qui postea Bulgaroctonus appellatus est, Samuele Bulgarorum Principe, non Thraciam tantum et Macedoniam, sed Graeciam ipsam et Peloponnesum vastante, ad Sperachium amnem, hodie Agriomelam appellatum, ingenti clade superato, pluribus castellis incensis et dirutis, Bulgarorum in Valachia opes evertit et vehementer afflixit. Apud eos regnaverant Petrus et Azan fratres, ex privatis civibus Imperium adepti, corollam auream et rubros calceos aemulatione Graecorum Augustorum [100] induti, belli artibus clari et haereditario iure, Graecorum Imperatorum hostes erant. Siquidem cum Thraciae Urbibus animum adiecissent maxima quotidie Graecis Imperatoribus detrimenta, auxiliaribus Scytharum copiis, eruptione in Thraciam facta, inferre non cessabant. Quando Mysorum et Bulgarorum dominatum, uti olim fuisse ferebatur, prolatis finibus in unum coniungere statuissent. Ab Petro, qui Azani successerat et ad Pristhlabam Haemi Urbem regnaverat, Ioannissa, quem diximus, fratrum postremus, Regnum accepit; vir ingenio militari, sed maxime turbulento, crudelitateque simul atque perfidia infami. Is Isaacio Angelo Constantinopolitano Imperatori Alexii patri, fraterno haereditario Azanis iure, hostis erat, tum quod montium angustiis et Castellis fretus, quae plurima in Haemo habebat, praeruptis saxis inaedificata, Graecos Imperatores contemneret; tum vero quod per causam abacti pecoris ab Isaacio, dum Hungarae uxoris nuptias secundo celebrat, aperte secum frequentibus proeliis bellum exerceret. Ioannissa igitur Mysus genere, manu promptus, collectitio Scytha milite, Isaacio patri, patruoque Alexio Fratricidae, iam viginti annos bellum constanter intulerat. Thraciaeque Regni magnam partem ademerat, quando maximis rebus gestis, Petro fratre mortuo, Rex a suis appellatus. Idem secunda fortuna ditissimus, adhaec superbus et insolens, occiduas Imperii regiones, quae ex Propontide et Hellesponto ad Haemum vergunt, fere omnes in suam ditionem redegisset, ex quo, magno Graecorum Caesarum detrimento, sibi opes et regnum opulentissimum paraverat. Sed dum Imperator Alexius Imperii Urbes peragraret, Graeci et Devoti nominis Latinorum factio quaedam, qui in Urbe otii incertum, an negotii causa agebant, seditionem inter se concitant atque quorundam nefariorum consilio, coniectis facibus, incendia in Urbe iam secundo faciunt. Id incendium sub mediam fere noctem, cum exortum esset, atque nocturni tumultus faciem ostenderet, adeo vastum, atrox et immensum fuit, ut cum omnibus tentatis remediis restingui non posset, mulierum ululatu, virorum puerorumque ambustorum clamoribus horrisonum atque terribile videretur. Matronae enim nubilesque puellae et sacratae virgines trepidae e claustris, flammarum strepitu et cadentium tectorum fragore, se in publicum proripiebant atque pudore oblitae ab obvio quoque ut se trans sinum veheret, luctuosis vocibus exorabant. Ita enim late serpebant incendia, ut non aqua, non alia re, nisi ruina restingui possent, sed late ad Urbis vastitatem grassarentur. Barones, qui se [101] Peraea Iudaico oppido, quam Peram diximus, ex altera Cerativi sinus parte continebant neque per tenebras noctis ad ferendam opem advolare poterant, ripa Urbem flagrantem conspicantes; unum dolebant, se pulcherrimam urbem eandemque opulentissimam ab incendio et flamma ex tanto intervallo liberare non posse. Incendium opinione maius, quo celeberrimum Urbis templorum, quo aedificiorum omnis generis, quo integrorum Vicorum, domus omnes, ipsique medius fidius parietes, atque ab ipso portu ab Aquilone in Meridiem inde, per interiorem Urbis partem adusque Divae Sophiae et amplius duorum millium spatio, ad inferiorem Propontidem regiones consumptae. Nec cuiusquam ope tantus ignis, non dico extingui, sed ne reprimi quidem potuit, quin integros octo dies continentia aedificia, populantibus incendiis latissime grassaretur, ut sola materiae defectio, eius restinctio fuerit. Multis hominum millibus consumptis, e media flamma erepti cum parvulis liberis, atque coniugibus, partim semiustulati ad quindecim millia, nostrorum Devotorum ope, in adversam Peraeam scaphis enatantes, constituuntur. Huic tam luctuosae Urbis conflagrationi, omnes Latini divitesque inquilini, qui Urbem Constantinopolitanam inhabitabant, undecunque gentium collecti, incendio commigrare alio coguntur, omnibus suis sarcinis, cum uxoribus et liberis, in naves impositis, portu Ceratino superato, Peregrinos petierunt, quorum ope et manu incolumes traiiciunt. Haec calamitas Francos et Graecos multum inter se alienavit. Nec satis eius authorem apud quenquam incusare poterant, quod hoc tam grave detrimentum omnes contingeret. Ad summum hoc incommodum, mors Abbatis, Divae Mariae Lucedii cummulus accessit, unde Barones magnum dolorem animo conceperunt; sed omnium maximum Bonifacius Marchio, quem Abbas amicitiae causa ex Transpadanis (ibi enim Lucedii cum eximio templo Coenobium situm diximus) peregre secutus erat, ut non immerito eius sapientia frui Marchio gauderet. Is enim suavitate morum et sanctimonia atque optimarum artium studiis, in tantam prudentiae opinionem et gratiae venerat, ut non tantum apud Cisterciense sodalitium, in quo authoritate plane princeps plurimum eminebat, sed apud omnes Barones in castris, nusquam fere quisquam infimus, medius, summus repertus fuerit, qui hominis authoritatem refugerit. Ex quo omnium uno ore discordiam sedator nominabatur. Perluctuosum omnibus innocentis viri funus, qui vivens cum humeris Rempub. Cruciatorum portaret, eius morte Exercitus Universus [102] extrema omnia metuebat. Alexius Adolescens Imperator, rebus ex animi sententia compositis et Imperii urbibus atque oppidis in deditionem acceptis, secunda peregrinatione usus, cum Bonifacio et Baronibus, die qui Divi Martini nomini festus est et idem more genialiter vulgo agitur, Constantinopolim redit, totaque Urbe obviam effusa, maximo Devotorum ac suorum Civium, omnius sexus, favore et plausibus excipitur. Imperator quidem in Blachernium Palatium se recepit, quod hodie Constantini dicitur. Bonifacius vero, reliqui Barones, in hyberna ultra Ceratinum sinum, Peram ad suos conveniunt.
Liber III
recensereImperator, re foris ex animi sui sententia feliciter confecta, Imperii opes satis constabilitas ratus, quorundam aulicorum felicitati omnia assentantium sermone facile immutatur. Itaque solum quo in gradu positus esset, identidem praedicans, sed per quos in eum provectus esset pene oblitus, semper aliquid in dies de honorandi Exercitus consuetudine, atque officio remittebat. Barones vero, Dandulusque Venetiarum Princeps, cum eius adeundi indignitatem diu pertulissent, de pecunia per Legatos admonent. Ille procrastinationibus, minutioribusque in dies pensionibus, graeca fide ludere et proinde Francis et Venetis difficiles aditus praebere. Rursum, iidem honestissimos Equites mittunt, qui ipsum de fide appellarent, hos quoque minutis pensionibus ducere, frigidaque et plena pudendae dilationis responsa reddere. Sed, ad extremum, nostris nomen urgentibus, impudenter inficiari. Qua ex re, magna molestia Bonifacius Marchio afficiebatur; qui, ut in eum supra caeteros [104] fraternae affinitatis memoria gratissimus extitisset, ita adhuc amicissimus esse cupiebat; nec eum ab Danduli, Baronumque benevolentia, in quam illum insinuasset, leviter discedere. Ita Bonifacius frequens in aulam ad Alexium ventitare; Franci, Venetique in illum merita commemorare, quanta homini ab homine nunquam ex omni saeculorum memoria contigisset. Idcirco Imperatori suadere, honori suo, ut consuleret et ingrati suspitionem potius omnibus Imperii opibus declinaret: dixerit enim maledicta cuncta, qui eum ingratum dixerit. Ut iam nimio praestet dispendiosum, quam ingratum dici. Illum laudabunt boni, hunc etiam ipsum culpabunt mali. Sed vir sapiens et idem amicus nihil iuvenis animo Graeco astu occupato persuadet. Barones postquam se fraudatos liquido vident, nec ius suum per disceptationem obtinere posse, graviter commoti, consilio cum Dandulo principe inito, per vim repetere constituunt. Extemplo sex Legatos foeciales, Cononem Bethunium, admirabilis eloquentiae laude clarissimum, Gotthofredum Villharduinum, Campaniae Mareschallum, Milonem Brabantium Privinum, Gallos; totidemque Venetos lectissimos Patritios, quos Princeps in consilium adhibebat, Danduli nomine in Urbem mittunt; qui inficiatorem obtestarentur, bellumque (sicuti aequitas, iusque gentium, postulat) indicerent: quanquam suos vix satis omni iure tutos, inter graecos homines astutos et infides rebantur. Itaque loricati gladios sumunt, admotis repente equis, terrestri itinere, inter spem et metum Ceratino sinu circundato, Urbem ingrediuntur. Et scalas conscensi (Palatium enim Blachernium, quod Constantini vocant, ad urbis portam pertinet) Bethunius cuius sapientiae et facundiae a caeteris concessum, in Regiam Blachernae cum collegis introductus, apud Alexium Augustum imperiali in sella sedentem, iuxta Isaacium Patrem, eiusque uxorem, Alexii novercam, quam Hungariae regis sororem, paulo ante memoravimus, ab Isaacio secundo ductam, magno procerum consessu, advocatae concionis instar in Corona stans, sic, ut circumfusa totius aulae turba audiretur, orationem huiuscemodi habuit. Baronum hodie Dandulique Ducis Veneti iussu, huc tibi clarigatum et res nostras repetitum venimus, Imperator Alexi: immortalem Deum, hominesque te ipso audiente testantes, nisi pactiones iuratas serves,te indignum facinus consciscere. Neque enim eius animi sunt, ut tibi vel minimum beneficium commemorent, nedum insigne obiicere, aut exprobrare velint. Pactiones memoria omnium gentium tenentur: Illae publicis litteris auro signatis, consignatae [105] sunt, Deo primum, mox etiam fratre tuo Philippo Suevo Germano testibus. Et quanquam saepenumero de fide interpellatus, necdum tamen, neque pudore, neque iure liberasti. Atqui non petunt Barones et Dandulus, ut fidem, nisi illorum aerumnis, atque periculis servatus praestes: scis enim quo periculo adversus Alexium patruum, pro tua patrisque salute atque potentia conflixerint. Ad iniquas porro conditiones dolo inductum te, qui quaeri potes? Qui in omnium rerum egestate, quas ne privatis quidem fortuna negat, exul, supplex, inops, pulsus regno, et ex calamitate ad Barones profugus, iis Iaderam Legatos, cum Philippi Suevi Fratris litteris, supplicatum misisti, ut te per immortalem Deum, perque Imperialem genium misererentur: hanc tandem non sponte traiicientibus, sed rogatis et tuis precibus impulsis, abrupta turpiter iurisiurandi fide, summa animi inconstantia, ac levitate gratiam refers? Quos sine ulla spe praemiorum et emolumentorum, sedes in Gallia reliquisse et quod unicum votum fecerant, Palaestinam et Syriam deseruisse, cuius tandem aut impudentiae aut dementiae est putare? Quae igitur iniuria est, iure pacta, iure belli vendicare? Si foedus et amicitiam praeoptas, iniquum est de pecunia caeterisque conditionibus recusare; quas Pater, tuque adeo his quas in medium prolatis tabulis vides, fide ac sacramento sanxistis. Ac, si tibi Baronum Dandulique ope in Imperium restituto semel persuasum est, turpiter abiurare, violare iusiurandum, fidem prodere, ac pactorum conventorum oblivisci aequum et regium putas, iam te nec Imperatorem, nec amicum habemus. Et quoniam sic a maioribus didicimus, magis virtute quam dolo contendere, neque insidiis niti, neminemque bello, nisi ante indicto atque aperto lacessere; ideo tibi Baronum Ducisque Veneti nomine (tametsi inviti hoc faciunt) quam clarissima possum voce, ipsum bellum denuntio. Aequitatem nostrarum postulationum, si te, Patremque audieris, si in consilium adhibueris, utrique probatam iri spero: opto quidem certe, quo nostrorum amicitiae, quos tua salute, quam recte illorum fidei commiseras, expertus es, fructus speratos aliquando capias. Graeci Proceres Oratoris fiduciam admirati (nam Conon cuncta gravi concitatoque sermone, ore flagranti protulerat, eo exitu, ut Baronum et Danduli intimos sensus ardentissima facundia denudaret) inter se insusurrare Cononem Maiestatis Imperii, Deique cuius auguriis constituta augustior esse debeat, contemptorem esse: quod in ipsius caput fortasse male vertat. Itaque Alexius graviter commotus, caeterique Proceres, qui illi assidebant, quandoquidem nemo ab omni saeculorum [106] memoria Orientis Imperatori intra domesticos parietes, bellum contumeliosis verbis denunciasse diceretur, cum insensi, severique oris habitum omnes ostenderent, turbido vultu nostros Oratores, quos paulo ante mirifice coluerant, ne verbo quidem, honoratos dimittunt. Illi, per hunc modum indicto bello, prolatoque Baronum decreto, reiectis Alexii excusationibus, conscensis equis reditum ad suos in castra sedulo admaturant; nec ante animum, non dubio perfusi mortis periculo, metu solvunt (quo enim susurri, qui ipsorum in pectus altius descenderant, reciderent, valde laborabant) quam se de Graecorum manibus Blachernio Palatio, atque ipsa Constantinopoli elapsos, circumspiciunt. Adeo praesens periculum sibi evasisse videbantur. Nihil enim propius fieri videbant, quam ut vel occiderentur, vel in vincula protinus coniicerentur. Ita periuro bellum committitur, pluribusque locis subinde utrorumque concursu facto, Graeci semper magnis incommodis acceptis, in fugam coniici. Elapso Autumno, quo minutis proeliis continenter certatum fuerat, iamiam hyems penetraverat, quo tempore miles quieturus videtur, nisi lacessitus. Itaque Graeci cum virtute parum valerent, ideoque fere semper acie abstinerent, per brumales Solstitii longissimas noctes, Venetam Classem artificio quodam oppugnant: in spem enim venerant, nostris inopinantibus magno nostrorum detrimento, noctu incendi posse. Navigia igitur maxima, decemseptem numero, arida omnis generis materia, accensis carbonibus, incendiario oleo, stupa, pice, sulphure, et bitumine, vinariorumque doliorum maximo numero implent: deinde ex sententia ventum ad nos perflantem nacti, secundo Bosphoro profluente, qui in Ceratinum sinum influit, in ea, de media nocte, liquido igne, quem Graecum ex gentis inventione dicunt, iniecto, qui vel inter fluctus ardere consuevit, vela, unde flatus erat, dederunt. Quo tanta inde late refulgens flamma repente emicuit, ut quum Bosphorus qui Cornu sinu influit, nitido undarum aequore lucis splendorem exciperet, repercussuque diffusum ad Sycenam, usque ripam diurno lumini persimilem evibraret, intempesta nocte et ea nubilo caelo perobscura tota Constantinopolis circumiectusque Ceratinus sinus, atque adversa Chalcedon flammis in altum elatis, collucerent. Porro autem ardentes naves, in Devotorum Classem non procul a nostris iuxta Galatae ripas in anchoris stantem ferri. Tum rei insolentia, horrendi clamores, totis castris excitabantur, ut repente ad arma, tanquam in diurno tumultu, undique conclamaretur,atque accurrentium auxiliorum accensae faces, appropinquantiumque [107] Baronum funalia spectarentur. Veneti, qui magnum rei navalis usum habebant, tam subito, quam felici consilio, nihil incendii flammas veriti, sumptis facibus, ad Biremes et navium scaphas, celeriter advolant; falces ferreas confixas longissimis contis capiunt et cum pene undique flamma torrerentur, maximaque telorum multitudine premerentur, iniectis pontibus incendiarias conscendunt naves, hastisque ferreo unco praefixis, harpagones vocant, tanto nisu, quanta humana vis sufficere potest, in ore, atque oculis hostium, portu paulatim trahere, atque extra sinum Cornu, in inferiorem profluentem Bosphorum committere. Iidem in continentem fumum flammasque sese coniicere, tanto certe animo, ut pene his frui viderentur. Siquidem ea succensa, atque amissa classe, simul spem Palaestinae, Hierosolymorumque et domum reditus, amittebant. Graeci maximo clamore insecuti, quasi parta iam atque explorata victoria, navigiis conscensis, nostrisque oppositi, Venetos restinguendis ignibus districtos, eminus sagittis et telis petebant; nec solum ignivomos globos et saxa eodem iaculabantur, sed etiam collatis navibus, pluribus vulneratis, magnis detrimentis afflictabant, scaphasque ne a nostris occuparentur, suorum corporum pondere in profundum demergebant, quod homines urinandi scientes tuto possent emergere. Tota suburbana Constantinopolis litora, Galatae opposita (nam eo tractu quantum Urbs mari alluitur, oblongum, nec ita latum litus extenditur) Graecorum refertissima, quos fortuna suae calamitatis artifices et spectatores, duplicato dolore, fecerat. Maximus utrinque clamor, caelum terra, caeloque terra misceri videbatur. Una tantum Pisana navis oneraria, et ea variis mercimoniis onusta, quae forte in anchoris stabat, incendio absumpta fuit; nulla nostrarum desiderata. Caeterum Veneti desperatis pridem rebus incolumes sese celeriter, ex incendiariis navibus explicantes, in terram ad nostros se receperunt. Ita, Graecorum ignes, tanto artificio apparati, Venetorum virtute in nihilum recidunt. Nec vero Galli Equites cessare, qui somno dudum insuetis clamoribus experrecti, in armis erant. Itaque acie ex consuetudine instructa, ne nocturno praesertim tumultu Graecorum agmina nostros Equites invaderent, excubiis accuratius intentis, plana sub Urbe occupant, qua hostem ad se ingressurum suspiciebant. Ea de causa actis summa cura vigiliis, dispositisque ad Galatae ripam et portas armatorum cohortibus, reliquam noctem insomnem omnes sub armis in lucem stetere. Posthac Graeci duces, qui ante in nostros irruperant, spem pacis omnino excisam videntes, insidias [108] Alexio Augusto parant, unum aliquem in eius locum consilio manuque promptum allecturi, ne res Constantinopolitana Latinorum adventu labefactata, turbari, aut ullis affici detrimentis ex opportunitate adolescentis, atque adeo imperiti Principis posset: quum miseri Cives toties capta et direpta Urbe, extremam cladem subirent. Alexius quidam Ducas, cui ob coniuncta supercilia et veluti oculis imminentia, Murtzufli cognomentum, quod vernacula Graecorum lingua superciliosum exprimit, ab aequalibus erat inditum, et Alexio Augusto author fuerat, belli adversus Francos et Venetos suscipiendi, unus ex multis aptissimus visus est, qui facinus admitteret, quod Prothovastiarii dignitate et insignibus calceis ornatus, in altissimum dignitatis gradum, per Alexium Iuniorem evectus, ipsi insignite carus esset: ut iam in Augusti cubiculum, intempesta etiam nocte, per custodias, ei familiaris aditus pateret. Concilio communi, modus insidiarum, simul et dies, circiter finem Ianuarii constituitur. Quarta post vigilia, quo tempore Alexius alte somnum capiebat, Ducas Murtzuflus, Spadone, fisci praefecto, exquisitae avaritiae homine, conciliatore, cum reliquis coniuratis, adapertis sensim foribus, in cubiculum per satellites introductus, per simulati colloquii speciem, quo ipsum ex tumultuantium Civium manibus eriperet, Imperatorem e lecto in tenebricosum carcerem abripi iubet, et calceos purpureos in pedes repente induit. Hoc calceamentum futuri Augusti insigne erat. Idem mox palam a coniuratis Imperator salutatus, in Divae Sophiae etiam infertur, atque ibi Graecorum Augustorum more inauguratur, Imperium per summum scelus adeptus. Sed Isaacius Pater, rumore de Filio Caesare in carcerem coniecto, et Murtzuflo parricida Imperatore creato, vehementer perculsus, VII. restituti Imperii mense nondum exacto, in aegritudinem incidit, quae ipsum paulo post acerbissimis curis agitatum, maerore animi, nondum quinquagenarium e medio sensim sustulit, cum ante expulsionem annos novem, menses octo imperasset; obcaecatus vero carcere annos octo, menses tres exulasset. Fuit Isaacius, ut Graeci eius saeculi tradunt scriptores, flammata facie, rufo capillo, mediocri statura, valido corpore, ac lacertoso; et si ad animi virtutes spectes, non contemnendus Imperator. Interim Murtzuflus Ducas, Imperio ad hunc modum potitus, Alexio venenum bis terve praebuit: sed dolo parum procedente, quod festinatione, nec scienter, nec suo tempore misceret, vel quod adolescens, tum aetatis robore, tum antidotis venenum praevertisset, ipsum VI. Idus Februarii (sex enim [109] menses et octo dies imperarat) strangulat. Continuo fama spargitur a coniuratis adolescentem Imperatorem, non sine maximo Alexii Ducae maerore, vi morbi interiisse. Regio itaque funere elatum, summa in speciem pietate iustis persolutis, in vetus Graecorum Augustorum monumentum, ad Apostolorum, statuit; ac more luxit: ne cui Imperium et vitam abstulerat supremos quoque honores abstulisse videretur. Sed ut nihil homines sciant, suspicenturve facinus, quis Deum, mundi oculum, caelare potest? Magnam vim famae, in utramque partem, vel ad veras res, vel falsas, nemo est qui nesciat. Quae modo adolescentem Imperatorem suo fato interiisse, sed falso dixerat, eadem dolo Ducae Murtzufli necatum, constanter vereque praedicat. Ad castra nostrorum protinus de morte Alexii certus nuncius adfertur. Barones ac Dandulus confestim tuba concilium advocant. Eodem Episcopos, minoresque Praesules accersunt, praecipue vero quos summus Pontifx Innocentius legarat, in Exercituque Sacris praeesse, ac vices suas implere iusserat, atque ex his unus aetatis honore et eloquentiae opinione caeteros antecedens, gravissimam de iure belli sententiam apud Barones et Dandulum dixit, eoque attentius auditus et promptius quod militum festinatio non solum belli, sed etiam celeritatis avidissima, ius belli gerendi a foecialibus expectabat. Ille hortari, ad Dei parricidarum vindicis signum, torpescere non oportere. Quibus iam licet, vel in hoc terrae solo, vel in caelo esse beatissimis. Alias verendum de iustitia, huius belli dubitatio ne iniustitiam summam habeat. Parricidia enim ubique gentium capite sanciri. Ut vero ius gentium sileatur, quod parricidam peraeque apud omnes morte bonisque mulctat, bellum quod gererent, iure belli, tam aequum esse, quam quod aequissimum. Siquidem pietas est prima, quae impietatem e medio tolleret. Scirent se, armis servum persequi, qui dominum, iustum Regem, quem divinis auspiciis Barones, Dandulusque in solium restituerant, Dei in terris effigiem, e medio per summum scelus sustulisset, ut solus regnaret. Eum enim solum esse Imperatoris et Regis nomine dignum, qui id voluntate Dei, cuius iustum interpretem Romanum Pontificem Max. non Constantinopolitanum Patriarcham crederent, auspicato acceperit. Idcirco nihil addubitandum, nec cunctandum, quin importunissimo Tyranno, atque hosti, cum quo nullum esset ab adversa religione commercium, sceptrum protinus extorquerent. Quem ipsi alieni Graecum propter Regium nomen salvum et florentem Imperio vivere volebant, inventum esse servum veneficum, qui eum [110] acerbissima morte afficere voluerit. Itaque viderent, ne reges posthac et Imperatores, si a bello tam pio animus ipsorum refrixerit, nusquam, quod in ipsis est, tuti, nusquam sacrosancti futuri essent. Nec eos latere, cum in Constantopolitanos arma inferrent, cum hominibus sectariis bellare: id quod lex et fas iubent. Si Christianae Religionis cultus, si Latinae Ecclesiae dignitatis propagatio, et Romani Pontificis Max. maiestas omnibus cordi, et pedibus manibusque conandum. Vulgo notum esse, ut Patriarcha Constantinopolitanus Oecumenici nomine, de quibusdam Graeciae conventiculis emendicato, sectam iampridem fecerit, quorum leges sequeretur. Constantinopoli enim Graecorum Imperatorum ope, qui post Constantinum regnaverunt, vehementer adaucta, cum fortunar beneficio inclarescere fama, et Imperatorum res in Oriente gerentium sedes esse coepisset, factum esse, ut paulatim Ecclesia et Episcopi eius Urbis, contra fas iusque dignitate eminere et authoritate adeo praestare coeperint, ut veteri illam, ceu magistram disclipinarum: Episcopus autem Constantinopolitanos, ut Praesides et patres honorare, vicinae Ecclesiae perrexerint: nec solum, quod in Aegypto Alexandria, in Syria Antiochia, in Palaestina Hierosolyma, hoc non in Thracia modo, vel Asia vicina, et Graecia prope omni Constantinopolitanus Patriarcha esse vellet, sed quod nefandum est, cum Romana, eadem Apostolica beati Petri sede, de primatu vanissime contendere auderet. Ipsum porro Constantinopolitanum Patriarcham, saepe ab Romano Pontif. Max. monitum, ut opinione desisteret, et omnium gentium et Regum, qui non modo religionem, sed etiam Regum appellationes de Pontifice Max. beneficii loco haberent, consensionem sequi mallet, quam seorsim vitae rationem capere; in Italorum, in Gallorum, et Germanorum, et quod nullo sanguine expiabile est, in Dei Ecclesiae Latinae odia incurrentem. At hominem abhorrentis ingenii, et ad nullam pietatem informatum, novi delirii et antiquae levitatis vestigiis insistentem, authoritatem, rationemque Latinae Ecclesiae ut amplecteretur, nullo pacto persuaderi potuisse. His fectis, quae, quod sensim Religionem dissuunt, non ita obrepere intelliguntur, Christi, eiusque sponsae Ecclesiae, honorem agi, qui unus si quaeretur, iusti belli fons est, et semen. His rebus Innocentium III. Pontificem Max. maiorem Christianae Ecclesiae motum expectantem, celeriter more Apostolico factum execrari, eumque pravae opinionis condemnare, omnesque qui in eius haeresi essent, religionis nostrae, atque hostes iudicare. Cumque ipsi modo Barones et Veneti, Isaacii, atque [111] Alexii Imperatorum capita tuebantur, idcirco iustum hoc bellum Ecclesiam censuisse, quod pro his, qui ex foedere in viam redibant, ac Maiestatem Sacrosanctae Romanae Ecclesiae sibi curae, Graecamque Ecclesiam in Romani Pontificis obsequentiam futuram esse, perpetuo fore iurabant, arma sumerentur. Hos igitur alia mente, quam nunc, Graecos cum viderent Pontificis Romani colentes, sic victores Imperio fraudasse, merito sacros, atque intestabiles habitos iri. Nunc quum Gallo ac Veneto bellum sit cum Graecis apertis sectariis, atque ex divini iuris censura impietatis crimine damnatis, illud, Romano Pontifice Max. authore, iustissimum edicere; captaque omnia in Victoris mancipio, iure quam optimo fore. Illum tantum captivorum animas, quibus Deum suis precibus propitium impetret, suae fidei reddi peteret. Ipsos vero Barones et Venetos, eodem Pontifice Max. authore, Constantinopolitanam Urbem Latinae Ecclesiae infidelem caperent, captamque in eiusdem summi Pontificis fidem traderent, usuque et fructu suam possiderent. Ita, acriter Barones et Venetos hortari, irent et Victoriam Deo, Divisque bene iuvantibus exploratam capesserent, Constantinopolimque proprium ipsorum praemium, peterent et Graecam Ecclesiam commune omnium commodum Romani Pontificis obedientiae darent; et beatitatem vel mundanam vel caelestem ipsius, Pontificisque fide datam, tandiu expetitam amplecterentur. Recordarentur denique bellum pro aris semper iustum, aut Gallica et Veneta virtute perpetrandam esse, aut ipsis Christiani nomen relinquendum. Haec eadem caeteri Antistites et Sacerdotes totis castris concionabundi immiscere. Quae oratio penitus in memoria bonorum insedit, ut sponte currentes incitasse, atque bellum inexpiabile protinus creasse videretur. Caeterum nostri impigre dies ac noctes hostem, terra marique continentibus damnis afficiebant, aut lacessebant; quod nulla re alia Deum, eiusque Romanum Vicarium in terris, quam hostis victima se placaturos sperabant. Propterea nullum capitis periculum fugiebant, dum voluntati Divinae satisfacerent. Continuo Henricus, frater Balduini Comitis Flandriae, partem copiarum educit. Iacobus Avennes, Balduinus Bellovisus Hannonii Equites, Odetus Campanus Chiamlites, Guilielmus eius frater, cum suis popularibus universam Thraciam, sub eodem vexillo, populatum mittuntur. Itinere totius noctis multa luce Phileam, quae Phinopolis antiquis fuit, ad Roxolanorum mare sitam, quod Euxinum est, pervenit. Euxinum porro, quia ad laevam iam inde a Salmydesso litore, ad Istrum, et Scytharum deserta, [112] magno litorum flexu retro curvatum, in cornua ad Tauricam Chersonesum multos attingit populos, corum sinuum accolas, atque in his non Getas modo Romanis olim Dacos dictos, Sarmatas Graecis Sauromatas, Hamaxobios, sed Alanos mox, et potissimum Roxolanos se in longum ad Tauroscythas iuxta maritimam oram extendentes, Roxolanorum mare dicebatur. Ea propter Villharduinus Eques peregrinarum regionum non satis sciens et militiae quam Geographiae peritior, proindeque Euxini nominis ignarus, Pontum Euxinum in Gallicis Commentariis, rudi eius saeculi more, Roxolanorum mare, quod Euxinum erat appellavit, quando eo tempore Roxolani, iidem Russi, viribus pollentes apud omnes noti, tota Thracia atque Europa sed ad Euxinum potissimum prolatis viribus, maxime formidabiles essent. Philea Thraciae civitas est, in maritima Euxini ora, ad laevam iuxta Bosphorum in Aquilonem vergens,omnibus rebus refertissima, olim Phinei regia, ut quidam volunt, quae Iasonem caeterosque Argonautas excepit. Eam Urbem primo impetu capiunt. Tanta vero praedae vis, manubiarum et commeatus fuit, ut parte etiam ad Exercitum, qui infra collocatus erat,per Euxinum et secundos perfluentis Bosphori anfractus navibus invecta, omnibus rebus in castris abundarent. In ea Urbe duos dies agunt. Tertia vero die praeda manubiisque onusti, ad suos regrediuntur, quod deposita asperitate hyems praecipitaret, seque annus sensim aperiret: instabat enim dies, quem honori Deiparae Virginis solenni caerimonia festum impertimus, IV. Non. Februarii, cum ad accipienda imperia conveniunt, bello adversus Murtzuflum pugnaturi. Interim Murtzuflus certior factus, Henricum Balduini fratrem cum Exercitu ad suos se recipere, intempesta nocte Urbe egressus insidias tendit, et postremum Francorum agmen, dum sylvam ingrederetur, sub sarcinis ex insidiis, invadit. Sed nostri semper quadratoagmine et militariter munito ingressi, in temporis momentoacie conversa, hostem conscindunt, Graecosque Equites ad viginti, omnium optimos capiunt. Currus etiam armorum Murtzufli, eo saeculo Carrocium appellabant, vexillumque praetorium Carrocio impositum, a nostris diripiuntur. Carrocium porro currus erat castrensis praetorii insigne, bubalis praetextatis tractum: a cuius postrema parte, Turris lignea cum pinnis assurgebat: in qua antenna praealto in malo suspensa, Imperatoris vexillum expandebat: superstante Campani aeris tintinnabulo maximopere sonoro: cuius sonitu bellum publice hostibus denunciabatur: Regibus et Imperatoribus, liberique iuris [113] Civitatibus tantum in Europa et Gallia potissimum Cisalpina, totaque Hetruria Carrocii usus erat, aut quibus esset id ab Imperatore concessum: maiori Urbis templo asservabatur. Hinc, Carrocium non nisi bello indicto educi, et in foro sisti consueverat. Ei milites in proelio ita haerebant, quum id deserere summae perfidiae loco haberetur, ut inde nunquam, nisi caelis, vel profligatis legionibus discederent. Hac infausta Murtzufli pugna Carrioco capto, Icon quoque Deiparae Virginis Graecanico opere expressae, quae ipsi Murtzuflo veterum Augustorum more in bellum euntium praeferebatur, quod faustam sibi et Graecorum Exercitui speraret, cum reliquo Imperatorio apparatu, in nostrorum potestatem venit. Id proelium tam opportune, quam prospere tentatum a Gallis, universo bello felicem eventum praebuit: siquidem Icone capta, Henricum Balduini fratrem (ut erat ex domestica disciplina maxime pius) felicis praedae eventum, Christiano more ad laetum augurium facile vertentem, exclamasse ferunt; debellatum esse Tyrannum, postquam ipsum Virgo Deipara, atque omnes demum Sacrosancti Caelites, tanquam sacrilegum, atque impium deseruissent. Nostri pari pietate omen, quam maxima possunt religione accipiunt et Deiparam inter splendidiora victoriae spolia et preciosam praedam, in sui Filii cultorum manus devocatam, concessisse, persuasum habent. Ea cum Dandulo Duci, ut infra memorabimus, in rerum divisione forte obtigisset, summo cultu Venetias delata, nunc in Divi Marci, solennibus Deiparae diebus, e Sacrario collucentibus undique cereis,ad Aram maximam salutatur. Sed quoniam anteposui Classem Flandricam, ad Imperium Ioannis Nigellani Brugarum Castellani, Massiliae hyemasse, atque in Syria, tam importuna, quam exitiale navigatione, aestiva egisse; praeterea magnam copiam eorum qui Venetensem Exercitum devitarent, alio portuatum dilapsam, qui nostris numero multo plures erant, quam qui Constantinopolim obsidebant: hi omnes in Syriam appulsi, ut multorum litteris, ac nunciis in castra allatum est, Deo CHRISTO, Devotisque satis poenarum ad religionis honorem dederunt. Alii enim contagiosa pestilentis morbi lue per omnem regionem diffusa, absumpti: nonnulli, qui ad suos repedarunt, tanquam impii desertores, publice pro pollutis habiti: Alii quos desertis Castris flagitioso, ac indecoro prorsus secessu ad Gualterium Brennensem in Apuliam superius profectos fuisse memoravimus, ut ignominiam speciosa militia contegerent et diluerent, aut Antiochiam, ad Bohemundum III. Antiochiae Principem, aut ad Raymundum [114] Iuniorem Tripolitanum Comitem, ex magni Raymundi Tholosani Comitis gente oriundum, quem superius recutitum appellavimus, quibus superiori tempore cum Aegyptis et Sarracenis continua bella intercesserant, falsa pietatis specie adire constituunt; et se secundo sacramento, priore iniuria soluto, obligare: sed, eos palantes Turcae, qui ante quadringentos annos ex Sarmatia Asiatica in Persidem et minorem Asiam descenderant, et latrocinantes magis quam belligerantes, dum nec unus illis certus Dux, nec certum Imperium, provincias vastabant, ex insidiis adorti, divina ultione, ad unum omnes oppresserunt. Turcarum enim vires tenuibus initiis, ut fit plerumque, ex Scythia et Caspio mari, unde illis genus, per Asiam sese sparserunt, annis retro plus minus septingentis sexaginta, paululum ante Caroli Magni Imperium, a quo deteriores habere Africae et Asiae res caeperunt. Ii Sulthanis qui multiplices Asiae minoris Satrapias administrabant, mercenaria militia operam navantes, aliquot proeliis, duce Tangrolipice, feliciter adversus Sarracenos gestis, quorum ante auspiciis militaverant, celebres esse et victoriarum successibus elati, aspirare ad regnum caeperunt. Mox Othomanis ad imperium evectis, omni Asia sunt potiti. Et Avorum nostrorum aetate, cum in Europam traiecissent, Adrianopoli primum, mox Constantinopoli capta, ad ingentes opes et eam potentiam, quam hodie admiramur, maximo Christianae Reip. casu, pervenerunt. Ita, nostris dissidentibus, malum haud satis provisum serpsit. Turcarum igitur armis caesi, aut capti magnae nobilitatis Franci Equites ad octuaginta. Inter caesos autem nobiliores memorabant, Villanum Nuylliacum, Equitem inprimis bellicosum, ac Aegidium Trasidium Hannonium Equitem, Balduini Comitis Flandriae Clientem, atque eiusdem oboeratum. Captos autem Bernardum Montroliensem, Raynaldum Dampetram, Ioannem Villarium, Guilielmum Nuylliacum, nimia pietate fratrem sequentem: omnes ferme Campani Comitis Clientes. Ita, Devotos milites a multis execrationibus infames, fame sitique enectos, ultore Deo magno, meritas perfidiae poenas dedisse. Testificatur Gotthofredus Villharduinus noster, iuratorum neminem fuisse, qui castra Venetiis instituta fugisset, sive casu, sive quod credibilius, Dei voluntate, qui non insignem calamitatem fato tulerit. Ea de causa veteri proverbio sapientem esse, qui meliori pararet. Sed ut ad institutae historiae seriem revertamur, Veneti Francique, qui Constantinopolim terra marique obsessam tenebant, de Murtzufli victoria subnixi, Classem rebus omnibus adornant, manganis, balistis, tollenonibus, [115] et fundis, quas urbium expugnationibus homines machinantur; atque omni vi et ingenio agere connituntur. Scalas enim ab antennis navium, moenibus altiores incredibili omnium admiratione erigere, et muris admovere: Obsessi contra praesenti exaggeratione ascensum impedire. Turres enim ipsas, etsi opera deditas, novis tamen contignationibus tabulatorum editiores faciebant: tanto studio ut nulla utrinque belli munia Martio mense, ieiuniorum diebus intermitti diceres. Inter haec Francis, e terra non procul spectantibus, prae gaudio manabant lachrymae, veluti concepta, non sine ingenti spe capiendae urbis et prope explorata de Murtzuflo tyranno et Graecis victoria. Igitur Barones e vestigio tuba concilium advocant: eo Dandulus Venetique conveniunt, ac pluribus in utramque partem dictis sententiis, ne qua inter socios, Venetum et Gallum capta Urbe dissensionis occasio praeberetur, inter se pacta his legibus confirmant. Si Dei voluntate Urbe potiri contingeret, praeda, ac manubiae, Imperii oppida, Civitates, Vici, castella, horumque una agri, cuique pro ordine et virtute, ut distribuerentur: neu quisquam rem ne minimam quidem contrectare, nisi adiudicatam, auderet; quin ad diem, locumque praestitutum referret. Quod autem Urbs et Imperium unum aliquem gubernatorem requireret, aequissimum videri, XII Viros, omnium suffragiis deligi, VI. Francos, itemque VI. Venetos, qui tactis Evangeliis dextra, qua iurisiiurandi religione nihil Christianis solennius habetur, quem ex omnibus maxime Imperio regendo idoneum iudicassent, Imperatorem sua voce declararent. Idem simul more militari Exercitus annuere, se unum et solum, quem XII Viri nominassent, pro Imperatore observaturos. Qui vero ad Imperium delectus esset, is quadrantem praedarum et in Urbe, et foris suo iure haberet; eaque praeter, Graecorum Augustorum Palatia Bucaleontem et Blachernium: reliquus dodrans Imperii, Venetis, et Gallico Exercitui ex aequo dispartiretur. Extemplo etiam sapientissimi quique ad XII. de Veneta Classe, de Exercitu Gallico totidem crearentur, qui censum Imperii, Feuda et magisteria pro sua prudentia constituerent; eaque quibus oporteret, dividerent. His rebus honoratos, quibus operis et muneribus liceret et deceret, onerarent, idest servitia imponerent, quae Imperatori praestarent. Has pactiones tabulis de more prolixe confectis, hinc Franci, ex altera parte Veneti, fide et iureiurando confirmant. Minus obrem perantes Pontificio anathemati subiectos decernunt. Queis et illud adscriptum fuit, ut in sequentis anni exitu, Mense Martio, cuique licentia esset, [116] quo terrarum vellet commeandi: Ita enim ut honore fortis, sic onere liberarentur. Caeterum qui commodis in Imperio uterentur, hi Imperatori ex XII Virum praescripto, dicto audientes essent. Haec legum, his de rebus dictarum, ex Villharduini Commentariis Gallico sermone conscriptis, sententia est. Quas conditiones, quoniam legum instar sunt, ex Veneto Reip. Tabulario accurate sane, et diligenter exscriptas, Decemviri, Ioanne Baptista Rhamnusio patre Decemviralis Collegii a secretis impetrante, exscribendi nobis potestatem fecerunt, quod historiae multam lucem afferant, legis voce enucleatius expromemus. Principio, Christi nomine invocato Urbem Constantinopolim expugnanto. Urbe Constantinopoli Divini numinis ope potiti, eis qui ad imperandum Exercitui, communibus Gallorum et Venetorum suffragiis creabuntur et eligentur, omnes obedientes sunto; uti de communi sententia praescriptum erit et constitutum. Praedae, manubiae, totaque gaza, quae in Urbe Constantinopoli inventa, repertave erit, eo loci, qui ei rei constituetur, sine fraude comportantor. Totarum rerum dodrans Gallis et Venetis dependitor, in eam summam, quam adolescens Alexius Angelus Comnenus Imperator restitutus, utrisque sociis exsolvere tenebatur. Reliquum quadrantem Venetus sibi retineto, dum solutio expedietur et ius cuique suum peraeque redditum erit. Quod solutione facta residuum erit, id Gallo et Veneto aequis partibus dispertitor, dum omnino absolvantur. Sin praedae, Manubiae, Gazaque praesens, aeri alieno praedicto minus solvendo erit, quodcunque praedarum, Manubiarum, atque Gazae, undecunque posthac Exercitus classisve sibi pariet et capiet, inde reliquationem ex praescripta superius formula conficito. Frumentum et commeatus excipiuntor, victuique omnium et annonae militari reservantor. Inde annona militaris, Gallis et Venetiis unde sese alere et sustentare queant, partibus aequis admetitor. Quod residuum fuerit, id Gallo et Veneto eatenus peraeque expenditor, quatenus ex praescripto modo et ordine satisfactum erit. Venetis in cuncta ditione Imperii Constantinopolitani omnibus honoribus et dignationibus ac possessionibus, idque tam in spiritualibus, quam temporalibus, ius utendi fruendi, ut ad eam diem fuerat, esto. Itemque commode utendi, fruendi, omnibus rationibus, sive consuetudinis scriptis, non scriptis, ius pariter esto. VI Viri Veneti, itemque VI Viri Galli, communi omnium voluntate eliguntur. Olli iurati, unum aliquem ex his, qui in Exercitu classeve sunt, quem quidem iudicabunt omnium optime ditionem Constantinopolitanam, [117] et Imperium constituere, gubernare, tueri posse, ex pietate in Deum, ex dignitate Sanctae Romanae Ecclesiae, ex maiestate denique Imperii, creanto. Quem unum XII Viri communi iudicio declararint, eum omnes iustum Imperatorem habento. Sin vero hinc VI Viri Galli, inde VI Viri Veneti in aliam, atque aliam sententiam iverint, forte variata, lectio dirimitor. Utrum fors designarit, eum iustum Imperatorem universi habento. Sin plures in unum aliquem consenserint, eum ipsum Imperatorem accipiunto, quem maior pars legerit. Contra, si in plures sententias, quam duas itum erit, is, in quem maior pars consenserit, Imperator esto. Quadrantem totius Imperii armis quaesiti Imperatori, praeter Blachernae Palatium, praeterque Bucaleontis, cedunto. Quod reliquus Imperii dodrans, Gallis et Venetis ex aequo dividitor. Clerici, qui origine nationis, ab ea VI Virum parte non fuerint, unde erit Imperator delectus, ius, potestatemque Ecclesiae Cathedralis Sanctae Sophiae constituendae et ordinandae, simul et Patriarchae Constantinopolitani capiendi, ad Dei, ad Sanctae Romanae Ecclesiae honorem, et Imperii maiestatem, habento. Clerici, tum Galli, tum Veneti, illas Ecclesias, quae forti suae obvenerint, constituunto et ordinanto. De possessionibus Ecclesiasticis, tantum Clericis et Ecclesiis, assignanto, unde honeste ac commode vivere et substentari, atque sacerdotio operam solvere possint. Galli et Veneti iureiurando adacti ex ultima praesentis Martii mensis die, reliquum annum continuum, et Imperium et Imperatorem, ad Dei cultus honorem et Sanctae Romanae Ecclesiae dignitatem et ipsius Imperii maiestatem, omni obsequio et comitate observanto. Qui in terris Imperii consederint, ii ipsi sacramentum, uti moris est, dicunto. Hi ipsi, qui terras Imperii incolent, ut modo dictum est, partitioni, quae de rebus Imperii confiet, stare iureiurando astringuntor, partitionemque perpetuo ratam et sanctam habento. XII Viri pluresve Gallis et Venetis delecti et iidem iurati, beneficia Imperii sive feuda, munera et honores, inter Gallos et Venetos distribuunto; simul servitia sive operas, quas ipsi Galli pariter et Veneti Imperatori et Imperio edere teneantur, sicuti ipsius XII Viris, pluribusve aequum bonum videbitur, imponunto et indicunto: Quae feuda, munera, honores recte et ordine assignarint, ea quemque fiduciarum clientem, sive vasallum optimo iure possidere, tenereve iubento. Earum in haeredes, haeredumque successores mares, foeminas, ius transmittundi, omnesque feudorum iustos arbitros, contractores et pactores esse, et fore [118] sciscunto; sed Imperatoris tamen et Imperii servitiorum, operarum et obsequiorum iure salvo. Imperator reliqua munera, praeter ea, quae vasalli et fiduciarii clientes, qui feuda et beneficia Imperialia acceperint, ex lege beneficiaria imposita edent, de suo exhibeto et praestato. Neminem hominem cuiuscunque Civitatis, quae cum Venetis Gallisve, aut ipsorum successoribus bellum gerat, antequam bellum pacificatione inter ipsos extinctum fit, in Imperii ditione recipiunto. Galli et Veneti pedibus manibusque conantor Pontificem Max. exorare, ut is pactis conventis author esse, eique qui conditionibus dictis, acceptis obtrectarit, nec obtemperaverit, Sacris interdicere velit. Imperator in partitiones et traditiones ex formula factas iurato, easque semper ratas et sacrosanctas habeto. Si quid suprascriptis pactionibus addendum, adimendumve esse videatur, eius rei facultas et arbitrium, penes Gallos et VI Viros Venetos, Consiliarios, penesque Dominum Marchionem, eiusdemque VI Viros Consiliarios esto. Dominus Venetiarum Dux (quod eius honore singulariter habitum est) de servitiis et operis nomine feudi, vel magistratus ipsi deferendi, Imperio Imperatorive Sacramentum ne dicito. Sin cui alii Dominus Venetiarum Dux feudum, honoremve transcripserit, is novus fiduciarius Cliens sive Vasallus, servitia, operas, obsequia communi consilio iniuncta, solvere Imperatori et Imperio iureiurando astringitor. Haec vero tractata confectaque sunt in castris, ante ipsam Urbem Constantinopolim Martio mense, anno a partu Virginis, quarto supra millesimum et ducentesimum. His rebus communi omnium consilio compositis, sanctissimoque iureiurando confirmatis (quod more nostro, praeter capitis poenam, Sacrorum interdictione concipitur) paribus animis celeriter se ad pugnam comparant, quod ad certa praemia omnium laborum et aerumnarum proficiscerentur et eo vehementius Veneti Baronesque velis et equis Urbem capere conniti, ne suprascriptis inter se pactionibus, prius quomodo victoria uterentur, quam quomodo vincerent, ridicule cogitasse viderentur. Classem igitur VI. Idus Aprilis summa pene quadragesima, remigibus, militibusque et grandioribus machinis instruere, et universi naves conscendere, commeatus dividere in Classem, equosque hyppagogis imponere, atque ita, ut singulae equitum acies prout ante institutae erant, suis navibus veherentur, quae confertae magis quam rarae pro natura sinus, et murorum munitionibus dirigebantur; sic ut naves ab hyppagogis et biremibus ordinem quaeque suum aequabilem et cursum tenerent, ut si usus esset, [119] mutuo succedere et sibi opem ferre possent. Mirificam vero e litore suscipientibus mare directo, tria circiter stadia, navibus constratum, iucunditatem simul et admirationem excitatam, Gallicis Commentariis Villharduinus prodit. In sequenti die, qui Veneris dies est, V. Idus Aprilis, Classe tota ut imperatum erat propius ad Urbem mota et fere ad murum applicata, biremes, naves, hyppagogae, iustis invicem distinctae intervallis id spatium occupant, superiore incendio desolatum, quod ab Euergetae monasterio recta ad Blachernium Palatium extenditur. Igitur Franci et Veneti scutis validioribus et amplioribus sumptis, quo creberrimos ictus lapidum evitarent, pro animi impetu vix signo dato proelium committunt, permultis in terram assilientibus; aliis diversi generis scalas e navibus in ora defensorum attollentibus, ut cominus ad manus veniretur et ensibus res non incruenta, obstinatissimis animis gereretur. Omnia hostibus pro loci natura opportuniora et aptiora erant quod et muro facile tegebantur et e superiore loco gravius in morem grandinis tela, sagittae et saxa fundis sive fustibalis dirigebantur. Accedebat quod integros defessis pro tanta hominum copia e propugnaculis facile summittebant. Contra omnia nostris incommodiora, quorum paucitas diuturnitate pugnae fatigari atque e scalis regrediendi, non modo defatigatis sed ne sauciis quidem potestas ulla dabatur, ita aut casu aut hostis gladio pereundum. Sed haec omnia incommoda virtus nostrorum aliquantum sanabat. Cum fere ex antelucano tempore ad Meridiem, centum locis continenter dimicaretur, nostri aequo acriores et parandae laudis avidiores, sive merito sive mentibus nimia festinatione impeditis, ab hostibus fortiter repelluntur. Nam Graecorum ex tota urbe hic sese conglobantium ea fuit impressio atque is in Venetos et Francos impetus, ut nostri pauciores adversus multos non diu resisterent, sed tumultuosissime regredi cogerentur. Caeteri qui de biremibus et hyppagogis in litus ante urbem insilierant et ad terram pugnabant in naves se recipiunt. Qua ex re hostibus ex successu eius diei animus augetur, nostris magnopere afflictis vix animus accepti incommodi ignominia sustinetur. Itaque Barones cum Dandulo Venetiarum Principe, Gallis Ducibus et Trierarchis animo tristes ex classe in terram delati, in concilium post Meridiem in Divorum Cosmae et Damiani templo, ubi castra habebant pro tempore, coguntur; consultantque de tanto incommodo maioribus commodis sarciendo. Sperandum fortunam non iniqua plerumque manu, bona pariter et mala, inter mortales dispensare solitam, [120] id Graecis non indulturam, ut ab ea inflicta clade diu laetarentur. Par eis incommodum et longe maius Venetos et Francos sua virtute allaturos. Proinde erigendos animos et quicquid dedecoris fuisset admissum, nova virtute sarciendum existimaret. Nonnulli huiusmodi sententiam dicere, alii qua ad meridiem in mare Urbs vergit experiundum, quod ea fere parte, muros lacessente atque absumente vetustate,Urbs minus certe munita esset. Dandulus, Veneti rei maritimae inprimis gnari, ostendunt eo modo naves Bosphoro secundo et eo praerapido in Propontidem fluente, nostris, si ea pugnarent vix inhiberi posse auxilio remorum, quin infra Propontidem ferrentur. Nec deerant in Exercitu qui Classem aut rapiditate aut aliquo vento, Propontide et Hellesponto in Aegaeum disiici libenter vellent. Omnia tamen detrimenta vel luculenta ipsis levia fore dum in Syriam maturius quam fortunatius traiicerent, quorum querela tam periculoso tempore, aequa propemodum videbatur. Sed viri fortes qui iidem et constantes et patientes habentur, Fortunam rerum suarum mutationem magis quam eversionem animo prospiciebant, non sibi novos hostes oppositos, sed umbras verius quam corpora, nec hos unquam pedestribus pugnis collato pede, manum conserere ausos, utpote suis viribus et virtute diffidentes, sed equis fugacibus fugaciores, ipsos sibi cursu salutem petere, propterea nec Franco et Veneto de sua virtute tot rebus cognita desperandum nec cunctandum, quin biduo post mari et terra Urbis oppugnatione intermissa, totis copiis pugnetur. Idcirco duos dies quiescendum, ut equos et viros promiscue summa lassitudine defessos curarent, et Classem instruerent. Naves enim, quae summi mali carchesiis scalas habeant, binas ex antennis inter se colligatas, singulis turribus necessario admovendas, quod scalarum multitudinem, prout recens detrimentum docuerat, singulae naves ex caveis in singulas turres pro defensorum numero, non ita firmiter et commode ferrent, ubi proelium pari virtute et rei navalis scientia iniretur, quibus rebus Francorum et Venetum fama in caelo poneret. Scire illos a Graecis ea die non viribus, non bellicae disciplinae usu, sed loci opportunitate et pugnantium numero superatos, quod aliquando locus prodesse magis quam virtus solet, eoque magnas gratias immortali Deo agere, quod eos quo non cautiores faceret eo diutius in vita commodis victoriae, quam manibus tenerent, frui vellet. Dandulus interim Trierarchos veteresque navium praefectos et classiarios ad se in praetoriam vocat, ad eosque conversus, viros, inquit, alioqui semper fortes, qui multas, [121] incomparabilesque victorias secum Veneto nomini sua virtute peperissent, paucis omnino verbis cohortandos videri, ut pristinum spectatumque bellicum vigorem ad animos revocarent. In iis enim se videre, quod pigeret puderetque pristinae partae laudis, paulo ante in fratricida Alexio Urbe pellendo, memoriam penitus refrixisse et insolito metu obtorpuisse manus, ut non illorum inermium, umbrarum verius quam corporum vim, suo forti ausu vindicandam putarent. Quam ob rem se severe iubere atque imperare, ut ad novam parandam laudem, arma, atque animos quamprimum parent, ut capienda Urbe et Veneti nominis existimatione retinenda, aut opima cum Gallis sociis parta victoria, aut si id Superi nollent, honesta saltem morte, famae satisfaciendum censerent, quando ipse nonagenarius senex atque idem caecus omnem vitandi dedecoris et parandae laudis rationem ipsa vita chariorem haberet. Proinde quicquid ad belli exitum fortuna adveheret, se Duce constantibus animis in sequentem biduum expectarent. Aggressurum enim se urbem mari cum Baronibus, qua in anchoris starent, admotisque scalis tormentisque omnibus, Constantinopolis moenia quassaturum, ea mente, ut Deum Divosque omnes, quos susceptis rite votis propitiasset, sibi, Comitibus et Baronibus pro Christiana pietate et summa aequitatis causa adversus sectarios et a Romana Ecclesia dissidentes, bellum gerentibus, proculdubio defuturos non crederet. Victoriam profecto Deum cunctosque caelites pro quibus mox in Syriam et Palaestinam traiecturi constanter pugnarent, haud dubio praebituros. Succlamarunt cuncti, paratos esse, omnia incommoda aequissimis animis laturos, ut egregie pugnando, veterem spectatae virtutis opinionem non fallerent et non Constantinopolitano modo Imperio, sed et Hierosolymorum Regno recepto, sacrosancto CHRISTI summi Regis Sepulchro avidissimi potirentur. Ita, confirmandis suorum animis Veneti Gallique inspiciendis machinis et tormentis, parandis telis, integros dies absumunt. Murtzuflus, secundo proelio suorum inflatus, erectiori in tumulo ad Pantepoptis Monasterium, qua nostris terrestri parte aggrediendum erat, ut nostrorum ingressus observaret, Praetorium Augustorum more velis purpureis superbe intendit;duosque ibi dies fuit. Id quod a nostris animadversum, spem dubiis animis dedit. Tertia post die, pridie Idus Aprilis, qui Lunae dicatus dies fuit, cum iam dilucesceret, nostri ab omnibus rebus, ut edocti erant, quam paratissimi, in anchoris consistunt, eo exitu, ut rostratae sibi per vices tripartito succederent, onerariae [122] vero naves, idoneo loco, ab rostratarum lateribus ad anchoras constitutae, ab excelsis summi mali carchesiis opportune rem gererent. Propositis ab Dandulo praemiis singulis, qui spectatae virtutis facinus ediderint, Veneti Gallique erectis iam tota classe machinis, ad pugnam se comparant, scalas, tela, lapides, sagittas, hastas, arcufereas balistas proferunt; antennis naves inter se binas colligant; turres erigunt, ut ab omnibus rebus paratissimi essent. Iam Graeci Duces nihil oscitanter agere; omnia munia exequi; defensorum maximum numerum, quorum copia ad manum suppetebat, in muris et turribus collocare; sperantes se nostros, ut ex remissa duorum dierum pugna, inopinantes aggredi, muros turresque conscendunt et certatim in subiectos undique sagittas, lapides missilemque Graecum ignem, tenaci flamma armis adhaerentem, coniicere, sauciare, sternere: quum extemplo, signo dato, ad timpanorum et tubarum sonitum nostri, sicuti imperatum fuerat, terrifico apparatu omnibus locis navibus erumpunt et celeriter in hostem impetum faciunt, ut clamoribus maxime mirandum, ita ipsa impressione vehementissimum. Complures summa vi scalis in medias turres invadere, qua scilicet turrium in navibus excitatarum altitudo pertinebat, propugnatores Graecos obvios caedere, contis, missilibus saxisque prosternere, turribus et muris in urbem deturbare; cum Graeci nihil interim segnes, nec iam terrore, sed viribus et arte confligentes, proxima murorum parte, tantam vim sagittarum omnis generis, telorum, verutorum, sed maxime molarium lapidum subiectis navibus superfunderent, more fulminis quicquid percusserint dissolventes, aut irrumpentes, ut pugnatores simul et remiges his confixi, lapidumque ictibus percussi, fatiscerent. Tot enim ex turrium culminibus tela, trunci, tigna, saxa, tegulae iaciebantur, ipsis culminibus et murorum pinnis direptis et demolitis, ut superantium conclamatione ac cadentium gemitu caelum pene ipsum consonaret. Caeterum nostris ad meridiem iniquiore loco continenter pugnantibus, Venetis Aquilo tam saevus et immoderatus, sed a tergo secundus afflans, naves impulit, ut omnes ad Urbis muros facile accederent. Nostri, felici bene vaticinantium Trierarchorum praesagio, tempestatem religioni vertere, seque Deo charos esse dicere. Quibus rebus, nostris animus alias invictus, divina tamen ope facilius ad audaciam erigitur. Atque omnes ante aerumnas et detrimenta ferre statuunt, quam non secuturos vindicent. Duae naves, antennis inter se modo vinctae, quarum uni Peregrinae alteri Paradisae nomen erat, opportuna maris [123] iactatione fortuito disiunctae, turri, quae proxime Petrium erat, ubi cum suis Imperator pugnabat, duabus partibus applicantur, ac scalis quae in carchesiis Peregrinae excitatae erant, recta admotis turri accidunt. Hanc tantam sive Divini numinis bonitatem, sive occasionem repente nacti; hinc Petrus Albertus Venetus, inde Andreas Urboesus Gallus muralis coronae decus promeriti, quum primi pinnas apprehendissent, turrim ingrediuntur et vi capiunt. Hos tam illustres facti duces complures insecuti, Graecos qui in praesidio erant, aut ferro necant, aut praecipites e turre agunt. Sed Albertus infelix, ut sunt humanarum rerum casus, non ita diu ea receptae turris laude honoreque laetatus est. Ab equite enim Franco, qui paulo post eandem turrim intraverat, pro Graeco hoste habitus, dum mutuo metu ignoti consertis manibus, uterque utrunque hostem credit, lethaliter vulneratus, interiit. Tanto omnium dolore (erat enim ex sua maiorumque suorum nobilitate, animo ad omnia belli pericula maxime impavido) sed ipsius praesertim Franci Equitis indignatione, quod per insaniam tantum facinus inscienter admisisset, ut et diu in classe lugeretur et Francus Eques animi angore, nisi proximi Equites obstitissent, pene seipsum interemerit. De tanti viri casu fama ad Dandulum delata, optimus Princeps praesentibus Trierarchis, fortissimum civem, virtutis nomine, publice laudavit. Equites navibus secundum rerum eventum speculati, classe in terram appulsa, e navibus omnes repente emicant, scalisque admotis, murum maxima vi superant. Turres quatuor eodem impetu audacter invadunt, atque ingenti caede edita, potiuntur. Navicularii classiariique impressione, quanta maxima potest, onerarium navium, biremium, celocium mari Urbem adoriuntur. Ibi maritimarum trium portarum effractis valuis, ut Urbem tripartito invadant, hyppagogis equos, quamprimum educere. In his equites vix sederunt , cum recta ad Pantepopti Monasterium in unius Murtzufli Imperatorium tentorium, quod edito in tumulo, ad Francorum castra et Venetorum classem conspicandam constituerat, impetum faciunt. Quibus irrumpentibus Murtzuflus, qui aciem pro castris continebat, quantas habebat copias, ut in extremo conatu necesse erat, haud cunctanter opposuit. Sed cum intra Urbem Venetos et Francos diffractis maritimis portis pervasisse, ferroque sibi in Urbem viam fecisse et ab iis Forum Constantini et longe maximam partem occupatam fuisse cognovit, pressus multitudine nostrorum equitum adurgentium, ac iam destitutus omni spe, fatorum vim, non Gallorum virtutem [124] incusans, mature se recipit. Hostibus igitur ad paucorum equitum nostrorum conspectum in fugam conversis, magno Procerum Graecorum numero percontinuas phalanges ad Blachernarum portum cursum intendente, cum nostrorum vim terrefacti sustinere non possent; Imperatore etiam ipso Murtzuflo in Bucaleontis arcem altera Urbis parte ad meridiem, concitato equo profugiente, nostri in Gryphones solos (ii stipatores et satellites Augusti erant) cum forte incidissent, iram vimque Martis evomunt atque eos omnes vel prosternunt vel capiunt. Sed Francis defatigatio noxque iam appetens finem caedendi attulit. Profligatis itaque hostibus tanta clade, ut ea Urbis pars muris proxima, Graecorum cadaveribus constrata videretur, nostri equorum phaleratorum, mulorum, iumentorum, maximo numero, omnique castrensi instrumento et Gaza facile potiuntur. Deinde ad Constantinianum Forum, quod antiqua Urbis regionum descriptio Placotum appellat, universi coacti, quod opulentissimam et copiosissimam Urbem vix mense ipso capi tenerique posse considerent, sole praecipitante descendunt, castraque pro muris turribusque quas vi ceperant, opportunius locant. Quippe quae classis commodiora faciebat, quam prope in manibus habebant. Balduinis Comes ad Pantepopti Monasterium, in vacuo Murtzufli tabernaculo purpureis velis intento, fato quodam consedit. Id omen futuro Imperatori faustis acclamationibus bene vaticinans miles vertebat. Eius vero frater Henricus pari felicitate proxime pro Palatio Blachernarum tendit. Bonifacius Monferratensis, cum suis clientibus et familiaribus celebriore et interiore Urbis parte collocatur. Ita Urbs Constantinopolis omnium ea tempestate potentissima, ut quae totius Orientis caput esset et domina pridie Idus Aprilis, qui Lunae dictus est dies, anno a partu Virginis quarto supra millesimum ducentesimum, a Venetis et Gallis capta, fidei iurisiurandi religionisque violatae poenas dedit. In quo licet Deum Opt. Max. omnis sceleris praecipue vero impietatis,serius, ocyus, vindicem cognoscere. Ludovicus Comes Blesensium et Carnutum, Eques incertum bellicosior an sapientior, per quartanam expugnationi adesse non potuit, in quam superiori autumno eius caeli insolens inciderat, vehementiusque quam periculosius iam totam hyemem in hyppagogis aegrotabat. Nostri proelio defatigati, ne a Graecis qui in Urbe erant auxiliis accersitis, tumultuario adortu in tenebris intercepti trucidarentur, per loca saltuosa equitibusque parum commoda, noctem sine tabernaculis, absque victu ullo sub dio, summa sua [125] solicitudine, ac militum labore agere et paululum quiescere. At Murtzuflum, ne punctum quidem temporis a metu respirare, sive sua in dominum impietas et in omnes iniuriae, sive supplicii a Francis formido non sinebat. Omnibus igitur rebus ad fugam necessariis clam praeparatis, ostendit se prima luce omnibus copiis, tanquam supremo conatu, hostem invasurum. Sed haec magnifica ostentatio, quo recasura esset, acie praesertim languidius consuetudine lustrata, Graecos sagaces pariter, ac timidos non facile fugiebat. Itaque omnes sibi consulere et fuga salutem quaerere diversique in omnes partes dilabi et latitare. Imperator Murtzuflus, Francorum et Venetorum virtutem, amplius valere, quam Graecorum multitudinem, supremo discrimine edoctus, animo repente deficit. Itaque attonitus et plane vecors, rebus omnibus perditis et conclamatis, totus deformen in fugam versus, Eufrosinam fratricidae Alexii Tyranni uxorem et eius filiam Eudociam, cuius amore tenebatur (erat enim homo libidinosus et salax) ex magno Palatio propere lembo imponit; ipse clam nostris, quam remotissima potest, Aurea terrestri porta, intempesta nocte clanculum fugit, diffugientibus undique Graecorum cohortibus summo silentio citatoque agmine, vel intempesta nocte, sese continuo Urbe eripientibus. Nostris enim paulisper quiescentibus, nec eius fugae gnaris. Ita Alexius Ducas Murtzuflus Imperio atque Urbe excessit, cum duos menses dies sexdecim imperasset. Vir profecto saevitia ac perfidia sua deterrima quaque forte, ultimoque supplicio dignus. Ea ipsa nocte, nescio qui nostrorum repentinas Graecorum incursiones veriti, secundum Bonifacii Marchionis tabernaculum partem Urbis interiectam, quae ad Orientem vergit, incendunt. Igne noctem atque insequentem diem in vesperum depopulante. Urbana igitur interiora tecta ab Euergetae Monasterio et ea quae ad mare inclinant, usque ad Drungarii aedes conflagrarunt. Graeci qui in Urbe manserant, flammarum strepitu exciti aedificiorumque cadentium fragore, ut se Murtzufli fuga desertos vident, alienata pene mente vix incendio elabuntur, hinc fumo conspectum eripiente, illinc flammis fugam impedientibus. Hoc tertio loco, incendium a Francorum obsidione, nostri vates religioni habent. Quo, ut aurum igne, sic Graecorum de Deo Opt. Max. deque Divinis rebus persuasio, vel ipsis invitis, purgatior tandem haberetur. Huc enim Franci et Veneti cum falcibus emissi, Urbem pridem senticosam Pontifici Romano maximo aperuerunt. Eo namque incendio, tot domos absumptas Villharduinus testatur, [126] quot tribus, vel opulentis Galliae Civitatibus pares essent. Barones quos iam tum fuga Murtzufli Imperatoris fugiebat, prima luce Idibus Aprilis acies exornant et sese ad invadendos hostes comparant. Rectaque qua ipsum consistere putabant acie dimicaturi, Urbe propugnatorum Vacua vexillum inferre et sub suis quisque signis incedere iubent. Interim Bonifacius, qui hostem Murtzuflum, desperatis rebus, nec effugisse, nec Auream praetergressum terrestrem portam, in Thraciae montes maximis itineribus properare certius didicerat, exorto sole recta per mediam Urbem in equo Bucaleontem versus, explorat. Castellum et Castellanos Bucaleontis, qui salutis spem in eius clementia collocarunt, in deditionem redigit, omni Gaza et veste captiva, in Castello custodiae relicta. Huc Agnes, Philippi Regis Franciae soror, Alexii Porphyrogeniti, Manuelis filii Constantinopolitani Imperatoris Vidua, postmodum Andronico Imperatori secundo nupta; huc, Margarita Regis Hungariae soror, Isaacii Imperatoris vidua, compluresque primariae feminae ad captae Urbis nuncium confugerant et una carissimarum rerum sarcinas comportarant. Eas Monferratensis comiter susceptas, ea fronte excipit, ut nihil captivis insultaret, sed et metu solvit et honore praecipuo habuit: tanta in militaris hominis pectus mansuetudo et continentia incesserat. Alia parte Blachernani, Henrico Comitis Balduini fratri deditionem, pacta tantum salute, faciunt; non minori Gaza et veste captiva, quam in Bucaleontis palatio fuerat, Blachernis relicta. Utrique Castello praesidio firmo et fideli imposito, qui thesauros simul et Castella custodirent. Equites peditesque praedae cupiditate alacres,momento temporis tota urbe sparsi, quod opulentissimam Urbem praedae suae destinatam viderent. Siquidem per quos Imperator vicerit, iisdem multa contra fas ac leges, quas victoria natura contumax et tumultuosa vix audit, indulgeat necesse est. Quantum auro, argento, aere, infecto, facto, signato, stragula veste, panno serico villoso, abraso, subserico, gemmis, margaritis, pretiosis lapillis, supellectile; ac quanta denique rerum omnium copia sese ditarint, dici non potest. Quae quamvis maxima sit, nunquam tamen quod peculiare vitium omnibus in castris esse consuevit, militaris illa sitis expletur. Refert Villharduinus Mareschallus, qui praedas praesens conspexerat, nullibi unquam tantum praedarum reliquo orbe actum. Quandoquidem Urbs situs opportunitate, agrorum fertilitate, maritima opulentia, omnium Orientis ditissima per LXXXX. ferme annos, Augustorum sedes, Imperii Metropolis et [127] caput, diuturnisque maritimarum navigationum commerciis locupleta, in immensum dives, opimas omnis generis praedas suppeteret. Quibus rebus confectis, Veneti Francique arbitratu suo, quod victoriae licentia dabat, passim hospitantur. Episcopi cum reliquo clero in insulis, victoriae ergo supplicationes longo ordine ad Divae Sophiae templum ducunt, quod omnes ex afflicta fortuna in beatam repente pervenissent. Barones Dandulusque comitantur et qua erant pietate et in Deum cultu, victoriam Deo acceptam referre. Mariae aras, Divorum templa venerari, gratias agere, vota solvere, nihil Venetus, nihil Francus miles, eques, nobilis, ignobilis omittere, quod ad declarandam laetitiam, nihil Dandulus et Barones, quod ad gratitudinem erga Deum Divosque testificandam pertineret. In castris iam victoriae certi, festa omnia agere, convivia parare, publice privatimque laetari; omnia victoris gratulatione et gaudio celebrantur, itemque victi luctu ac dolore mixta agebant. Ita laeti utrumque Pascha et Palmarium vocatum et solennius CHRISTI Domini resurrectione faustum et salutare, VII. Kalen. Maii, maximum Pascha vulgo dictum, agunt. De Francis Venetisque hominibus suum cuique iudicium relinquam liberum, dum aequos iniquos iudices hoc unum moneam, Gallos et Venetos ex omnibus quotquot in Exercitu et Classe ad Constantinopolim fuerunt, vix ad viginti millia numero fuisse, qui arma ferrent, ut quo diligentius res gestas cum animo meo reputo, eo constantius hanc palmam, non hominum, sed Divini numinis potius fuisse praedicem. Haec enim veritas extat, captos (ut caesos omittam) quater centena amplius millia, in Urbe Orientis eo saeculo longe munitissima, rebusque omnibus ornatissima, quorum fidem perlocuples testis Villharduinus, Gallicis Commentariis facit. Bonifacius Monferratensis penes quem militaris Imperii potestas erat, Barones item, Dandulusque edixerant, ut quod quisque Urbis direptione praedatus fuisset, sine fraude in amplissima tria Urbis Delubra comportaret: Francis et Venetis custodibus, ei rei delectis, ut imperatum erat, traderet. Delubra, constitutis custodibus, decernuntur. Edictum Bonifacius capitis poena, Episcopi Sacrorum interdictione sanciverant. Sed nulla lex, satis unquam avaritiam contagionibus virtutes omnes labefactantem et violantem domuit. Cum caetera vitia, suum quasi lutum, in quo volutentur, habeant; haec una, infinitis criminibus implicatur. Animus per se continens sit et abstinens, necesse est. Corpus enim legis, tanquam manu, teneri potest: animus avarus, non potest. In castris, [128] qui ad eam diem continentes, nullis criminibus noxisve impliciti fuerant, Deo chari et accepti, supremi numinis bonitatem senserunt; iidem mox exitiali et monstrosa avaritiae labe corrupti, ne suis malefitiis diutius exultarent, ultore magno Deo poenarum satis superque dederunt; multis magnisque detrimentis divinitus eorum culpa in Exercitum postea immissis, quae bonos malosque pariter afflictarent. Ut vero verius dicatur, bonos saepe malorum culpa vexari. Praeda manubiisque Veneto et Gallo per XII Viros a Venetis et Gallis datos aequis partibus distributis, quoniam duplex genus Centurionum, in Gallica militia, alii pedibus, alii equo mererent; in commodorum perceptione duo Centuriones pedites, unius equitis loco censebantur. Duo Centuriones equites, unius Catafracti equitis loco: eo pacto, res captiva, quae modo in medium collata fuit (nam pars maxima furto cessit) ut constitutum fuerat, singulari aequitate dividitur. Inde Gallus argenti pondo quinquaginta millibus Veneto solutis, sibi tamen reliqua centum millia argenti habuit. Nusquam meliori fide inter ullos actum. Siquid contra edictum ab aliquo commissum fuit, id praedonum avaritia factum est. Peculatores, furesve deprehensi aut convicti, reste suspensi poenas dederunt. Comes quidem Sancti Pauli Ugo, equitem furem de superiori loco suspendi, scuto e collo pendente iussit: reliqui equites aut milites summi infimi qui furtem fecissent, quod ad Baronum aures non venissent, inpune praeteriti. Quae tota res a Villharduino commemorata, ut maiorem lucem accipiat, quod omnibus fere Venetorum annalibus, sed Andreae Danduli Ducis, qui post Henricum circiter annum CHRISTI MCCCXLIII. Principatum adeptus est, praesertim historiis enucleatius prodita est, quae Venetos haec ad posteritatis memoriam curiosius notasse commonstrant, a nobis fusius huic historiae mandabitur: quandoquidem Vir Clarissimus Aloysius Michael M. Antonii doctissimi Senatoris filius, ex paterna bibliotheca vetustissimum eiusdem Danduli Principis historiarum Codicem manuscriptum et luculentissimis Michaelis patris annotationibus illustratum, superioribus annis nobiscum communicavit. Igitur tres socii praedarum ac manubiarum sicuti fidem eadem Danduli historia atque annales taciunt, Imperator futurus, Venetus, Francus, ipsam Urbem Constantinopolim, caeterasque res Imperii, in octo uncias diviserunt, duae futuro Imperatori pactae, tres Veneto, tres deinceps Franco. Ita affe in octo uncias diviso. Imperator futurus duas uncias, Francus tres, sic Venetus alteras tres uncias aufert. [129] Hic tamen exponemus tantummodo rerum mobilium et moventium partitionem et quae Dandulo obvenerint; de rebus soli, suo loco, sicuti a Villharduino contexitur, amplius dicturi. Praedarum igitur et manubiarum nomine quoniam intelliguntur (id quod vulgo notum est) mobilia et moventia; in moventium portione Veneti (quae prima fuit partitio) censentur equorum, iumentorum, mancipiorum multitudo longe maxima. Praeterea de mobilibus, auri pondo ad decem millia; argenti ad quinquaginta; vestis stragulae ac sericae et supellectilis magnus numerus; serici infecti pondo infinitas; pellium item quantivis precii ingens copia; poculorum ex auro, argento, aere, gemma et toreumatum, quae tot Orientis Imperatores, ex immensa illa opum amplitudine reliquerant, vis maxima. Vasa praeterea et crateres ex auro et gemmis, ad ornamentum multorum abacorum. Nam praeter innumerabilia, quae veteris Sacrarii incendio MCCXXXVIII. Iacobi Theupuli Ducis tempore conflagrarunt, hodie quoque quamplurima atque in his nonnulla Murrhina CN. Pompei de Regibus Mithridate et Tigrane victoria et triumpho nobilitata, inter sacros thesauros spectantur. Scyphi praeterea calices, phyalaeque iustae magnitudinis ex Callaide gemma, a colore Turchinam hodie vocant, Iaspide et purpureo Amethistino lapide, illustrium artificum scalpturis nobiles: fundo arabicis, ut videre licet, caracteribus caelati. Insuper complurium Augustarum ornatus et gestamina et ea aurea, quae pectus amiciunt, ad pompam gemmis, innumerabilibusque unionibus exornata. Coronae solido ex auro permultae margaritis distinctae, quae nummario precio vix extimari possunt. Super haec bullae et annuli quorum in palis gemmae et maximi precii lapides inclusi; visuntur enim praegrandes smaragdi et eximii ponderis carbunculi pinnato fulgore radiantes, qui in maxima Ara Marciana solennibus sacris vel umbrante tecto sublati, liquidioribus flammis scintillant, atque acriter exardescunt. Saphiri praeterea mirae magnitudinis, topazii, crysolithi et hyacinthi, quarum rerum dactylothecam Augustorum refertam, victores compilarunt. Hodie meliori conditione, Aedis Marcianae Procuratoribus cura demandata, Divi Marci Gazophilacio (thesaurum vulgo appellant) dedicatae. Satuarum quoque simulacrorum et tabularum ingens numerus. Equi aenei quatuor affabre facti; rarum opus et perantiquum, quos ex Circo detraxerant; Hyppodromum Graeci dicunt, qui iuxta antiquam Byzantii descriptionem, in tertia Urbis regione fuit. Ubi alii permulti eximii operis, marmorei, [130] aerei equi incurvis cervicibus luxuriantes, ad Romanae magnitudinis exemplum, superbis fornicibus insidebant. Ob artificis praestantiam ab omnibus expetiti et per maria ac terras, ut pedum fractura indicat, ultro citroque insanis Regum sumptibus toties deportati. Nam Constantinus magnus artificio ac nobilitate pellectus, de Traiani vetere arcu ab se Romae everso et diruto, equos sustulisse dicitur, suoque arcui imposuisse, quem de Maxentio Tyranno ad Milvium pontem profligato, mollem dicunt, Corinthio opere iuxta Palatini collis dorsum, inter curiam veterem et amphytheatrum, quod Colossaeum vocant, erectum conspicimus; iisdemmet quadrigis cum sole insidente scalptis, aliisque trophaeis et rerum gestarum incisis monumentis insignem. In Traiani porro arcum ex Domitiani arcu avulsos et ad operis ornamentum illatos ferunt, ab eodem Domitiano ante de Neronis arcu demolitos, quum eos Nero ex Augusti arcu detractos post Augusti mortem sibi vendicaverit. Sed mox Byzantium Constantinus profectus, circiter annum CHRISTI CCCX. quadrigas egregie factas ex arcu sustulit et cum reliqua supellectile Imperatoria in Thraciam deportavit; eodem tempore quo et porphyreticam ingentem columnam cycloterem, statuarum signorumque ac simulachrorum omne genus, vel ex aere aut marmore omnibus Europae atque Asiae Urbibus nudatis, e vetere Roma in Orientem ad Urbis de suo nomine ornamentum, devexit. Easdem ab Augusto annis fere CCCXXXVI. ante Constantini discessum, cum Orientis domitor, Antonio et Cleopatra Alexandriae victis, ex Aegypto Asiaque in suam potestatem redacta, triumpharet, nempe annis XXXVII. ante CHRISTUM natum ex Alexandria Aegyptiorum Regum sede, Romam (sicuti ex Heliopoli obeliscos) advectas memorant. Civibusque et signis militaribus a Parthis recuperatis, arcui demum impositas, quem ipsi Augusto Orbis totius toties triumphatori pacisque restitutori aeternae, Senatus decrevit. Quidam artificem Lysippum commemorant, equosque ad solis quadrigam in Rhodiorum gratiam, vel unius nobilissimo Plinii testimonio fabrefactos. Numi veteres certe aurei, vel argentei diversi generis, Augusti primum; mox Neronis aenei; Domitiani postmodum; dehinc Traiani has ipsas quadrigas, currumque et aurigam, trium ferme saeculorum spacio, ab Romanis Principibus aemulatione operis, invicem raptas atque arcubus impositas, posteriore aeris parte luculenter repraesentant. Id quod etiam vir Clarissimus Sebastianus Ericius Senator Venetus, elegantissimo numorum veterum commentario testatur. Sed [131] a Venetis cum praeda reliqua in Urbem victricem translati, meliore quam usquam loco, hodie omnium quae in Europa sint nobilissimum opus, sed amoto aurigario spectantur Venetiis in summo Divi Marci propilaeo ad Occidentem Solem, praeclarum imperii, quod Respub. postmodum adepta est in continente, praesagium et eodem quo Romae ac Constantinopoli, alacri statu prominentes, omnibus admirabiles, aureae Aedi Marcianae non mediocre ornamentum afferunt. Adhaec notae res. Ampulla seu vasculum ex chrystallo, Domini omnium nostrum soteris CHRISTI sanguinis, qui Berythi ex eius imagine ab Iudaeis confossa, singulari miraculo manavit, Athanasii libello et II. Niceni Concilii testimonio valde nobilis. Is sanguis, cum non minori miraculo, Marciani veteris Sacrarii, quod diximus, incendium MCCXXXVIII divinitus evaserit, hodie Venetiis in Marciana Aede, loco religione sanctissimo, Sanctuarium dicunt, quod nobilissimo opere introrsus praeditum, sanctiore templi parte, aeternis ignibus ante fores constitutis,Divi Marci Procuratorum diligentia et religione servatur. Eum locum nimia iam vetustate collabentem, templi Marciani Procuratores, Leonardus Mocenigo, qui Ioannis Ducis filius fuit, idemque Aloysii qui nunc divinitus Reip. praeest Avus, Collegaeque Paschalicus, Lauretanus, Superantius, Leonus, Priolus, Legius, Pisanus, Capellus, Grimanusque Andreae Griti principatu, luculenter exornato vestibulo, restituerunt; atque aditum in quo gemmae Reip. asservantur, concinnaverunt. Porro autem ipse sanguis sacrosanctus nunquam ex adytis, nisi Dominicae Ascensionem praecedit, de secunda vel tertia vigilia, ingenti concursu ex tota civitate in Aedem facto, maxima veneratione depromitur. Tum quoties profertur, quamplurimis accensis funalibus (ita enim mos traditus) Marcianae Aedis Canonici et Procuratorum unus, venerabundi circumsistunt et cum caeteris Sacrarii reliquis, ex sacra concione procumbenti palam populo, solenni caeremonia ostendunt. Eum sanguinem mihi genu innitenti, ex ipso chrystallo intra Sacrarii aditum inspicere per ocium licuit et contemplari, ac quod summae felicitatis fuit, sacrosancti vasculi pedem chrystallinum exosculari. Tribuit enim hoc mihi singularis beneficii loco, Maecenas olim meus Franciscus Contarenus, Zachariae Equitis F. Ipsius Aedis Marcianae Procurator, Sacrarii Praefes et Senator perillustris, fore illud aliquando arbitratus, ut dum ex Villharduini Equitis Franci Commentariis historiam belli Constantinopolitani contexeremus, quorum ille [132] Commentariorum pervetustum Codicem Gallica conscriptum vetere lingua, veneranda facie et literis prope cadentibus exatatum, aliquot ante annos ex Belgio ad Carolum V. Reipub. Legatus, in patriam retulerat, huiusce sacrosancti sanguinis Berythensis miraculi, caeterarumque reliquiarum, quas Dandulus Constantinopoli cum reliqua praeda ante trecentos quinquaginta annos in Urbem miserat, mentionem, ad Veneti nominis decus, sed ad ipsius potissimum Marcianae Aedis gloriam, faceremus. Inter sacras igitur res, quae ex Constantinopolitana praeda Dandulo obvenere, praeter ampullam sanguinis Berythensis, trunculus visitur ligni Crucis Domini, quem Divo Constantino in proelium eunti, praeferri solenne erat; ab Graecis Augustis, qui post Constantinum imperarunt, summo semper honore, ac religione habitus, eiusdem sacrarii conflagratione inviolatus receptus. Clavus unus ex iis, quibus CHRISTUS Dominus Cruci affixus, quem idem Constantinus in bello ad conum galeae, nobilissimarum cristarum loco religiose gestabat. Spina item de eiusdem summi Regis Corona decerpta. Nam reliqua corona, Imperatoriae partis fuit et Constantinopoli a Latinis Imperatoribus summo cultu habita; quam annos ferme sexaginta post, Balduinus eius nominis II. Latinorum autem Imperatorum postremus, Ludovico Francorum Regi, qui postea in Divorum numerum relatus est, in Galliam dono misit. Eo forte tempore, quo idem Balduinus sexagesimo fere anno, quam a Latinis imperari coeptum fuerat, amissa Constantinopoli et a Michaele Palaeologo per proditionem recepta (Chier Michalim appellabant) opibus atque potentia exhaustus, utpote omnium templorum donariis ablatis, cunctos Europae Reges adiit; nec quisquam praeter Ludovicum Francorum Regem, suppetias tulit, quum Blanchae matris precibus magnam signati auri vim, et navales terrestresque copias, liberali studio contulisset. Id immortale beneficium, ut gratissimo animo coleret Balduinus, repigneratam coronam Ludovico Regi, tanquam unum omnium amplissimum munus, liberalissime donavit. Eam hodie Lutetiae Parisiorum in sacello Regio, quod Sancta Capella dicitur, une et lanceam et spongiam Dominicae passionis instrumenta, statis diebus, accensis cereis, adeunt et omnes reverenter exosculantur. Sed ut ad Venetos revertamur, cessit praeterea fragmentum columnae, cui deligatus CHRISTUS Dominus et flagris caesus; in eiusdem Marcianae Aedis Sacrarium illatum. Nam maius fragmentum, quod ad Aram maximam XVI. Kalend. Maii, die Isidoro sacra, solenni caeremonia sistitur. [133] Qod perimetrum habet trium circiter pedum, nostro aevo a Franciscanis Monachis Sepulcro Hierosolymitano sacris, Laurentio Priolo Duci et Senatui dono missum. Ex porphyretico lapide, utraque fragmenta constant. Vincentius Fidelis affinis noster et a secretis Reipub. de Bonifacio Stephano Epidaurio, Montis SyonisGuardiano, nunc Stagni Episcopo, atque iisdem Franciscanis Monachis, fragmentum maius ex Palaestina Venetias attulit; anno salutis MDLVIII. quum Sacrosanctum CHRISTI Sepulchrum veneraturus Hierosolymam accesisset. Sub id tempus quo in Cypro Insula exacto magni cancellarii munere, in patriam revertebatur. Insuper in partem cessit, brachium Divi Gregorii Martyris, una et portio capitis Divi Praecursoris Ioannis Baptistae, quod olim Theodosius maior in suburbis Constantinopolis, templo ad hebdomum excitato, e Coslao Vico trans Bosphorum, Pantichio Chalcedonis proximo, quo Valente imperante, ex Cilicia Constantinopolim Divi eiusdem caput delatum fuerat, ad Urbem transtulit. Quae reliquiae summa sanctimonia colendae, Venetias importatae et in Marciana Aede ad omnium venerationem et victoriae monumentum, Danduli iussu statutae sunt. Sed Praecursoris praesertim, non minori Aedis ornamento, quam ipsius civitatis laetitia, erga Divum ob multitudinem miraculorum amico animo, iampridem affectae. Quandoquidem eius Divi dextra, ea dico, quae CHRISTUM Deo genitum, atque ipsum Deum ad Iordanem amnem Baptismi lavacro respersit, aliquot ante annos in Divi Hermachorae et Fortunati Aede Canaregii regione, aureo tabernaculo, summa civitatis religione asservaretur; quae una omnium reliquiarum quae in urbe sunt, in publica caerimoniarum pompa, sub umbella hodie circumfertur. Imago praeterea Divae Mariae pervetusta in tabula, quam superius Alexio Duce Murtzuflo, ex insidiis nostros invadenti, in proelio una cum curru, quem illi Carrocium vulgo appellabant, ademptam fuisse memoravimus, cum in partem cessisset, Veneti in Urbem asportarunt; tanto monumento, tantam Urbem ornaturi. Eam Augusti, quoties Exercitum Constantinopoli educebant, salutare signum Graecorum, sub umbella praeferebant. Quin et hodie quod pluribus miraculis illustrata, in Divi Marci accensis cereis, ac thure, statis diebus Deiparae Virginis, eximia veneratione colitur, supplicationibusque circum Marcianam aream, solenni caerimonia circumfertur. Divi Lucae opus ferunt. Obvenere etiam inter res sacras, Divarum Agathae et Luciae corpora, quae ex Sicilia ducentos ante annos Basilio [134] Porphyrogenito et Constantino fratre imperantibus, Siciliam tum Salentinosque obtinentibus, Constantinopolim advecta fuerant, Divae Luciae corpus Venetias missum; Agathae vero Siculis, quibusdam piis viris rogantibus, Danduli munere libenter donatum. Sed cum Divae Luciae corpus multos annos repositum fuisset, apud Abbatem Divi Georgii, in Insula e regione Ducarii Divo Georgio dicata, quae Ducalis aedes olim erat et velut in ditione Veneti Principis, cum dicendi Abbatis ius illi esset, omnibus ornamentis a Principe honestabatur; inde in Urbem proprio Delubro cum sacratarum Virginum domo, de eius nomine erecto, deportatum fuit; eius tantum Divae brachio, quod hodie visitur, Divi Georgii Sacrario ob exosculantis Archimandritae miraculum relicto. Quo tempore Divorum Symeonis, qui CHRISTUM Dominum senior in ulnas accepit, et Ioannis cognomento Eleemosinarii Patriarchae Alexandrini corpora, per Venetos Cives aemulatione religionis, summa pietate in Urbem advecta. Illud ex Sacello Deiparae quod Sophiano templo accubat, Andreae Balduini et Angeli Drusenti, Virorum pietate insignium opera et sumptu; hoc Raynaldi Danielii quorum alterum, in Divi Symeonis cognomento magni Cruceia regione, Aede eius cognomine; alterum in Divi Ioannis Baptistae ad Brachoram Castellana regione rite honoramus. Cui etiam sua Aedes in Rivoalto dicata et consecrata fuit, cum vetere turre valde eminenti, quae Aedi accubat. Ea Aedes Veneti Ducis iurisdictioni, prout proximum Divi Iacobi templum a priscis Venetae Urbis conditoribus erectum, subiecta. Quo templo nihil antiquius habemus, ut pote quod in ipso nascentis Urbis primordio, ex voto aedificatum fuerit, et ingenti Rivoaltino incendio patrum memoria, Christianae salutis anno MDXIIII. circum ambustis lateribus, ope numinis intactum. Utrisque Dux ex antiqua praerogativa Flaminem dat. Sed Eleemosynarii templo, eodem Rivoaltino incendio absumpto; alterum insigniore postmodum apparatu, Andreae Griti inclyti Ducis Principatu, cum reliquis Rivoaltinis porticibus, atque aedificiis restitutum. Floruit Eleemosynarius, ne hoc quoque praetermittamus, Alexandriae postremus Patriarcha, eo fere tempore, quo Heraclio imperante Urbs Alexandrina tam nobilis quam fide in CHRISTUM memorabilis, circa annum CHRISTI DCXIX. a Sarracenis foedo hominum genere recepta est, ac Aegyptii Sulthani imperare coeperunt; biennio ante quam impurus ille et sceleratus Mahometes delirii sui leges daret: anno scilicet Christianae salutis exacto DCXXI. a quo tempore, [135] Arabes Mahometanae superstitionis annorum initia computant. Sed Ioannes, doctrinae fama apud omnes gentes celeberrimus, quum ex humanis excessisset, ob maximas in pauperes largitiones, Eleemosynarii nomen, quod in hanc diem durat, fortitus est. Caeterum Civitas III. Nonas Februarii ad Brachoram frequens quotannis et templum et Divi loculum supplex invisit. Quo datur intelligi, quantum iam inde a priscis illis Urbis temporibus, apud Venetos, Christianae pietatis et religionis studium publice et privatim supra caeteros Europae populos emineret. Tantundem rerum omnium ad Imperatorem et Gallos delatum. Porro ut praedarum magnitudo, in universum breviter referatur, satis constat, sine iis, quae furto periere, quaeque item Venetis seorsum ex pacto aeris alieni persoluta sunt, in publicum quater centena millia argenti pondo relata. Item equi omnis generis, numero ad decem millia. His rebus constitutis, tuba militare concilium advocatur. Eo concilio nihil plus actum quam ut ad alium diem res deferretur, in quo XII Viri legerentur, qui Imperatorem dicant. Vix enim fieri poterat, ut in tanti honoris, cuiusmodi est Imperatorius, contentione, non complures ambitio compingeret; omnes tamen, in duorum alterum facile consentiebant. Constabat enim inter omnes, duos ex omnibus potissimum, Balduinum Comitem et Bonifacium Marchionem Imperio dignos videri. Cumque alterutrum Imperatorem prodi necesse esset, Barones metuere, ne unius repulsa, alteri calamitatem crearet, quae ut non Imperium universum afficeret, fieri non posset. Commemorabant enim huiusmodi ambitione, superiori saeculo Regnum Hierosolymarium prope comminutum fuisse, Gotthofredo Bullione Rege declarato. Eius competitorem Raymundum Sancti Aegidii et Tholosae Comitem repulsae ignominia cum motum, posthac non destitisse, quin maximam partem Exercitus, precibus, vel preciis sensim detraheret, Regemque optimum omni praesidio nudatum, Iconiensibus Turcis, vicinoque Aegypti et Syriae Sulthano, tandem vexandum relinqueret. Idcirco praesenti Imperio, ab omnibus impensius consulendum, atque excogitandum, quomodo utrosque inter se amicos retinerent. Placuit uno duorum ad Imperium electo, alteri Pontum et Bithyniam, ex altera Propontidis parte, minorem Asiam versus, simul Cretam nobilissimam Insulam, iure clientelae, sive feudi attribui. Ita, Imperator patronus, alter vero cliens, idest vasallus. Mox constituta die, XII Viri leguntur, apud quos numeratis suffragiis declarandi Imperatoris summa erat potestas. Im memoriis et annalibus Venetis, [136] quos admodum locupletes habemus, observatum est, Dandulum accitis Venetorum primoribus, quos in consilium adhibebat, VI Viros legisse, Vitalem Dandulum Equitem, eundem classis Hamiralem, Othonem Quirinum, Bertucium Contarenum, Nicolaum Nauaiosum, Panthaleonem Barbum, sed in sexti nomine, annales ipsi, quoniam vero Ioannem Michaelem habeant, nos hac de re nihil certi palam proferemus. Francorum suffragiis creatos legimus, quatuor episcopos, Nubilonem Suessionum, Garnerium Tricassium, Petrum Bethlehemitam atque item Acconensem Antistitem;duos praeterea Equites Italos, Nicolaum Picciolum et Iacobum Maluicinum. Hi praescripta die, per apparitores ad concilium vocati sunt. Habitus est autem is Senatus, in Augusteone Palatio, proxime Sophianum templum (id quod honori Danduli datum est in eo habitantis) in interiore Palatii Sacello, ut Villharduinus Mareschallus tradit, tametsi Choniata Graecus author in Divorum Apostolorum, convenisse scribat. Sed Choniatae summae alioqui fidei et ingenii scriptori, qui res Constantinopolitanas annorum LXXXVIII. ab Ioanne Comneno Alexii filio, usque ad Henrici Imperium luculenter conscripsit, hoc loco facile ignoscendum. Quandoquidem Urbe a Venetis et Gallis capta, exul cum reliquis Graecis factus, Chonas secessit, nec Imperialis Comitii, nec Comitiorum gnarus, utpote rerum, quae procul a se fierent, annalibus suis labi facillime potuerit. Ad Augusteonem igitur tantae multitudinis, quantam Palatium capere poterat, concursus tota Urbe fiunt, qui alterutri, vel utrique potius favebant. Coactis in concilium electoribus, iurisiurandum datur ex pactionibus pridem firmatis, illos odio et gratia vacuos, eum potissimum Imperatorem electuros, quem Imperio dignissimum et rebus gerendis magis idoneum iudicassent. Ac reputanti mihi, quae causa Balduinum, Bonifacio in Imperio praetulit, haec potior visa est, quod Bonifacius Marchio Monferratensis, quanquam spectata virtute et consilio nulli Baronum secundus esset, non tamen ita magnas cataphractorum equitum copias suo ductu ex Monferratensibus Insubriae et Subalpinis populis sub signis habebat; si Francos veteres Theobaldi Campaniae Comitis milites, familiares, clientes, obaeratos et amicos detraxisses; minus etiam novas inde Comitatu Monferratensi colligere poterat, quae Balduino superabant, in Flandria praesertim et Hannonia, cui parti Belgii multo maximae, quae totius Galliae fortissima et bellicosissima [137] habetur, summa populorum benevolentia, Regiae clientelae idest feudi regalis iure imperabat. Sic enim ferebatur, ut qui in Belgio bellicum cecinisset, equestres, pedestresque copias, velut e terra nasci solere. Eam rem Orientis Imperio usui, atque adeo saluti fore. Idcirco, VI Viros Venetos in Balduini electionem procliviores fuisse. Sed huic causae pondus addidit, Pantaleon Barbus, VI Vir Ventetus, qui cum authoritate, tum oratione collegas persuasit, magis ex usu Imperii esse Balduinum Imperatorem declaratum, quam Bonifacium. In qua consultatione diu, multumque concertata, collegae tandem Veneti, qui Henrico Dandulo Venetiarum Principi favebant, a Barbo, Senatoria illa gravitate singulari, iuxta et causae iustitia, tum viri authoritate obiurgati, facile illustrabunt, si quae in ipsis notantur, huc bona fide conversa ediderimus. Tradunt igitur annales Veneti, Suessionum et Tricassium Antistites, magis ex Christianae Reipub. utilitate quam aliquo Balduini aut Bonifacii Marchionis commodo, Imperatoris designationem metientes, in animo habuisse, Dandulum spectatae virtutis Principem, sua sententia ad Imperium provehere, quando ad eum designandum VI Viri Veneti senis suffragiis plurimum valerent; sed Pantaleon Barbus, ut erat summae sapientiae Patricius, unus ex XII Viris adversatus, cui mira in dicendo libertas, summa in consulendo integritas, atque asseveratio, recti, ac veri cultus eximius et erga patriam, atque adeo Christianam Religionem, studium supra quam cuiquam sit credibile, imo (inquit) alium omnino, quam Dandulum nostrum Viri Veneti, vosque Franci censeo Imperatorem declarandum. Nam quamvis Imperium Orientis aptius Venetis, quam Transalpinis cederet, qui maris domini (absit verbo invidia) classe et maritimis auxiliis pollentes, Constantinopolitanum Imperium atque Urbem, longe melius quam aut Monferratensis, aut Flandriae Comes, maris rudes, ab finitimorum incursionibus conservarent et commodius classe ex Adriatico per Ionium et Aegeum immissa, laborantibus suppetias ferrent; quam si vel maxime cataphractorum equitum copiae ab ultimis terrarum finibus ex Belgio, aut Transpadanis mediterraneis Italiae regionibus, mitterentur: cuius classis et maritimarum Venetarum copiarum quanta vis fuerit, Urbs infra nonum mensem bis Venetorum praecipue classe expugnata facile ostendit. Nunquam, ait, mihi credite, equitatu quantumvis magno, Imperium hoc adversus finitimos Graecos absque numerosa classe, praesidiisque maritimis conservari poterit, quin Graeci [138] brevi rebellantes, nostros facile Imperio depellant. Quoniam tamen tantarum opum et Imperii amplitudine ac fortuna Veneti evecti, ideoque supra omnes Europae Principes ad ingentem invidiam expositi, ut sunt mortalium animi cupiditate, ambitioneque praecipites, maximo apud omnes odio deflagrarent, ut protinus Franci Barones, Balduinus item et Monferratensis repulsae dolore atque offensione, cum suis clientibus et familiaribus ab signis novi Imperatoris et amicitia discederent, et sic Hierosolymorum expeditio amitteretur: ideo ut tam funestum Reipub. Christianae discrimen evitetur, Balduinum, aut Monferratensem utrum vellent, Diis bene iuvantibus, Imperatorem dicerent. Neque eius sententiae novitatem non insulsi homines admirarentur, quoniam Dandulo Imperatore dicto, amitti Hierosolyma, Exercitum debilitari et quod indignus, Christianam Religionem, Graecis a Romani Pontificis authoritate dissentientibus, altius revelli necesse esset. Duos tantummodo esse, ut probe scirent, qui virtute et gloria caeteros anteirent, quae seges est invidiae, ipsos tamen omnibus charos esse: idcirco Dandulo omisso, altero ad Imperium necessario promovendum. Re diu multumque a XII Viris considerata et concocta, in unum tandem Balduinum Flandriae et Hannoniae Comitem consentiunt. Extemplo Nubilo Suessionum Episcopus XII Vir, adaperto Senatu, ex eo ipso Sacello, in apertiorem aedium partem ad Barones, Dandulumque Venetiarum Principem, collegarum mandato, in atrium introducitur, ita avidis oculis propensisque animis advenientem inspectante populo, ut qui alterutri faverent nihil prius quam Imperatorem prodentis vocem expectarent. Nec mora, Nubilo silentio per praeconem facto, haec verba habuit. Imperatorem eum quem nos recte et ordine legeremus, Vos proceres, tuque Dux Dandule, habere, honorare, colere, Deo teste, promisistis, eundemque omni ope et opera, ab omnibus sanctum inviolatumque praestare. De communi omnium sententia, quod Orientis Imperio reliquoque Christiano Orbi, felix faustumque sit, Deo auspice, Balduinum Comitem Flandriae et Hannoniae, Imperatorem dico. Ea voce excepta, atrium repente faustis militum acclamationibus personare, tanto intus strepitu, ut aedes iamiam casurae viderentur. Omnes enim laeti et alacres (nihil enim longius illis erat, quam dum delecti nomen audirent) Nubilonis Episcopi vocem secuti, Balduinum, Balduinum Imperatorem, protinus geminatis vocibus acclamare. Exercitus ad declarandam laetitiam, tubis, tympanis, omnique armorum crepitu [139] applaudere; omnes denique ex ancipiti spe ad hilaritatem conversi, Deo sibique et Exercitui gratulari, quibus Princeps antiquissima, et ob id una omnium augustissima gente, Caroli Magni sanguine insigni (indidem enim domus Hannonia oriunda) regia praeterea Philippi Augusti cognatione clarissimus, sapientia et aequitate, Imperator divinitus contigisset. Hic Bonifacius Marchio repulsae dolore abiecto, ut erat constanti et aequo animo, cum nullam perturbationis, nullam tristitiae significationem daret, inprimis hilari vultu, sibi Francisque optatissimum novum Augustum, palam gratulatus, ex Augusteonis Sacello, alte sublatum protinus in Divae Sophiae ante humeris subiens, cum Proceribus reliquis officiose gestare, omnesque honores, quos tempus et locus poscebant, aequissimis animis habere. Eo die, qui ipsi omnium laetissimus fuit, Balduinus Sophiano in templo atque aurata in sella constitutus ad Aram maximam, ab universo Exercitu, Graecisque qui in Urbe erant, incredibili favore, magnis gratulationibus et Rex et Imperator appellatur; quum in perpetua populi militumque acclamatione, nihil praeter ipsius Balduini nomen audiretur. Mox, dies coronationis Dominicus dicitur, ad XVII. Kalend. Iunii, quo temporis spacio, Proceres, aureas, argenteas, et holosercias trabeas, precio quanto maximo potest, apparare: adeo, ut superiorum Regum luxum non aequarent, sed superarent. Interea Bonifacii Monferratensis Marchionis, et Margaretae Regis Hungariae sororis, quae Isaacii Imperatoris Vidua erat, nuptiae summa omnium laetitia, celebrantur. Illoque ipso tempore Odetus Campanus Chiamlites, magni nominis Eques, quem cum nobilibus Campanis, quintam aciem, prima Constantinopolitana oppugnatione duxisse memoravimus, maximo Baronum dolore, e vita decedit. Eum Guilielmus frater diu et graviter luxit, et magno amicorum comitatu funus cohonestante, in Apostolorum templo, quod vel magni Constantini, et Divae Helenae eius matris sepulchro, aliorumque Augustorum nobilitatum erat, condidit. Dies coronationis venit. Balduino Imperatori Veterum Graecorum Augustorum more, in Divae Sophiae, Imperialis Calyptra imponitur. Gallis ac Flandris Proceribus in Constantinopolitano Imperio vetere ritu, ea die Despotarum, Autocratorum, Sevastocratorum, et Prothosevastorum munus implentibus; eo augustius, quod simul ac coronationis dicta dies fuit, ut in tanta hilaritate, regio sumptu supra quam fieri posset, exornati conspicerentur, prout libido geniique tulerunt, auro textile, vel argento, quorum in Urbe ingens [140] erat copia, et serico omnis coloris eleganter variegato, itemque Phrygiis operibus et acu graecanico opere pictis sagulis, et latis vestibus se integros quindecim dies ad pompam summo comparaverant. Quidam, Imperatorem Graecorum diademate coronari solitum, scribunt, sed plerique Calyptra, quibus assentior, quod eorum testimonio, Graecorum Augustorum imagines Constantinopoli delatae et nobis a Marino seniore de Caballis Equite et amplissimo Senatore traditae, suffragantur. Inauguratus est in Divae Sophiae et Calyptram accepit incredibili omnium ordinum laetitia, applaudente Senatu, canente Clero, Dandulo Duce et Baronibus maxime hilaris, aequis iniquis fausta omnia acclamantibus. Tanta vero omnium frontibus testata gaudia, tantaque Augusti iucunditas, et tam clara in omnes oculorum gratia, tam comis singulorum salutatio, tam blanda denique omnium appellatio, dubium faciebant, Balduinus Constantinopolitas et Graecos, an Latinos magis exhilararet. Pompae autem apparatus sic magnificus, ut Graeci qui in Urbe erant senes, sumptuosiorem non meminerint. Tanta vis auriatque argenti comportata, tantusque vestis stragulae, sericae et holosericae ornatus, tanta equorum impensissimi precii, phalerarumque copia, magnificentiam iuxta, et opulentiam Graeciae ostentabant, ut veterum triumphorum pompam facile exaequarent: populariter vero tubis, lituis, cornibus, cantu et fidibus et tibiis exceptus est. Quinetiam, qua ab Blachernio Palatio ad Augusteonem, atque inde ad Divae Sophiae Aedem, et ad Bucaleontem pompae transitus erat, festis frondibus topiario opere ingentes arcus sublatos; in vias undique et regionum compita, florum odorumque nimbos effundi videres. Ita, ille generoso insidens equo, auratis ephippiis instrato, sub umbella, Francis Italisque Proceribus ad eam gestandam, honori simul et labori succedentibus, a Sophiano templo ad Bucaleontis Palatium perrexit. Tum primum Constantinopolitae votivusque Exercitus, Balduinum in picta auro trabea, margaritis, gemmisque intextis adornata, hinc dextra Crucem, inde sinistra Evangeliorum volumen, prisco Graecorum Augustorum ritu gestantem, aequissimis oculis spectarunt. Is profecto florenti aetate, forma regia, totiusque oris dignitate, quanta vix homini optanda (tertium enim et trigesimum aetatis annum agebat) omnium oculis veteres Romanos Augustos, unde illi origo fuit, iucunde et suaviter referebat. Acclamationes Augustis exhiberi solitae, quales Constantinopoli ab magni Constantini temporibus ad eam diem non fuerant, undique exaudiebantur, Balduino Caesari Augusto, [141] Magno,Pio, Felici, Vita et Victoria. Erat enim moribus et facie Caesaribus similis. Summa in eo clementia, incredibilis in omnes aequitas, rei militaris disciplina sagax, nec a literis alienus, et quod maximum est, orthodoxae fidei apprime colens. Iam unum caelo demissum praedicare, qui Orientis Imperium imminutum, in antiquum honorem restitueret. Omnes denique ad unum, fortunam Urbis laudare, quae optimum et fortissimum Principem atque invictae virtutis tutorem optimum maximum orbo Imperio dedisset. Complures festi dies celebrantur, totaque Urbe omnibus foris et theatris, ludi magnificentissimi eduntur. Et, ne quid splendoris ac magnificentiae deesset, constat etiam urbanos Circus, Hyppodromosque coloratis sericis velis contectos fuisse, in quibus Circenses ludi singulari equo, bigis, quadrigisve Graeco more, itemque ad equestris pugnae simulacrum (Galli et Germani Torneum vocant) Franci Equites in aureis armis et militaribus ornamentis conspicui, complures dies iucundissime decurrerunt. Spectaculum certe speciosius, quam scribi potest. Sic inauguratus Imperator Balduinus a Venetiarum Duce Dandulo, a Baronibus et Equitibus, a tote Senatu, populoque Constantinopolitano, in Bucaleontis Palatium, ab Nicephoro Phoca Imperatore opulentissimo exaedificatum, solenni pompa deducitur. Bucaleon Palatium est ad mare, qua Urbs ad Meridiem vergens Austrino mari ad Propontidem alluitur. Eo autem loco Constantinopoli Bucaleontem constitutum ferunt, quo antiqua regionum descriptio ponit in tertia regione Hyppodromi portum novum, qui postea portus Iuliani dictus est; mox et Sophiae, ab Sophia Augusta, Iustini Curopalatae Iustiani nepotis uxore, appellatus. Turcae locum Caterga Limena quasi portum quendam triremium hodie dicunt. Is Iustinus, Iustiniani successor, atque operum aemulator, Regiam ibi extruxit, portumque purgavit, qui nunc exaggeratus est, et caeno et lapidibus magna ex parte obrutus, ab Turcarum Imperatoribus, intra muros Constantinopolitanae Urbis postmodum receptus, parvo velut lacu relicto, quo nunc Turcicae mulieres ad abstergendos pannos descendunt. Bucaleontis aulam Nicephori Phocae quem diximus fuisse memorant: eo nomine dictam, quod ibi magnus lapidius leo excisus esset, qui bovi marmoreo insideret, et insigni argumento, sinistro pede bouis cornu tenens, et collum distorquens, Bucaleontis nomen loco dederit. Id Bucaleontis Palatium, Blacherniaque item aula, ut supra memoravimus, scriptis pridem pactionibus inter Francos et Venetos, cum futuro Augusto in partem [142] cessisset, Balduinus Imperator ad secessum omni regio apparatu, supra quam dici potest, magnificentissime exornaverat. Balduinus Orientis Imperator coronatus, tametsi regendo Imperio, ab priscis Augustorum legibus multorum saeculorum spacio, sacrosancta maiestate toto Orbe venerandis, sibi minime recedendum existimaret, ut tamen ius ipsum, quod aut nullum, aut durum in Graecia eo saeculo receptum erat, aequius melius pro tempore institueret, redderetque leges Hierosolymarii Regni militares, pariter et civiles (eas quasi Regum scita, vel Concilii, caetusque Gallorum responsa, vetere gentis vocabulo Assisias vocant) Constantinopolim transferri iussit, centum retro annis a Gallis Principibus et Hierosolymorum Patriarcha in Syria editas, postquam Hierosolymas in Christianorum potestatem vindicassent, Gotthofredumque Bullionem, ac secundum eum Balduinum fratrem, Reges appellasent. Quibus legibus eo tempore Almericus Luscinianus Cypri Rex, una et Galli Proceres Hierosolymarii Regni reliquiae, Anthiochenus Princeps, Edessanus, et Tripolitanus Comites utebantur. Ita Balduinus, de beneficiis, sive feudis, Imperii muneribus et honoribus, simul et servitiis sive operibus, imponendis et indicandis, Imperatorique ex beneficiaria lege per clientes, et vasallos praestandis (quod antiquioribus Gallicis, atque iis propriis, verbis conscriptae leges, binis Assisiarum institutorumque maioris, et minoris Curiae libris, apud Gallos, praesertim in terra Graecia, multum authoritatis essent habiturae) Cypro Constantinopolim delatas Assisias, tanquam municipales statim promulgari iussit: ut iisdem, ceu fonte quodam, summatim et enucleate ius, tanquam per compendium Baronibus, Equitibus, Francisque militibus redderetur. Hae, dum Gallorum res sexaginta annorum spacio integrae Constantinopoli fuerunt, a Latinis Francisque hominibus pro legitimo iure habitae, receptaeque sunt. Praeterea Imperiales etiam magistratus et magisteria, sive Palatii officia, ut Graeci vetere Graecorum Augustorum more constituta vocant, ex dignitate nominis Latini innovavit, et descripsit. Honorarios vero ministros, ordinariis addidit, sed qui in altiore dignationis gradu essent, quod caeteros vicarios haberent. Ex priscis autem Graecis aulae magistratibus, inprimis Dandulum Venetiarum Principem, qui primus secundum Imperatorem titulus est, et a Constantinopolitanis Imperatoribus cum Peleponnesi feudo, Morea dicitur, Imperatorum [143] liberis tradi solebat, creavit: Et purpureos calceos Augustorum insigne, caeteris vetitos, honoris causa, utendum fruendum concessit. Venetos praeterea Patricios, a Consilio Danduli, quamplurimis militiae muneribus atque honoribus ornavit: Praecipue vero Ioannem Basilium, insignem Trierarchum, ob egregiam virtutem, equestri dignitate ornatum, aurea Imperatoria corona caeruleo in campo, quam militari in scuto gestaret, liberaliter donavit, ut quale eius esset erga Venetos animus, communicatis Imperii insignibus, testaretur. Id postmodum Basiliae familiae abolito vetere insigni hactenus mansit. Cum vero magistratus, ut a iureperitis concinne, et sapienter describitur, appellari consueverit, cui iurisdictio data sit, iussorumque suorum explicandorum potestas et Constantinopolitano in Imperio, iam inde ab Divi Constantini magni temporibus, Rossicus Dominus, idest qui feudum haberet, dignitatem dapiferi; Peloponnessiacus Despotae seu Principis; Atticae et Athenarum,magni Ducis; Baeotiae et Thebarum, magni Primicerii; Siciliae vero Regis titulum obtinerent, tametsi postea Thebarum et Baeotiae Megam Kyrium pro magno Primicerio, itemque Atticae et Athenarum Ducem pro magno Duce, posteribus saeculis appellare consueverint. Ea etiam feuda Imperator Balduinus, iisdem honoribus et muneribus veterum Augustorum more, latinis hominibus, et Francis suis clientibus concessit. Ministerium autem, munus ipsum, iurisdictionis immune, quae officia appellant, cum non minoris necessitatis, quam decoris causa Imperatoribus esset institutum, magnum Ducem classis Imperatoriae, eundemque Exercitus Praefectum creavit, cui Magnum Drungarium, atque huic Hamiralem et Prothocomitem, qui largitionibus Imperatoriis praeesset; reliquos item classis Procuratores suffecit. Praeterea magnum Domesticum constituit, qui ante Imperatorem ensem gestabat, is Archiaeconomus, et Gallis hodie maior Seneschallus dicitur. Creavit et Galliae more magnum Comestabilem, qui caput est rogatorum Francorum: sed Comestabilis, ut hoc interim memoriae mandem, multum a Praefecto Praetorio differt, id quod ratio muneris et officii declarat; quanquam nos non latet, nonnullos et eos alicuius nominis authores, aliud litteris prodidisse. Scutigerum quoque qui Parmam Imperatori praegestet, instituit. Acoluthum semper gressus Imperatoris sequentem. Magnum Stratopedarcham, qui commeatus et reliqua necessaria in castris curat. Domesticum murorum, qui Castrorum et moenium curam habet. Vestiarii Praefectum, quasi quaestorem Imperii, qui vectigalia, datique et accepti [144] rationes curat. Vestiarium, qui omnes Imperiales vestes, ac instrumentum Imperatorium curat. Prothocomensem, qui maris caeteris curatoribus praeest. Praeterea Prothostratorem, quem nos Mareschallum vocamus, Gotthofredum Villharduinum, qui huius belli Commentarios scripsit, ob eximiam fidem, industriam et prudentiam creavit. Cum praeterea iusti honestique apprime colens, ac supra Gallorum hominum ingenia, gravis, severus et circunspectus haberetur. Huius erant munia apud Constantinopolis Imperatores, absente magno domestico, Imperatorium ensem ante ipsum Caesarem gestare, et Augusto aula egredienti, et Urbe equitaturo, nobilioris officii causa equum sistere, in quem conscenderet. Militiae vero novissimum agmen suis turmalibus stipare et claudere. Cavere item miles ordinibus ne egrederetur, non obedientes denique more militari plectere. Mareschallum porro a Marcha, idest equo, quasi equorum Praefectum Beatus Rhenanus appellat; Budaeus, quasi maiorem Iudicem in caballo sedentem, veteris Tribuni militum haberi similem scripsit. Quod autem eum delictorum militarium animadversorem dixi, sciendum est cum, ius Praepositi dicendi habere, qui ipsius iurisdictionem in milites delinquentes exerceat. Quare, quidam recte Mareschallos Imperiales, veteribus Irenarchis similes tradunt, qui de militaribus delictis cognoscebant, Aurelio, Marciano, Iustiniano novae Romae Imperatoribus. Iuris interpretes, proprie Latrunculatores dici contendunt. Magnum denique Chartularium ab eo pariter institutum ferunt, qui Augusto foras equitaturo, equum habenis sisteret; caeterosque omnes magistratus et magisteria innovavit, honorariisque dotavit, quae Graeci veteres Imperatores in aulico instrumento habebant. Enimvero Francos Proceres, quod ex Veneto tabulario apparet, Cononem Bethunium Belgam, clientem suum, eloquentissimum virum, Guilielmi Advocati Bethuniensis fratrem, Prothovestiarium; Manasserium Insulanum maiorem Coquum; Macharium autem Sanmanechaum Pincernam, et Milonem Brabantium, primum Pocillatorem, sed honorarios ministros delegit. Caeterum Balduino Imperatore Coronato, iuxta seriem pactorum, in quae Galli et Veneti, ante Urbem captam consenserant, Thomas Maurocenus a Venetis sacerdotibus, privo suffragio, Constantinopolitanus Patriarcha vetere Orientis more in Divae Sophiae aede, ubi dudum Graeci Metropolitae, qui in Constantinopolitani Imperii ditione censentur, solennibus auspiciis Patriarcham designare consueverant; absens nec ambiens, sola probitatis et eruditionis opinione, [145] declaratur, totique Orientis Ecclesiae praeficitur. Erat enim Patriarcha Constantinopolitanus hoc saeculo, opum amplitudine, et nominis maiestate, inter Orientales primarias Alexandrinam, Hierosolymitanam et Antiochenam Ecclesias, ob Imperii sedem per initia florentissimi et Urbis gloriam, summae auctoritatis et dignationis: adeo, ut etsi illae praerogativa quadam Apostolicae doctrinae eximiae essent, et Christianam pietatem edoctae, antequam Constantinopolitanae Ecclesiae, quae neminem Apostolum audivit, nomen extaret (aetate enim haud dubie Constantinopolim vincunt Hierosolyma, Antiochia et Alexandria) Constantinopolitano tamen Patriarchae, non modo Asiae fere omnes, Thraciae, Macedoniae, Mysiae inferioris et superioris, utriusque Sarmatiae, Asiaticae, scilicet et Europeae, Roxolanorumque et Moscorum Ecclesiae parerent. Sed ex his Archiepiscopales fere XL. Metropolitanae vero LXXX. amplius eius authoritatem respicerent: primatumque hoc pacto inter Graecorum Asiae, Ruthenorum et Thracum in Europa Ecclesias diutissime tenuerit: atque aliquando etiam cum Sacrosancto Romano Pontifice Max. de principatu vanissime disceptarit, hoc nomine, quod Orientis Imperii maiestas, et novae Romae appellatio, Regni cuiusdam inter alias Patriarchales sedes et Orientales Ecclesias speciem adumbraret. Quibus rebus constat, velut e scintillis per Graecorum insaniam, incendium illud tantarum dissensionum exortum fuisse, quod Christianissimam illam tot saeculorum cura, studio, opera retentam communionem Ecclesiarum Orientis et Occidentis, postmodum distraxit et penitus absumpsit: non sine ipsius demum Orientalis Ecclesiae, atque Imperii clade, terraeque Graeciae et Graeci nominis internecione, Divino numine peccata puniente, Mahumetana superstitione, ac Turcarum armis invalentibus: quando anno post CHRISTVM natum MCDLIII. IV. Kalen. Iunii Constantinopolitana Urbe capta et direpta, ipsoque Palaeologo suprema Graecorum Imperatore trucidato, totque hominum millibus, omnis aetatis et sexus, eo bello interfectis et captis, Graecorum nomen funditus eversum fuerit et ipsorum Religio pollutis templis profanata. Caeterum Maurocenus Venetiis patricia familia natus, cum supra generis antiquum decus, amplissimam ex sacris studiis laudem spectaret, plane adolescens abdicata Maurocenae gentis praeclara nobilitate et spreto demum omni patrimonio, quum rerum humanarum satietas illum cepisset, amore religionis, in Portuensis Coenobii, quod virorum sanctitate illustrium seminarium fuit, sacratis septis se [146] inclusisse, dicitur. Ibi vitae duriciem perferens, nec a suscepta professione vel paululum discedens, tantam eo saeculo ab universa Italia et Venetia regione pietatis laudem promeruit, ut caeteris praeteritis et repulsam ferentibus, Patriarchatum omnibus Venetorum suffragiis adipisceretur. Ea de re Venetias, Dandulus ad Raynerium filium et Ravennam subinde ad Maurocenum, per certos homines conscriptis litteris, illos rerum omnium certiores facit. Petebat Dandulus, ut postquam Veneti Cleri suffragiis, Patriarcha Constantinopolitanus, aspirante caelesti numine, esset creatus, Graecam Ecclesiam capite indigentem, diutius frustrari nollet: tantamque Romanae Ecclesiae, cui sese Orientalis dudum subiecisset, vel augendae vel illustrandae occasionem praetermittere: sed acceptis de manu summi Pontificis Innocentii, tanquam supremi omnium Ecclesiarum authoris, solennibus ornamentis, eiusque Sacrosanctis pedibus exosculatis, rebus omnibus ad navigandum paratis, Constantinopolim primo quoque tempore maturaret, ut quod Deo Opt. Max. Venetisque deberet, opportuna ope afflictis Graecae Ecclesiae rebus allata, religiose persolveret. Vixdum Balduinus inauguratus erat, vixdum gratulationes deferbuerant, cum quadam die Bonifacio leviter de rebus sibi pactis, scilicet et minore Asia et Insula Creta sibi more assignanda, agenti; libenter vero (inquit) Imperator, mox, vel nunc potius, quod id ipsum ius fasque postularent et hominis amicitia nihil antiquis haberet, concedemus. At Bonifacius, Augusti aequitate fretus, rogat, ut res promissas (eae erant Ponti Bithyniaeque urbes) Thessalonicae Regno in Macedonia commutare velit. Id Bonifacius postulabat, quod Hungariae Regno fratris, quod eius sororem Margaretam nuptam haberet, usui esset. Quam rem, ut mox dicemus, non ita post multas preces atque indignitates impetravit, eaque de causa Bonifacius cliens, Imperatori patrono sacramentum dixit. Atque haec concordia, maxima voluptate Exercitum affecit, quod Bonifacio cum multarum Virtutum nominibus, tum praecipue liberalitatis et munificentiae, omnia Deum fortunare vellet. Ad Ducam Murtzuflum tyrannum, quem superius Urbe a Venetis et Gallis capta, aufugisse memoravimus, quanquam quinis castris perveniri poterat, tamen contemnebatur, quod copiolas, gregario milite et imbelli conflatas secum eduxisset. Quem enim integrum et stantem, Gallus antea fregisset, qui nunc profugum et ab omni bellico apparatu nudum, tanquam capite minutum, extimesceret? Duxerat etiam Socrum Eufrosinam, ad Socerum Alexium fratricidam Imperatorem, [147] qui cum Graecis exulibus e fuga Mosynopolim sese receperat, atque urbe agrique magna parte potiebatur. Eo, una et Eudocia Ducae uxor, eorum filia, Murtzuflum sequebatur; quo tempore magnus quoque Graecorum Procerum numerus, odio Latini Imperatoris, Constantinopoli trans Propontidem, pars in Asiam, pars in longinquam Thraciam, cum suis amicis et clientibus nova regna, novas sedes quaestum, concesserant. Ubi vero locorum Imperii, quisque sive casu, sive alique opportunitate illectus consederat, Despotias sibi constituebat. Murtzuflus inter haec, Tzurulum Thraciae oppidum, quod Paulo ante in fidem Imperatoris Balduini se tradiderat, invasit et penitus diripuit. Hos proinde omnes Imperator, hisce de rebus certior factus, primo quoque tempore, de Baronum, Dandulique consilio, bello persequi statuit, ne maiores motus tota Thracia et Macedonia fierent. Itaque Imperator, Ludovico Blesensium et Carnutum Comite, qui iam adulta aestate nondum e quartana febre convaluerat; Duce etiam Dandulo et Conone Bethunio, in Blachernarum et Bucaleontis Palatiis, cum firmo praesidio relictis, quod Graecorum mentes, nondum firmatis Imperii viribus, ascitisque Proceribus Graecis recenti iniuria accepta resedisse suspiceret, eoque minus in fide stabiles fore sperabat; ipse cum omnibus copiis Gotthofredo Villharduino Campaniae Mareschallo, Milone Brabantio et Manasse Insulano Ducibus, ad hostem proficiscitur. Henricum fratrem cum parte equitum (centum enim valentissimos equites attribuerat) praemittit. Iussum, ut quoquo versus adeat, Civitatum animos erga exterum Imperatorem exploret. Ex itinere, Legationes Civitatum deditionem facere. Adrianopolis in fidem recepta; multis rebus animum erga Henricum fratris Legatum testatur. Ea Thraciae Civitas est, ad Hebrum amnem, ab Oreste Agamemnonis filio condita, et Orestias primum dicta; postea ab Adriano Augusto instaurata, Adrianopolis nomen fortita est. Ibi Augustum opperitur. Ducas autem Murtzuflus certior factus Imperatorem ad Urbem adventare, continuo Adrianopoli Urbe excessit et in fugam se dedit, triumque dierum itinere iuxta Urbem Thraciae Mosynopolim venit, atque ibi castra locat et tentoria pro tempore statuit. Ad Alexium fratricidam mittit, qui nunciet, se illi contra adventantes Gallos opitulatum venisse: imperat, quae viderentur, se omnino pariturum. Alexius Murtzuflo vehementer infensus, quo tamen odium dissimularet et consilium tegeret, pauca respondit. Nuncium sibi, ut aequum erat, optatissimum fuisse, quod Ducam Murtzuflum, Eudochiae filiae [148] virum destinasset et quem in Generi loco haberet, eum opera sua, atque ope usurum. Vicissim ille, rebus Murtzufli ut suis, sine exceptione frueretur. Murtzuflum, qui ad Urbem tetenderat, Alexius quoniam multis nominibus acerbe oderat, sed potissimum ob stuprum Eudociae filiae illatum; dolo cum suis composito, paucis post diebus in aulam vocat, una caenaturos per vocatorem significans. Epulum Alexius, Eufrosina coniux, una et Eudocia filia, Murtzuflus, atque aliquot Proceres lautissimum inire. Ventum est in aulam. Inde Murtzuflum in conclave accitum, et Soceri domo nihil tale expectantem,ante epulas, violato iure non modo hospitii, sed ipsius Regiae mensae, suo satellitio Generum obcaecandum tradit. Haec magni Dei iustitia est, nihil diu impii votum secundare; nec fero admodum ultionem adventare. Qui, si quando in nostris sceleribus connivet, id totum non delictorum gratiae, sed morum emendationi largitur: alias graviore supplicio pro rata ulturus. Continuo, tristi fama de Murtzuflo in castris ad suis audita, Exercitus diversus totus fere dilabitur, nisi qui se fratricidae Alexio authorant. His rebus intellectis Balduinus Imperator, Constantinopoli magnis itineribus Adrianopolim pervenit, ubi Henricum fratrem cum copiis excipit. Quaqua vero iter erat, Civitates undique effundi et dedi: multusque sermo de clientum iure et nobilitate habitus, quanta honestate vitam colere debeant; ut indigni plane Regum appellatione habeantur, qui neque ipsius Dei metu deterriti, nec hominum verecundia adducti, fratricidae Alexii via, iustitiae opinionem assequi putent, et impostores longe turpissimi, sese tam foede invicem lacerent; atque hoc facinus quamprimum vindicandum Imperator iurat. Is praesidio quadraginta Equitum, itemque C. Centurionum, qui in equis stipendia faciebant, Graecis deprecantibus, Adrianopoli relicto, cui Eustachium Sambruicum Flandrum Equitem praefecit, qui repentinas ex Haemo Ioannissae Regis Mysorum et Triballorum excursiones reprimeret, Baronum consilio, recta Exercitum Mosynopolim ducit. In itinere audit fratricidam Alexium adventantis Balduini metu, oppido fugisse. Ea civitas, sine cunctatione Legatos de deditione ad Imperatorem mittit: in fidem recipitur. In oppido Imperator aliquot dies moratur, Bonifacium Thessaliae Regem expectatururs; quod is secum Margaretam Augustam uxorem ducens, necessario consequi non potuisset, impedimentorum multitudine retardatus. Sed tamen quamvis impeditus ad Strymonem fluvium, quem Turcae Stromona hodie appellant, pervenit, quo in loco, pro tempore tabernacula [149] composuit. Postero die ad Balduinum salutatum adit. Cum eo multis de ratione belli agit, sed pluribus in eam partem, ut se Regno Thessalonicae donatum, velit ad fruendum quamprimum dimittere. Docebat Imperatorem bonis nunciis et optimorum authorum literis se certiorem factum, egregiam Thessaliae Procerum, ac populi Thessalonicensis erga se voluntatem esse. Illos, ac Balduini beneficio Imperii clientem, idest vasallum, unum sibi dominari cupere. Praeterea neminem obnixius rogare, ut Thessalonicem fidei ipsius tenere, possidereve liceret. Si nunc ab Imperatore in Thessaliae Regni possessionem mitteretur, se mature a Thessalonica, frumenta commeatusque Exercitui abunde administraturum: seque posthac ipsi ex praescripto, praesto semper ad parendum fore. Ne per Deum, Exercitus lascivia et maleficio regionem Thessalonicensem sibi in usum reservatam, vexari et diripi diutius infestis populationibus velit: Exercitus vel solum transitum quacunque iter facit, colonis magnam calamitatem importare. Neu denique perditos Thessalonicenses, funditus perdere. Ionnissam enim Mysorum Regem propinquum hostem, Macedoniae et Thraciae ad Occidentem Solem maximam partem occupasse, et quotidie novos tumultus in Thessalia per Mysos et Triballos, praedatorios aedere. Ac, si mature obsistatur, tota Thessalia, aut maxima agri parte, vi potiturum. Sed cunctae Thessalonicensis Civitatis tum maximam motum esse, atque coniurationem ad res de Ioannissa recuperandas, ut ipsum vel dormientem, repente exporrigeret. Ei, si quis se Ducem et signiferum praebeat, omnia ipsi ad voluntatem promanatura. Nescire se cuius tandem consilio omnia conturbarentur. Sibi nota Regis Mysorum consilia et vires esse: dum facilem rerum recuperationem haberet, suo in Thessalonicense Regnum ingressu victoriam prope exploratam ne praepediret. Se coniicere non posse, Imperatorem tanti Exercitus iurato promissum, nec traditum deductione, nihil boni de se cogitare. Id, si Imperator faceret se e vestigio sibi seorsum consulturum. Ad ea Balduinus respondit, se nihil eius defectione commoveri, nec de itineris sententia, ne latum quidem digitum abscessurum. En, quo tantorum Principum, duorum Imperii sine controversia oculorum, mens praeceps erupit. Inexpiabilis certe eorum culpa, qui sic ingenio subactos, sic sapientes, tantos viros, aut inter se commiserunt, aut discordiam funesto quodam Imperii fato excitatam, non placarunt. Nam Imperium, remque Christianam in periculum haud dubie vocarant, nisi magnus Deus nostrorum misertus, utriusque rebus in tempore [150] prospexisset. Ita uterque iniquior an infensior, dubium (adeo res est pestilens pervicacia) non sine omnium, vel contumeliosa reprehentione, diversi secedunt. Imperator cum Exercitu per Macedonas Thessalonicem institutum iter habere. Bonifacius Marchio converso itinere regredi, una et magna pars optimorum Equitum. Nec ita post, Iacobus Auennes, Gulielmus Chiamlites et Hugo Coloniensis, Bertoldus Catzenellenbogensis Comes ex Hassia, qui olim veteres Catti fuisse memorantur, sub Herciniis saltibus quondam in Oceanum expansi, postmodum remotiora paululum, et in Rhenum vergentia incolentes, cum ad Melibocum montem consederint, Ptolomaeo cognitum; Cattimelibocos hodie dicunt, vernacula voce idem, sed corrupte significante; necnon complures Theutones Germanici Imperii clientes, qui Bonifacio adhaerebant. His copiis fretus Bonifacius, Didymoticum castellum opulens et bene munitum petit. Id Thraciae oppidum est, qua ad Occidentem Thraciam aditur, Adrianopoli proximum, praerupto in Rhodopes colle situm, quod Hebrus per verticosos meatus paucis cognitos, ad radices collis circundat et munit: oppidum omnium Thraciae munitissimum et amoenissimum. Id Graecus Castellanus custos, vix praeconis voce audita, statim dedidit. Deditum, propter oci opportunitatem imposito praesidio, Marchio firmat. Oppidani omnes, item populares, deprecatrice Augusta Marchionis uxore, in fidem sine noxa recepti. Alia parte Balduinus, qui recta Thessalonicem proficiscebatur, Christopolim Castellum, quamvis natura, et opere praeter caetera Macedoniae oppida munitum, invadit. Castellani tamen per praeconem ad deditionem vocati, celeriter tradiderunt. Inde Blachas, Castellum firmum et opulentum, sine ariete receptum est. Idem Serrae facere (Amphipolis ea olim fuit clarissima Civitas) urbs viris opibusque praepotens in Balduini fidem iurat. Deditionis leges dictae, ut quo iure, quove privilegio Graeci olim Imperatores Serranos ipsos habuissent, eodem ut iam in posterum viverent: ut pristinus magistratus maneret; isque in populi potestate esset: id quoque Imperator aequo animo annuit. Ad serras tendit, ibique tres dies fuit. Interea cum Balduinus Thessalonicem iter pergeret, et quoquo versus adibat, omnes ad eius fidem supplices confugerent, Bonifacius cum suis, et Graecorum copiis Adrianopolim versus adequitat: ibi prolatis tormentis, castra habuit et tendit. Eustachius Sambruicus quem Imperator Urbis praesidio reliquerat, Equitesque omnes, in muro e turribus propugnaturi [151] ordine consistunt. Sambruicus duos repente Constantinopolim ablegat, qui continuato die ac noctu itinere, Dandulo Venetiarum Principi, Ludovico Blesensium et Carnutum Comiti caeterisque Baronibus regendae Urbi adscriptis, nunciant, Imperatorem et Bonifacium vehementer discordare et iam ad manus ventum esse. Iam Bonifacium qui spem omnem occupandorum oppidorum in celeritate posuerat, Didymotici Castelli omnium Thraciae firmissimi et copiosissimi, disiectis Graecis qui in deditione Imperatoris tenebant, insolenter potiri. Eundem et Adrianopolim praesidio Imperiali propediem deturbato, dominari. Ex nuncio offensi exacerbatique Barones magnum dolorem capiunt. Horum enim duorum dissidio, res omnes summo labore partas, uno omnium lugubri atque durissimo exitu, brevi male perituras. Confestim igitur in Palatium Blachernarum Dandulus Dux, Comes Blesensis, Barones et Equites conveniunt. Ibi dolor, quem de talium tantorumque Virorum pugna sustinebant, refricatur et renovatur. Eoque peius, assentatoribus precari, qui lingua, quasi flabello, discordias inter hos ventilarent; quod tot palmas, universamque Imperii potentiam labefactari videbant. Itaque Villharduinus Campaniae Mareschallus, a Duce Dandulo et Blesensi Comite singulariter rogatur, ut maximis itineribus Adrianopolim ad Marchionem contenderet: omninoque meditaretur perditae obstinationis Principes inter se in gratiam restituere. Sin minus inter se pacificari possent, iniuriae saltem aculeos evelleret, aut hebetiores, ne posthac gravius pungerent, redderet. Villharduinum vero uti idoneum interpretem reconciliandis talibus viris legerunt, quod eum ambo in consilium semper adhibuissent. Novissime vero Bonifacius in intimis coleret, et in consiliis capiendis authorem, et in rebus gerendis adiutorem haberet. Itaque penes hunc unum, praeterea neminem, reconciliationis potestatem esse constabat. Villharduinus, Ducis et Blesensis Comitis precibus locum reliquit, Legationemque perlibenter suscipit et ad tollendas huiusmodi controversias proficiscitur. Ut autem Legationi maior inesset authoritas, sibi comitem Manassem Insulanum Belgam adiungit, qui praesenti consilio et manu promptus Eques prae caeteris habebatur; quique in Exercitu ob generis claritatem et spectatam virtutem, summos honores adeptus erat. Iustis itineribus Adrianopolim perveniunt, quam a Bonifacio Marchione obsessam conspiciunt. Ut primum de eorum adventu ex multorum nunciis Bonifacius cognovit, castris obviam egreditur. Comitantur Iacobus Auennes, [152] Guilielmus Chiamlites, Hugo Coloniensis, Otho Rocha Transpadanus, homines prudentes, proelioque strenui et honore reliquis Assessoribus superiores, qui Bonifacio haerebant. Legatos in Castris magno honore, magnaque laetitia excepit. Caeterum Villharduinus quod eum amicitia non modo familiarem Marchio, sed pene etiam parem sibi fecisset, graviter obiurgare, sicuti neminem unquam amicus; veteri proverbio, Imperio quod constitueris, obediundum esse. Opponebat ipsi, Civitates Imperii, Oppida, Castella armis tentata, et quod indignius est, vi capta, Adrianopolim denique ipsam circumsessam, antequam certiores Barones, Equites, Dandulumque Venetiarum Ducem, qui Constantinopoli praeessent, fecisset; qui suadendo ad sanitatem, atque aequitatem illos facile adducere potuissent, et si quam Marchio ab Imperatore iniuriam accepisset, eam iusta satisfactione diluere. Bonifacius, etsi primo durior quam deceret inventus est, excusare tamen iracundiae suae impetum; seque indignis modis ab Imperatore habitum, commodisque palmarum, quas se praecipue peperisse, ipsos Legatos testebatur, fraudatum, ad ea, quae ira amat, impulsum fuisse. Villharduinus quidem excusationem sustinens, ab eo tamen tanto tempore contendit, ut persuaderetur et disceptatione magis, quam vi, rem tantam componi cuperet. Itaque quod Dei primum ope, deinde Baronum deprecationibus, quos Marchio in consilium adhibebat, Villharduino faventium, perfectum esse credendum est; Bonifacius respondit, se Dandulum Venetiarum Principem, Ludovicum Blesensium Comitem, Cononem Bethunium, una et ipsum Gotthofredum Villharduinum, homines sapientes et aperti consilii, et pactionum iuratarum conscios, arbitros libenter sumere. Interea Adrianopolis et Sambruici oppugnatione intermissa, pactae induciae inter Balduinum et Bonifacium. Porro Constantinopolim redeuntes, Villharduinum et Manassem Insulanum gratissimo animo in castris susceptos constat, quod in pacificatione tantorum Virorum, Barones, ac Dandulus toto animo et mente, dies ac noctes incumberent. Quae omnia ut Graecis hostibus dolentia, qui discordiam belli amore longius serpere cupiebant, ita Venetis et Francis maxime iucunda et grata per universam Thraciam fama dissipantur. Obsidione igitur Adrianopoli soluta, Marchio suas copias Didymoticum, ubi Augusta eius uxor resederat, per Thraciae fines sine maleficio reducit. Oratores eadem celeritate qua discesserant, legationem Constantinopoli Proceribus renunciant. Qua de re magna voluptas [153] Dandulum Venetiarum Principem, Blesensium Comitem, caeterosque Barones et Equites cepit. Continuo Legatos Thessalonicam decernerunt cum litteris ad Balduinum Imperatorem, quibus significant, Marchionem Thessalonicae Regno contentum, Didymotici esse cum Augusta uxore, de iure, iniuria, summo ipsorum arbitrio staturum, eoque nomine fidem dedisse: fidei autem signum certissimum, inducias cum Adrianopolitis sancte conservatas; orare Imperatorem, ut eodem iure uteretur. Nullo enim se pacto dissidia inter ipsos, atque adeo bellum ferre posse. Postremo hoc postulare, exemplo Bonifacii, in seipsos eosdem consentire ne recusaret. Ita Legatos cum mandatis dimittunt. Interea Balduino ad Thessalonicam agenti, apud quam armatos firmissimo in praesidio collocarat, cui Raynerium de Monte, Equitem Hannonium ad Castrilocum, cui plurimum fidebat, Virum fortem et militiae honoribus clarum, praefecit, nunciatum est, Marchionem Didymoticum cepisse, regionibusque circumiectis, facile potitum; Urbem praeterea Adrianopolim circumsedisse. Ea res quum Imperatoris animum vehementer exculcerasset, ut ex vultu admodum turbido, ac tristi, maeror animi facile cerneretur; nihil in vita unquam aeque offensus Balduinus fuisse videbatur, quam illo nuncio de Didymotico capto et Adrianopoli obsessa. Ita, sine ulla cunctatione in Bonifacium profectionem maturat (nam eius dicta cum factis componens, nihil eum pro bono et sano cliente unquam facturum iudicabat) ut Adrianopolim obsidione liberaret, simul et Marchioni omnibus modis incommodaret. Sed magna Dei providentia faustius omnium opinione evenit, qui cum omnia genuerit, nisi eadem amaret et conservaret, hoc incendium sola Christianae Reipub. ruina extinctum fuisset. Ille igitur divino instinctu aequiorem mentem induit, nec se transversum agi sinit. Ita placide a Thessalonica discedit, nec id sine incommodo. Exercitus enim castrensi illuvie et alieni caeli inclementia, ita valetudine tentatus erat, ut vulgatis morbis, quotidie funeribus castra complerentur. Complures infirmitate in castellis lethaliter residebant. Multi incommoda valetudine languentes, Imperatorem sequi non poterant; multi quoque qui rem ad sumptum habebant, lectica delati. Adhaec illustrium Virorum funeribus Imperator, totusque Exercitus, eorum dolore, qui suos lugebant, quotidie dolorem maximum sustinebant. Defunctus vita ad Serras Ioannes Noviodunensis, vir togatus, consilio et facundia facile princeps, idemque Flandriae et Imperii Cancellarius, rerum divinarum, atque humanarum [154] scientia, Civiliumque usu magnus et quae homines obstupefaceret, eloquentia ante alios omnes praestantior; sed Baronum nomine Romana ad Innocentium III. Pontificem Maximum Legatione longe clarissimus. Eum in Exercitu honoratissimi quique luxerunt, quod divinis cohortationibus maerorem, ac taedia malorum belli, facile levasset. Ecce alterum infortunium de morte Petri Ambiani Equitis ditissimi, optimi, fortissimi. Eius fatum toti Exercitui valde doluit, sed tantum virum praecipue Hugo Comes Sancti Pauli suum amitinum luxit. Qui, ad Hierosolymam liberandam cum votivis militibus pari pietate in Francia exardens, secum superioribus annis notam Cruciatorum acceperat. Mox et Gerhardus Machortius, Eques maximi pretii, Balduini Imperatoris cliens; Aegidius Lanoius, quadragintaque Equites rarae virtutis, in ea peragratione morbo perierunt. Eaque clades adverso proelio maior habita, dimidia Equitum absumpta Exercitum vehementer attenuavit. Balduinus in itinere Legatos cum litteris a Constantinopoli offendit. Horum adventu Imperiales ad certam pacificationis spem devolvi. In his erat Iacobus Fransures cliens Comitis Blesensium, vir eloquens et in dicendo suavis, eoque plus caeteris sapere credebatur. Is, a suo domino, a Duce Dandulo litteras Balduino tradit, nihilque ad gratiam locutus, caetera mandata liberrime annunciat; docetque Dandulum Venetiarum Principem et Blesensem Comitem, omnesque qui Constantinopoli essent, de eius et Bonifacii pugna dolorem animo vix consolabilem accepisse. Dei fidem obtestatur. Hoc enim cum tanta acerbitate dissidium, nihil nisi Reip. Christianae excidium parturire, nihilque gravius principes viros committere, ipsa aurium adulatoribus patefactione, quae ipsos saepe ipsorumque Imperium evertit. Hoc illi praeterea dicere, Marchionem Blesensis domini sui, itemque Danduli Ducis et Bethunii arbitrio sese dedere; ipsos quoque se sponsores voluntatis Bonifacii profiteri. Idcirco, omnes ipsum Imperatorem dominum suum precari, ut pernobili facinore controversiam omnem suae sententiae permittere vellet; ut, qui omnibus imperat, sibi ipsi prior imperaret, facilitatemque et clementiam diuturnam Imperii custodem, cum potestare coniungeret. Praeterea, sibi subditos, exemplo doceret, amicitias immorrales inter se, inimicitias vero mortales habere oportere. Addit postremo, suum dominum Blesensem, Dandulum Ducem Venetum, Barones, Equites hanc contentionem diutius pati non posse, quod haec conditio Imperio data sit, ut ius suum cuique reddat. Balduinus, se deliberaturum respondit. Confestim [155] consiliarios fidissimos de tanta re consulit. Dictae sententiae ab his, qui utrumque animis inter se exulceratis esse volebant, quique gaudebant eorum simultate, quasi alter impedimento esset alteri, Venetum Ducem, Blesensium Comitem, praesidiarios Equites Constantinopolis, nimium sibi sumere, atque adeo Imperatori et Caesari nefario ausu contumeliam facere, qui Balduino, et Augusto et Domino,a cliente Bonifacio leges turpiter dici paterentur. Criminantur, custodes etiam ipsos Constantinopoli ab Imperatore affixos, se, nisi Balduinum dicto audientem habeant, vim facturos, et ad imperata coacturos. Quaenam, concludunt ista, si non coniuratio est et rebellio? Maiestatem tibi retinendam censemus, et in eos, quod leges, iuraque postulant, vindicandum. At saniores suadere, boni et aequi consulendum, quae Dandulus Venetiarum Dux summa sapientiae laude clarissimus, Ludovicus Blesensium, et Carnutum Comes, Barones, Equites, bono publico Imperatorem monuissent. Eos tantum abest ut ab se alienare velit, ut eos sibi omnibus numeris coniungere debeat. Illa consulta Balduinus Legatis respondit, se pro Augusta summi Caesaris dignitate, pro gradu in quo se universi Galli et Veneti collocassent, neminem sibi iudicem arbitrumve dari passurum, quem iuris, iudiciorumque fontem omnes habere oporteat. Verum, ut Constantinopolim, quo iampridem Thessalonica profectus intenderet, pervenisset, se nemini quicquam incommodaturum, omnesque lenius opinione auditurum. Atque in his Bonifacium Marchionem suum clientem, si sua fide, supplex ad se accedere velit. Imperatori de via Constantinopolim ingressuro, Barones, Veneti, caeterique Constantinopolitae triumphali pompa obviam procedere, ac parem (quod in his fuit) eius maiestati honorem habere. Quatriduo post, cum impetus omnis conceptae iracundiae deserbuisset, Imperator re ipsa sensit, Bonifacium Marchionem, pro eo ac noverat, dignandum fuisse, saltem tantum virum, tamque utilem, a se non abalienandum. Qua de re, ipsum Dux Dandulus, Blesensius Comes, et Conon Bethunius adeunt; itaque Dandulum, postquam Imperatorem humaniter complexus esset, secum locutum ferunt. Ego te Imperator Auguste reducem gratissima mente conspicio, quem oculis non possum. Ea enim spe sum, et qui mecum est illustris hic Blesensium, et Carnutum Comes, Bethuniusque Conon, tua aequanimitate, discordias omnes extingui posse. Unum hoc ideo te exorari, ut sinas, oro. Cum enim leges, quae ab odio et gratia vacuae sunt, quod auspicato omnium suffragiis, qui illis [156] ipsis tenentur ferri soleant, neminem suae causae iudicem esse velint, tute Imperator (etsi legibus solutus es) legibus tamen vivere aequo animo feras. Nam, quales in Imperio Principes adversum leges sunt, tales quoque reliquos solere esse cives. Si legifragum semel esse placet, caeteros legifragos plane effeceris. Quare, si tibi nostri sensus de Repub. Christiana noti sunt, si Comitis Blesensis, si Cononis Bethunii animus, si omnium Baronum egregia in te voluntas satis perspecta est, illos consiliarios audi. Illos, tuae causae arbitros esse iube. Ne, dum iniquae iracundiae impensius quam pietati indulges, Baronibus foede in partes deductis, tua unius pertinacia, universum Imperium cum perenni Augusti nominis tui infamia, supremae cladis discrimina incurrat. Imperator Danduli Venetiarum Ducis oratione permotus, Baronum precibus non ita gravate manus dedit. Is enim quanquam aliquantum stomachosus erat, tamen ubi se collegisset, in rationis tanquam gyrum descendebat, seque melioribus moderandum tradebat. Itaque ius suum lubens eorum sententiae permittere. Extemplo decreta Legatione militares et togati viri electi, qui honoris causa Bonifacium Constantinopolim accerserent. Gervasius Castellanus, Raynerius Traiectensis ad Traiectum Mosae, Gotthofredus Villharduinus. Dandulus ad exornandam Legationem, de suis Venetis patriciis duos adiunxit. Ita, cuncti Legationem obeunt, iustisque itineribus emensa Thracia et Hebro amne superato, Didymoticum ad Marchionem, et Augustam eius uxorem, magno equitum Comitatu accedunt. Villharduinus pro omnibus verba facit, oratque Bonifacium, fide Imperatoris, cum suis Constantinopolim, ut veniret. Se pacem, inter ipsos, quae Veneto, Blesensi et Bethunio videbitur, conciliatam iri sperare. Nec enim Imperatorem arbitrio Danduli et Baronum refragaturum; se, et collegas fide publica Bonifacium euisque comites in Urbem conducturos. Marchio intimos, et fidelissimos in concilium vocat et quanquam pars adeundum censeret, pars Didymotici manendum, tamen hoc consultum valuit: ut, Marchio centum cataphractis Equitibus, tanquam firmo Procerum praesidio, non iusto Exercitu comitatus, sese in viam Constantinopolim daret. Itaque nulla profectioni mora facta Byzantium ingressus, aequissimis omnium animis accipitur. Quinimo Ludovicus Blesensium, Carnutumque Comes, Dux Venetus, ac multi Equites extra Urbem honoris causa Bonifacio obviam ierant, quod Exercitui esset longe charissimus. Concilio de pacificatione coacto, decernitur, ut his conditionibus iurata perscriberentur. [157] Thessalonicem videlicet Bonifacius cum tota Thessalia, iure clientis possideret. Interea, in Didymotici possessionem Villharduinus Legatus sequester mitteretur; dum certo nuncio, aut litteris cera solenni, aut annulo ipsius Bonifacii obsignatis, Bonifacium in possessione Thessalonices esse, accepisset. Quo certior factus, iam Didymoticum, Iperatori restitueret. His legibus pacificatio inter Imperatorem et Marchionem confecta et perscripta est. Qua de re, laetitiam voluptatemque summam totus Exercitus apertissime tulit, quod horum discordia Imperium omnino dilapsurum videbatur. Itaque ignibus totis Castris per multas continentes noctes excitatis, ludum et laetitiam ostendebant. Mox Bonifacius salutato Balduino, bona cum eius venia Urbe discedit, cumque omnibus suis copiis in Macedoniam versus abiit. Atque Augusta Didymotico accersita, Thessalonicam versus abiit. Atque ita in itinere omnes eius Regni Civitates, tum quae versus Thraciam constitutae erant, tum quae ad Thempe Thessalica pertinent, Bonifacium utilem Dominum secundum Imperatorem et Imperium agnoscere. Qui Thessalonicae Balduini nomine in praesidiis erant, adventantem Bonifacium patentibus portis accipiunt, tanta alacritate amicae Civitatis, ut neque splendidius excipi, neque donari liberalius pompae comites iudicarent. Ibi, paulo ante Raynerius de Monte Hannonius, Imperialis praesidii Praefectus, diem obierat. Cuius morte omnibus dolor acerbus incessit; quando magnam Hannonii clientis, itemque fortissimi Equitis fato, calamitatem Balduinus Imperator accepisset. Continuo popularium non laetitia modo, sed favor etiam, omnibus rebus sese ostendere, quas amor novo Principium dilectorum in Urbes ingressu fieri suadet. Omnes itaque clientes subclientesque Regni, in fidem novi Domini Bonifacii, convenire; uno Leone Sguro Graeco excepto; qui metu poenae deterritus, quod vi Corinthum et Nauplium duo maritima Peleponnesi oppida, situs opportunitate et civium numero, ac munimentis omnibus firmissima teneret, rebellare constituit. Regemque Thessaliae Bonifacium compositis circa Thermopylas insidiis, primo quoque tempore lacessere. Tantum abest, ut se fidei Bonifacii committeret. Ei adiutor aderat Michael Comnenus (Ioannis Seuestocratoris spurius fuit) qui Aetholiam et confinia Nicopolis, et quae ad Epidamnum vergunt, invaserat, Bonifacii paulo ante Constantinopoli itineris comes. Is, cum in honore fidelissimorum apud Bonifacium haberetur, in quoddam Peleponnesi bene munitum oppidum, insalutato Marchione, tanquam in portum, [158] confugit. Homo militaris ac confidens, ut quacunque potentior esset, filiam Graeci cuiusdam longe ditissimi, qui eam urbem in ditione Imperatoris regebat, uxorem duxit. Inde ex Peleponneso in Macedoniam et Thessaliam, Marchionis Regnum populabundus incurrere. Interea loci Constantinopolis, caeteraeque Thraciae regiones finitimae, pace fruebantur. Nemo in Thracia grassari, aut in agris lascivire; sine maleficio omnia ab Thessalonica Constantinopolim itinera, omnibus tuta, ut nusquam bella fuisse tanta tranquillitas pacis, et otii, Latinorum beneficio, ostendebat. Porro Thessalonica Urbs opulentissima, Macedoniae Metropolis, Regno Thessaliae nomen dedit, Thermae Macedoniae antiquis fuit, ad Thermaeum Aegei sinum, iuxta Axium fluvium, quem hodie Varadivum vocant, divi Pauli hospitio celebris, supra caeteras Macedoniae urbes, eximia civilitate olim floruit, et procul a Constantinopoli duodecim dierum itinere. Civitas perampla, rerumque omnium ad belli usum abundans: Theodori Gazae, viri auorum nostrorum aetate Graece, et Latine doctissimi, patria fuit. Qui Amurathe Turcarum Imperatore Graeciam vastante, in Italiam venit, et Latinis literis mira felicitate perceptis, acumine fertilitateque ingenii nemini secundus, Graecos et Latinos omnes sui saeculi scriptores (quod historiae Aristotelis de Animalibus, et Theophrasti de Plantis Latinae factae declarant) linguae peritia eruditoque iudicio superavit. Caeterum cum Autumnus praecipitaret in Septembris exitum, Balduinus autem Constantinopoli summa humanitatis et clementiae laude imperaret, civitas tamen pace usa in eius fide permanebat. Sub idem tempus, Constantinopoli, Eustachius Canthellus, Antimericus Villaregius, Equites fortissimi, vita defuncti sunt. Horum morte, cum ipsorum amici ac familiares, tum res Christiana insigne detrimentum accepit.