Commentarii in Somnium Scipionis

by Ambrosius Theodosius Macrobius

Ambrosius Theodosius Macrobius

Commentarii in Somnium Scipionis

saeculo V

editio: incognita
fons: incognitus

Sectio I

Inter Platonis et Ciceronis libros, quos de re publica uterque constituit, Eustachi fili, uitae mihi dulcedo pariter et gloria, hoc interesse prima fronte perspeximus quod ille rem publicam ordinauit, hic retulit; alter qualis esse deberet, alter qualis esset a maioribus instituta disseruit. in hoc tamen uel maxime operis similitudinem seruauit imitatio quod, cum Plato in uoluminis conclusione a quodam uitae reddito quam reliquisse uidebatur indicari faciat qui sit exutarum corporibus status animarum, adiecta quadam sphaerarum uel siderum non otiosa descriptione, rerum facies non dissimilia significans a Tulliano Scipione per quietem sibi ingesta narratur. sed quid uel illi commento tali uel huic tali somnio in his potissimum libris opus fuerit, in quibus de rerum publicarum statu loquebantur, quoue attinuerit inter gubernandarum urbium constituta circulos orbes globosque describere, de stellarum motu de caeli conuersione tractare quaesitu dignum et mihi uisum est et aliis fortasse uideatur, ne uiros sapientia praecellentes nihilque in inuestigatione ueri nisi diuinum sentire solitos aliquid castigato operi adiecisse superfluum suspicemur. de hoc ergo prius pauca dicenda sunt ut liquido mens operis de quo loquimur innotescat. Rerum omnium Plato et actuum naturam penitus inspiciens aduertit in omni sermone de rei publicae institutione proposito infundendum animis iustitiae amorem, sine qua non solum res publica sed nec exiguus hominum coetus nec domus quidem parua constabit. Ad hunc porro iustitiae affectum pectoribus inoculandum nihil aeque patrocinaturum uidit quam si fructus eius non uideretur cum uita hominis terminari. Hunc uero superstitem durare post hominem qui poterat ostendi nisi prius de animae immortalitate constaret? fide autem facta perpetuitatis animarum consequens esse animaduertit ut certa illis loca nexu corporis absolutis pro contemplatu probi improbiue meriti deputata sint. sic in Phaedone inexpugnabilium luce rationum anima in ueram dignitatem propriae immortalitatis adserta sequitur distinctio locorum quae hanc uitam relinquentibus ea lege debentur quam sibi quisque uiuendo sanxerit. sic in Gorgia post peractam pro iustitia disputationem de habitu post corpus animarum morali grauitate Socraticae dulcedinis admonemur. idem igitur obseruanter secutus est in illis praecipue uoluminibus quibus statum rei publicae formandum recepit. nam postquam principatum iustitiae dedit docuitque animam post animal non perire, per illam demum fabulam—sic enim quidam uocant—quo anima post corpus euadat uel unde ad corpus ueniat in fine operis adseruit ut iustitiae uel cultae praemium uel spretae poenam animis quippe immortalibus subiturisque iudicium seruari doceret. hunc ordinem Tullius non minore iudicio reseruans quam ingenio repertus est: postquam in omni rei publicae otio ac negotio palmam iustitiae disputando dedit, sacras immortalium animarum sedes et caelestium arcana regionum in ipso consummati operis fastigio locauit indicans quo his perueniendum uel potius reuertendum sit qui rem publicam cum prudentia iustitia fortitudine ac moderatione tractauerint. sed ille Platonicus secretorum relator Er quidam nomine fuit, natione Pamphylus, miles officio, qui cum uulneribus in proelio acceptis uitam effudisse uisus duodecimo demum die inter ceteros una peremptos ultimo esset honorandus igne, subito seu recepta anima seu retenta quicquid emensis inter utramque uitam diebus egerat uideratue tamquam publicum professus indicium humano generi enuntiauit. hanc fabulam Cicero licet ab indoctis quasi ipse ueri conscius doleat irrisam, exemplum tamen stolidae reprehensionis uitans excitari narraturum quam reuiuiscere maluit.

Sectio II

Ac priusquam somnii uerba consulamus, enodandum nobis est a quo genere hominum Tullius memoret uel irrisam Platonis fabulam uel ne sibi idem eueniat non uereri. nec enim his uerbis uult inperitum uulgus intellegi sed genus hominum ueri ignarum sub peritiae ostentatione quippe quos et legisse talia et ad reprehendendum animatos constaret. dicemus igitur et quos in tantum philosophum referat quandam censurae exercuisse leuitatem, quisue eorum etiam scriptam reliquerit accusationem et postremo quid pro ea dumtaxat parte quae huic operi necessaria est responderi conueniat obiectis. quibus, quod factu facile est, eneruatis iam quicquid uel contra Ciceronis opinionem etiam in Scipionis somnium seu iaculatus est umquam morsus liuoris seu forte iaculabitur dissolutum erit. Epicureorum tota factio aequo semper errore a uero deuia et illa semper aestimans ridenda quae nesciat, sacrum uolumen et augustissima irrisit naturae seria. Colotes uero, inter Epicuri auditores loquacitate notabilior, etiam in librum retulit quae de hoc amarius cauillatus est. sed cetera quae iniuria notauit si quidem ad somnium de quo hic procedit sermo non attinent hoc loco nobis omittenda sunt, illam calumniam persequemur quae nisi supplodetur manebit Ciceroni cum Platone communis. ait a philosopho fabulam non oportuisse confingi quoniam nullum figmenti genus ueri professoribus conueniret. 'cur enim' inquit 'si rerum caelestium notionem, si abitum nos animarum docere uoluisti, non simplici et absoluta hoc insinuatione curatum est sed quaesita persona casusque excogitata nouitas et composita aduocati scaena figmenti ipsam quaerendi ueri ianuam mendacio polluerunt? haec quoniam, dum de Platonico Ere iactantur, etiam quietem Africani nostri somniantis accusant -- utraque enim sub adposito argumento electa persona est quae accommoda enuntiandis haberetur -- resistamus urgenti et frustra arguens refellatur ut una calumnia dissoluta utriusque factum incolumem, ut fas est, retineat dignitatem. nec omnibus fabulis philosophia repugnat nec omnibus adquiescit et ut facile secerni possit quae ex his a se abdicet ac uelut profana ab ipso uestibulo sacrae disputationis excludat, quae uero etiam saepe ac libenter admittat, diuisionum gradibus explicandum est.

Fabulae, quarum nomen indicat falsi professionem, aut tantum conciliandae auribus uoluptatis aut adhortationis quoque in bonam frugem gratia repertae sunt. auditum mulcent uelut comoediae, quales Menander eiusue imitatores agendas dederunt, uel argumenta fictis casibus amatorum referta, quibus uel multum se Arbiter exercuit uel Apuleium non numquam lusisse miramur. hoc totum fabularum genus quod solas aurium delicias profitetur e sacrario suo in nutricum cunas sapientiae tractatus eliminat. ex his autem quae ad quandam uirtutum speciem intellectum legentis hortantur fit secunda discretio. in quibusdam enim et argumentum ex ficto locatur et per mendacia ipse relationis ordo contexitur ut sunt illae Aesopi fabulae elegantia fictionis illustres, at in aliis argumentum quidem fundatur ueri soliditate sed haec ipsa ueritas per quaedam composita et ficta profertur et hoc iam uocatur narratio fabulosa, non fabula, ut sunt cerimoniarum sacra, ut Hesiodi et Orphei quae de deorum progenie actuue narrantur, ut mystica Pythagoreorum sensa referuntur. ergo ex hac secunda diuisione quam diximus a philosophiae libris prior species, quae concepta de falso per falsum narratur, aliena est. sequens in aliam rursum discretionem scissa diuiditur: nam cum ueritas argumento subest solaque fit narratio fabulosa, non unus repperitur modus per figmentum uera referendi. aut enim contextio narrationis per turpia et indigna numinibus ac monstro similia componitur ut di adulteri, Saturnus pudenda Caeli patris abscindens et ipse rursus a filio regno potito in uincla coniectus, quod genus totum philosophi nescire malunt—aut sacrarum rerum notio sub pio figmentorum uelamine honestis et tecta rebus et uestita nominibus enuntiatur et hoc est solum figmenti genus quod cautio de diuinis rebus philosophantis admittit. cum igitur nullam disputationi pariat iniuriam uel Er index uel somnians Africanus sed rerum sacrarum enuntiatio integra sui dignitate his sit tecta nominibus, accusator tandem edoctus a fabulis fabulosa secernere conquiescat. sciendum est tamen non in omnem disputationem philosophos admittere fabulosa uel licita. sed his uti solent cum uel de anima uel de aeriis aetheriisue potestatibus uel de ceteris dis locuntur. ceterum cum ad summum et principem omnium deum, qui apud Graecos ταγαθον, qui προτον αιτιον nuncupatur, tractatus se audet attollere, uel ad mentem, quem Graeci νουν appelant, originales rerum species, quae ιδεαι dictae sunt, continentem, ex summo natam et profectam deo: cum de his inquam locuntur summo deo et mente, nihil fabulosum penitus attingunt sed siquid de his adsignare conantur quae non sermonem tandum modo sed cogitationem quoque humanam superant, ad similitudines et exempla confuginnt. sic Plato cum de ταγαθο loqui esset animatus, dicere quid sit non ausus est, hoc solum de eo sciens quod sciri quale sit ab homine non possit, solum uero ei simillimum de uisibilibus solem repperit et per eius similitudinem uiam sermoni suo attollendi se ad non conprehendenda patefecit. ideo et nullum ei simulacrum, cum dis aliis constituerentur, finxit antiquitas, quia summus deus nataque ex eo mens sicut ultra animam ita supra naturam sunt, quo nihil fas est de fabulis peruenire. de dis autem ut dixi ceteris et de anima non frustra se nec ut oblectent ad fabulosa conuertunt sed quia sciunt inimicam esse naturae apertam nudamque expositionem sui, quae sicut uulgaribus hominum sensibus intellectum sui uario rerum tegmine operimentoque subtraxit, ita a prudentibus arcana sua uoluit per fabulosa tractari. sic ipsa mysteria figurarum cuniculis operiuntur ne uel haec adeptis nudam rerum talium se natura praebeat sed summatibus tantum uiris sapientia interprete ueri arcani consciis contenti sint reliqui ad uenerationem figuris defendentibus a uilitate secretum. Numenio denique inter philosophos occultorum curiosiori offensam numinum, quod Eleusinia sacra interpretando uulgauerit, somnia prodiderunt uiso sibi ipsas Eleusinias deas habitu meretricio ante apertum lupanar uidere prostantes, admirantique et causas non conuenientis numinibus turpitudinis consulenti respondisse iratas ab ipso se de adyto pudicitiae suae ui abstractas et passim adeuntibus prostitutas. adeo semper ita se et sciri et coli numina maluerunt qualiter in uulgus antiquitas fabulata est, quae et imagines et simulacra formarum talium porsus alienis et aetates tam incrementi quam diminutionis ignaris et amictus ornatusque uarios corpus non habentibus adsignauit. secundum haec Pythagoras ipse atque Empedocles Parmenides quoque et Heraclitus de dis fabulati sunt nec secus Timaeus qui progenies eorum sicut traditum fuerat exsecutus est.

Sectio III

His praelibatis antequam ipsa somnii uerba tractemus, prius quot somniandi modos obseruatio deprehenderit, cum licentiam figurarum, quae passim quiescentibus ingeruntur, sub definitionem ac regulam uetustas mitteret, edisseramus ut cui eorum generi somnium quo de agimus adplicandum sit innotescat. omnium quae uidere sibi dormientes uidentur quinque sunt principales et diuersitates et nomina. aut enim est ονειρος secundum Graecos quod Latini somnium uocant, aut est 'οραμα quod uisio recte appellatur, aut est χρεματισμος quod oraculum nuncupatur, aut est ενπνιον quod insomnium dicitur, aut est φαντασμα quod Cicero quotiens opus hoc nomine fuit uisum uocauit. ultima ex his duo cum uidentur, cura interpretationis indigna sunt quia nihil diuinationis adportant, ενπνιον dico et φαντασμα. est enim ενπνιον quotiens cura oppressi animi corporisue siue fortunae qualis uigilantem fatigauerat talem se ingerit dormienti: animi si amator deliciis suis aut fruentem se uideat aut carentem, si metuens quis imminentem sibi uel insidiis uel potestate personam aut incurrisse hanc ex imagine cogitationum suarum aut effugisse uideatur: corporis si temeto ingurgitatus aut distentus cibo uel abundantia praefocari se aestimet uel grauantibus exonerari, aut contra si esuriens cibum aut potum sitiens desiderare quaerere uel etiam inuenisse uideatur: fortunae cum se quis aestimat uel potentia uel magistratu aut augeri pro desiderio aut exui pro timore. haec et his similia quoniam ex habitu mentis quietem sicut praeuenerant ita et turbauerant dormientis, una cum somno auolant et pariter euanescunt. hinc et insomnio nomen est non quia per somnum uidetur—hoc enim est huic generi commune cum ceteris—sed quia in ipso somnio tantum modo esse creditur dum uidetur, post somnium nullam sui utilitatem uel significationem relinquit. falsa esse insomnia nec Maro tacuit

sed falsa ad caelum mittunt insomnia manes,

caelum hic uiuorum regionem uocans quia sicut di nobis ita nos defunctis superi habemur. amorem quoque describens, cuius curam semper secuntur insomnia, ait

haerent infixi pectore uultus
uerbaque nec placidam membris dat cura quietem,

et post haec

Anna soror quae me suspensam insomnia terrent?

φαντασμα uero hoc est uisum cum inter uigiliam et adultam quietem in quadam, ut aiunt, prima somni nebula adhuc se uigilare aestimans, qui dormire uix coepit, aspicere uidetur irruentes in se uel passim uagantes formas a natura seu magnitudine seu specie discrepantes uariasque tempestates rerum uel laetas uel turbulentas. in hoc genere est επιαλτες quem publica persuasio quiescentes opinatur inuadere et pondere suo pressos ac sentientes grauare. his duobus modis ad nullam noscendi futuri opem receptis, tribus ceteris in ingenium diuinationis instruimur. et est oraculum quidem cum in somnis parens uel alia sancta grauisue persona seu sacerdos uel etiam deus aperte euenturum quid aut non euenturum, faciendum uitandumue denuntiat. uisio est autem cum id quis uidet quod eodem modo quo apparuerat eueniet. amicum peregre commorantem quem non cogitabat uisus sibi est reuersum uidere et procedenti obuius quem uiderat uenit in amplexus, depositum in quiete suscepit et matutinus ei precator occurrit mandans pecuniae tutelam et fidae custodiae celanda committens. somnium proprie uocatur quod tegit figuris et uelat ambagibus non nisi interpretatione intellegendam significationem rei quae demonstratur, quod quale sit non a nobis exponendum est cum hoc unus quisque ex usu quid sit agnoscat. huius quinque sunt species. aut enim proprium aut alienum aut commune aut publicum aut generale est. proprium est cum se quis facientem patientemue aliquid somniat, alienum cum alium, commune cum se una cum alio, publicum est cum ciuitati foroue uel theatro seu quibuslibet publicis moenibus actibusue triste uel laetum quid aestimat accidisse, generale est cum circa solis orbem lunaremue globum seu alia sidera uel caelum omnesue terras aliquid somniat innouatum. hoc ergo quod Scipio uidisse se retulit et tria illa quae sola probabilia sunt genera principalitatis amplectitur et omnes ipsius somnii species attingit. est enim oraculum quia Paulus et Africanus uterque parens, sancti grauesque ambo nec alieni a sacerdotio, quid illi euenturum esset denuntiauerunt; est uisio quia loca ipsa in quibus post corpus uel qualis futurus esset aspexit; est somnium quia rerum quae illi narratae sunt altitudo tecta profunditate prudentiae non potest nobis nisi scientia interpretationis aperiri. ad ipsius quoque somnii species omnes refertur. est proprium quia ad supera ipse perductus est et de se futura cognouit, est alienum quod quem statum aliorum animae sortitae sint deprehendit, commune quod eadem loca tam sibi quam ceteris eiusdem meriti didicit praeparari, publicum quod uictoriam patriae et Carthaginis interitum et Capitolinum triumphum ac sollicitudinem futurae seditionis agnouit, generale quod caelum caelique circulos conuersionisque concentum uiuo adhuc homini noua et incognita stellarum etiam ac luminum motus terraeque omnis situm suspiciendo uel despiciendo concepit. nec dici potest non aptum fuisse Scipionis personae somnium quod et generale esset et publicum quia necdum illi contigisset amplissimus magistratus, immo cum adhuc ut ipse dicit paene miles haberetur. aiunt enim non habenda pro ueris de statu ciuitatis somnia nisi quae rector eius magistratusue uidisset aut quae de plebe non unus sed multi similia somniassent. ideo apud Homerum cum in concilio Graecorum Agamemnon somnium quod de instruendo proelio uiderat publicaret, Nestor qui non minus ipse prudentia quam omnis iuuenta uiribus iuuit exercitum, concilians fidem relatis de statu inquit publico credendum regio somnio, quod si alter uidisset repudiaremus ut futile. sed non ab re erat ut Scipio etsi necdum adeptus tunc fuerat consulatum nec erat rector exercitus, arthaginis somniaret interitum cuius erat auctor futurus audiretque uictoriam beneficio suo publicam, uideret etiam secreta naturae uir non minus philosophia quam uirtute praecellens. his adsertis quia superius falsitatis insomniorum Vergilium testem citantes eius uersus fecimus mentionem eruti de geminarum somnii descriptione portarum, siquis forte quaerere uelit cur porta ex ebore falsis et e cornu ueris sit deputata, instruetur auctore Porphyrio qui in commentariis suis haec in eundem locum dicit ab Homero sub eadem diuisione descriptum latet inquit omne uerum. hoc tamen anima cum ab officiis corporis somno eius paululum libera est interdum aspicit, non numquam tendit aciem nec tamen peruenit et cum aspicit tamen non libero et directo lumine uidet sed interiecto uelamine quod nexus naturae caligantis obducit. et hoc in natura esse idem Vergilius asserit dicens

aspice, namque omnem quae nunc obducta tuenti

mortales hebetat uisus tibi et humida circum

caligat nubem eripiam.

hoc uelamen cum in quiete ad uerum usque aciem animae introspicientis admittit, de cornu creditur, cuius ista natura est ut tenuatum uisui peruium sit, cum autem a uero hebetat ac repellit optutum, ebur putatur cuius corpus ita densatum est ut ad quamuis extremitatem tenuitatis erasum nullo uisu ad ulteriora tendente penetretur.

Sectio IIII

Tractatis generibus et modis ad quos somnium Scipionis refertur, nunc ipsam eiusdem somnii mentem ipsumque propositum, quem Graeci σκοπον uocant, antequam uerba inspiciantur, temptemus aperire et eo pertinere propositum praesentis operis asseramus, sicut iam in principio huius sermonis adstruximus, ut animas bene de re publica meritorum post corpora caelo reddi et illic frui beatitatis perpetuitate nos doceat. nam Scipionem ipsum haec occasio ad narrandum somnium prouocauit, quod longo tempore se testatus est silentio condidisse. cum enim Laelius quereretur nullas Nasicae statuas in publico in interfecti tyranni remunerationem locatas, respondit Scipio post alia in haec uerba sed quamquam sapientibus conscientia ipsa factorum egregiorum amplissimum uirtutis est praemium, tamen illa diuina uirtus non statuas plumbo inhaerentes nec triumphos arescentibus laureis sed stabiliora quaedam et uiridiora praemiorum genera desiderat. quae tamen ista sunt? inquit Laelius. tum Scipio patimini me inquit quoniam tertium diem iam feriati sumus et cetera quibus ad narrationem somnii uenit docens illa esse stabiliora et uiridiora praemiorum genera quae ipse uidisset in caelo bonis rerum publicarum seruata rectoribus sicut his uerbis eius ostenditur sed quo sis, Africane, alacrior ad tutandam rem publicam sic habeto: omnibus qui patriam conseruarint adiuuerintauxerint, certum esse in caelo definitum locum ubi beati aeuo sempiterno fruantur et paulo post hunc certum locum qui sit designans ait sed sic Scipio ut auus hic tuus, ut ego qui te genui, iustitiam cole et pietatem quae cum magna in parentibus et propinquis tum in patria maxima est. ea uita uia est in caelum et in hunc coetum eorum qui iam uixere et corpore laxati illum incolunt locum quem uides significans γαλαξιαν. sciendum est enim quod locus in quo sibi uidetur esse Scipio per quietem, lacteus circulus est, qui γαλαξιας uocatur, si quidem his uerbis in principio utitur ostendebat autem Carthaginem de excelso et pleno stellarum illustri et claro quodam loco et paulo post apertius dicit erat autem is splendidissimo candore inter flammas circus elucens quem uos ut a Grais accepistis orbem lacteum nuncupatis. ex quo omnia mihi contemplanti praeclara et mirabilia uidebantur. et de hoc quidem γαλαξια cum de circulis loquemur plenius disseremus.

Sectio V

Sed iam quoniam inter libros quos de re publica Cicero quosque prius Plato scripserat quae differentia quae similitudo habeatur expressimus et cur operi suo uel Plato Eris indicium uel Cicero somnium Scipionis adsciuerit quidue sit ab Epicureis obiectum Platoni uel quem ad modum debilis calumnia refellatur et quibus tractatibus philosophi admisceant uel a quibus penitus excludant fabulosa retulimus adiecimusque post haec necessario genera omnium imaginum quae falso quaeque uero uidentur in somnis, ipsasque distinximus species somniorum ad quas Africani somnium constaret referri, et si Scipioni conuenerit talia somniare, et de geminis somnii portis quae fuerit a ueteribus expressa sententia, super his omnibus ipsius somnii de quo loquimur mentem propositumque signauimus et partem caeli euidenter expressimus in qua sibi Scipio per quietem haec uel uidisse uisus est uel audisse quae retulit: nunc iam discutienda nobis sunt ipsius somnii uerba, non omnia sed ut quaeque uidebuntur digna quaesitu. ac prima nobis tractandam se ingerit pars illa de numeris in qua sic ait nam cum aetas tua septenos octies solis anfractus reditusque conuerterit duoque hi numeri, quorum uterque plenus, alter altera de causa habetur, circuitu naturali summam tibi fatalem confecerint, in te unum atque in tuum nomen se tota conuertet ciuitas: te senatus, te omnes boni, te socii, te Latini intuebuntur, tu eris unus in quo nitatur ciuitatis salus, ac ne multa, dictator rem publicam constituas oportet si impias propinquorum manus effugeris. plenitudinem hic non frustra numeris adsignat, plenitudo enim proprie nisi diuinis rebus supernisque non conuenit. neque enim corpus proprie plenum dixeris quod cum sui sit inpatiens effluendo, aliena est appetens hauriendo. quae si metallicis corporibus non usu ueniunt, non tamen plena illa sed uasta dicenda sunt. haec est igitur communis numerorum omnium plenitudo, quod cogitationi a nobis ad superos meanti occurrit prima perfectio incorporalitatis in numeris, inter ipsos tamen proprie pleni uocantur secundum hos modos, qui praesenti tractatui necessarii sunt, qui aut uim obtinent uinculorum aut corpora rursus efficiuntur aut corpus efficiunt sed corpus quod intellegendo, non sentiendo concipias. totum hoc ut obscuritatis deprecetur offensam, paulo altius repetita rerum luce pandendum est.

Omnia corpora superficie finiuntur et in ipsam eorum pars ultima terminatur. hi autem termini cum sint semper circa corpora quorum termini sunt, incorporei tamen intelleguntur. nam quo usque corpus esse dicetur necdum terminus intellegitur, cogitatio quae conceperit terminum corpus reliquit. ergo primus a corporibus ad incorporea transitus offendit corporum terminos et haec est prima incorporea natura post corpora, sed non pure nec ad integrum carens corpore, nam licet extra corpus natura eius sit, tamen non nisi circa corpus apparet. cum totum denique corpus nominas, etiam superficies hoc uocabulo continetur: de corporibus eam tamen etsi non res sed intellectus sequestrat. haec superficies sicut est corporum terminus ita lineis terminatur, quas suo nomine γραμμας Graecia nominauit: punctis lineae finiuntur. et haec sunt corpora quae mathematica uocantur, de quibus sollerti industria geometriae disputatur. ergo haec superficies cum ex aliqua parte corporis cogitatur, pro forma subiecti corporis accipit numerum linearum. nam seu trium ut trigonum, seu quattuor ut quadratum, seu plurium sit angulorum, totidem lineis sese ad extrema tangentibus planities eius includitur. hoc loco admonendi sumus quod omne corpus longitudinis latitudinis et altitudinis dimensionibus constat. ex his tribus in lineae ductu una dimensio est—longitudo est enim sine latitudine—planities uero quam Graeci επιφανειαν uocant, longo latoque distenditur, alto caret et haec planities quantis lineis contineatur expressimus, soliditas autem corporum constat cum his duabus additur altitudo; fit enim tribus dimensionibus impletis corpus solidum quod στερεον uocant, qualis est tessera quae κυβος uocatur. si uero non unius partis sed totius uelis corporis superficiem cogitare, quod proponamus esse quadratum, ut de uno quod exemplo sufficiet disputemus, iam non quattuor sed octo anguli colliguntur. quod animaduertis si super unum quadratum quale prius diximus alterum tale altius impositum mente conspicias ut altitudo quae illi plano deerat adiciatur fiatque tribus dimensionibus impletis corpus solidum quod στερεον uocant ad imitationem tesserae quae κυβος uocatur. ex his apparet octonarium numerum solidum corpus et esse et haberi si quidem unum apud geometras puncti locum obtinet, duo lineae ductum faciunt quae duobus punctis ut supra diximus coercetur, quattuor uero puncta aduersum se in duobus ordinibus bina per ordinem posita exprimunt quadri speciem, a singulis punctis in aduersum punctum eiecta linea. haec quattuor ut diximus duplicata et octo facta duo quadra similia describunt quae sibi superposita additaqne altitudine formam cubi quod est solidum corpus efficiunt. ex his apparet antiquiorem esse numerum superficie et lineis ex quibus illam constare memorauimus formisque omnibus. a lineis enim ascenditur ad numerum tamquam ad priorem ut intellegatur ex diuersis numeris linearum, quae formae geometricae describantur. ipsam uero superficiem cum lineis suis primam post corpora diximus incorpoream esse naturam nec tamen sequestrandam propter perpetuam cum corporibus societatem. ergo quod ab hac rursus recedit, iam pure incorporeum est, numeros autem hac superiores praecedens sermo patefecit, prima est igitur perfectio incorporalitatis in numeris et haec est ut diximus numerorum omnium plenitudo. seorsum illa ut supra admonuimus plenitudo est eorum qui aut corpus efficiant aut uim obtineant uinculorum licet alias quoque causas quibus pleni numeri efficiantur esse non ambigam. qualiter autem octonarius numeris solidum corpus efficiat ante latis probatum est. ergo singulariter quoque plenus iure dicetur propter corporeae soliditatis effectum, sed et ad ipsam caeli harmoniam id est concinentiam hunc numerum magis aptum esse non dubium est cum sphaerae ipsae octo sint quae mouentur, de quibus secuturus sermo procedet. omnes quoque partes, de quibus constat hic numerus, tales sunt ut ex earum compage plenitudo nascatur. est enim aut de his quae neque generantur neque generant de monade et septem, quae qualia sint suo loco plenius explicabitur, aut de duplicato eo qui et generatur et generat id est quattuor—nam hic numerus quattuor et nascitur de duobus et octo generat—aut conponitur de tribus et quinque quorum alter primus omnium numerorum impar apparuit, quinarii autem potentiam sequens tractatus attinget. Pythagorici uero hunc numerum Iustitiam uocauerunt quia primus omnium ita soluitur in numeros pariter pares hoc est in bis quaterna ut nihilo minus in numeros aeque pariter pares diuisio quoque ipsa soluatur id est in bis bina. eadem quoque qualitate contexitur id est bis bina bis. cum ergo et contextio ipsius pari aequalitate procedat et resolutio aequaliter redeat usque ad monadem quae diuisionem arithmetica ratione non recipit, merito propter aequalem diuisionem Iustitiae nomen accepit, et quia ex supra dictis omnibus apparet quanta et partium suarum et seorsum sua plenitudine nitatur iure plenus uocatur.

Sectio VI

Superest ut septenarium quoque numerum plenum iure uocitandum ratio in medio constituta persuadeat. ac primum hoc transire sine admiratione non possumus quod duo numeri qui in se multiplicati uitale spatium uiri fortis includerent ex pari et impari constiterunt. hoc enim uere perfectum est quod ex horum numerorum permixtione generatur. nam impar numerus mas et par femina uocatur, item arithmetici imparem patris et parem matris appellatione uenerantur. hinc et Timaeus Platonis fabricatorem mundanae animae deum partes eius ex pari et impari id est duplari et triplari numero intertexuisse memorauit ita ut a duplari usque ad octo, a triplari usque ad uiginti septem staret alternatio mutuandi. hi enim primi cubi utrimque nascuntur si quidem a paribus bis bina quae sunt quattuor superficiem faciunt, bis bina bis quae sunt octo corpus solidum fingunt, a dispari uero ter terna quae sunt nouem superficiem reddunt et ter terna ter id est ter nouena quae sunt uiginti septem primum aeque cubum alterius partis efficiunt. unde intellegi datur hos duos numeros, octo dico et septem, qui ad multiplicationem annorum perfecti in re publica uiri conuenerunt, solos idoneos ad efficiendam mundi animam iudicatos quia nihil post auctorem potest esse perfectius. hoc quoque notandum est quod superius adserentes communem numerorum omnium dignitatem antiquiores eos superficie et lineis eius omnibusque corporibus ostendimus, procedens autem tractatus inuenit numeros et ante animam mundi fuisse quibus illam contextam augustissima Timaei ratio naturae ipsius conscia testis expressit. hinc est quod pronuntiare non dubitauere sapientes animam esse numerum se mouentem. nunc uideamus cur septenarius numerus suo seorsum merito plenus habeatur. cuius ut expressius plenitudo noscatur primum merita partium de quibus constat, tum demum quid ipse possit inuestigemus. constat septenarius numerus uel ex uno et sex uel ex duobus et quinque uel ex tribus et quattuor. singularum compagum membra tractemus, ex quibus fatebimur nullum alium numerum tam uaria esse maiestate fecundum. ex uno et sex compago prima conponitur. unum autem quod μονας id est unitas dicitur et mas idem et femina est, par idem atque impar, ipse non numerus sed fons et origo numerorum. haec monas initium finisque omnium neque ipsa principii aut finis sciens ad summum refertur deum eiusque intellectum a sequentium numero rerum et potestatum sequestrat, nec in inferiore post deum gradu frustra eam desideraueris. haec illa est mens ex summo enata deo, quae uices temporum nesciens in uno semper quod adest consistit aeuo, cumque utpote una non sit ipsa numerabilis, innumeras tamen generum species et de se creat et intra se continet. inde quoque aciem paululum cogitationis inclinans hanc monadem repperies ad animam referri. anima enim aliena a siluestris contagione materiae tantum se auctori suo ac sibi debens simplicem sortita naturam cum se animandae inmensitati uniuersitatis infundat, nullum init tamen cum sua unitate diuortium. uides ut haec monas orta a prima rerum causa usque ad animam ubique integra et semper indiuidua continuationem potestatis obtineat. haec de monade castigatius quam se copia suggerebat. nec te remordeat quod cum omni numero praeesse uideatur, in coniunctione praecipue septenarii praedicetur: nulli enim aptius iungitur monas incorrupta quam uirgini. huic autem numero id est septenario adeo opinio uirginitatis inoleuit ut Pallas quoque uocitetur. nam uirgo creditur quia nullum ex se parit numerum duplicatus qui intra denarium coartetur, quem primum limitem constat esse numerorum: Pallas ideo quia ex solius monadis fetu et multiplicatione processit sicut Minerua sola ex uno parente nata perhibetur. senarius uero qui cum uno coniunctus septenarium facit, uariae ac multiplicis religionis et potentiae est. primum quod solus ex omnibus numeris qui intra decem sunt de suis partibus constat. habet enim medietatem et tertiam partem et sextam partem et est medietas tria, tertia pars duo, sexta pars unum, quae omnia simul sex faciunt. habet et alia suae uenerationis indicia sed ne longior faciat sermo fastidium, unum ex omnibus eius officium persequemur quod ideo praetulimus quia hoc commemorato non senarii tantum sed et septenarii pariter dignitas adstruetur. humano partui frequentiorem usum nouem mensium certo numerorum modulamine natura constituit sed ratio sub adsciti senarii numeri multiplicatione procedens etiam septem menses conpulit usurpari. quam breviter absoluteque dicemus. duos esse primos omnium numerorum cubos id est a pari octo ab impari uiginti septem et esse imparem marem, parem feminam superius expressimus. horum uterque si per senarium numerum multiplicitur efficiunt dierum numerum qui septem mensibus explicantur. coeant enim numeri, mas ille qui memoratur et femina, octo scilicet et uiginti septem, pariunt ex se quinque et triginta: haec sexies multiplicata creant decem et ducentos, qui numerus dierum mensem septimum claudit. ita est ergo natura fecundus hic numerus ut primam humani partus perfectionem quasi arbiter quidam maturitatis absoluat. discretio uero sexus futuri sicut Hippocrates refert sic in utero dinoscitur. aut enim septuagesimo aut nonagesimo die conceptus mouetur. dies ergo motus quicumque fuerit de duobus ter multiplicatus aut septimum aut nonum explicat mensem. haec de prima septenarii copulatione libata sint. secunda de duobus et quinque est. ex his dyas quia post monada prima est, primus est numerus. haec ab illa omnipotentia solitaria in corporis intellegibilis lineam prima defluxit, ideo et ad uagas stellarum et luminum sphaeras refertur quia hae quoque ab illa quae απλανες dicitur in numerum scissae et in uarii motus contrarietatem retortae sunt. hic ergo numerus cum quinario aptissime iungitur cum hic ad errantes ut diximus, ad caeli zonas ille referatur sed ille ratione scissionis, hic numero. illa uero quinario numero proprietas excepta potentiae ultra ceteras eminentis euenit quod solus omnia quaeque sunt quaeque uidentur esse conplexus est. esse autem dicimus intellegibilia, uideri esse corporalia omnia seu diuinum corpus habeant seu caducum. hic ergo numerus simul omnia et supera et subiecta designat. aut enim deus summus est aut mens ex eo nata in qua rerum species continentur aut mundi anima quae animarum omnium fons est aut caelestia sunt usque ad nos aut terrena natura est, et sic quinarius rerum omnium numerus impletur. de secunda septenarii numeri coniunctione dicta haec pro affectatae breuitatis necessitate sufficiunt, tertia est de tribus et quattuor quae quantum ualeat reuoluamus. geometrici corporis ab impari prima planities in tribus lineis constat, his enim trigonalis forma concluditur, a pari uero prima in quattuor inuenitur. item scimus secundum Platonem id est secundum ipsius ueritatis arcanum illa forti inter se uinculo conligari quibus interiecta medietas praestat uinculi firmitatem. cum uero medietas ipsa geminatur, ea quae extima sunt non tenaciter tantum sed etiam insolubiliter uinciuntur. primo ergo ternario contigit numero ut inter duo summa medium quo uinciretur acciperet, quaternarius uero duas medietates primus omnium nactus est. quas ab hoc numero deus mundanae molis artifex conditorque mutuatus insolubili inter se uinculo elementa deuinxit, sicut in Timaeo Platonis adsertum est non aliter tam controuersa sibi ac repugnantia et naturae communionem abnuentia permisceri terram dico et ignem potuisse et per tam iugabilem conpetentiam foederari nisi duobus mediis aeris et aquae nexibus uincirentur. ita enim elementa inter se diuersissima opifex tamen deus ordinis oportunitate conexuit ut facile iungerentur. nam cum binae essent in singulis qualitates, talem uni cuique de duabus alteram dedit ut in eo cui adhaereret cognatam sibi et similem repperiret. terra est sicca et frigida, aqua uero frigida et humecta est. haec duo elementa licet sibi per siccum humectumque contraria sint, per frigidum tamen commune iunguntur. aer humectus et calidus est et cum aquae frigidae contrarius sit calore, conciliatione tamen socii copulatur humoris. super hunc ignis cum sit calidus et siccus, humorem quidem aeris respuit siccitate sed conectitur per societatem caloris. et ita fit ut singula quaeque elementorum duo sibi hinc inde uicina singulis qualitatibus uelut quibusdam amplectantur ulnis, aqua terram frigore, aerem sibi nectit humore; aer aquae humecto simili et igni calore sociatur; ignis aeri miscetur ut calido, terrae iungitur siccitate; terra ignem sicco patitur, aquam frigore non respuit. haec tamen uarietas uinculorum, si elementa duo forent, nihil inter ipsa firmitatis habuisset; si tria, minus quidem ualido aliquo tamen nexu uincienda nodaret, inter quattuor uero insolubilis conligatio est cum duae summitates duabus interiectionibus uinciuntur, quod erit manifestius si in medio posuerimus ipsam continentiam sensus de Timaeo Platonis excerptam. dinini decoris inquit ratio postulabat talem fieri mundum qui et uisum pateretur et tactum. constabat autem neque uideri aliquid posse sine ignis beneficio neque tangi sine solido et solidum nihil esse sine terra. unde omne mundi corpus de igne et terra instituere fabricator incipiens uidit duo conuenire sine medio colligante non posse et hoc esse optimum uinculum quod et se pariter et a se liganda deuinciat, unam uero interiectionem tunc solum posse sufficere cum superficies sine altitudine uincienda est, at ubi artanda uinculis est alta dimensio, nodum nisi gemina interiectione non conecti. inde aerem et aquam inter ignem terramque contexuit et ita per omnia una et sibi conueniens iugabilis competentia cucurrit elementorum diuersitatem ipsa differentiarum aequalitate consocians. nam quantum interest inter aquam et aerem causa densitatis et ponderis, tantundem inter aerem et ignem est, et rursus quod interest inter aerem et aquam causa leuitatis et raritatis hoc interest inter aquam et terram, item quod interest inter terram et aquam causa densitatis et ponderis hoc interest inter aquam et aerem et quod inter aquam et aerem, hoc inter aerem et ignem, et contra quod interest inter ignem et aerem tenuitatis leuitatisque causa hoc inter aerem et aquam est et quod est inter aerem et aquam hoc inter aquam intellegitur et terram. nec solum sibi uicina et cohaerentia comparantur sed eadem alternis saltibus custoditur aequalitas, nam quod est terra ad aerem, hoc est aqua ad ignem et quotiens uerteris, eandem repperies iugabilem competentiam: ita ex ipso quo inter se sunt aequabiliter diuersa sociantur. haec eo dicta sunt ut aperta ratione constaret neque planitiem sine tribus neque soliditatem sine quattuor posse uinciri. ergo septenarius numerus geminam uim optinet uinciendi quia ambae partes eius uincula prima sortitae sunt, ternarius cum una medietate, quaternarius cum duabus. hinc in alio loco eiusdem somnii Cicero de septenario dicit qui numerus rerum omnium fere nodus est. item omnia corpora aut mathematica sunt alumna geometriae aut talia quae uisum tactumue patiantur. horum priora tribus incrementorum gradibus constant. aut enim linea eicitur ex puncto aut ex linea superficies aut ex planitie soliditas. altera uero corpora quattuor elementorum conlato tenore in robur substantie corpulentae concordi concretione coalescunt. nec non omnium corporum tres sunt dimensiones, longitudo latitudo profunditas. termini adnumerato effectu ultimo quattuor, punctum linea superficies et ipsa soliditas. item cum quattuor sint elementa ex quibus constant corpora: terra aqua aer et ignis, tribus sine dubio interstitiis separantur. quorum unum est a terra usque ad aquam, ab aqua usque ad aerem sequens, tertium ab aere usque ad ignem. et a terra quidem usque ad aquam spatium Necessitas a physicis dicitur quia uincire et solidare creditur quod est in corporibus lutulentum, unde Homericus censor cum Graecis inprecaretur uos omnes inquit in terram et aquam resoluamini in id dicens quod est in natura humana turbidum quo facta est homini prima concretio. illud uero quod est inter aquam et aerem Harmonia dicitur id est apta et consonans conuenientia quia hoc spatium est quod superioribus inferiora conciliat et facit dissona conuenire. inter aerem uero et ignem Oboedientia dicitur quia sicut lutulenta et grauia superioribus necessitate iunguntur ita superiora lutulentis oboedientia copulantur harmonia media coniunctionem utriusque praestante. ex quattuor igitur elementis et tribus eorum interstitiis absolutionem corporum constare manifestum est. ergo hi duo numeri tria dico et quattuor tam multiplici inter se cognationis necessitate sociati efficiendis utrisque corporibus consensu ministri foederis obsecuntur. nec solum explicandis corporibus hi duo numeri conlatiuum praestant fauorem sed quaternarium quidem Pythagorei quem τετρακτυν uocant adeo quasi ad perfectionem animae pertinentem inter arcana uenerantur ut ex eo et iuris iurandi religionem sibi fecerint

ου μα τον 'αμετερα ψυχα παραδοντα τετρακαυν.

per qui nostrae animae numerum dedit ipse quaternum.

ternarius uero adsignat animam tribus suis partibus absolutam quarum prima est ratio quam λογιστικον appellant, secunda animositas quam θυμικκον uocant, tertia cupiditas quae επιθυμετικον nuncupatur. item nullus sapientum animam ex symphoniis quoque musicis constitisse dubitauit. inter has non paruae potentiae est quae dicitur δια πασον. haec constat ex duabus id est δια τεσσαρον et δια πεντη, fit autem δια πεντη ex hemiolio et fit δια τεσσαρον ex epitrito et est primus hemiolius tria et primus epitritus quattuor. quod quale sit suo loco planius exsequemur. ergo ex his duobus numeris constat δια τεσσαρον et δια πεντη. ex quibus δια πασον symphonia generatur, unde Vergilius nullius disciplinae expers plene et per omnia beatos exprimere uolens ait

o terque quaterque beati.

haec de partibus septenarii numeri sectantes compendia diximus. de ipso quoque pauca dicemus. hic numerus 'επτας nunc uocatur antiquato usu primae litterae, apud ueteres enim σεπτας uocitabatur quod Graeco nomine testabatur uenerationem debitam numero. nam primo omnium hoc numero anima mundana generata est sicut Timaeus Platonis edocuit.

monade enim in uertice locata terni numeri ab eadem ex utraque parte fluxerunt, ab hac pares, ab illa impares id est post monadem a parte altera duo inde quattuor deinde octo, ab altera uero parte tria deinde nouem et inde uiginti septem, et ex his numeris facta contextio generationem animae imperio creatoris effecit. non parua ergo hinc potentia numeri huius ostenditur quia mundanae animae origo septem finibus continetur, septem quoque uagantium sphaerarum ordinem illi stelliferae et omnes continenti subiecit artifex fabricatoris prouidentia, quae et superioris rapidis motibus obuiarent et inferiora omnia gubernarent. lunam quoque quasi ex illis septimam numerus septenarius mouet cursumque eius ipse dispensat. quod cum multis modis probetur ab hoc incipiat ostendi. luna octo et uiginti prope diebus totius zodiaci ambitum conficit. nam etsi per triginta dies ad solem a quo profecta est remeat, solos tamen fere uiginti octo in tota zodiaci circumitione consumit, reliquis solem qui de loco in quo eum reliquit accesserat conprehendit. sol enim unum de duodecim signis integro mense metitur. ponamus ergo sole in prima parte arietis constituto ab ipsius ut ita dicam orbe emersisse lunam, quod eam nasci uocamus: haec post uiginti septem dies et horas fere octo ad primam partem arietis redit sed illic non inuenit solem, interea enim et ipse progressionis suae lege ulterius accessit et ideo ipsa necdum putatur eo unde profecta fuerat reuertisse, quia oculi nostri tunc nou a prima parte arietis sed a sole eam senserant processisse: hunc ergo diebus reliquis id est duobus plus minusue consequitur et tunc orbi eius denuo succedens ac denuo inde procedens rursus dicitur nasci. inde fere numquam in eodem signo bis continuo nascitur nisi in geminis ubi hoc non numquam euenit quia dies in eo sol duos supra triginta altitudine signi morante consumit, rarissimo in aliis si circa primam signi partem a sole procedat. huius ergo uiginti octo dierum numeri septenarius origo est. nam si ab uno usque ad septem quantum singuli numeri exprimunt tantum antecedentibus addendo procedas, inuenies uiginti octo nata de septem. hunc etiam numerum qui in quater septenos aequa sorte digeritur ad totam zodiaci latitudinem emetiendam remetiendamque consumit. nam septem diebus ad extremitate septemtrionalis orae oblique per latum meando ad medietatem latitudinis peruenit qui locus appellatur eclipticus, septem sequentibus a medio ad imum australe delabitur, septem aliis rursus ad medium obliquata conscendit, ultimis septem septentrionali redditur summitati. ita isdem quater septenis diebus omnem zodiaci et longitudinem et latitudinem circum perque discurrit. similibus quoque dispensationibus hebdomadum luminis sui uices sempiterna lege uariando disponit. primis enim septem usque ad medietatem uelut diuisi orbis excrescit et διχοτομος tunc uocatur, secundis orbem totum renascentes ignes colligendo iam complet et plena tunc dicitur, tertiis διχοτομος rursus efficitur cum ad medietatem decrescendo contrahitur, quartis ultima luminis sui diminutione tenuatur. septem quoque permutationibus quas φασεις uocant toto mense distinguitur: cum nascitur, cum fit διχοτομος, et cum fit αμφικυρτος, cum plena, et rursus αμφικυρτος, ac denuo διχοτομος, et cum ad nos luminis uniuersitate priuatur. αμφικυρτος est autem cum supra diametrum dichotomi antequam orbis conclusione cingatur uel de orbe iam minuens inter medietatem ac plenitudinem insuper mediam luminis curuat eminentiam. sol quoque ipse de quo uitam omnia mutuantur septimo signo uices suas uariat. nam a solstitio hiemali ad aestiuum solstitium septimo peruenit signo et a tropico uerno usque ad auctumnale tropicum septimi signi peragratione perducitur. tres quoque conuersiones lucis aetheriae per hunc numerum constat. est autem prima maxima, secunda media, minima est tertia. et maxima est anni secundum solem, media mensis secundum lunam, minima diei secundum ortum et occasum. est uero una quaeque conuersio quadripartita et ita constat septenarius numeris id est ex tribus generibus conuersionum et ex quattuor modis quibus una quaeque conuertitur. hi sunt autem quattuor modi: fit enim prima humida deinde calida inde sicca et ad ultimum frigida. et maxima conuersio id est anni humida est uerno tempore, calida aestiuo, sicca autumno, frigida per hiemem. media autem conuersio mensis per lunam ita fit ut prima sit hebdomas humida quia nascens luna humorem adsolet concitare, secunda calida adolescente in eadem luce de solis aspectu, tertia sicca quasi plus ab ortu remota, quarta frigida deficiente iam lumine. tertia uero conuersio quae est diei secundum ortum et occasum ita disponitur quod humida sit usque ad primam de quattuor partibus partem diei, calida usque ad secundam, sicca usque ad tertiam, quarta iam frigida. oceanus quoque in incremento suo hunc numerum tenet. nam primo nascentis lunae die fit copiosior solito, minuitur paulisper secundo, minoremque eum uidet tertius quam secundus et ita decrescendo ad diem septimum peruenit. rursus octauus dies manet septimo par et nonus fit similis sexto, decimus quinto et undecimus fit quarto par tertioque duodecimus et tertius decimus similis fit secundo, quartus decimus primo. tertia uero hebdomas eadem facit quae prima, quarta eadem quae secunda. hic denique est numerus qui hominem concipi formari edi uiuere ali ac per omnes aetatum gradus tradi senectae atque omnino constare facit. nam ut illud taceamus quod uterum nulla ui seminis occupatum hoc dierum numero natura constituit uelut decreto exonerandae mulieris uectigali mense redeunte purgari, hoc tamen praetereundum non est quia semen quod post iactum sui intra horas septem non fuerit in effusionem relapsum haesisse in uitam pronuntiatur. uerum semine semel intra formandi hominis monetam locato hoc primum artifex natura molitur ut die septimo folliculum genuinum circumdet humori ex membrana tam tenui qualis in ouo ab exteriore testa clauditur et intra se claudit liquorem. hoc cum a physicis deprehensum sit, Hippocrates quoque ipse qui tam fallere quam falli nescit experimenti certus adseruit, referens in libro qui De natura pueri inscribitur tale seminis receptaculum de utero eius eiectum quam septimo post conceptum die intellexerat. mulierem enim semine non effuso ne grauida maneret, orantem imperauerat saltibus concitari aitque septimo die saltum septimum eiciendo cum tali folliculo qualem supra rettulimus suffecisse conceptui. haec Hippocrates. Straton Peripateticus et Diocles Carystius per septenos dies concepti corporis fabricam hac obseruatione dispensant ut hebdomade secunda credant guttas sanguinis in superficie folliculi de quo diximus apparere, tertia demergi eas introrsum ad ipsum conceptionis humorem, quarta humorem ipsum coagulari ut quiddam uelut inter carnem ac sanguinem liquida adhuc soliditate conueniat, quinta uero interdum fingi in ipsa substantia humoris humanam figuram magnitudine quidem apis sed ut in illa breuitate membra omnia et designata totius corporis liniamenta consistant. ideo autem adiecimus interdum quia constat quotiens quinta hebdomade fingitur designatio ista membrorum, mense septimo maturari partum. cum autem nono mense absolutio futura est, si quidem femina fabricatur, sexta hebdomade membra iam diuidi: si masculus septima. post partum uero utrum uicturum sit quod effusum est, an in utero sic praemortuum ut tantum modo spirans nascatur, septima hora discernit. ultra hunc enim horarum numerum quae praemortua nascuntur aeris halitum ferre non possunt: quem quisquis ultra septem horas sustinuerit, intellegitur ad uitam creatus, nisi alter forte, qualis perfectum potest, casus eripiat. item post dies septem iactat reliquias umbilici, et post bis septem incipit ad lumen uisus eius moueri et post septies septem libere iam et pupulas et totam faciem uertit ad motus singulos uidendorum. post septem uero menses dentes incipiunt mandibulis emergere, et post bis septem sedet sine casus timore: post ter septem sonus eius in uerba prorumpit, et post quater septem non solum stat firmiter sed et incedit: post quinquies septem incipit lac nutricis horrescere, nisi forte ad patientiam longioris usus continuata consuetudine protrahatur. post annos septem dentes qui primi emerserant allis aptioribus ad cibum solidum nascentibus cedunt, eodemque anno (id est septimo) plene absoluitur integritas loquendi: unde et septem uocales literae a natura dicuntur inuentae, licet Latinitas easdem modo longas modo breues pronuntiando quinque pro septem tenere maluerit, apud quos tamen, si sonos uocalium non apices numeraueris, similiter septem sunt. post annos autem bis septem ipsa aetatis necessitate pubescit. tunc enim moueri incipit uis generationis in masculis et purgatio feminarum. ideo et tutela puerili quasi uirile iam robur absoluitur: de qua tamen feminae propter uotorum festinationem maturius biennio legibus liberantur. post ter septenos annos genas flore uestit iuuenta, idemque annus finem in longum crescendi facit: et quarta annorum hedomas impleta in latum quoque crescere ultra iam prohibet. quinta omne uirium, quantae inesse uni cuique possunt, conplet augmentum nulloque modo iam potest quisquam se fortior fieri. inter pugiles denique haec consuetudo seruatur, ut quos iam coronauere uictoriae nihil in se amplius in incremento uirium sperent, qui uero expertes huius gloriae usque illo manserunt a professione discedant. sexies uero septeni anni seruant uires ante collectas, nec diminutionem nisi ex accidenti euenire patiuntur. sed a sexta usque ad septimam septimanam fit quidem diminutio sed occulta et quae detrimentum suum aperta defectione non prodat. ideo non nullarum rerum publicarum hic mos est, ut post sextam ad militiam nemo cogatur, in pluribus datur remissio iusta post septimam. notandum uero, quod, cum numerus septem se multiplicat, facit aetatem quae proprie perfecta et habetur et dicitur, adeo ut illius aetatis homo—utpote qui perfectionem et adtigerit iam et necdum praeterieritet—consilio aptus sit nec ab exercitio uirium alienus habeatur. cum uero decas qui et ipse perfectissimus numerus est perfecto numero id est 'επταδι iungitur ut aut decies septeni aut septies deni conputentur anni, haec a physicis creditur meta uiuendi, et hoc uitae humanae perfectum spatium terminatur. quod siquis excesserit, ab omni officio uacuus soli exercitio sapientiae uacat, et omnem usum sui in suadendo habet, aliorum munerum uacatione reuerendus: a septima enim usque ad decimam septimanam pro captu uirium quae adhuc singulis perseuerant uariantur officia. idem numerus totius corporis membra disponit. septem sunt enim intra hominem quae a Graecis nigra membra uocitantur, lingua cor pulmo iecur lien, renes duo, et septem alia cum uenis ac meatibus quae adiacent singulis ad cibum et spiritum accipiendum reddendumque sunt deputata, guttur stomachus aluus uesica et intestina principalia tria: quorum unum dissiptum uocatur, quod uentrem et cetera intestina secernit: alterum medium, quod Graeci μεσεντερον dicunt: tertium, quod ueteres hiram uocarunt habeturque praecipuum intestinorum omnium, et cibi retrimenta deducit. de spiritu autem et cibo, quibus accipiendis, ut relatum est, atque reddendis membra quae diximus cum meatibus sibi adiacentibns obsecuntur, hoc obseruatum est, quod sine haustu spiritus ultra horas septem, sine cibo ultra totidem dies uita non durat. septem quoque sunt gradus in corpore qui dimensionem altitudinis ab imo in superficiem conplent medulla os neruus uena arteria caro cutis. haec de interioribus. in aperto quoque septem sunt corporis partes, caput pectus manus pedesque et pudendum. item quae diuiduntur non nisi septem conpagibus iuncta sunt: ut in manibus est humerus brachium cubitus uola et digitorum nodi terni, in pedibus uero femur genu tibia pes ipse, sub quo uola est, et digitorum similiter nodi terni. et quia sensus eorumque ministeria natura in capite uelut in arce constituit, septem foraminibus sensuum celebrantur officia id est oris ac deinde oculorum narium et aurium binis, unde non inmerito hic numerus, totius fabricae dispensator et dominus, aegris quoque corporibus periculum sanitatemue denuntiat. immo ideo et septem motibus omne corpus agitatur: aut enim accessio est aut recessio aut in laeuam dextramue deflexio aut sursum quis seu deorsum mouetur aut in orbem rotatur. tot uirtutibus insignitus septenarius, quas uel de partibus suis mutuatur uel totus exercet, iure plenus et habetur et dicitur. et absoluta, ut arbitror, ratione iam constitit cur diuersis ex causis octo et septem pleni uocentur. sensus autem hic est: cum aetas tua quinquagesimum et sextum annum conpleuerit, quae summa tibi fatalis erit, spes quidem salutis publicae te uidebit, et pro remediis communis bonorum omnium status uirtutibus tuis dictatura debebitur, sed si euaseris insidias propinquorum. nam per septenos octies solis anfractus reditusque quinquaginta et sex significat annos, anfractum solis et reditum annum uocans: anfractum propter zodiaci ambitum, reditum quia eadem signa per annos singulos certa lege metitur.

Sectio VII

Hic quidam mirantur quid sibi uelit ista dubitatio, si effugeris, quasi potuerit diuina anima et olim caelo reddita atque hic maxime scientiam futuri professa nescire, possitne nepos suus an non possit euadere: sed non aduertunt hanc habere legem omnia uel signa uel somnia, ut de aduersis oblique aut denuntient aut minentur aut moneant. et ideo quaedam cauendo transimus, alia exorando et litando uitantur: alia sunt ineluctabilia, quae nulla arte, nullo auertuntur ingenio. nam ubi admonitio est, uigilantia cautionis euaditur: quod adportant minae, litatio propitiationis auertit: numquam denuntiata uanescunt. hic subicies: unde igitur ista discernimus ut possit cauendumne an exorandum an uero patiendum sit deprehendi? sed praesentis operis fuerit insinuare qualis soleat in diuinationibus affectata confusio, ut desinas de inserta uelut dubitatione mirari: ceterum in suo quoque opere artificis erit signa quaerere, quibus ista discernat, si hoc uis diuina non inpedit; nam illud:

prohibent nam cetera Parcae/ scire,

Maronis est ex intima disciplinae profunditate sententia. diuulgatis etiam docemur exemplis, quam paene semper, cum praedicuntur futura, ita dubiis obserantur, ut tamen diligens—nisi diuinitus, ut diximus, inpeditur—subesse repperiat apprehendendae uestigia ueritatis, ut ecce Homericum somnium a Ioue, ut dicitur, missum ad conserendam futuro die cum hostibus manum sub aperta promissione uictoriae spem regis animauit: ille, uelut diuinum secutus oraculum commisso praelio amissis suorum plurimis uix aegreque in castra remeauit. num dicendum est deum mandasse mendacium? non ita est, sed quia illum casum Graecis fata decreuerant, latuit in uerbis somnii, quod animaduersum uel ad uere uincendum uel ad cauendum saltem potuisset instruere. habuit enim praeceptio ut uniuersus produceretur exercitus, at ille sola pugnandi hortatione contentus non uidit quid de producenda uniuersitate praeceptum sit, praetermissoque Achille, qui tunc recenti lacessitus iniuria ab armis cum suo milite feriabatur, rex progressus in proelium et casum qui debebatur excepit, et absoluit somnium inuidia mentiendi non omnia de imperatis sequendo. parem obseruantiae diligentiam Homericae per omnia perfectionis imitator Maro in talibus quoque rebus obtinuit. nam apud illum Aeneas ad regionem instruendo regno fataliter eligendam satis abundeque Delio instructus oraculo, in errorem tamen unius uerbi neglegentia relapsus est. non quidem fuerat locorum quae petere deberet nomen insertum, sed cum origo uetus parentum sequenda diceretur, fuit in uerbis, quod inter Cretam et Italiam, quae ipsius gentis auctores utraque produxerant, magis ostenderet et, quod aiunt, digito demonstraret Italiam. nam cum fuissent inde Teucer hinc Dardanus , uox sacra sic adloquendo: Dardanidae duri, aperte consulentibus Italiam, de qua Dardanus profectus esset, obiecit appellando eos parentis illius nomine, cuius erat origo rectius eligenda. et hic certae quidem denuntiationis est quod de Scipionis fine praedicitur sed gratia conciliandae obscuritatis inserta dubitatio dicto tamen quod initio somnii continetur absoluitur. nam cum dicitur circuitu naturali summam tibi fatalem confecerint, uitari hunc finem non posse pronuntiat. quod autem Scipioni reliquos uitae actus sine offensa dubitandi per ordinem rettulit et de sola morte similis uisus est ambigenti, haec ratio est quod, siue dum humano uel maerori parcitur uel timori, seu quia utile est hoc maxime latere, pronius cetera oraculis quam uitae finis exprimitur, aut cum dicitur, non sine aliqua obscuritate profertur.

Sectio VIII

His aliqua ex parte tractatis progrediamur ad reliqua sed quo sis Africane alacrior ad tutandam rem publicam, sic habeto. omnibus, qui patriam conseruarint adiuuerint auxerint, certum esse in caelo definitum locum ubi beati aeuo sempiterno fruantur. nihil est enim illi principi deo, qui omnem mundum regit, quod quidem in terris fiat, acceptius quam concilia coetusque hominum iure sociati, quae ciuitates appellantur. earum rectores et seruatores hinc profecti huc reuertuntur. bene et oportune, postquam de morte praedixit, mox praemia bonis post obitum speranda subiecit: quibus adeo a metu praedicti interitus cogitatio uiuentis erepta est ut ad moriendi desiderium ultro animaretur maiestate promissae beatitudinis et caelestis habitaculi. sed de beatitate quae debetur conseruatoribus patriae pauca dicenda sunt, ut postea locum omnem, quem hic tractandum recepimus, resoluamus. solae faciunt uirtutes beatum, nullaque alia quisquam uia hoc nomen adipiscitur. unde qui aestimant nullis nisi philosophantibus inesse uirtutes nullos praeter philosophos beatos esse pronuntiant. agnitionem enim rerum diuinarum sapientiam proprie uocantes eos tantum modo dicunt esse sapientes qui superna et acie mentis requirunt et quaerendi sagaci diligentia conprehendunt et, quantum uiuendi perspicuitas praestat, imitantur: et in hoc sola esse aiunt exercitia uirtutum, quarum sic officia dispensant. prudentiae esse mundum istum et omnia quae in mundo insunt diuinorum contemplatione despicere omnemque animae cogitationem in sola diuina dirigere: temperantiae omnia relinquere, in quantum natura patitur, quae corporis usus requirit: fortitudinis non terreri animam a corpore quodam modo ductu philosophiae recedentem, nec altitudinem perfectae ad superna ascensionis horrere: iustitiae ad unam sibi huius propositi consentire uiam unius cuiusque uirtutis obsequium. atque ita fit ut secundum hoc tam rigidae definitionis abruptum rerum publicarum rectores beati esse non possint. sed Plotinus inter philosophiae professores cum Platone princeps Libro de virtutibus gradus earum uera et naturali diuisionis ratione conpositos per ordinem digerit. quattuor sunt inquit quaternarum genera uirtutum. ex his primae politicae uocantur, secundae purgatoriae, tertiae animi iam purgati, quartae exemplares. et sunt politicae hominis, quia sociale animal est. his boni uiri rei publicae consulunt, urbes tuentur: his parentes uenerantur, liberos amant, proximos diligunt: his ciuium salutem gubernant: his socios circumspecta prouidentia protegunt, iusta liberalitate deuinciunt: hisque

sui memores alios fecere merendo.

et est politici prudentiae ad rationis normam quae cogitat quaeque agit uniuersa dirigere ac nihil praeter rectum uelle uel facere humanisque actibus tamquam diuinis arbitriis prouidere; prudentiae insunt ratio intellectus circumspectio prouidentia docilitas cautio: fortitudinis animum supra periculi metum agere nihilque nisi turpia timere, tolerare fortiter uel aduersa uel prospera: fortitudo praestat magnanimitatem fiduciam securitatem magnificentiam constantiam tolerantiam firmitatem: temperantiae nihil adpetere paenitendum, in nullo legem moderationis excedere, sub iugum rationis cupiditatem domare; temperantiam secuntur modestia uerecundia abstinentia castitas honestas moderatio parcitas sobrietas pudicitia: iustitiae seruare uni cuique quod suum est de iustitia ueniunt innocentia amicitia concordia pietas religio affectus humanitas. his uirtutibus uir bonus primum sui atque inde rei publicae rector efficitur, iuste ac prouide gubernans humana, non deserens. secundae, quas purgatorias uocant, hominis sunt qui diuini capax est, solumque animum eius expediunt qui decreuit se a corporis contagione purgare et quadam humanorum fuga solis se inserere diuinis. hae sunt otiosorum qui a rerum publicarum actibus se sequestrant. harum quid singulae uelint superius expressimus, cum de uirtutibus philosophantium diceremus, quas solas quidem aestimauerunt esse uirtutes. tertiae sunt purgati iam defaecatique animi et ab omni mundi huius aspergine presse pureque detersi. illic prudentiae est diuina non quasi in electione praeferre sed sola nosse, et haec tamquam nihil sit aliud intueri: temperantiae terrenas cupiditates non reprimere sed penitus obliuisci: fortitudinis passiones ignorare, non uincere, ut nesciat irasci, cupiat nihil: iustitiae ita cum supera et diuina mente sociari ut seruet perpetuum cum ea foedus imitando. quartae sunt quae in ipsa diuina mente consistunt, quam diximus νουν uocari, a quarum exemplo reliquae omnes per ordinem defluunt. nam si rerum aliarum, multo magis uirtutum ideas esse in mente credendum est. illic prudentia est mens ipsa diuina, temperantia quod in se perpetua intentione conuersa est, fortitudo quod semper idem est nec aliquando mutatur, iustitia quod perenni lege a sempiterna operis sui continuatione non flectitur. haec sunt quaternarum quattuor genera uirtutum, quae praeter cetera maximam in passionibus habent differentiam sui. passiones autem ut scimus uocantur quod homines

metuunt cupiuntque, dolent gaudentque.

has primae molliunt, secundae auferunt, tertiae obliuiscuntur, in quartis nefas est nominari. si ergo hoc est officium et effectus uirtutum, beare, constat autem et politicas esse uirtutes: igitur et politicis efficiuntur beati. iure ergo Tullius de rerum publicarum rectoribus dixit: ubi beati aeuo sempiterno fruantur: qui ut ostenderet alios otiosis alios negotiosis uirtutibus fieri beatos, non dixit absolute nihil esse illi principi deo acceptius quam ciuitates, sed adiecit quod quidem in terris fiat, ut eos qui ab ipsis caelestibus incipiunt discerneret a rectoribus ciuitatum, quibus per terrenos actus iter paratur ad caelum. illa autem definitione quid pressius potest esse, quid cautius de nomine ciuitatum? quam concilia inquit coetusque hominum iure sociati, quae ciuitates appellantur. nam et seruilis quondam et gladitoria manus concilia hominum et coetus fuerunt sed non iure sociati. illa autem sola iusta est multitudo, cuius uniuersitas in legum consentit obsequium.

Sectio VIIII

Quod uero ait harum rectores et seruatores hinc profecti huc reuertuntur, hoc modo accipiendum est. animarum originem manare de caelo inter recte philosophantes indubitatae constat esse sententiae: et animae, dum corpore utitur, haec est perfecta sapientia ut, unde orta sit, de quo fonte uenerit, recognoscat. hinc illud a quodam inter alia seu festiua seu mordacia serio tamen usurpatum est

de caelo descendit γνοθι σεαυτον.

nam et Delphici uox haec fertur oraculi. consulenti ad beatitudinem quo itinere peruenerit: si te inquit agnoueris. sed et ipsius fronti templi haec inscripta sententia est. homini autem, ut diximus, una est agnitio sui, si originis natalisque principii exordia prima respexerit, nec se quaesierit extra. sic enim anima uirtutes ipsas conscientia nobilitatis induitur, quibus post corpus euecta eo unde descenderat reportatur, quia nec corporea sordescit uel oneratur eluuie, quae puro ac leui fomite uirtutum rigatur, nec deseruisse umquam caelum uidetur, quod respectu et cogitationibus possidebat. hinc anima, quam in se pronam corporis usus efficit atque in pecudem quodam modo reformauit ex homine, et absolutionem corporis perhorrescit et cum necesse est, non nisi cum gemitu fugit indignata sub umbras. sed nec post mortem facile corpus relinquit, quia non funditus corporeae excedunt pestes, sed aut suum oberrat cadauer aut noui corporis ambit habitaculum, non humani tantum modo, sed ferini quoque electo genere moribus congruo quos in homine libenter exercuit, mauultque omnia perpeti, ut caelum, quod uel ignorando uel dissimulando uel potius prodendo deseruit, euadat. ciuitatum uero rectores ceterique sapientes caelum respectu, uel cum adhuc corpore tenentur, habitantes, facile post corpus caelestem, quam paene non reliquerant, sedem reposcunt. nec enim de nihilo aut de uana adulatione ueniebat quod quosdam urbium conditores aut claros in re publica uiros in numerum deorum consecrauit antiquitas, sed Hesiodus quoque diuinae subolis adsertor priscos reges cum dis aliis enumerat, hisque exemplo ueteris potestatis etiam in caelo regendi res humanas adsignat officium. et necui fastidiosum sit si uersus ipsos ut poeta Graecus protulit inseramus, referemus eos ut ex uerbis suis in Latina uerba conuersi sunt

indigetes diui fato summi Iouis hi sunt:
quondam homines, modo cum superis humana tuentes,
largi ac munifici, ius regum nunc quoque nacti.

hoc et Vergilius non ignorat, qui, licet argumento suo seruiens heroas in inferos relegauerit, non tamen eos abducit a caelo sed aethera his deputat largiorem et nosse eos solem suum ac sua sidera profitetur, ut geminae doctrinae obseruationes praestiterit et poeticae figmentum et philosophiae ueritatem. et si secundum illum res quoque leuiores quas uiui exercuerant, etiam post corpus exercent

quae gratia currum
armorumque fuit uiuis, quae cura nitentis
pascere equos, eadem sequitur tellure repostos,

multo magis rectores quondam urbium recepti in caelum curam regendorum hominum non relinquunt. hae autem animae in ultimam sphaeram recipi creduntur quae απλανες uocatur, nec frustra hoc usurpatum est si quidem inde profectae sunt. animis enim necdum desiderio corporis inretitis siderea pars mundi praestat habitaculum et inde labuntur in corpora: ideo his illo est reditio, qui merentur. rectissime ergo dictum est, cum in γαλαξια, quem απλανες continet, sermo iste procedat hinc profecti huc reuertuntur.

Sectio X

Ad sequentia transeamus hic ego etsi eram perterritus, non tamen mortis metu quam insidiarum a meis, quaesiui tamen uiueretne ipse et Paulus pater et alii quos nos extinctos esse arbitraremur. uel fortuitis et inter fabulas elucent semina infixa uirtutum, quae nunc uideas licet ut e pectore Scipionis uel somniantis emineant. in re enim una politicarum uirtutum omnium pariter exercet officium. quod non labitur animo praedicta morte perterritus, fortitudo est. quod suorum terretur insidiis magisque alienum facinus quam suum horrescit exitium, de pietate et nimio in suos amore procedit: haec autem diximus ad iustitiam referri, quae seruat uni cuique quod suum est. quod ea quae arbitratur non pro compertis habet sed spreta opinione, quae minus cautis animis pro uero inolescit, quaerit discere certiora, indubitata prudentia est. quod cum perfecta beatitas et caelestis habitatio humanae naturae, in qua se nouerat esse, promittitur, audiendi tamen talia desiderium frenat temperat et sequestrat ut de uita aui et patris interroget, quid nisi temperantia est? ut iam tum liqueret Africanum per quietem ad ea loca quae sibi deberentur abductum. in hac autem interrogatione de animae inmortalitate tractatur. ipsius enim consultationis hic sensus est: nos, inquit, arbitramur animam cum fine morientis extingui nec ulterius esse post hominem. ait enim quos extinctos esse arbitraremur: quod autem extinguitur, esse iam desinit. ergo uelim dicas inquit si et pater Paulus tecum et alii supersunt. ad hanc interrogationem, quae et de parentibus ut a pio filio, et de ceteris ut a sapiente ac naturam ipsam discutiente processit, quid ille respondit? immo uero inquit hi uiuunt, qui e corporum uinclis tamquam e carcere, euolauerunt: uestra uero quae dicitur esse uita mors est. si ad inferos meare mors est et uita est esse cum superis, facile discernis quae mors animae, quae uita credenda sit, si constiterit qui locus habendus sit inferorum, ut anima dum ad hunc truditur mori, cum ab hoc procul est, uita frui et uere superesse credatur. et quia totum tractatum, quem ueterum sapientia de inuestigatione huius quaestionis agitauit, in hac latentem uerborum paucitate repperies, ex omnibus aliqua, quibus nos de rei quam quaerimus absolutione sufficiet admoneri amore breuitatis excerpsimus. antequam studium philosophiae circa naturae inquisitionem ad tantum uigoris adolesceret, qui per diuersas gentes auctores constituendis sacris caerimoniarum fuerunt, aliud esse inferos negauerunt quam ipsa corpora, quibus inclusae animae carcerem foedum tenebris horridum sordibus et cruore patiuntur. hoc animae sepulcrum, hoc Ditis concaua, hoc inferos uocauerunt et omnia, quae illic esse credidit fabulosa persuasio, in nobismet ipsis et in ipsis humanis corporibus adsignare conati sunt: obliuionis fluuium aliud non esse adserentes quam errorem animae obliuiscentis maiestatem uitae prioris, qua antequam in corpus truderetur potita est, solamque esse in corpore uitam putantis. pari interpretatione Phlegethontem ardores irarum et cupiditatum putarunt, Acherontem quicquid fecisse dixisseue usque ad tristitiam humanae uarietatis more nos paenitet, Cocytum quicquid homines in luctum lacrimasque conpellit, Stygem quicquid inter se humanos animos in gurgitem mergit odiorum. ipsam quoque poenarum descriptionem de ipso usu conuersationis humanae sumptam crediderunt, uulturem iecur inmortale tondentem nihil aliud intellegi uolentes quam tormenta conscientiae obnoxia flagitio uiscera interiora rimantis, et ipsa uitalia indefessa admissi sceleris admonitione laniantis, semperque curas, si requiescere forte temptauerint, excitantis tamquam fibris renascentibus inhaerendo, nec ulla sibi miseratione parcentis lege hac qua se iudice nemo nocens absoluitur nec de se suam potest uitare sententiam. illos aiunt epulis ante ora positis excruciari fame et inedia tabescere, quos magis magisque adquirendi desiderium cogit praesentem copiam non uidere et in affluentia inopes egestatis mala in ubertate patiuntur nescientes parta respicere, dum egent habendis: illos radiis rotarum pendere districtos qui nihil consilio praeuidentes, nihil ratione moderantes, nihil uirtutibus explicantes, seque et actus omnes suos fortunae permittentes, casibus et fortuitis semper rotantur, saxum ingens uoluere inefficacibus laboriosisque conatibus uitam terentes, atram silicem lapsuram semper et cadenti similem illorum capitibus imminere qui arduas potestates et infaustam ambiunt tyrannidem numquam sine timore uicturi, et cogentes subiectum uulgus odisse dum metuat, semper sibi uidentur exitium quod merentur excipere. nec frustra hoc theologi suspicati sunt. nam et Dionysius aulae Siculae inclementissimus incubator familiari quondam suo solam beatam existimanti uitam tyranni uolens, quam perpetuo metu misera quamque inpendentium semper periculorum plena esset, ostendere, gladium uagina raptum et a capulo de filo tenui pendentem mucrone demisso iussit familiaris illius capiti inter epulas imminere, cumque ille et Siculas et tyrannicas copias praesentis mortis periculo grauaretur, 'talis est' inquit Dionysius 'uita quam beatam putabas: sic semper mortem nobis imminentem uidemus. aestima quando esse felix poterit qui timere non desinit.' secundum haec igitur quae a theologis adseruntur, si uere quisque suos patimur manes et inferos in his corporibus esse credimus, quid aliud intellegendum est quam mori animam cum ad corporis inferna demergitur, uiuere autem cum ad supera post corpus euadit?

Sectio XI

Dicendum est quid his postea ueri sollicitior inquisitor philosophiae cultus adiecerit. nam et qui primum Pythagoram et qui postea Platonem secuti sunt, duas esse mortes, unam animae, animalis alteram prodiderunt, mori animal cum anima discedit e corpore, ipsam uero animam mori adserentes cum a simplici et indiuiduo fonte naturae in membra corporea dissipatur. et quia una ex his manifesta et omnibus nota est, altera non nisi a sapientibus deprehensa, ceteris eam uitam esse credentibus: ideo hoc ignoratur a plurimis cur eundem mortis deum modo Ditem modo inmitem uocemus cum per alteram id est animalis mortem absolui animam et ad ueras naturae diuitias atque ad propriam libertatem remitti faustum nomen indicio sit, per alteram uero quae uulgo uita existimatur animam de inmortalitatis suae luce ad quasdam tenebras mortis inpelli uocabuli testemur horrore. nam ut constet animal, necesse est ut in corpore anima uinciatur: ideo corpus δημας hoc est uinculum nuncupatur, et σομα quasi quoddam σεμα id est animae sepulcrum: unde Cicero pariter utrumque significans, corpus esse uinculum, corpus esse sepulcrum, quod carcer est sepultorum ait qui e corporum uinclis tamquam e carcere euolauerunt. inferos autem Platonici non in corporibus esse id est non a corporibus incipere dixerunt, sed certam mundi istius partem Ditis sedem id est inferos uocauerunt: de loci uero ipsius finibus inter se dissona publicarunt et in tres sectasdiuisa sententia est. alii enim mundum in duo diuiserunt, quorum alterum facit alterum patitur: et illud facere dixerunt quod cum sit inmutabile alteri causas et necessitatem permutationis inponit: hoc pati quod per mutationes uariatur. et inmutabilem quidem mundi partem a sphaera, quae απλανες dicitur, usque ad globi lunaris exordium, mutabilem uero a luna ad terras usque dixerunt: et uiuere animas dum in inmutabili parte consistunt, mori autem cum ad partem ceciderint permutationis capacem, atque ideo inter lunam terrasque locum mortis et inferorum uocari: ipsamque lunam uitae esse mortisque confinium, et animas inde in terram fluentes mori, inde ad supera meantes in uitam reuerti nec inmerito aestimatum est. a luna enim deorsum natura incipit caducorum: ab hac animae sub numerum dierum cadere et sub tempus incipiunt. denique illam aetheriam terram physici uocauerunt et habitatores eius lunares populos nuncuparunt, quod ita esse plurimis argumentis, quae nunc longum est enumerare, docuerunt. nec dubium est quin ipsa sit mortalium corporum et auctor et conditrix adeo ut non nulla corpora sub luminis eius accessu patiantur augmenta et hac decrescente minuantur. sed ne de re manifesta fastidium prolixa adsertione generetur, ad ea quae de inferorum loco alii definiunt transeamus. maluerunt enim mundum alii in elementa ter quaterna diuidere, ut in primo numerentur ordine terra aqua aer ignis, qui est pars liquidior aeris uicina lunae: supra haec rursum totidem numero sed naturae purioris elementa ut sit luna pro terra quam aetheriam terram a physicis diximus nominatam, aqua sit sphaera Mercurii, aer Veneris, ignis in sole, tertius uero elementorum ordo ita ad nos conuersus habeatur ut terram ultimam faciat et ceteris in medium redactis in terras desinat tam ima quam summa postremitas: igitur sphaera Martia ignis habeatur, aer Iouis, Saturni aqua, terra uero απλανες, in qua Elysios esse campos puris animis deputatos antiquitas nobis intellegendum reliquit. de his campis anima, cum in corpus emittitur, per tres elementorum ordines trina morte ad corpus usque descendit. haec est inter Platonicos de morte animae, cum in corpus truditur, secunda sententia. alii uero—nam tres esse inter eos sententiarum diuersitates ante signauimus—in duas quidem et ipsi partes sicut primi faciunt, sed non isdem terminis diuidunt mundum. hi enim caelum quod απλανες sphaera uocitatur partem unam, septem uero sphaeras quae uagae uocantur et quod inter illas ac terram est terramque ipsam alteram partem esse uoluerunt. secundum hos ergo, quorum sectae amicior est ratio, animae beatae ab omni cuiuscumque contagione corporis liberae caelum possident, quae uero appetentiam corporis et huius quam in terris uitam uocamus ab illa specula altissima et perpetua luce despiciens desiderio latenti cogitauerit, pondere ipso terrenae cogitationis paulatim in inferiora delabitur. nec subito a perfecta incorporalitate luteum corpus induitur sed sensim per tacita detrimenta et longiorem simplicis et absolutissimae puritatis recessum in quaedam siderei corporis incrementa turgescit: in singulis enim sphaeris quae caelo subiectae sunt aetheria obuolutione uestitur ut per eas gradatim societati huius indumenti testei concilietur et ideo totidem mortibus quot sphaeras transit ad hanc peruenit quae in terris uita uocitatur.

Sectio XII

Descensus uero ipsius, quo anima de caelo in huius uitae inferna delabitur, sic ordo digeritur. zodiacum ita lacteus circulus obliquae circumflexionis occursu ambiendo conplectitur ut eum qua duo tropica signa Capricornus et Cancer feruntur intersecet. has solis portas physici uocauerunt, quia in utraque obuiante solstitio ulterius solis inhibetur accessio et fit ei regressus ad zonae uiam cuius terminos numquam relinquit. per has portas animae de caelo in terras meare et de terris in caelum remeare creduntur. ideo hominum una, altera deorum uocatur: hominum Cancer quia per hunc in inferiora descensus est, Capricornus deorum quia per illum animae in propriae inmortalitatis sedem et in deorum numerum reuertuntur. et hoc est quod Homeri diuina prudentia in antri Ithacesii descriptione significat. hinc et Pythagoras putat a lacteo circulo deorsum incipere Ditis imperium, quia animae inde lapsae uidentur iam a superis recessisse. ideo primam nascentibus offerri ait lactis alimoniam, quia primus eis motus a lacteo incipit in corpora terrena labentibus. unde et Scipioni de animis beatorum ostenso lacteo dictum est hinc profecti huc reuertuntur. ergo descensurae cum adhuc in Cancro sunt, quoniam illic positae necdum lacteum reliquerunt, adhuc in numero sunt deorum. cum uero ad Leonem labendo peruenerint, illic condicionis futurae auspicantur exordium. et quia in Leone sunt rudimenta nascendi et quaedam humanae naturae tirocinia, Aquarius autem aduersus Leoni est et illo oriente mox occidit, ideo cum sol Aquarium tenet, Manibus parentatur, utpote in signo quod humanae uitae contrarium uel aduersum feratur. illinc ergo id est a confinio quo se zodiacus lacteusque contingunt, anima descendens a tereti, quae sola forma diuina est, in conum defluendo producitur sicut a puncto nascitur linea et in longum ex indiuiduo procedit: ibique a puncto suo, quod est monas, uenit in dyadem, quae est prima protractio. et haec est essentia quam indiuiduam eandemque diuiduam Plato in Timaeo cum de mundanae animae fabrica loqueretur expressit. animae enim sicut mundi ita et hominis unius modo diuisionis repperientur ignarae si diuinae naturae simplicitas cogitetur, modo capaces cum illa per mundi haec per hominis membra diffunditur. anima ergo cum trahitur ad corpus, in hac prima sui productione siluestrem tumultum id est 'υλεν influentem sibi incipit experiri. et hoc est quod Plato notauit in Phaedone animam in corpus trahi noua ebrietate trepidantem, uolens nouum potum materialis alluuionis intellegi quo delibuta et grauata deducitur. arcani huius indicium est et Crater Liberi patris ille sidereus in regione quae inter Cancrum est et Leonem locatus, ebrietatem illic primum descensuris animis euenire silua influente significans, unde et comes ebrietatis obliuio illic animis incipit iam latenter obrepere. nam si animae memoriam rerum diuinarum, quarum in caelo erant consciae, ad corpora usque deferrent, nulla inter homines foret de diuinitate dissensio sed obliuionem quidem omnes descendendo hauriunt, aliae uero magis, minus aliae. et ideo in terris uerum cum non omnibus liqueat, tamen opinantur omnes quia opinionis ortus est memoriae defectus. hi tamen hoc magis inueniunt qui minus obliuionis hauserunt quia facile reminiscuntur quod illic ante cognouerint. hinc est quod quae apud Latinos lectio, apud Graecos uocatur repetita cognitio, quia cum uera discimus ea recognoscimus quae naturaliter noueramus prius quam materialis influxio in corpus uenientes animas ebriaret. haec est autem hyle, quae omne corpus mundi quod ubicumque cernimus ideis inpressa formauit. sed altissima et purissima pars eius, qua uel sustentantur diuina uel constant, nectar uocatur et creditur esse potus deorum, inferior uero atque turbidior potus animarum. et hoc est quod ueteres Lethaeum fluuium uocauerunt. ipsum autem Liberum patrem Orphaici νουν 'υλικον suspicantur intellegi qui ab illo indiuiduo natus in singulos ipse diuiditur. ideo in illorum sacris traditur Titanio furore in membra discerptus et frustis sepultis rursus unus et integer emersisse quia νους, quem diximus mentem uocari, ex indiuiduo praebendo se diuidendum et rursus ex diuiso ad indiuiduum reuertendo et mundi inplet officia et naturae suae arcana non deserit. hoc ergo primo pondere de zodiaco et lacteo ad subiectas usque sphaeras anima delapsa dum et per illas labitur, in singulis non solum, ut iam diximus, luminosi corporis amicitur accessu sed et singulos motus, quos in exercitio est habitura, producit: in Saturni ratiocinationem et intellegentiam, quod λογιστικον et θεορετικον uocant: in Iouis uim agendi, quod πρακτικον dicitur: in Martis animositatis ardorem, quod θυμικον nuncupatur: in solis sentiendi opinandique naturam, quod αισθετικον et φαντασικον appellant: desiderii uero motum, quod επιθυμετικον uocatur, in Veneris: pronuntiandi et interpretandi quae sentiat quod 'ερμενεθτικον dicitur in orbe Mercurii: φυτικον uero id est naturam plantandi et augendi corpora in ingressu globi lunaris exercet. et est haec sicut a diuinis ultima ita in nostris terrenisque omnibus prima: corpus enim hoc sicut faex rerum diuinarum est ita animalis est prima substantia. et haec est differentia inter terrena corpora et supera, caeli dico et siderum aliorumque elementorum quod illa quidem sursum arcessita sunt ad animae sedem et inmortalitatem ex ipsa natura regionis et sublimatis imitatione meruerunt: ad haec uero terrena corpora anima ipsa deducitur et ideo mori creditur cum in caducam regionem et in sedem mortalitatis includitur. nec te moueat quod de anima, quam esse inmortalem dicimus, mortem totiens nominamus. et enim sua morte anima non extinguitur sed ad tempus obruitur, nec temporali demersione beneficium perpetuitatis eximitur cum rursus e corpore, ubi meruerit contagione uitiorum penitus elimata purgari, ad perennis uitae lucem restituta in integrum reuertatur. plene ut arbitror de uita et morte animae definitio liquet quam de adytis philosophiae doctrina et sapientia Ciceronis elicuit.

Sectio XIII

Sed Scipio per quietem et caelo, quod in praemium cedit beatis, et promissione inmortalitatis animatus tam gloriosam spem tamque inclitam magis magisque firmauit uiso patre, de quo utrum uiueret cum adhuc uideretur dubitare quaesiuerat. mortem igitur malle coepit, ut uiueret: nec flesse contentus uiso parente quem crediderat extinctum, ubi loqui posse coepit, hoc primum probare uoluit nihil se magis desiderare quam ut cum eo iam moraretur. nec tamen apud se quae desiderabat facienda constituit ante quam consuleret: quorum unum prudentiae, alterum pietatis adsertio est. nunc ipsa uel consulentis uel praecipientis uerba tractemus. quaeso inquam pater sanctissime atque optume, quoniam haec est uita, ut Africanum audio dicere, quid moror in terris? quin huc ad uos uenire propero? non est ita, inquit ille. nisi enim cum deus is, cuius hoc templum est omne quod conspicis, istis te corporis custodiis liberauerit, huc tibi aditus patere non potest. homines enim sunt hac lege generati qui tuerentur illum globum, quem in templo hoc medium uides, quae terra dicitur: hisque animus datus est ex illis sempiternis ignibus, quae sidera et stellas uocatis, quae globosae et rotundae diuinis animatae mentibus circos suos orbesque conficiunt celeritate mirabili. quare et tibi, Publi, et piis omnibus retinendus animus est in custodia corporis nec iniussu eius, a quo ille est uobis datus, ex hominum uita migrandum est, ne munus adsignatum a deo defugisse uideamini. haec secta et praeceptio Platonis est qui in Phaedone definit homini non esse sua sponte moriendum. sed in eodem tamen dialogo idem dicit mortem philosophantibus adpetendam et ipsam philosophiam meditationem esse moriendi. haec sibi ergo contraria uidentur sed non ita est. nam Plato duas mortes hominis nouit. nec hoc nunc repeto, quod superius dictum est duas esse mortes, unam animae, animalis alteram: sed ipsius quoque animalis hoc est hominis duas adserit mortes, quarum unam natura, uirtutes alteram praestant. homo enim moritur cum anima corpus relinquit solutum lege naturae: mori etiam dicitur cum anima adhuc in corpore constituta corporeas inlecebras philosophia docente contemnit et cupiditatum dulces insidias reliquasque omnes exuitur passiones. et hoc est quod superius ex secundo uirtutum ordine, quae solis philosophantibus aptae sunt, euenire signauimus. hanc ergo mortem dicit Plato sapientibus esse adpetendam, illam uero quam omnibus natura constituit cogi uel inferri uel accersiri uetat docens expectandam esse naturam et has causas huius aperiens sanctionis quas ex usu rerum quae in cotidiana conuersatione sunt mutuatur. ait enim eos qui potestatis imperio truduntur in carcerem non oportere inde diffugere prius quam potestas ipsa quae clausit abire permiserit. non enim uitari poenam furtiua discessione sed crescere. hoc quoque addit nos esse in dominio deorum quorum tutela et prouidentia gubernamur, nihil autem esse inuito domino de his quae possidet ex eo loco in quo suum constituerat auferendum: et sicut qui uitam mancipio extorquet alieno crimine non carebit ita eum qui finem sibi domino necdum iubente quaesiuerit non absolutionem consequi sed reatum. haec Platonicae sectae semina altius Plotinus exsequitur. oportet inquit animam post hominem liberam corporeis passionibus inueniri. quam qui de corpore uiolenter extrudit liberam esse non patitur. qui enim sibi sua sponte necem comparat aut pertaesus necessitatis aut metu cuiusquam ad hoc descendit aut odio, quae omnia inter passiones habentur: ergo etsi ante fuit his sordibus pura, hoc ipso tamen quod exit extorta sordescit. deinde mortem debere ait animae a corpore solutionem esse, non uinculum, exitu autem coacto animam circa corpus magis magisque uinciri. et re uera ideo sic extortae animae diu circa corpus eiusue sepulturam uel locum in quo iniecta manus est peruagantur: cum contra illae animae, quae se in hac uita a uinculis corporis philosophiae morte dissoluunt, adhuc extante corpore caelo et sideribus inserantur. et ideo illam solam de uoluntariis mortibus significat esse laudabilem, quae comparatur ut diximus philosophiae ratione, non ferro, prudentia, non ueneno. addit etiam illam solam esse naturalem mortem ubi corpus animam, non anima corpus relinquit. constat enim numerorum certam constitutamque rationem animas sociare corporibus. hi numeri dum supersunt, perseuerat corpus animari: cum uero deficiunt, mox arcana illa uis soluitur qua societas ipsa constabat, et hoc est quod fatum et fatalia uitae tempora uocamus. anima ergo ipsa non deficit quippe quae inmortalis atque perpetua est sed inpletis numeris corpus fatiscit: nec anima lassatur animando sed officium suum deserit corpus cum iam non possit animari. hinc illud est doctissimi uatis

explebo numerum reddarque tenebris.

haec est igitur naturalis uere mors, cum finem corporis solus numerorum suorum defectus adportat, non cum extorquetur uita corpori adhuc idoneo ad continuationem ferendi. nec leuis est differentia uitam uel natura uel sponte soluendi. anima enim cum a corpore deseritur, potest in se nihil retinere corporeum, si se pure, cum in hac uita esset, instituit: cum uero ipsa de corpore uiolenter extruditur, quia exit rupto uinculo, non soluto fit ei ipsa necessitas occasio passionis, et malis, uinculum dum rumpit inficitur. hanc quoque superioribus adicit rationem non sponte pereundi. cum constet, inquit, remunerationem animis illic esse tribuendam pro modo perfectionis ad quam in hac uita una quaeque peruenit, non est praecipitandus uitae finis cum adhuc proficiendi esse possit accessio. nec frustra hoc dictum est. nam in arcanis de animae reditu disputationibus fertur in hac uita delinquentes similes esse super aequale solum cadentibus, quibus denuo sine difficultate praesto sit surgere; animas uero ex hac uita cum delictorum sordibus recedentes aequandas his qui in abruptum ex alto praecipitique delapsi sint, unde numquam facultas fit resurgendi. ideo ergo utendum concessis uitae spatiis ut sit perfectae purgationis maior facultas. ergo, inquies, qui iam perfecte purgatus est manum sibi debet inferre cum non sit ei causa remanendi quia profectum ulterius non requirit qui ad supera peruenit. sed hoc ipso quo sibi celerem finem spe fruendae beatitatis accersit, inretitur laqueo passionis quia spes sicut timor passio est, sed et cetera quae superior ratio disseruit incurrit. et hoc est quod Paulus filium spe uitae uerioris ad se uenire properantem prohibet ac repellit ne festinatum absolutionis ascensionisque desiderium magis eum hac ipsa passione uinciat ac retardet. nec dicit quod, nisi mors naturalis aduenerit, emori non poteris, sed huc uenire non poteris. nisi enim cum deus inquit istis te corporis custodiis liberauerit, huc tibi aditus patere non potest quia scit iam receptus in caelum nisi perfectae puritati caelestis habitaculi aditum non patere. pari autem constantia mors nec ueniens per naturam timenda est nec contra ordinem cogenda naturae. ex his quae Platonem quaeque Plotinum de uoluntaria morte pronuntiasse rettulimus nihil in uerbis Ciceronis quibus hanc prohibet remanebit obscurum.

Sectio XIIII

Sed illa uerba quae praeter hoc sunt inserta repetamus homines enim sunt hac lege generati qui tuerentur illum globum, quem in templo hoc medium uides, quae terra dicitur: hisque animus datus est ex illis sempiternis ignibus, quae sidera et stellas uocatis, quae globosae et rotundae diuinis animatae mentibus circos suos orbesque conficiunt celeritate mirabili. de terra cur globus dicatur in medio mundo positus plenius disseremus cum de nouem sphaeris loquemur. bene autem uniuersus mundus dei templum uocatur propter illos qui aestimant nihil esse aliud deum nisi caelum ipsum et caelestia ista quae cernimus. ideo ut summi omnipotentiam dei ostenderet posse uix intellegi, numquam uideri quicquid humano subicitur aspectui templum eius uocauit qui sola mente concipitur ut qui haec ueneratur ut templa cultum tamen maximum debeat conditori sciatque quisquis in usum templi huius inducitur ritu sibi uiuendum sacerdotis. unde et quasi quodam publico praeconio tantam humano generi diuinitatem inesse testatur ut uniuersos siderei animi cognatione nobilitet. notandum est quod hoc loco animum et ut proprie et ut abusiue dicitur posuit. animus enim proprie mens est, quam diuiniorem anima nemo dubitauit sed non numquam sic et animam usurpantes uocamus. cum ergo dicit hisque animus datus est ex illis sempiternis ignibus, mentem praestat intellegi quae nobis proprie cum caelo sideribusque communis est; cum uero ait retinendus animus est in custodia corporis, ipsam tunc animam nominat, quae uincitur custodia corporali cui mens diuina non subditur. nunc qualiter nobis animus id est mens cum sideribus communis sit secundum theologos disseramus. deus qui prima causa et est et uocatur, unus omnium quaeque sunt quaeque uidentur esse princeps et origo est. hic superabundanti maiestatis fecunditate de se mentem creauit. haec mens, quae νους uocatur, qua patrem inspicit, plenam similitudinem seruat auctoris, animam uero de se creat posteriora respiciens. rursum anima patrem qua intuetur induitur ac paulatim regrediente respectu in fabricam corporum incorporea ipsa degenerat, habet ergo et purissimam ex mente, de qua est nata, rationem quod λογικον uocatur et ex sua natura accipit praebendi sensus praebendique incrementi seminarium, quorum unum αισθετικον alterum φυτικον nuncupatur. sed ex his primum id est λογικον quod innatum sibi ex mente sumpsit, sicut uere diuinum est ita solis diuinis aptum; reliqua duo αισθετκιον et φυτικον ut a diuinis recedunt ita conuenientia sunt caducis. anima ergo creans sibi condensque corpora&mdashnam ideo ab anima natura incipit quam sapientes de deo et mente νουν nominant ex—illo mero ac purissimo fonte mentis, quem nascendo de originis suae hauserat copia, corpora illa diuina uel supera, caeli dico et siderum, quae prima condebat, animauit, diuinaeque mentes omnibus corporibus quae in formam teretem id est in sphaerae modum formabantur infusae sunt, et hoc est quod cum de stellis loqueretur ait quae diuinis animatae mentibus. in inferiora uero ac terrena degenerans fragilitatem corporum caducorum deprehendit meram diuinitatem mentis sustinere non posse, immo partem eius uix solis humanis corporibus conuenire quia et sola uidentur erecta tamquam quae ad supera ab imis recedant et sola caelum facile tamquam semper erecta suspiciunt, solisque inest uel in capite sphaerae similitudo, quam formam diximus solam mentis capacem. soli ergo homini rationem id est uim mentis infudit cui sedes in capite est, sed et geminam illam sentiendi crescendique naturam, quia caducum est corpus, inseruit. et hinc est quod homo et rationis compos est et sentit et crescit solaque ratione meruit praestare ceteris animalibus, quae quia semper prona sunt et ex ipsa quoque suspiciendi difficultate a superis recesserunt nec ullam diuinorum corporum similitudinem aliqua sui parte meruerunt, nihil ex mente sortita sunt et ideo ratione caruerunt: duo quoque tantum adepta sunt, sentire uel crescere. nam siquid in illis similitudinem rationis imitatur, non ratio sed memoria est, et memoria non illa ratione mixta sed quae hebetudinem sensuum quinque comitatur: de qua plura nunc dicere, quoniam ad praesens opus non attinet, omittemus. terrenorum corporum tertius ordo in arboribus et herbis est, quae carent tam ratione quam sensu, et quia crescendi tantum modo usus in his uiget, hac sola uiuere parte dicuntur. hunc rerum ordinem et Vergilius expressit. nam et mundo animam dedit et, ut puritati eius adtestaretur, mentem uocauit. caelum enim, ait, et terras et maria et sidera spiritus intus alit id est anima sicut alibi pro spiramento animam dicit quantum ignes animaeque ualent—et ut illius mundanae animae adsereret dignitatem, mentem esse testatus est mens agitat molem—nec non ut ostenderet ex ipsa anima constare et animari uniuersa quae uiuunt, addidit inde hominum pecudumque genus et cetera, utque adsereret eundem esse in anima semper uigorem sed usum eius hebescere in animalibus corporis densitate adiecit quantum non noxia corpora tardant et reliqua. secundum haec ergo cum ex summo deo mens, ex mente anima fit, anima uero et condat et uita conpleat omnia quae secuntur, cunctaque hic unus fulgor illuminet et uniuersis appareat, ut in multis speculis per ordinem positis uultus unus, cumque omnia continuis successionibus se sequantur degenerantia per ordinem ad imum meandi: inuenietur pressius intuenti a summo deo usque ad ultimam rerum faecem una mutuis se uinculis religans et nusquam interrupta conexio. et haec est Homeri catena aurea, quam pendere de caelo in terras deum iussisse commemorat. his ergo dictis solum hominem constat ex terrenis omnibus mentis id est animi societatem cum caelo et sideribus habere communem. et hoc est quod ait hisque animus datus est ex illis sempiternis ignibus, quae sidera et stellas uocatis. nec tamen ex ipsis caelestibus et sempiternis ignibus nos dicit animatos—ignis enim licet diuinum tamen corpus est, nec ex corpore quamuis diuino possemus animari—sed unde ipsa illa corpora quae diuina et sunt et uidentur animata sunt, id est ex ea mundanae animae parte quam diximus de pura mente constare. et ideo postquam dixit hisque animus datus est ex illis sempiternis ignibus quae sidera et stellas uocatis, mox adiecit quae diuinis animatae mentibus ut per sempiternos ignes corpus stellarum, per diuinas uero mentes earum animas manifesta discretione significet et ex illis in nostras uenire animas uim mentis ostendat. non ab re est ut haec de anima disputatio in fine sententias omnium qui de anima uidentur pronuntiasse contineat. Plato dixit animam essentiam se mouentem, Xenocrates numerum se mouentem, Aristoteles εντελεχειαν, Pythagoras et Philolaus harmoniam, Posidonius ideam, Asclepiades quinque sensuum exercitium sibi consonum, Hippocrates spiritum tenuem per corpus omne dispersum, Heraclides Ponticus lucem, Heraclitus physicus scintillam stellaris essentiae, Zenon concretum corpori spiritum, Democritus spiritum insertum atomis hac facilitate motus ut corpus illi omne sit peruium, Critolaus Peripateticus constare eam de quinta essentia, Hipparchus ignem, Anaximenes aera, Empedocles et Critias sanguinem, Parmenides ex terra et igne, Xenophanes ex terra et aqua, Boethos ex aere et igne, Epicurus speciem ex igne et aere et spiritu mixtam. obtinuit tamen non minus de incorporalitate eius quam de inmortalitate sententia. nunc uideamus quae sint haec duo nomina quorum pariter meminit, cum dicit quae sidera et stellas uocatis. neque enim hic res una gemina appellatione monstratur ut ensis et gladius sed sunt stellae quidem singulares, ut erraticae quinque et ceterae quae non admixtae aliis solae feruntur, sidera uero quae in aliquod signum stellarum plurium conpositione formantur, ut Aries Taurus Andromeda Perseus uel Corona et quaecumque uariarum genera formarum in caelum recepta creduntur. sic et apud Graecos αστερ et αστρον diuersa significant et αστερ stella una est, αστρον signum stellis coactum, quod nos sidus uocamus. cum uero stellas globosas et rotundas dicat, non singularium tantum exprimit speciem sed et earum quae in signa formanda conueniunt. omnes enim stellae inter se etsi in magnitudine aliquam, nullam tamen habent in specie differentiam. per haec autem duo nomina solida sphaera describitur, quae nec ex globo, si rotunditas desit, nec ex rotunditate, si globus desit, efficitur, cum alterum forma alterum soliditate corporis deseratur. sphaeras autem hic dicimus ipsarum stellarum corpora, quae omnia hac specie formata sunt. dicuntur praeterea sphaerae et απλανες illa, quae maxima est, et subiectae septem, per quas duo lumina et uagae quinque discurrunt. circi uero et orbes duarum sunt rerum duo nomina, et his nominibus quidem alibi aliter est usus. nam et orbem pro circulo posuit ut orbem lacteum et orbem pro sphaera ut nouem tibi orbibus uel potius globis. sed et circi uocantur qui sphaeram maximam cingunt ut eos sequens tractatus inueniet, quorum unus est lacteus, de quo ait inter flammas circus lucens. sed hic horum nihil neque circi neque orbis nomine uoluit intellegi sed est orbis in hoc loco stellae una integra et peracta conuersio id est ab eodem loco post emensum sphaerae per quam mouetur ambitum in eundem locum regressus, circus est autem hic linea ambiens sphaeram ac ueluti semitam faciens per quam lumen utrumque discurrit et intra quam uagantium stellarum error legitimus coercetur. quas ideo ueteres errare dixerunt quia et cursu suo feruntur et contra sphaerae maximae id est ipsius caeli, impetum contrario motu ad orientem ab occidente uoluuntur, et omnium quidem par celeritas motus similis et idem est modus meandi sed non omnes eodem tempore circos suos orbesque conficiunt. et ideo est celeritas ipsa mirabilis quia cum sit eadem omnium nec ulla ex illis aut concitatior esse possit aut segnior, non eodem tamen temporis spatio omnes ambitum suum peragunt. causam uero sub eadem celeritate disparis spatii aptius nos sequentia docebunt.

Sectio XV

His de siderum natura et siderea hominum mente narratis rursus filium pater ut in deos pius, ut in homines iustus esset hortatus praemium rursus adiecit ostendens lacteum circulum uirtutibus debitum et beatorum coetu refertum, cuius meminit his uerbis erat autem is splendidissimo candore inter flammas circus elucens, quem uos ut a Grais accepistis orbem lacteum nuncupatis. orbis hic idem quod circus in lactei appellatione significat. est autem lacteus unus e circis qui ambiunt caelum: et sunt praeter eum numero decem, de quibus quae dicenda sunt proferemus, cum de hoc competens sermo processerit. solus ex omnibus hic subiectus est oculis, ceteris circulis magis cogitatione quam uisu conprehendendis. de hoc lacteo multi inter se diuersa senserunt, causasque eius alii fabulosas, naturales alii protulerunt: sed nos fabulosa reticentes ea tantum quae ad naturam eius uisa sunt pertinere dicemus. Theophrastus lacteum dixit esse compagem qua de duobus hemisphaeriis caeli sphaera solidata est et ideo ubi orae utrimque conuenerant notabilem claritatem uideri, Diodorus ignem esse densetae concretaeque naturae in unam curui limitis semitam discretione mundanae fabricae coaceruante concretum et ideo uisum intuentis admittere reliquo igne caelesti lucem suam nimia subtilitate diffusam non subiciente conspectui, Democritus innumeras stellas breuesque omnes, quae spisso tractu in unum coactae, spatiis quae angustissima interiacent opertis, uicinae sibi undique et ideo passim diffusae lucis aspergine continuum iuncti luminis corpus ostendunt: sed Posidonius, cuius definitioni plurium consensus accessit, ait lacteum caloris esse siderei infusionem quam ideo aduersa zodiaco curuitas obliquauit ut quoniam sol numquam zodiaci excedendo terminos expertem feruoris sui partem caeli reliquam deserebat, hic circus a uia solis in obliquum recedens uniuersitatem flexu calido temperaret. quibus autem partibus zodiacum intersecet, superius iam relatum est. haec de lacteo. decem autem alii ut diximus circi sunt, quorum unus est ipse zodiacus, qui ex his decem solus potuit latitudinem hoc modo quem referemus adipisci. natura caelestium circulorum incorporalis est linea quae ita mente concipitur ut sola longitudine censeatur, latum habere non possit, sed in zodiaco latitudinem signorum capacitas exigebat. quantum igitur spatii lata dimensio porrectis sideribus occupabat, duabus lineis limitatum est: et tertia ducta per medium ecliptica uocatur, quia cum cursum suum in eadem linea pariter sol et luna conficiunt, alterius eorum necesse est euenire defectum: solis si ei tunc luna succedat: lunae si tunc aduersa sit soli. ideo nec sol umquam deficit nisi cum tricesimus lunae dies est et nisi quinto decimo cursus sui die nescit luna defectum. sic enim euenit ut aut lunae contra solem positae ad mutuandum ab eo solitum lumen sub eadem inuentus linea terrae conus obsistat aut soli ipsa succedens obiectu suo ab humano aspectu lumen eius repellat. in defectu ergo sol ipse nil patitur sed noster fraudatur aspectus, luna uero circa proprium defectum laborat non accipiendo solis lumen, cuius beneficio noctem colorat. Quod sciens Vergilius disciplinarum omnium peritissimus ait

defectus solis uarios lunaeque labores.

quamuis igitur trium linearum ductus zodiacum et claudat et diuidat, unum tamen circum auctor uocabulorum dici uoluit antiquitas. quinque alii circuli paralleli uocantur. horum medius et maximus est aequinoctialis, duo extremitatibus uicini atque ideo breues quorum unus septentrionalis dicitur, alter australis: inter hos et medium duo sunt tropici maiores ultimis, medio minores et ipsi ex utraque parte zonae ustae terminum faciunt. praeter hos alii duo sunt coluri, quibus nomen dedit inperfecta conuersio, ambientes enim septentrionalem uerticem atque inde in diuersa diffusi et se in summo intersecant et quinque parallelos in quaternas partes aequaliter diuidunt, zodiacum ita intesecantes ut unus eorum per Arietem et Libram, alter per Cancrum atque Capricornum meando decurrat, sed ad australem uerticem non peruenire creduntur. duo qui ad numerum praedictum supersunt meridianus et horizon non scribuntur in sphaera, quia certum locum habere non possunt, sed pro diuersitate circumspicientis habitantisue uariantur. meridianus est enim quem sol cum super hominum uerticem uenerit ipsum diem medium efficiendo designat: et quia globositas terrae habitationes omnium aequales sibi esse non patitur, non eadem pars caeli omnium uerticem despicit: et ideo unus omnibus meridianus esse non poterit, sed singulis gentibus super uerticem suum proprius meridianus efficitur. similiter sibi horizontem facit circumspectio singulorum. horizon est enim uelut quodam circo designatus terminus caeli quod super terram uidetur: et quia ad ipsum uere finem non potest humana acies peruenire, quantum quisque oculos circumferendo conspexerit proprium sibi caeli quod super terram est terminum facit. hic horizon, quem sibi unius cuiusque circumscribit aspectus, ultra trecentos et sexaginta stadios longitudinem intra se continere non poterit. centum enim et octoginta stadios non excedit acies contra uidentis: sed uisus cum ad hoc spatium uenerit, accessu deficiens in rotunditatem recurrendo curuatur atque ita fit ut hic numerus ex utraque parte geminatus trecentorum sexaginta stadiorum spatium quod intra horizontem suum continetur efficiat semperque, quantum ex huius spatii parte postera procedendo dimiseris, tantum tibi de anteriore sumetur, et ideo horizon semper quantacumque locorum transgressione mutatur. hunc autem, quem diximus, admittit aspectum aut in terris aeque planities aut pelagi tranquilla libertas, qua nullam oculis obicit offensam. nec te moueat quod saepe in longissimo positum montem uidemus aut quod ipsa caeli superna suspicimus, aliud est enim cum se oculis ingerit altitudo, aliud cum per planum se porrigit et extendit intuitus, in quo solo horizontis circus efficitur. haec de circis omnibus quibus caelum cingitur dicta sufficiant.

Sectio XVI

Tractatum ad sequentia transferamus ex quo mihi omnia contemplanti praeclara cetera et mirabilia uidebantur. erant autem hae stellae quas numquam ex hoc loco uidimus et hae magnitudines omnium quas esse numquam suspicati sumus, ex quibus erat ea minima, quae ultima a caelo, citima terris luce lucebat aliena: stellarum autem globi terrae magnitudinem facile uincebant. dicendo ex quo mihi omnia contemplanti id quod supra rettulimus adfirmat in ipso lacteo Scipionis et parentum per somnium contigisse conuentum. duo sunt autem praecipua quae in stellis se admiratum refert, aliquarum nouitatem et omnium magnitudinem. ac prius de nouitate, post de magnitudine disseremus. plene et docte adiciendo quas numquam ex hoc loco uidimus causam cur a nobis non uideantur ostendit. locus enim nostrae habitationis ita positus est ut quaedam stellae ex ipso numquam possint uideri quia ipsa pars caeli, in qua sunt, numquam potest hic habitantibus apparere. pars enim haec terrae, quae incolitur ab uniuersis hominibus qui nos in uicem scire possumus, ad septentrionalem uerticem surgit, et sphaeralis conuexitas australem nobis uerticem in ima demergit. cum ergo semper circa terram ab ortu in occasum caeli sphaera uoluatur uertex hic qui septentriones habet quoquouersum mundana uolubilitate uertatur quoniam super nos est semper a nobis uidetur ac semper ostendit

arctos Oceani metuentes aequore tingui.

australis contra quasi semel nobis pro habitationis nostrae positione demersus nec ipse nobis umquam uidetur nec sidera sua, quibus et ipse sine dubio insignitur, ostendit. et hoc est quod poeta naturae ipsius conscius dixit

hic uertex nobis semper sublimis at illum
sub pedibus Styx atra uidet Manesque profundi.

sed cum hanc diuersitatem caelestibus partibus uel semper uel numquam apparendi terrae globositas habitantibus faciat, ab eo qui in caelo est omne sine dubio caelum uidetur non impediente aliqua parte terrae, quae tota puncti locum pro caeli magnitudine uix obtinet. cui ergo australis uerticis stellas numquam de terris uidere contigerat, ubi circumspectu libero sine offensa terreni obicis uisae sunt, iure quasi nouae admirationem dederunt, et quia intellexit causam propter quam eas numquam ante uidisset, ait erant autem hae stellae quas numquam ex hoc loco uidimus, hunc locum demonstratiue terram dicens in qua erat dum ista narraret. sequitur illa discussio quid sit quod adiecit et hae magnitudines omnium quas esse numquam suspicati sumus. cur autem magnitudines quas uidit in stellis numquam homines suspicati sint, ipse patefecit addendo stellarum autem globi terrae magnitudinem facile uincebant. nam quando homo nisi quem doctrina philosophiae supra hominem immo uere hominem fecit, suspicari potest stellam unam omni terra esse maiorem, cum uulgo singulae uix facis unius flammam aequare posse uideantur? ergo tunc earum uere magnitudo adserta credetur, si maiores singulas quam est omnis terra esse constiterit. quod hoc modo licet recognoscas. punctum dixerunt esse geometrae quod ob inconprehensibilem breuitatem sui in partes diuidi non possit, nec ipsum pars aliqua sed tantum modo signum esse dicatur. physici terram ad magnitudinem circi per quem sol uoluitur puncti modum obtinere docuerunt. sol autem quanto minor sit circo proprio, deprehensum est. manifestissimis enim dimensionum rationibus constitit mensuram solis ducentesimam sextam decimam partem habere magnitudinis circi per quem sol ipse discurrit. cum ergo sol ad circum suum pars certa sit, terra uero ad circum solis punctum sit quod pars esse non possit, sine cunctatione iudicii solem constat terra esse maiorem, si maior est pars eo quod partis nomen nimia sui breuitate non capit. uerum solis circo superiorum stellarum circos certum est esse maiores, si eo quod continetur id quod continet maius est, cum hic sit caelestium sphaerarum ordo, ut a superiore una quaeque inferior ambiatur. unde et lunae sphaeram quasi a caelo ultimam et uicinam terrae minimam dixit cum terra ipsa in punctum quasi uere iam postrema deficiat. si ergo stellarum superiorum circi, ut diximus, circo solis sunt grandiores, singulae autem huius sunt magnitudinis ut ad circum una quaeque suum modum partis optineat, sine dubio singulae terra sunt ampliores quam ad solis circum qui superioribus minor est punctum esse praediximus. de luna si uere luce lucet aliena sequentia docebunt.

Sectio XVII

Haec cum Scipionis optutus non sine admiratione percurrens ad terras usque fluxisset et illic familiarius haesisset, rursus aui monitu ad superiora reuocatus est ipsum a caeli exordio sphaerarum ordinem in haec uerba monstrantis nouem tibi orbibus uel potius globis conexa sunt omnia, quorum unus est caelestis extimus, qui reliquos omnes conplectitur, summus ipse deus, arcens et continens ceteros, in quo sunt infixi illi qui uoluuntur stellarum cursus sempiterni. huic subiecti sunt septem qui uersantur retro contrario motu atque caelum. e quibus unum globum possidet illa quam in terris Saturniam nominant, deinde est hominum generi prosperus et salutaris ille fulgor qui dicitur Iouis, tum rutilus horribilisque terris quem Martium dicitis, deinde subter mediam fere regionem sol optinet dux et princeps et moderator luminum reliquorum, mens mundi et temperatio, tanta magnitudine ut cuncta sua luce lustret et conpleat. hunc ut comites consecuntur Veneris alter, alter Mercurii cursus in infimoque orbe luna radiis solis accensa conuertitur. infra autem eam nihil est nisi mortale et caducum praeter animos munere deorum hominum generi datos: supra lunam sunt aeterna omnia. nam ea quae est media et nona tellus neque mouetur et infima est et in eam feruntur omnia nutu suo pondera. totius mundi a summo in imum diligens in hunc locum collecta descriptio est et integrum quoddam uniuersitatis corpus effingitur, quod quidem το παν id est omne dixerunt, unde et hic dicitconexa sunt omnia. Vergilius uero magnum corpus uocauit

et magno se corpore miscet.

hoc autem loco Cicero rerum quaerendarum iactis seminibus multa nobis excolenda legauit. de septem subiectis globis ait qui uersantur retro contrario motu atque caelum. quod cum dicit, admonet ut quaeramus si uersatur caelum et si illi septem et seruantur et contrario motu mouentur aut si hunc esse sphaerarum ordinem quem Cicero refert Platonica consentit auctoritas, et si uere subiectae sint, quo pacto stellae earum omnium zodiacum Instrare dicantur cum zodiacus et unus et in summo caelo sit, quaeue ratio in uno zodiaco aliarum cursus breuiores aliarum faciat longiores—haec enim omnia in exponendo earum ordine necesse est adserantur—et postremo qua ratione in terram ferantur sicut ait omnia nutu suo pondera. uersari caelum mundanae animae natura et uis et ratio docet, cuius aeternitas in motu est. quia numquam motus relinquit quod uita non deserit, nec ab eo uita discedit in quo uiget semper agitatus: igitur et caeleste corpus, quod mundi anima futurum sibi inmortalitatis particeps fabricata est, ne umquam uiuendo deficiat, semper in motu est et stare nescit quia nec ipsa stat anima qua inpellitur. nam cum animae quae incorporea est essentia sit in motu, primum autem omnium caeli corpus anima fabricata sit, sine dubio in corpus hoc primum ex incorporeis motus natura migrauit, cuius uis integra et incorrupta non deserit quod primum coepit mouere. ideo uero caeli motus necessario uolubilis est quia cum semper moueri necesse sit, ultra autem locus nullus sit quo se tendat accessio, continuatione perpetuae in se reditionis agitatur: ergo in quo potest uel habet currit et accedere eius reuolui est quia sphaerae spatia et loca conplectentis omnia unus est cursus rotari. sed et sic animam sequi semper uidetur, quae in ipsa uniuersitate discurrit. dicemus ergo quod eam numquam repperiat si semper hanc sequitur? immo semper eam repperit quia ubique tota ubique perfecta est. cur ergo si quam quaerit repperit, non quiescit? quia et illa requietis est inscia. staret enim si umquam stantem animam repperiret, cum uero illa ad cuius appetentiam trahitur, semper in uniuersa se fundat, semper et corpus se in ipsam et per ipsam retorquet. haec de caelestis uolubilitatis arcano pauca de multis Plotino auctore reperta sufficiant. quod autem hunc istum extimum globum, qui ita uoluitur, summum deum uocauit, non ita accipiendum est, ut ipse prima causa et deus ille omnipotentissimus aestimetur: cum globus ipse, quod caelum est, animae sit fabrica, anima ex mente processerit, mens ex deo, qui uere summus est, procreata sit: sed summum quidem dixit ad ceterorum ordinem, qui subiecti sunt unde mox subiecit arcens et continens ceteros, deum uero quod non modo inmortale animal ac diuinum sit et plenum inditae ex illa purissima mente rationis sed quod et uirtutes omnes, quae illam primae omnipotentiam summitatis secuntur aut ipse faciat aut ipse contineat. ipsum denique Iouem ueteres uocauerunt et apud theologos Iuppiter est mundi anima. hinc illud est

ab Ioue principium, Musae, Iouis omnia plena,

quod de Arato poetae alii mutuati sunt, qui de sideribus locuturus a caelo in quo sunt sidera exordium sumendum esse decernens, ab Ioue incipiendum esse memorauit. hinc et Iuno soror eius et coniunx uocatur. est autem Iuno aer et dicitur soror quia isdem seminibus quibus caelum etiam aer procreatus est, coniunx quia aer subiectus est caelo. his illud adiciendum est quod praeter duo lumina et stellas quinque quae appellantur uagae reliquas omnes alii infixas caelo nec nisi cum caelo moueri, alii quorum adsertio uero proprior est, has quoque dixerunt suo motu praeter quod cum caeli conuersione feruntur accedere sed propter inmensitatem extimi globi excedentia credibilem numerum saecula in una eas cursus sui ambitione consumere et ideo nullum earum motum ab homine sentiri, cum non sufficiat humanae uitae spatium ad breue saltem punctum tam tardae accessionis deprehendendum. hinc Tullius nullius sectae inscius ueteribus approbatae simul attigit utramque sententiam dicendo in quo sunt infixi illi qui uoluuntur stellarum cursus sempiterni, nam et infixos dixit et cursus habere non tacuit.

Sectio XVIII

Nunc utrum illi septem globi qui subiecti sunt contrario, ut ait, quam caelum uertitur motu ferantur argumentis ad uerum ducentibus requiramus. solem ac lunam et stellas quinque quibus ab errore nomen est, praeter quod secum trahit ab ortu in occasum caeli diurna conuersio, ipsa suo motu in orientem ab occidente procedere non solis literarum profanis sed multis quoque doctrina initiatis abhorrere a fide ac monstro simile iudicatum est, sed apud pressius intuentes ita uerum esse constabit ut non solum mente concipi sed oculis quoque ipsis possit probari. tamen ut nobis de hoc sit cum pertinaciter negante tractatus, age quisquis tibi hoc liquere dissimulas, simul omnia quae uel contentio tibi fingit detractans fidem uel quae ipsa ueritas suggerit in diuisionis membra mittamus. has erraticas cum luminibus duobus aut infixas caelo ut alia sidera nullum sui motum nostris oculis indicare sed ferri mundanae conuersionis impetu aut moueri sua quoque accessione dicemus, rursus si mouentur aut caeli uiam secuntur ab ortu in occasum et communi et suo motu meantes aut contrario recessu in orientem ab occidentis parte uersantur. praeter haec ut opinor nihil potest uel esse uel fingi. nunc uideamus quid ex his poterit uerum probari. si infixae essent, numquam ab eadem statione discederent sed in isdem locis semper ut aliae uiderentur. ecce enim de infixis Vergiliae nec a sui umquam se copulatione dispergunt nec Hyadas, quae uicinae sunt, deserunt aut Orionis proximam regionem relinquunt: Septentrionum compago non soluitur: Anguis, qui inter eos labitur, semel circumfusum non mutat amplexum. hae uero modo in hac modo in illa caeli regione uisuntur et saepe cum in unum locum duae pluresue conuenerint, et a loco tamen in quo simul uisae sunt et a se postea separantur. ex hoc eas non esse caelo infixas oculis quoque approbantibus constat: igitur mouentur nec negare hoc quisquam poterit quod uisus adfirmat. quaerendum est ergo utrum ab ortu ad occasum an in contrarium motu proprio reuoluantur. sed et hoc quaerentibus nobis non solum manifestissima ratio sed uisus quoque ipse monstrabit. consideremus ergo signorum ordinem quibus zodiacum diuisum uel distinctum uidemus et ab uno signo quolibet ordinis eius sumamus exordium. cum Aries exoritur, post ipsum Taurus emergit. hunc Gemini secuntur, hos Cancer et per ordinem reliqua. si istae ergo in occidentem ab oriente procederent, non ab Ariete in Taurum qui retro locatus est nec a Tauro in Geminos signum posterius uoluerentur sed a Geminis in Taurum et a Tauro in Arietem recta et mundanae uolubilitati consona accessione prodirent. cum uero a primo in signum secundum, a secundo in tertium et inde ad reliqua quae posteriora sunt reuoluantur, signa autem infixa caelo ferantur, sine dubio constat has stellas non cum caelo sed contra caelum moueri. hoc ut plene liqueat, astruamus de lunae cursu quae et claritate sui et uelocitate notabilior est. luna postquam a sole discedens nouata est, secundo fere die circa occasum uidetur, et quasi uicina soli quem nuper reliquit, postquam ille demersus est, ipsa caeli marginem tenet antecedenti superoccidens. tertio die tardius occidit quam secundo, et ita cotidie longius ab occasu recedit, ut septimo die circa solis occasum in medio caelo ipsa uideatur. post alios uero septem cum ille mergit haec oritur. adeo media parte mensis dimidium caelum, id est unum hemisphaerium, ab occasu in orientem recedendo metitur. rursus post septem alios circa solis occasum latentis hemisphaerii uerticem tenet, et huius rei indicium est quod medio noctis exoritur. postremo totidem diebus exemptis solem denuo conprehendit, et uicinus uidetur ortus amborum, quam diu soli succedens rursus nouetur et rursus recedens paulatim semper in orientem regrediendo relinquat occasum. sol quoque ipse non aliter quam ab occasu in orientem mouetur et licet tardius recessum suum quam luna conficiat—quippe qui tanto tempore signum unum emetiatur quanto totum zodiacum luna discurrit—manifesta tamen et subiecta oculis motus sui praestat indicia. hunc enim in Ariete esse ponamus, quod quia aequinoctiale signum est, pares horas somni et diei facit. in hoc signo cum occidit Libram id est Scorpii chelas mox oriri uidemus et apparet Taurus uicinus occasui, nam Vergilias et Hyadas partes Tauri clariores non multo post solem mergentes uidemus. sequenti mense sol in signum posterius id est in Taurum recedit et ita fit ut neque Vergiliae neque alia pars Tauri illo mense uideatur. signum enim quod cum sole oritur et cum sole occidit semper occulitur adeo ut et uicina astra solis propinquitate celentur. nam et Canis tunc, quia uicinus Tauro est, non uidetur tectus lucis propinquitate et hoc est quod Vergilius ait

candidus auratis aperit cum cornibus annum
Taurus et aduerso cedens Canis occidit astro.

non enim uult intellegi Tauro oriente cum sole mox in occasum ferri Canem, qui proximus Tauro est, sed occidere eum dixit Tauro gestante solem, quia tunc incipit non uideri sole uicino. tunc tamen occidente sole Libra adeo superior inuenitur ut totus Scorpius ortus appareat, Gemini uero uicini tunc uidentur occasui. rursus post Tauri mensem Gemini non uidentur, quod in eos solem migrasse significat. post Geminos recedit in Cancrum et tunc cum occidit mox Libra in medio caelo uidetur. adeo constat solem tribus signis peractis id est Ariete et Tauro et Geminis ad medietatem hemisphaerii recessisse. denique post tres menses sequentes tribus signis quae secuntur emensis—Cancrum dico Leonem et Virginem—inuenitur in Libra, quae rursus aequat noctem diei, et dum in ipso signo occidit mox oritur Aries, in quo sol ante sex menses occidere solebat. ideo autem occasum magis eius quam ortum elegimus proponendum, quia signa posteriora post occasum uidentur, et dum ad haec quae sole mergente uideri solent solem redire monstramus, sine dubio eum contrario motu recedere quam caelum mouetur, ostendimus. haec autem quae de sole ac luna diximus etiam quinque stellarum recessum adsignare sufficient, pari enim ratione in posteriora signa migrando semper mundanae uolubilitati contraria recessione uersantur.

Sectio XVIIII

His adsertis de sphaerarum ordine pauca dicenda sunt, in quo dissentire a Platone Cicero uideri potest, cum hic solis sphaeram quartam de septem id est in medio locatam dicat, Plato a luna sursum secundam hoc est inter septem a summo locum sextum tenere commemoret. Ciceroni Archimedes et Chaldaeorum ratio consentit, Plato Aegyptios omnium philosophiae disciplinarum parentes secutus est, qui ita solem inter lunam et Mercurium locatum uolunt ut rationem tamen et deprehenderint et edixerint cur a non nullis sol supra Mercurium supraque Venerem esse credatur. nam nec illi qui ita aestimant a specie ueri procul aberrant, opinionem uero istius permutationis huius modi ratio persuasit. a Saturni sphaera, quae est prima de septem, usque ad sphaeram Iouis a summo secundam interiecti spatii tanta distantia est ut zodiaci ambitum superior triginta annis, duodecim uero annis subiecta conficiat; rursus tantum a Ioue sphaera Martis recedit ut eundem cursum biennio peragat. Venus autem tanto est regione Martis inferior ut ei annus satis sit ad zodiacum peragrandum. iam uero ita Veneri proxima est stella Mercurii et Mercurio sol propinquus ut hi tres caelum suum pari temporis spatio id est anno plus minusue circumeant. ideo et Cicero hos duos cursus comites solis uocauit, quia in spatio pari longe a se numquam recedunt. luna autem tantum ab his deorsum recessit ut, quod illi anno, uiginti octo diebus ipsa conficiat, ideo neque de trium superiorum ordine, quem manifeste clareque distinguit inmensa distantia, neque de lunae regione, quae ab omnibus multum recessit, inter ueteres aliqua fuit dissensio. horum uero trium sibi proximorum Veneris Mercurii et solis ordinem uicinia confudit sed apud alios, nam Aegyptiorum sollertiam ratio non fugit quae talis est. circulus per quem sol discurrit a Mercurii circulo ut inferior ambitur, illum quoque superior circulus Veneris includit, atque ita fit ut hae duae stellae cum per superiores circulorum suorum uertices currunt, intellegantur supra solem locatae, cum uero per inferiora commeant circulorum, sol eis superior aestimetur. illis ergo qui sphaeras earum sub sole dixerunt, hoc uisum est ex illo stellarum cursu, qui non numquam ut diximus uidetur inferior, qui et uere notabilior est quia tunc liberius apparet. nam cum superiora tenent magis radiis occuluntur, et ideo persuasio ista conualuit et ab omnibus paene hic ordo in usum receptus est. perspicacior tamen obseruatio ueriorem ordinem deprehendit, quem praeter indaginem uisus haec quoque ratio commendat quod lunam quae luce propria caret et de sole mutuatur necesse est fonti luminis sui esse subiectam. haec enim ratio facit lunam non habere lumen proprium, ceteras omnes stellas lucere suo, quod illae supra solem locatae in ipso purissimo aethere sunt, in quo omne quicquid est, lux naturalis et sua est, quae tota cum igne suo ita sphaerae solis incumbit, ut caeli zonae quae procul a sole sunt perpetuo frigore oppressae sint sicut infra ostendetur, luna uero quia sola ima sub sole est et caducorum iam regioni luce sua carenti proxima, lucem nisi de superposito sole cui resplendet habere non potuit, denique quia totius mundi ima pars terra est, aetheris autem ima pars luna est, lunam quoque terram sed aetheriam uocauerunt. inmobilis tamen ut terra esse non potuit, quia in sphaera quae uoluitur nihil manet inmobile praeter centrum, mundanae autem sphaerae terra centrum est, ideo sola inmobilis perseuerat. rursus terra accepto solis lumine clarescit tantum modo, non relucet; luna speculi instar lumen quo illustratur emittit, quia illa aeris et aquae, quae per se concreta et densa sunt, faex habetur et ideo extrema uastitate densata est nec ultra superficiem quauis luce penetratur, haec licet et ipsa finis sit sed liquidissimae lucis et ignis aetherii, ideo quamuis densius corpus sit quam cetera caelestia, multo tamen terreno purius fit acceptae luci penetrabilis adeo ut eam de se rursus emittat, nullum tamen ad nos perferentem sensum caloris: quia lucis radius cum ad nos de origine sua id est de sole peruenit, naturam secum ignis de quo nascitur deuehit; cum uero in lunae corpus infunditur et inde resplendet, solam refundit claritatem non calorem. nam et speculum cum splendorem de se ui oppositi eminus ignis emittit, solam ignis similitudinem carentem sensu caloris ostendit. quem soli ordinem Plato dederit uel eius auctores, quosue Cicero secutus quartum locum globo eius adsignauerit, uel quae ratio persuasionem huius diuersitatis induxerit et cur dixerit Tullius in infimoque orbe luna radiis solis accensa conuertitur satis dictum est, sed his hoc adiciendum est cur Cicero cum quartum de septem solem uelit, quartus autem inter septem non fere medius sed omni modo medius et sit et habeatur, non abrupte medium solem sed fere medium dixerit his uerbis deinde subter mediam fere regionem sol optinet. sed non uacat adiectio qua haec pronuntiatio temperatur, nam sol quartum locum optinens mediam regionem tenebit numero, spatio non tenebit. si inter ternos enim summos et imos locatur, sine dubio medius est numero, sed totius spatii quod septem sphaerae occupant dimensione perspecta regio solis non inuenitur in medio spatio locata quia magis a summo ipse, quam ab ipso recessit ima postremitas, quod sine ulla disceptationis ambage compendiosa probabit adsertio. Saturni stella quae summa est zodiacum triginta annis peragrat, sol medius anno uno, luna ultima uno mense non integro. tantum ergo interest inter solem et Saturnum quantum inter unum et triginta, tantum inter lunam solemque quantum inter duodecim et unum. ex his apparet totius a summo in imum spatii certam ex media parte diuisionem solis regione non fieri. sed quia hic de numero loquebatur in quo uere qui quartus et medius est, ideo pronuntiauit quidem medium sed propter latentem spatiorum dimensionem uerbum quo hanc definitionem temperaret adiecit. notandum quod esse stellam Saturni et alteram Iouis, Martis aliam non naturae constitutio sed humana persuasio est quae stellis numeros et nomina fecit. non enim ait illa quae Saturnia est sed quam in terris Saturniam nominant et ille fulgor qui dicitur Iouis, et quem Martium dicitis, adeo expressit in singulis nomina haec non esse inuenta ex natura sed hominum commenta significationi distinctionis accommoda. quod uero fulgorem Iouis humano generi prosperum et salutarem, contra Martis rutilum et terribilem terris uocauit, alterum tractum est ex stellarum colore—nam fulget Iouis, rutilat Martis—alterum ex tractatu eorum qui de his stellis ad hominum uitam manare uolunt aduersa uel prospera, nam plerumque de Martis stella terribilia, de Iouis salutaria euenire defininut. causam siquis forte altius quaerat unde diuinis maliuolentia ut stella malefica esse dicatur—sicut de Martis et Saturni stellis existimatur—aut cur notabilior benignitas Iouis et Veneris inter genethliacos habeatur cum sit diuinorum una natura, in medium proferam rationem apud unum omnino quod sciam lectam. nam Ptolomaeus in libris tribus quos de harmonia conposuit patefecit causam, quam breuiter explicabo. certi, inquit, sunt numeri per quos inter omnia quae sibi conuenienter iunguntur et aptantur fit iugabilis conpetentia, nec quicquam potest alteri nisi per hos numeros conuenire. sunt autem hi epitritus hemiolius epogdous duplaris triplaris quadruplus. quae hoc loco interim quasi nomina numerorum accipias uolo, in sequentibus uero, cum de harmonia caeli loquemur, quid sint hi numeri quidue possint, oportunius aperiemus: modo hoc nosse sufficiat quia sine his numeris nulla colligatio, nulla potest esse concordia. uitam uero nostram praecipue sol et luna moderantur. nam cum sint caducorum corporum haec duo propria, sentire uel crescere: αισθετικον id est sentiendi natura de sole, φυτικον autem id est crescendi natura de lunari ad nos globositate perueniunt. sic utriusque luminis beneficio haec nobis constat uita qua fruimur. conuersatio tamen nostra et prouentus actuum tam ad ispa duo lumina quam ad quinque uagas stellas refertur, sed harum stellarum alias interuentus numerorum quorum supra fecimus mentionem cum luminibus bene iungit ac sociat, alias nullus applicat numeri nexus ad lumina. ergo Veneria et Iouialis stella per hos numeros lumini utrique sociantur sed Iouialis soli per omnes, lunae uero per plures, et Veneria lunae per omnes, soli per plures numeros aggregatur. hinc licet utraque benefica credatur Iouis tamen stella cum sole accommodatior est et Veneria cum luna, atque ideo uitae nostrae magis commodant, quasi luminibus uitae nostrae auctoribus numerorum ratione concordes. Saturni autem Martisque stellae ita non habent cum luminibus conpetentiam, ut tamen aliqua uel extrema numerorum linea Saturnus ad solem, Mars aspiciat ad lunam. ideo minus commodi uitae humanae existimantur quasi cum uitae auctoribus arta numerorum ratione non iuncti. cur tameu et ipsi non numquam opes uel claritatem hominibus praestare credantur, ad alterum debet pertinere tractatum quia hic sufficit aperuisse rationem cur alia terribilis alia salutaris existimetur. et Plotinus quidem in libro qui inscribitur si faciunt astra, pronuntiat nihil ui uel potestate eorum hominibus euenire, sed ea quae decreti necessitas in singulos sancit, ita per horum septem transitum stationem recessumue monstrari ut aues seu praeteruolando seu stando futura pennis uel uoce significant nescientes. sic quoque tamen iure uocabitur hic salutaris, ille terribilis, cum per hunc prospera, per illum significentur incommoda.

Sectio XX

In his autem tot nominibus quae de sole dicuntur non frustra nec ad laudis pompam lasciuit oratio sed res uerae uocabulis exprimuntur. dux et princeps ait et moderator luminum reliquorum, mens mundi et temperatio. Plato in Timaeo cum de octo sphaeris loqueretur sic ait ut autem per ipsos octo circuitus celeritatis et tarditatis certa mensura et sit et noscatur, deus in ambitu supra terram secundo lumen accendit quod nunc solem uocamus. uides ut haec definitio uult esse omnium sphaerarum lumen in sole, sed Cicero sciens etiam ceteras stellas habere lumen suum, solamque lunam ut saepe iam diximus proprio carere, obscuritatem definitionis huius liquidius absoluens et ostendens in sole maximum lumen esse, non solum, ait dux et princeps et moderator luminum reliquorum. adeo et ceteras stellas scit esse lumina sed hunc ducem et principem quem Heraclitus fontem caelestis lucis appellat. dux ergo est quia omnes luminis maiestate praecedit, princeps quia ita eminet ut propterea, quod talis solus appareat, sol uocetur, moderator reliquorum dicitur quia ipse cursus eorum recursusque certa spatii definitione moderatur. nam certa spatii definitio est ad quam cum una quaeque erratica stella recedens a sole peruenerit, tamquam ultra prohibeatur accedere, agi retro uidetur, et rursus, cum certam partem recedendo contigerit, ad directi cursus consueta reuocatur. ita solis uis et potestas motus reliquorum luminum constituta dimensione moderatur. mens mundi ita appellatur ut physici eum cor caeli uocauerunt, inde nimirum quod omnia quae statuta ratione per caelum fieri uidemus, diem noctemque et migrantes inter utrumque prolixitatis breuitatisque uices et certis temporibus aequam utriusque mensuram, dein ueris clementem teporem, torridum Cancri ac Leonis aestum, mollitiem auctumnalis aurae, uim frigoris inter utramque temperiem, omnia haec solis cursus et ratio dispensat. iure ergo cor caeli dicitur per quem fiunt omnia quae diuina ratione fieri uidemus. est et haec causa propter quam iure cor caeli uocetur quod natura ignis semper in motu perpetuoque agitatu est, solem autem ignis aetherii fontem dictum esse retulimus, hoc est ergo sol in aethere quod in animali cor, cuius ista natura est, ne umquam cesset a motu, aut breuis eius quocumque casu ab agitatione cessatio mox animal interimat. haec de eo quod mundi mentem uocauit. cur uero et temperatio mundi dictus sit ratio in aperto est. ita enim non solum terram sed ipsum quoque caelum, quod uere mundus uocatur, temperari sole certissimum est, ut extremitates eius quae a uia solis longissime recesserunt omni careant beneficio caloris et una frigoris perpetuitate torpescant: quod sequentibus apertius explicabitur. restat ut et de magnitudine eius, quam uerissima praedicatione extulit, pauca et non praetereunda dicamus. physici hoc maxime consequi in omni circa magnitudinem solis inquisitione uoluerunt quanto maior possit esse quam terra, et Eratosthenes in libris dimensionum sic ait 'mensura terrae septies et uicies multiplicata mensuram solis efficiet' Posidonius multo multoque saepius, et uterque lunaris defectus argumentum pro se aduocat. ita cum solem uolunt terra maiorem probare, testimonio lunae deficientis utuntur, cum defectum lunae conantur adserere, probationem de solis magnitudine mutuantur, et sic euenit ut, dum utrumque de altero adstruitur, neutrum probabiliter adstruatur semper in medio uicissim nutante mutuo testimonio. quid enim per rem adhuc probandam probetur? sed Aegyptii nihil ad coniecturam loquentes sequestrato ac libero argumento nec in patrocinium sibi lunae defectum uocantes, quanta mensura sol terra maior sit probare uoluerunt ut tum demum per magnitudinem eius ostenderent cur luna deficiat. hoc autem nequaquam dubitabatur, non posse aliter deprehendi nisi mensura et terrae et solis inuenta, ut fieret ex conlatione discretio. et terrena quidem dimensio oculis rationem iuuantibus de facili constabat, solis uero mensuram aliter nisi per mensuram caeli per quod discurrit inueniri non posse uiderunt: ergo primum metiendum sibi caelum illud id est iter solis constituerunt, ut per id possent modum solis agnoscere. sed quaeso siquis umquam tam otiosus tamque ab omni erit serio feriatus ut haec quoque in manus sumat, ne talem ueterum promissionem quasi insaniae proximam aut horrescat aut rideat. et enim ad rem quae natura inconprehensibilis uidebatur uiam sibi fecit ingenium, et per terram, qui caeli modus sit repperit. ut autem liquere possit ratio commenti, prius regulariter pauca dicenda sunt ut sit rerum sequentium aditus instructior. in omni orbe uel sphaera medietas centron uocatur, nihilque aliud est centron nisi punctum quo sphaerae aut orbis medium certissima obseruatione distinguitur. item ducta linea de quocumque loco circuli qui designat ambitum in quamcumque eiusdem circuli summitatem orbis partem aliquam diuidat necesse est. sed non omni modo medietas est orbis, quam separat ista diuisio, illa enim tantum linea in partes aequales orbem medium diuidit, quae a summo in summum ita ducitur ut necesse sit eam transire per centron, et haec linea quae orbem sic aequaliter diuidit diametros nuncupatur. item omnis diametros cuiscumque que orbis triplicata cum adiectione septimae partis suae mensuram facit circuli quo orbis includitur id est, si uncias septem teneat diametri longitudo, et uelis ex ea nosse quot uncias orbis ipsius circulus teneat, triplicabis septem et faciunt uiginti unum, his adicies septimam partem hoc est unum, et pronuntiabis uiginti et duabus unciis huius circuli esse mensuram cuius diametros septem unciis extenditur. haec omnia geometricis euidentissimisque rationibus probare possemus nisi et neminem de ipsis dubitare arbitraremur et caueremus iusto prolixius uolumen extendere. sciendum et hoc est quod umbra terrae, quam sol post occasum in inferiore hemisphaerio currens sursum cogit emitti ex qua super terram fit obscuritas quae nox uocatur, sexagies in altum multiplicatur ab ea mensura quam terrae diametros habet, et hac longitudine ad ipsum circulum per quem sol currit erecta, exclusione luminis tenebras in terram refundit. prodendum est igitur quanta diametros terrae sit, ut constet quid possit sexagies multiplicata colligere, unde his praelibatis ad tractatum mensurarum, quas promisit, oratio reuertatur. euidentissimis et indubitabilibus dimensionibus constitit uniuersae terrae ambitum, quae ubicumque uel incolitur a quibuscumque uel inhabitabilis iacet, habere stadiorum milia ducenta quinquaginta duo. cum ergo tantum ambitus teneat, sine dubio octoginta milia stadiorum uel non multo amplius diametros habet secundum triplicationem cum septimae partis adiectione, quam superius de diametro et circulo regulariter diximus. et quia ad efficiendam terrenae umbrae longitudinem non ambitus terrae sed diametri mensura multiplicanda est—ipsa est enim quam sursum constat excrescere—sexagies multiplicanda tibi erunt octoginta milia, quae terrae diametros habet, quae faciunt quadragies octies centena milia stadiorum esse a terra usque ad solis cursum, quo umbram terrae diximus peruenire. terra autem in medio caelestis circuli per quem sol currit ut centron locata est, ergo mensura terrenae umbrae medietatem diametri caelestis efficiet, et si ab altera quoque parte terrae par usque ad eundem circulum mensura tendatur, integra circuli per quem sol currit diametros inuenitur. duplicatis igitur illis quadragies octies centenis milibus erit integra diametros caelestis circuli nonagies sexies centenis milibus stadiorum, et inuenta diametros facile mensuram nobis ipsius quoque ambitus prodit. hanc enim summam, quae diametron fecit, debes ter multiplicare adiecta parte septima, ut saepe iam dictum est, et ita inuenies totius circuli per quem sol currit ambitum stadiorum habere trecenties centena milia et insuper centum septuaginta milia. his dictis, quibus mensura quam terrae uel ambitus uel diametros habet, sed et circuli modus per quem sol currit uel diametri eius ostenditur: nunc quam solis esse mensuram uel quem ad modum illi prudentissimi deprehenderint indicemus. nam sicut ex terrena umbra potuit circuli per quem sol meat deprehendi magnitudo, ita per ipsum circulum mensura solis inuenta est, in hunc modum procedente inquisitionis ingenio. aequinoctiali die ante solis ortum aequabiliter locatum est saxeum uas in hemisphaerii speciem cauata ambitione curuatum, infra per lineas designato duodecim diei horarum numero quas stili prominentis umbra cum transitu solis praetereundo distinguit. hoc est autem, ut scimus, huius modi uasis officium, ut tanto tempore a priore eius extremitate ad alteram usque stili umbra percurrat, quanto sol medietatem caeli ab ortu in occasum, unius scilicet hemisphaerii conuersione metitur. nam totius caeli integra conuersio diem noctemque concludit et ideo constat quantum sol in circulo suo, tantum in hoc uase umbram meare. huic igitur aequabiliter collocato circa tempus solis ortui propinquantis inhaesit diligens obseruantis obtutus, et cum ad primum solis radium, quem de se emisit prima summitas orbis emergens, umbra de stili decidens summitate primam curui labri eminentiam contigit, locus ipse, qui umbrae primitias excepit, notae inpressione signatus est, obseruatumque, quam diu super terram ita solis orbis integer appareret, ut ima eius summitas adhuc horizonti uideretur insidere, et mox locus, ad quem umbra tunc in uase migrauerat, adnotatus est habitaque dimensione inter ambas umbrarum notas, quae integrum solis orbem id est diametrum natae de duabus eius summitatibus metiuntur, pars nona reperta est eius spatii, quod a summo uasis labro usque ad horae primae lineam continetur. et ex hoc constitit quod in cursu solis unam temporis aequinoctialis horam faciat repetitus nouies orbis eins accessus, et quia conuersio caelestis hemisphaerii peractis horis duodecim diem condit, nouies autem duodeni efficiunt centumocto, sine dubio solis diametros centesima et octaua pars hemisphaerii aequinoctialis est, ergo totius aequinoctialis circuli ducentesima sexta decima pars est. ipsum autem circulum habere stadiorum trecenties centena milia et insuper centum et septuaginta milia antelatis probatum est, ergo si eius summae ducentesimam sextam decimam consideraueris partem, mensuram diametri solis inuenies. est autem pars illa fere in centum quadraginta milibus, diametros igitur solis centum quadraginta fere milium stadiorum esse dicenda est, unde paene duplex quam terrae diametros inuenitur. constat autem geometricae rationis examine, cum de duobus orbibus altera diametros duplo alteram uincit, illum orbem, cuius diametros dupla est, orbe altero octies esse maiorem, ergo ex his dicendum est solem octies terra esse maiorem. haec de solis magnitudine breuiter de multis excerpta libauimus.

Sectio XXI

Sed quoniam septem sphaeras caelo diximus esse subiectas exteriore quaque quas interius continet ambiente longeque et a caelo omnes et a se singulae recesserunt, nunc quaerendum est, cum zodiacus unus sit et is constet caelo sideribus infixis, quem ad modum inferiorum sphaerarum stellae in signis zodiaci meare dicantur. nec longum est inuenire rationem quae in ipso uestibulo excubat quaestionis. uerum est enim neque solem lunamue neque de uagis ullam ita in signis zodiaci ferri ut eorum sideribus misceantur, sed in illo signo esse una quaeque perhibetur, quod habuerit super uerticem in ea quae illi subiecta est circuli sui regione discurrens, quia singularum sphaerarum circulos in duodecim partes aeque ut zodiacum ratio diuisit, et quae in eam partem circuli sui uenerit, quae sub parte zodiaci est Arieti deputata, in ipsum Arietem uenisse conceditur, similisque obseruatio in singulas partes migrantibus stellis tenetur. et quia facilior ad intellectum per oculos uia est, id quod sermo descripsit uisus adsignet.

esto enim zodiacus circulus, cui adscriptum est A, intra hunc septem alii orbes locentur, et zodiacus ab A per ordinem adfixis notis, quibus adscribentur litterae sequentes, in partes duodecim diuidatur: sitque spatium quod inter A et B clauditur Arieti deputatum, quod inter B et C Tauro, quod inter C et D Geminis, Cancro quod sequitur, et reliquis per ordinem cetera. his constitutis iam de singulis zodiaci notis et litteris singulae deorsum lineae per omnes circulos ad ultimum usque ducantur: procul dubio per omnes singulos duodenas partes diuidet transitus linearum. in quocumque igitur circulo seu sol in illo seu luna uel de uagis quaecumque discurrat, cum ad spatium uenerit, quod inter lineas clauditur ab A et B notis et litteris defluentes, in Ariete esse dicetur quia illic constituta spatium Arietis in zodiaco designatum super uerticem sicut descripsimus habebit. similiter in quamcumque migrauerit partem, in signo sub quo fuerit esse dicetur.

Atque haec ipsa descriptio eodem compendio nos docebit cur eundem zodiacum eademque signa aliae tempore longiore aliae breuiore percurrant. quotiens enim plures orbes inter se locantur, sicut maximus est ille qui primus est et minimus qui locum ultimum tenet, ita de mediis qui summo propior est inferioribus maior, qui uicinior est ultimo breuior superioribus habetur. et inter has igitur septem sphaeras gradum celeritatis suae singulis ordo positionis adscripsit. ideo stellae quae per spatia grandiora discurrunt ambitum suum tempore prolixiore conficiunt, quae per angusta, breuiore. constat enim nullam inter eas celerius ceteris tardiusue procedere: sed cum sit omnibus idem modus meandi, tantam eis diuersitatem temporis sola spatiorum diuersitas facit. nam ut de mediis nunc praetermittamus, ne eadem saepe repetantur, quod eadem signa Saturnus annis triginta, luna diebus uiginti octo ambit et permeat, sola causa in quantitate est circulorum, quorum alter est maximus alter est minimus: ergo et ceterarum singulae pro spatii sui modo tempus meandi aut extendunt aut contrahunt. hoc loco diligens rerum discussor inueniet quod requirat. inspectis enim zodiaci notis, quas monstrat in praesidium fidei aduocata descriptio: quis uero, inquiet, circi caelestis duodecim partes aut inuenit aut fecit maxime cum nulla oculis subiciantur exordia singularum? huic igitur tam necessariae interrogationi historia ipsa respondeat factum referens, quo a ueteribus et temptata est tam difficilis et effecta diuisio. Aegyptiorum enim retro maiores, quos constat primos omnium caelum scrutari et metiri ausos, postquam perpetuae apud se serenitatis obsequio caelum semper suspectu libero intuentes deprehenderunt, uniuersis uel stellis uel sideribus infixis caelo solas cum sole et luna quinque stellas uagari, nec has tamen per omnes caeli partes passim ac sine certa erroris sui lege discurrere, numquam denique ad septentrionalem uerticem deuiare, numquam ad australis poli ima demergi, sed intra unius obliqui circi limitem omnes habere discursus, nec omnes tamen ire pariter ac redire sed alias aliis ad eundem locum peruenire temporibus, rursum ex his alias accedere retro agi alias uiderique stare non numquam: postquam haec, inquam, inter eas agi uiderunt, certas sibi partes decreuerunt in ipso circo constituere et diuisionibus adnotare, ut certa essent locorum nomina, in quibus eas morari uel de quibus exisse ad quaeue rursus esse uenturas et sibi in uicem nuntiarent et ad posteros noscenda transmitterent. duobus igitur uasis aeneis praeparatis, quorum alteri fundus erat in modum clepsydrae foratus, illud quod erat integrum uacuum subiecerunt pleno aquae altero superposito sed meatu ante munito, et quamlibet de infixis unam clarissimam stellam lucideque notabilem orientem obseruauerunt. quae ubi primum coepit emergere, mox munitione subducta permiserunt subiecto uasi aquam superioris influere, fluxitque in noctis ipsius et secuti diei finem, atque in id noctis secundae, quam diu eadem stella ad ortum rursus reuertitur. quae ubi apparere uix coepit, mox aqua quae influebat amota est. cum igitur obseruatae stellae itus ac reditus integram significaret caeli conuersionem, mensuram sibi caeli in aquae de illo fluxu susceptae quantitate posuerunt. hac ergo in partes aequas duodecim sub fida dimensione diuisa, alia duo huius capacitatis procurata sunt uasa ut singula tantum singulas de illis duodecim partibus ferrent, totaque rursus aqua in uas suum pristinum foramine prius clauso refusa est, et de duobus illis capacitatis minoris alterum subiecerunt pleno, alterum iuxta expeditum paratumque posuerunt. his praeparatis nocte alia in illam iam caeli partem, per quam solem lunamque et quinque uagas meare diuturna obseruatione didicerant quamque postea zodiacum uocauerunt, ascensurum obseruauerunt sidus, cui postea nomen Arietis addiderunt. huius incipiente ortu statim subiecto uasi superpositae aquae fluxum dederunt. quod ubi conpletum est, mox eo sublato effusoque alterum simile subiecerunt, certis signis obseruanter ac memoriter adnotatis inter eius loci stellas qui oriebatur cum primum uas esset impletum, intellegentes quod eo tempore quo totius aquae duodecima pars fluxit pars caeli duodecima conscendit. ab illo ergo loco quo oriri incipiente aqua in primum uas coepit influere usque ad locum qui oriebatur cum idem primum uas impleretur duodecimam partem caeli id est unum signum esse dixerunt. item secundo uase impleto ac mox retracto illud simile, quod olim effusum parauerant, iterum subdiderunt notato similiter loco qui emergebat, cum secundum uas esset impletum, et a fine primi signi usque ad locum qui ad secundae aquae finem oriebatur secundum signum notatum est. atque ita uicissim uasa mutando et per singulas influentis aquae partes singulos sibi ascendentium caeli partium limites adnotando ubi consummata iam omni per duodecim partes aqua ad primi signi exordia peruentum est, sine dubio iam diuisas certisque sibi obseruationibus et indiciis adnotatas duodecim caeli partes tantae compotes machinationis habuerunt. quod non nocte una sed duabus effectum est quia omne caelum una nocte non uoluitur sed per diem uertitur pars eius media et medietas reliqua per noctem. nec tamen caelum omne duarum sibi proximarum noctium diuisit inspectio, sed diuersorum temporum nocturna dimensio utrumque hemisphaerium paribus aquae uicibus adnotauit. et has ipsas duodecim partes signa appellari maluerunt, certaque singulis uocabula gratia significationis adiecta sunt, et quia signa Graeco nomine ζοδια nuncupantur, circum ipsum signorum zodiacum, quasi signiferum uocauerunt. hanc autem rationem iidem illi, cur Arietem, cum in sphaera nihil primum nihilque postremum sit, primum tamen dici maluerint prodiderunt. aiunt enim incipiente die illo qui primus omnium luxit id est quo in hunc fulgorem caelum et elementa purgata sunt, qui ideo mundi natalis iure uocitatur, Arietem in medio caelo fuisse, et quia medium caelum quasi mundi uertex est, Arietem propterea primum inter omnes habitum, qui ut mundi caput in exordio lucis apparuit. subnectunt etiam causam cur haec ipsa duodecim signa adsignata sint diuersorum numinum potestati. aiunt enim in hac ipsa genitura mundi Ariete ut diximus medium caeli tenente horam fuisse mundi nascentis, Cancro gestante tunc lunam. post hunc sol cum Leone oriebatur, cum Mercurio Virgo, Libra cum Venere, Mars erat in Scorpio, Sagittarium Iuppiter obtinebat, in Capricorno Saturnus meabat. sic factum est ut singuli eorum signorum domini esse dicantur, in quibus, cum mundus nasceretur, fuisse creduntur. sed duobus quidem luminibus singula tantum signa, in quibus tunc fuerant, adsignauit antiquitas, Cancrum lunae, soli Leonem; quinque uero stellis praeter illa signa, quibus tunc inhaerebant, quinque reliqua sic adiecit uetustas ut in adsignandis a fine prioris ordinis ordo secundus inciperet. superius enim diximus in Capricorno Saturnum post omnes fuisse. ergo secunda adiectio eum primum fecit qui ultimus fuerat, ideo Aquarius qui Capricornum sequitur, Saturno datur, Ioui qui ante Saturnum erat Pisces dicantur: Aries Marti qui praecesserat Iouem, Taurus Veneri quam Mars sequebatur, Gemini Mercurio post quem Venus fuerat deputati sunt. notandum hoc loco quod in genitura mundi uel ipsa rerum prouidentia uel uetustatis ingenium hunc stellis ordinem dedit quem Plato adsignauit sphaeris earum ut esset luna prima, sol secundus, super hunc Mercurius, Venus quarta, hinc Mars, inde Iuppiter, et Saturnus ultimus, sed sine huius tamen rationis patrocinio abunde Platonicum ordinem prior ratio commendat. ex his, quae de uerbis Ciceronis proxime praelatis quaerenda proposuimus, qua licuit breuitate, a summa sphaera, quae 'απλανες dicitur, usque ad lunam, quae ultima diuinorum est, omnia iam ut opinor absoluimus. nam et caelum uolui et cur ita uoluatur ostendimus septemque sphaeras contrario motu ferri ratio indubitata patefecit, et de ipso sphaerarum ordine quid diuersi senserint uel quid inter eos dissensionem fecerit, quaeue magis sit sequenda sententia, tractatus inuenit. nec hoc tacitum est cur inter omnes stellas sola sine fratris radiis luna non luceat, sed et quae spatiorum ratio solem ab his quoque, qui eum inter septem quartum locarunt, non tamen abrupte medium sed fere medium dici coegerit publicatum est. quid significent nomina quibus ita uocatur ut laudari tantum putetur innotuit, magnitudo quoque eius sed et caelestis per quem discurrit circuli terraeque pariter quanta sit uel quem ad modum deprehensa monstratum est. subiectarum sphaerarum stellae quem ad modum in zodiaco, qui supra omnes est, ferri dicantur, uel quae ratio diuersarum faciat seu celerem seu tardum recursum, sed et ipse zodiacus in duodecim partes qua ratione diuisus sit curque Aries primus habeatur et quae signa in quorum numinum dicione sint absolutum est. sed omnia haec, quae de summo ad lunam usque perueniunt, sacra incorrupta diuina sunt, quia in ipsis est aether semper idem nec umquam recipiens inaequalem uarietatis aestum. infra lunam et aer et natura permutationis pariter incipiunt, et sicut aetheris et aeris ita diuinorum et caducorum luna confinium est. quod autem ait nihil infra lunam esse diuinum praeter animos munere deorum hominum generi datos non ita accipiendum est animos hic esse ut hic nasci putentur, sed sicut solem in terris esse dicere solemus, cuius radius aduenit et recedit, ita animorum origo caelestis est sed lege temporalis hospitalitatis hic exulat. haec ergo regio diuinum nihil habet ipsa sed recipit et quia recipit et remittit, proprium autem habere diceretur si ei semper tenere licuisset. sed quid mirum si animus de hac regione non constat cum nec corpori fabricando sola suffecerit? nam quia terra aqua et aer infra lunam sunt, ex his solis corpus fieri non potuit quod idoneum esset ad uitam, sed opus fuit praesidio ignis aetherii, qui terrenis membris uitam et animam sustinendi commodaret uigorem, qui uitalem calorem et faceret et ferret. haec et de aere dixisse nos satis sit. restat ut de terra, quae sphaerarum nona et mundi ultima est, dictu necessaria disseramus.

Sectio XXII

Nam ea quae est media et nona, tellus inquit neque mouetur et infima est et in eam feruntur omnia nutu suo pondera. illae uere insolubiles causae sunt, quae mutuis in uicem nexibus uinciuntur, et dum altera alteram facit ac uicissim de se nascuntur, numquam a naturalis societatis amplexibus separantur. talia sunt uincula quibus terram natura constrinxit. nam ideo in eam feruntur omnia quia ut media non mouetur, ideo autem non mouetur quia infima est, nec poterat infima non esse in quam omnia feruntur. horum singula, quae inseparabiliter inuoluta rerum in se necessitas iunxit, tractatus expediat. non mouetur ait. est enim centron, in sphaera autem solum centron diximus non moueri quia necesse est ut circa aliquid inmobile sphaera moueatur. adiecit, et infima est. recte hoc quoque. nam quod centron est medium est; in sphaera uero hoc solum constat imum esse quod medium est. et si terra ima est, consequitur ut uere dictum sit in eam ferri omnia. semper enim pondera in imum natura deducit, nam et in ipso mundo ut esset terra, sic factum est. quicquid ex omni materia, de qua facta sunt omnia, purissimum ac liquidissimum fuit, id tenuit summitatem et aether uocatus est; pars illa, cui minor puritas et inerat aliquid leuis ponderis, aer extitit et in secunda delapsus est, post haec quod adhuc quidem liquidum sed iam usque ad tactus offensam corpulentum erat, in aquae fluxum coagulatum est, iam uero quod de omni siluestri tumultu uastum inpenetrabile densetum ex defaecatis abrasum resedit elementis, haesit in imo, quod demersum est stringente perpetuo gelu, quod eliminatum in ultimam mundi partem longinquitas solis coaceruauit; quod ergo ita concretum est, terrae nomen accepit. hanc spissus aer et terreno frigori propior quam solis calori stupore spiraminis densioris undiqueuersum fulcit et continet nec in recessum aut accessum moueri eam patitur uel uis circumuallantis et ex omni parte uigore simili librantis aurae uel ipsa sphaeralis extremitas. quae si paululum a medio deuiauerit, fit cuicumque uertici propior et imum relinquit quod ideo in solo medio est quia ipsa sola pars a quouis sphaerae uertice pari spatio recedit. in hanc igitur, quae et ima est et quasi media et non mouetur quia centron est, omnia pondera ferri necesse est, quia et ipsa in hunc locum quasi pondus relapsa est. argumento sunt cum alia innumera tum praecipue imbres qui in terram ex omni aeris parte labuntur. nec enim in hanc solam quam habitamus superficiem decidunt sed et in latera quibus in terra globositas sphaeralis efficitur et in partem alteram quae ad nos habetur inferior idem imbrium casus est. nam si aer terreni frigoris exhalatione densetus in nubem cogitur et ita abrumpit imbres, aer autem uniuersam terram circumfusus ambit, procul dubio ex omni aeris parte praeter ustam calore perpetuo liquor pluuialis emanat qui undique in terram quae unica est sedes ponderum, defluit.

quod qui respuit, superest ut aestimet extra hanc unam superficiem quam incolimus, quicquid niuium imbriumue uel grandinum cadit, hoc totum in caelum de aere defluere. caelum enim ab omni parte terrae aequabiliter distat et ut a nostra habitatione ita et a lateribus et a parte quae ad nos habetur inferior pari altitudinis inmensitate suspicitur. nisi ergo omnia pondera ferrentur in terram, imbres qui extra latera terrae defluunt non in terram sed in caelum caderent, quod uilitatem ioci scurrilis excedit.

esto enim terrae sphaera cui ascripta sunt A B C D, circa hanc sit aeris orbis cui ascripta sunt E F G L M, et utrumque orbem id est terrae et aeris diuidat linea ducta ab E usque ad L: erit superior ista quonam possidemus et illa sub pedibus. nisi ergo caderet omne pondus iu terram, paruam nimis imbrium partem terra susciperet ab A usque ad C, latera uero aeris, id est ab F usque ad E et a G usque ad L, humorem suum in aerem caelumque deicerent, de inferiore autem caeli hemisphaerio pluuia in exteriora et ideo naturae ignota deflueret sicut ostendit subiecta descriptio. sed hoc uel refellere dedignatur sermo sobrius, quod sic absurdum est ut sine argumentorum patrocinio subruatur. restat ergo ut indubitabili ratione monstratum sit in terram ferri omnia nutu suo pondera. ista autem quae de hoc dicta sunt opitulabuntur nobis et ad illius loci disputationem quo antipodas esse commemorat. sed hic inhibita continuatione tractatus ad secundi commentarii uolumen disputationem sequentium reseruemus.