Itinerarium recensere
1624
Varsovia – die 17 Maii
Radzieiovia – die 17-18 Maii
Rava – die 18 Maii
Lubochnia – die 18-19 Maii
Olboria – die 19 Maii
Rospiria – die 19-20 Maii
Kaminscium – die 20 Maii
Radomska – die 20-21 Maii
Czestochovia – die 21-22 Maii
Lublinecum – die 22-23 Maii
Famelnicensis – die 23 Maii
Strzelcza Maior – die 23 Maii
Nissa – die 24 Maii - die 3 Iunii
Bruskowia – die 3 Iunii
Nissa – die 5-7 Iunii
Bratislavia – die 8-10 Iunii
Nissa – die 10-14 Iunii
Herbenstad – die 14-15 Iunii
Freidentall – die 15-17 Iunii
Staremberga – die 17 Iunii
Olomuntium – die 17-18 Iunii
Bischavia – die 18-19 Iunii
Brinna – die 19-20 Iunii
Salevica – die 20 Iunii
Nicolzdorfium – die 20-21 Iunii
Vienna – die 21 Iunii - die 15 Iulii
Tulbingen – die 15 Iulii
Melicum – die 17 Iulii
Erlaff – die 17 Iulii
Amsteten – die 17-18 Iulii
Anasum – die 18-19 Iulii
Linza – die 19-21 Iulii
Welsia – die 21-22 Iulii
Swatz – die 22 Iulii
Frankonwartt – die 22-23 Iulii
Neumarck – die 23 Iulii
Salisburgum – die 23-26 Iulii
Altenmarkt – die 26 Iulii
Vassereburgum – die 26-27 Iulii
Eckersbergium – die 27-28 Iulii
Monachium – die 28 Iulii - die 6 Augusti
Staremberga – die 6-7 Augusti
Heiligeberg – die 7 Augusti
Augusta – die 8-12 Augusti
Donaverta – die 12-13 Augusti
Neisas – die 14 Augusti
Norimberga – die 14-16 Augusti
Neustadium – die 16-17 Augusti
Kitzingen – die 17-18 Augusti
Herbipolis – die 18-19 Augusti
Werthamum – die 19 Augusti
Miltenburgum – die 19-20 Augusti
Aschemburgum – die 20-21 Augusti
Hannovia – die 21 Augusti
Francofortum – die 21-23 Augusti
Moguntia – die 23 Augusti
Valff – die 23-24 Augusti
Baccarachium – die 24 Augusti
Bolbert – die 24 Augusti
Confluentia – die 24-25 Augusti
Konigswinter – die 25 Augusti
Bona – die 25-28 Augusti
Colonia – die 28 Augusti - die 1 Septembris
Iuliacum – die 1-2 Septembris
Aquisgranum – die 2-3 Septembris
Viseta – die 3-4 Septembris
Diestum – die 4-6 Septembris
Lovanium – die 6 Septembris
Bruxella – die 7-21 Septembris
Mechlinia – die 21-22 Septembris
Antverpia – die 22-26 Septembris
Breda – die 26-30 Septembris
Antverpia – die 30 Septembris - 1 Octobris
Bruxella – die 2-14 Octobris
Nivella – die 14 Octobris
Mariemontum – die 15-16 Octobris
Philippi villam – die 16-17 Octobris
Givea – die 17-18 Octobris
Mauvorsin – die 18 Octobris
Palisum – die 18-19 Octobris
Bertrum – die 19 Octobris
Neu Castell – die 19-20 Octobris
Abbe – die 20 Octobris
Longe Vita – die 20-21 Octobris
Metae – die 21-22 Octobris
Mussipons – die 22 Octobris
Nanceium – die 22-23 Octobris
Novilla – die 23 Octobris
Blanckeburgium – die 23-24 Octobris
Salcbruckum – die 24 Octobris
Saverna – die 24-25 Octobris
Argentina – die 25-26 Octobris
Saverna – die 26-28 Octobris
Moltzaimum – die 29-30 Octobris
Benfeldium – die 30-31 Octobris
Schletstadium – die 31 Octobris - 2 Novembris
Breisacum – die 2-3 Novembris
Eysenscheimia – die 3-4 Novembris
Ruvachia – die 4 Novembris
Eysenscheimia – die 4-6 Novembris
Habsen – die 6-7 Novembris
Basilea – die 7 Novembris
Lichstadium – die 7-8 Novembris
Olte – die 8 Novembris
Arburgum – die 8 Novembris
Zofinga – die 8-9 Novembris
Zwick – die 9 Novembris
Swersce – die 9 Novembris
Lucarnae – die 9-10 Novembris
Fliela – die 10 Novembris
Altorffium – die 10-11 Novembris
Urseren – die 11-12 Novembris
Elgers – die 12 Novembris
Faete – die 12-13 Novembris
Bellezzona – die 13 Novembris
Polegium – die 13-14 Novembris
Luganum – die 14 Novembris
Comum – die 14-15 Novembris
Mediolanum – die 15-21 Novembris
Codelagi – die 15 Novembris
Mandridium – die 15 Novembris
Pavia – die 21-22 Novembris
Vogara – die 22 Novembris
Dordona – die 22-23 Novembris
Serravallum – die 23 Novembris
Pavia – die 23 Novembris
Otagium – die 23-25 Novembris
Genua – die 25-28 Novembris
Otagium – die 28-29 Novembris
Serravallum – die 29 Novembris
Vogara – die 29-30 Novembris
Bionna – die 30 Novembris
Placentia – die 30 Novembris - 1 Decembris
Parma – die 1-3 Decembris
Rhegium – die 3-4 Decembris
Mutina – die 4-5 Decembris
Samora – die 5 Decembris
Bononia – die 5-8 Decembris
Immola – die 8-9 Decembris
Faënze – die 9 Decembris
Furlium – die 9-10 Decembris
Cesina – die 10 Decembris
Savinianum – die 10 Decembris
Ariminum – die 10-11 Decembris
Catholica – die 11 Decembris
Pesarum – die 11-12 Decembris
Fanum – die 12 Decembris
Senigalia – die 12-13 Decembris
Cassa Brucciata – die 13 Decembris
Ancona – die 13-14 Decembris
Loretum – die 14-15 Decembris
Macerata – die 15-16 Decembris
Tolentinum – die 16 Decembris
La Muccia – die 16-17 Decembris
Case Nove – die 17 Decembris
Folinia – die 17-18 Decembris
Assisium – die 18 Decembris
Folinia – die 18-19 Decembris
Spoletum – die 19 Decembris
Termia – die 19-20 Decembris
Castel Casale – die 20 Decembris
Castelnovo – die 20 Decembris
Roma – die 20 Decembris - 2 Ianuarii
1625
Horti Tiburtini – die 2-3 Ianuarii
Tusculum – die 3-4 Ianuarii
Aquaeductus Frescatini – die 4 Ianuarii
Biletrum – die 4 Ianuarii
Sermoneta – die 4-5 Ianuarii
Case Nove – die 5 Ianuarii
Terracina – die 5-6 Ianuarii
Fundi – die 6 Ianuarii
Gaëta – die 6-7 Ianuarii
Nola – die 7 Ianuarii
Swessa – die 7-8 Ianuarii
Capua – die 8 Ianuarii
Neapolis – die 8-10 Ianuarii
Puteoli – die 10 Ianuarii
Neapolis – die 10-13 Ianuarii
Capua – die 13 Ianuarii
Swessa – die 13-14 Ianuarii
Nola – die 14 Ianuarii
Fundi – die 14-15 Ianuarii
Terracina – die 15 Ianuarii
Pipernum – die 15-16 Ianuarii
Sermoneta – die 16 Ianuarii
Biletrum – die 16-17 Ianuarii
Roma – die 17-20 Ianuarii
Baccanum – die 20 Ianuarii
Caprarola – die 20-21 Ianuarii
Bagnaia – die 21 Ianuarii
Viterbum – die 21-22 Ianuarii
Montefiascone – die 22 Ianuarii
Aquispendentes – die 22-23 Ianuarii
Radicofanum – die 23 Ianuarii
Sanctum Cyricum – die 23-24 Ianuarii
Sena – die 24-25 Ianuarii
Pogibonzium – die 25-26 Ianuarii
Sanctum Cassanum – die 26 Ianuarii
Florentia – die 26 Ianuarii - 13 Februarii
Pisa – die 13-15 Februarii
Pontadera – die 14 Februarii
Liburnum – die 15-17 Februarii
Pisa – die 17-18 Februarii
Pontadera – die 18 Februarii
Pisa – die 18-19 Februarii
Florentia – die 19-21 Februarii
Pratolinum – die 21 Februarii
Scarperia – die 21-22 Februarii
Firenzola – die 22-23 Februarii
Scargalisinum – die 23 Februarii
Pianolum – die 23-24 Februarii
Bononia – die 24-25 Februarii
Bonportum – die 25-26 Februarii
Concordia – die 26 Februarii
Monasterium S. Benedicti – die 26-27 Februarii
Mantua – die 27 Februarii - 2 Martii
Verona – die 2-3 Martii
Vincentia – die 3-4 Martii
Padua – die 4 Martii
Venetia – die 4-19 Martii
Palma – die 19-20 Martii
Udena – die 20 Martii
Gimona – die 21 Martii
Venezona – die 21-22 Martii
Ponteva – die 22 Martii
Malborgum – die 22-23 Martii
Terle – die 23 Martii
Veliacum – die 23-24 Martii
Weisenkirch – die 24 Martii
Sanctus Vitus – die 24 Martii
Freisack – die 25 Martii
Neimarck – die 25-26 Martii
Hundsmarck – die 26 Martii
Iudenburgk – die 26-27 Martii
Stuben – die 27 Martii
Fotzberg – die 27-28 Martii
Graecium – die 28 Martii - 1 Aprilis
Froleiten – die 1 Aprilis
Prug – die 1-2 Aprilis
Kimburg – die 2 Aprilis
Mertzszlag – die 2-3 Aprilis
Schetwin – die 3 Aprilis
Neostadium – die 3-4 Aprilis
Vienna – die 4-19 Aprilis
[Zistersdorf – die 19 Aprilis]
[Nikolsburg – die 19-21 Aprilis]
[Zistersdorf – die 19 Aprilis]
[Auspitz – die 21-22 Aprilis]
Vischavia – die 22-24 Aprilis
[Olomuntium – die 24-25 Aprilis]
[Freidentall – die 25 Aprilis]
[Herbenstad – die 25 Aprilis]
Nissa – die 26 Aprilis - 11 Maii
Varsovia – die 22 Maii
Praefatio recensere
Eam rerum experientiae vim ac robur inesse, ut nihil sine eius adminiculo rite integreque administrari possit; nemo est, qui quotidiano usu non doceatur. Lumen in actionibus humanis rebus privatis iuxta ac publicis vitae ingerit, ita ut quod in naturalibus soli, hoc in politicis debeatur experientiae. Merito itaque Serenissimus Wladislaus Sigismundus, Poloniae et Sueciae Princeps etc., etc., his experientiae momentis pro innata sua prudentia probe matureque ponderatis cum eminetitiae splendorique natalium suorum, per quos rerum administrandarum gubernaculis destinatur, tum excelsae triumphorum suorum gloriae bene consultum fore ratus est, si illam sibi sociam acciret. Et licet aucupandae eius modos mediaque animo voluenti permultae sese obtulerint viae, tamen cum securior expeditiorque illa sit, quae peregrinatione facem praeferente ostentatur totis eam cogitationibus est complexus natumesse. Prostrata convulsaque Turcarum atque Tartarorum immanitate nobile otium maiori cum laude atque fructu transigi non posse existimavit, quam si peregre proficiscens diversis principum, populorum urbiumque, moribus, solerti oculorum mentisque indagine scrutatis, eam quam tantopere exoptabat hauriret experientiam. Quare quamprimum Sacra et Serenissima Regia Maiestas paterna cura atque cautela flagranti huic Serenissimi filii desiderio diu multumque reluctata, clementi tandem consensu consilium probavit occasionern peregrinationis instituendae (nullo ante principum Polonorum exemplo ipse otii principalis laudabiliter fallendi posteris exemplar factus), tanta sua exterarumque nationum alacritate est amplexus, ut merito possit dubitari ardentiusne fuerit Serenissimi Principis lustrandarum exterarum rerum desiderium, an aviditas earum gentium videndi eius Principis, quem tot tantisque victoriis clarum velut extra mortalitatis limites gloria atque fama constituit.
1624 recensere
Maius 1624 recensere
Formatis itaque in omnem humanitatis exhibendae speciem principum populorumque exterorum animis, velut numen de caelo lapsurum (ut in contextu itinerarii videbitur) exspectatus Serenissimus Princeps anno restauratae salutis super 1624 die 17 maii, directore Illustrissimo Principe Domino Alberto Stanislao Radzivillio, Sacri Romani Imperii Principe, duce Olycae et Nieswiez supremoque Magni Ducatus Lithuaniae cancellario, comitibus magnifico domino Stephano Pac, notario M.D.L.[1], magnifico domino Luca Zolkiewski, capitaneo Calussiensi, cubiculariis Serenissimi Principis, magnifico domino Gerhardo Denhoff, magnifico domino Adamo Kazanowski, magnifico domino Samuele Rylski, magnifico domino Rehnoldo Rozen, magnifico domino Nicolao Piglowski, expensarum praefecto domino Gasparo Nagott hora decima ante meridiem iter suum feliciter est auspicatus, quem facta Serenissimis Parentibus Fratribusque tribusque valedictione osculatisque manuum regiarum a praefato itineris comitatu expeditis e conclavi regio descendentem Serenissimi Fratres lacrimantibus oculis ad currum usque sunt comitati. Regia interim Reginalique Maiestate in fenestra palatii constituta faustorum omnium adprecatione abeuntem prosequente.
Ventum est hac die Radzienicam usque, ubi Serenissimus Princeps ab illustrissimo domino palatino Ravensi opiparo ac splendido epulo est exceptus. Huc dux Radzivillius cum magnifico domino Pac paucis post prandium horis apparuit, quibus comi salutatione a domino palatino acceptis, dum collatio instrui iubetur, exspatiatione per hortum taedium morae fallitur reliquiis otiosi et in noctem iam prolabentis temporis. Partim navigatione per stagnum ipso domino palatino nauclerum agente, partim lata in stagni insula arte facta conversatione absumptis.
Audito Radzieioviae sacro Ravam Serenissimo contendenti capitaneus loci occurrit ac pro prandio invitatum cum toto comitatu laute tractat. Cenam dominus palatinus Lubochniae instruit.
Finito Lubochniae sacro in Zaborow apud dominum Dunin raptim ientatum; prandium Olboriae sumitur. Cenam Rospiria porrigit.
Kaminscii in transitu auditur sacrum. Prandetur in Radomska. Ibidemque reliqua diei parte et nocte quiescitur.
Circa meridiem Czestochoviam venitur ibidemque pernoctatur. Serenissimo Principe et duce Radzivillio in monasterio manentibus, reliqui per hospitia radici montis adiecta diffunduntur. Huc vergente iam die illustrissmus dominus Wolski, Regni marsalcus, salutandi invitandique Serenissimi Principis causa convolat. Salutatione accepta invitatio excusatione declinatur.
Serenissimus cum duce Radzivillio et nonnullis aliis Sacra Eucharistia munitus comitante et commodius iter monstrante domino marsalco circa meridiem Lublinecum appulit. Prima haec hoc loco est Silesiae civitas. Peracto isthic prandio dominus marsalcus in Poloniam reversus est, Serenissimo ibidem pernoctante.
Hora tertia matutina exitur atque audita in Famelnicensi cisterciensi monasterio missa. In Strzelcza Maiore prandetur, ubi extrema annonae caritas. Vespere Serenissimum Krapkovicia excipit. Peracta mature cena aliquantulum quiescitur ac interceptis ubique Serenissimi Archiducis Caroli exploratoribus diligentique cura detentis, ut Serenissimus noster famam sui praeveniens in Serenissimum Archiducem, nihil de adventu suo suspicantem, incideret, hora noctis 12 Krapkovicia discessit.
Posteroque die hora octava Nissam perveniens versis in stuporem subito tot equorum adproperantium strepitu omnibus arcem ingreditur. Ipsumque Serenissimum Archiducem extra omnem eius rei exspectationem in templo offendit. Obstupescit Serenissimus Archidux viso Serenissimo Principe culpamque elusorum apparatuum, quos in occursum Serenissimi nostri ordinaverat, in ducem Radzivillium confert, intensa interim inopinato adventu utrimque laetitia. Peractoque mutuae congratulationis officio ac salutato toto Serenissimi nostri comitatu sacro audiendo vocatur. Inde singuli ad suas habitationes deducuntur, Serenissimo in arce commorante, duci Radzivillio, domino Pac et domino Denhoff in palatio novo camerae assignatae. In prandio, cui omnes Serenissimi nostri comites adhibiti, saepius Serenissimus Archidux ingeminavit, ut Serenissimus Princeps tractationem tumultuariam boni consuleret, sibi enim videri se modo hospites non habere, cum non per veram ianuam intrarint. Poenitentiam itaque culpae ob impeditum cursum admissae tenuitate prandii explerent. Die crastino cumulatius adfutura omnia. Ceterum Serenissimo Archiduce poculum vini in sanitatem Sacrae et Serenissimae Regiae Maiestatis exhauriente tormentorum bellicorum, mortariorum moschetarumque fragore totus aer intonuit. Idem in sanitatem Serenissimae Reginae Serenissimique Principis factitatum. Vespere Serenissimi separatim cenavere. Dux Radzivillius cum reliquis in palatio novo tractatus commissarii officio fungente domino barone Konski, equite Sancti Stephani.
Serenissimi prandium in praedio domini Radhapt sumpsere, pro vesperis rediere domum.
Quae fuit dies Pentecostes. Peractis sacris absolutoque prandio Serenissimi usque ad vesperas intra se occupantur. Immediate autem post sacrum dux Radzivillius audientiam habuit apud Serenissimum Archiducem.
Sacrum intermixtis musico modulamine tibiis pulcherrime cantatur. Prandium Serenissimis et duci Radzivillio a patribus Societatis exhibetur.
Post sacrum prandetur apud patres Sancti Francisci, ubi et hortus lustratur.
Serenissimus Archidux Opolium et Ratisburgum possessionis eorum ducatuum accipiendae causa proficiscitur ante prandium. Currus quoque Serenissimi cum comitatu supervacuo in Poloniam remissi. Eodem die magnificus dominus Zolkiewski cum magnifico domino capitaneo Laiscensi advenit.
Audito sacro Serenissimus Princeps in palatio sese continuit, ut in quiete res pro itinere ordinaret. Circa vesperum magnificus dominus Laiscensis in Poloniam rediit.
Serenissimus Archidux hora septima matutina rediens Serenissimum Principem in sacro offendit. Prandium Serenissimi cum omnibus e comitatu in horto episcopali sumunt. Hic parasytus archiducis 8 pisces vivos singulos separatim spectantibus Serenissimis deglutivit.
Iunius 1624 recensere
Dux Radzivillus audientiam apud Serenissimmn Archiducem denuo habuit, ut quo ordine iter institui deberet, nomine Serenissimi Regis sententiam eius inquireret.
Serenissimi et dux Radzivillius circa vesperum animi causa exspatiantur.
Serenissimi Bruskowiam profecti sunt. Et quia nocte praecedente ducem Badzivillium dolor dentium corripuerat, dominus Pac loco ducis cum Serenissimis discessit.
Bruskoviae hilaritati indulgetur.
Serenissimi Bruskovia rediere.
Processioni Venerabilis Sacramenti etiam heretici metu poenae pecuniariae assistere coguntur, qua dum civitas obitur, tormentum bellicum in explosione diffractum explodenti brachium divellit.
Serenissimus Princeps tota die non est egressus occasione ordinandarum sibi vestium iis regionibus gentibusque, ad quas tendebat, accommodatur, qua etiam cura singuli Serenissimi comites destinabantur.
Serenissimus Princeps cum domino Pac, domino Zolkiewski et Denhoff, domino Kazanowski (nam dux Radzivillius necdum e morbo respiraverat) mane hora quinta Bradislaviam ignotus discessit.
Serenissimus Bratislaviae in templo a militibus, qui sub eius auspiciis stipendia in Valachia meruerant, fere agnitus caute eorum oculis sese subduxit. Capitanei cuiusdam nunquam ante sibi noti in eodem hospitantis diversorio in obeunda civitate ultro oblata utitur opera. Cumque in officina quadam Serenissimus illo duce nonnullas lustrasset merces ac abire vellet, a capitaneo intrepide monetur, ut parumper exspectet, nam etiam se aliquid pro uxore emere velle. Serenissimus ea hominis ignorantia laetus risum aegre continens ipsi obsequitur exspectetque, donec ipse sese expediat.
Absoluto prandio abiens atque a dicto capitaneo ipsoque hospite extra portam deductus utrique se detegit. Occasio autem detectionis haec erat: Capitaneus fretus fiducia promptitudinis in circumductione per civitatem exhibitae rogavit dominum Denhoff, ut ubi ad Serenissimum Poloniae Principem (cuius fama et res praeclarae gestae magnum in animo suo amorem erga eundem excitarunt) redierit, personam suam ipsi commendaret faceretque, ut oblata prima belli gerendi opportunitate ipsi quoque praefectura aliqua concederetur. Dominus Denhoff hanc bono viro gratificandi occasionem cordi sibi futuram respondit. Hanc petitionem in civitate factam extra portam iterato renovat capitaneus. Serenissimus videns sinceram hominis voluntatem sublata dissimulatione domino Denhoff capitaneoque magis ac magis preces cumulanti dicit, ne amplius sollicitetur, nam eum, cuius gratiam tantopere efflagitat, praesentem preces eius auscultare Serenissimumque ei monstrat. Capitaneus novitate rei perculsus protinus Serenissimo ad pedes venerabundus provolvitur supplexqus veniam audacioris suae conversationis petit. Quem Serenissimus sublevare se iussum humanissima gratiae suae oblatione dimittit. Hospes vero, nescio, quo argumento in suspicionem tractus, magna instantia sibi declarari petit, quisnam tandem ille sit, qui domum suam commoratione honorare sit dignatus. Passim enim circumferri Serenissimum Poloniae Principem esse orantique, ut quoniam honorem praesentiae habuit, habeat et gratiam notitiae. Serenissimus e curru prospiciens: «Ecce ego sum», inquit manumque hospiti pro memoria Ungaricis repleri iussit. Hospes prae iucunditate vix sibi praesens ad pedes procidens veniam erroris precatur. Interim Serenissimus equis incitari iussis propere discessit.
Hora post mediam noctem secunda Bratislavia Serenissimus redit.
Nuptiae generosi domini Rohrwolff et nobilis virginis Radphatim celebrantur. Sponsum Serenissimus Archidux et Serenissimus Princeps, sponsam vero dux Radzivillius et dominus Bruskowski ad altare deducit. Convivium nuptiale habetur in arce, choreae in palatio novo.
Processio itidem Venerabilis Sacramenti in civitate habita, aequa omnium in processione modestia, omnem haereseos notam obliteravit. Nulla feminarum visa, quae non vel rosarium volveret, aut libro aperto litanias cantillare adiuvaret. Prandium nuptiale hodie apud dominum Radhapt, fratrem sponsae, sumitur maiorque pars noctis choreis impenditur.
Serenissimi simul Nissa discessere Viennam versus. Pernoctatum in Herbenstad. Lacus hic est perexiguus et luti fere plus quam aquae continens, in quo mirum hoc considerantibus occurrit, quod cum nulli in ipsum vel rivulo, vel flumine, vel cuiusvis alterius recentis aquae pateat influxus, inexhausta tamen truttarum excellentissimarum redundet copia. Spectantibus eo die Serenissimus uno tractu 175 truttae sunt eductae, e quibus culinae deputandas ipse Serenissimus Archidux bracchiis ad cubitum nudatis selegit.
Hora circiter nona matutina in Freidentall ventum, ubi expedito statim sacro prandium sumptum, quo finito Serenissimi ad venationem exivere, in qua Serenissimus Princeps cervum e bombarda occidit.
Divulgata, nescio quo authore, Lisowczikorum de capiendis Serenissimis iactatione; deliberatio ancipiti consilio diu agitata, progrediendumne esset, an revertendum. Demum tandem generosior Serenissimi nostri resolutio de amplectendo progressu praevaluit.
Tribus milliaribus minus Freidentallio progressi Serenissimi quattuor turmas equitum cathaphractorum conductui et securitati ipsorurn destinatos offendere, quas dominus Torquatus de Conti locumtenens generalis ducis de Valenstein adduxerat. Hic locumtenens ardebat desiderio cognosccndi Serenissimi Principis, voti tamen sui ut compos fieret, non suppetebat modus, Nam petere ex aliquo, erat excedere limites discretionis, sciens Serenissimum velle esse incognitum, agnoscere autem nullo prodente personam erat Serenissimi impossibile eo quod et nomen proprium adficto Snopkowski nomine velarit et Maiestatem vultus totiusque personae simplicitate vestium (fascia videlicet serica rubea loco collaris et pallio ex panno griseo rudiore) texerit, medius inter famulantem turmam nullo discrimine incedens. Serenissimus interim Archidux, nescio, an cognito locumtenentis voto, an alias gratificandi ipsius desiderio (communicata Serenissimo Principi re) nutu capitis Serenissimum nostrum ipsi detegit. Atque ita patefacto officii exhibendi campo locumtenens Serenissimum debita reverentia et cultu veneratur. Hora circiter 12 Serenissimi cum Comitatu Starembergam venientes in monasterio canonicorum regularium Sancti Augustini lauto prandio excipiuntur. Commissarii Lisowczykorum affari Serenissimum Principem petentes ad ipsum non admissi a duce Radzivillio audiuntur. Serenissimis Staremberga egressis prioribus quattuor equitum turmis aliae sex accedunt, quae facta flexuum gyrorumque campestrium (quos caracolla vocant Itali) ostentatione ad conducendos Serenissimos ordine apto se disponunt. Serenissimus Princips ut melius lateat medium se secundae tertiaeque turmae cum domino Denhoff interiicit sicque circa vesperum Olomuntium pervenitur, ubi Serenissimi cum toto comitatu liberali cena tractantur a magistratu civitatis.
Serenissimi in templo Bernardinorum sacro intersunt ac deinde maturato prandio refecti hesternisque militaribus copiis stipati Bischaviam hora inter 6 et 7 vespertinam media appellunt ubi explosione tormentorum bellicorum salutati processioneque sacerdotum parochialium introducti, a domino Torquato de Conti magnifico iuxta ac opiparo convivio excipiuntur. Serenissimus Princeps tamen sub nomine Snopkowski latens separatim in camera cenavit.
Post ientaculum Brinnam contendunt, cuius portis attactis praefatae equitum turmae Valensteinensium explosione bombardarum et militari per campos discursu Serenissimis valedicunt. Cena hic a comite Morodi, locumtenente ducis Lichtensteiniani, instruitur. Serenissimus privatim comedit.
Hora 8 matutina Serenissimi equitibus Lichtensteinianis et centuria una heydonum conducti Salevicam oppidum et arcem baroni de Valenstein attinentem, pervenere. Ubi dictus baro solenni prandio utramque aulam excepit. Quod dum apparatur, Serenissimi per hortos et vivarium exspatiantur. Arx Salevicensis polite et commode fabricata bonisque propugnaculis et vallo est munita, ac proinde a diluvio Tartarorum Ungarorumque intacta, a quo oppidum arci subiectura non fuit immune. Dum hinc Nicolzdorfium versus disceditur.
Illustrissimus dominus cardinalis a Ditrichstein cum multis curribus Serenissimis occurrit et quia paulo ante cardinalis adventum Serenissimus Princeps ex equo (nam eques animi causa iverat} non in Archiducis, sed in alium subsequentem sibique viciniorem currum ab imbre opinione celerius ingruente compulsus fuerat, cardinalis obviam procedens Serenissimo Archiduce saluto de Principis persona quid statueret, nesciebat. Itaque cum ad arcem Nicolzdorfianam ventum esset Serenissimusque Princeps cum aliis omnibus cumulatim Serenissimum Archiducem sequeretur, cardinalis non in ipsum Principem, sed in dominum Zolkiewski oculos mentemque convertit eum principem ratus, in qua opinione haesit, quoad ipsi Serenissimus Princeps ab Archiduce monstraretur. Tunc ea agnitione et felicitate laetus Serenissimum Principem digna tanto hospite tractatione habitationeque est veneratus.
Summo mane equis recentibus per certa loca iam dispositis Serenissimis uno solo curru duobus quemque comitantibus famulis (ne videlicet contra mentem Serenissimi Principis notabilis celebritate et vel comitantium, vel occurrentium frequentia introitus redderetur) Viennam perrexere eodemque die circa vesperum Serenissimo Imperatore Viennae non invento ad hortum, in quem Serenissimus Imperator cum Imperatrice animi causa excurrerat, pervenere. Ubi audito ex improviso rhedae cum impetu accurrentis strepitu omnium atque adeo Imperatoris Imperatricisque ipsius mentes in eventum arrectae sunt. Viso tandem Serenissimo Archiduce in dubia coniectura assecuti sunt et Serenissimum Principem illic esse. Quo agnito mira utrinque visa sunt gaudia miri benevolentiae mutuae effectus. Hoc ipso die hora circiter 6 matutina dux Radzivillius cum utroque comitatu Nicolzdorfio discedens circa meridiem Vilferzdorfium pervenit ac in arce domini Godatii a Lichtenstein pransus pro nocte Volferzdorfium proficiscitur.
Mane Serenissimus Imperator cum Serenissimo Principe nostro et Serenissimo Archiduce Carolo in curru adventanti per Danubium Serenissimo Archiduci Leopoldo obviam processit. Circa meridiem dux Radzivillius cum reliquo comitatu Viennam venit, cui habitatio in diversorio «Trium Harpaginum» omnibus prorsus rebus necessanis destituto assignata, in quo tamen omnes simul quievere, quoad dominus Pac commodiorem occasionem in aedibus domini Holban impetrasset, in quibus dux Radzivillius una cum domino Pac eo mansit libentius, quo imperatoris palatio sunt viciniores. Dominus Zolkiewski et dominus Denhoff in proxima domo rnansionem quoque sibi conduxerunt.
Hora septima matutina dux Radzivillius a comite Portia commissario ad Serenissimum Imperatorem pro audientia deducitur. Expedita ducis audientia reliqui comites et famuli Serenissimi Principis ad osculandam Irnperatoris manum admittuntur. Finito sacro dux Radzivillius audientiam apud Serenissimum Imperatorem habet. Absoluto prandio dux Radzivillius cum domino Pac et domino Zolkiewski ad Imperatorem privatim vocatus ab ipso Jmperatore, Imperatrice, filiis filabusque Imperatoris cum Serenissimo Principe nostro et utroque Archiduce in secretiorem domus Austriacae thesaurum deductus, coacervatas a tot imperatoribus, archiducibus divitias, uniones, margaritas cum variis stupendisque raritatibus et incomparabilibus naturae atque artis miraculis ipso Imperatore omnia monstrante et explicante lustravit.
Serenissimus Imperator cum Serenissimo Principe Serenissimisque Archiducibus sacri sollennibus apud S. Ioannem in hospitali bonorum fratrum interest.
Serenissimus Imperator cum Serenissimo Principe Serenissimisque Archiducibus ad venationen proficiscitur. Dux Radzivillius audientiam apud Seremssimos Imperatoris Filios habet. Nuntius apostolicus reverendus dominus Carapha, legatus item Regis Hispaniae comes de Ognati et legatus Magni Ducis Hetruriae dominus Altoviti Serenissimum invisunt.
Iaculatio ad scopum ab Imperatore publice celebratur, in qua Serenissimus Princeps noster inter ceteros victores dexteritatis etiam suae retulit praemium.
Dux Radzivillius nuntium apostolicum nomine Serenissimi Principis invisit. Nocte chorea figurata ab imperatrice et 15 ex eius gynecaeo dominabus partim solutis, partim coniugatis exhibetur. Ad quam sollennitatem ne turmatim ac indifferenter irruerent homines, facta per conclave Imperatoris via transeundum erat. Ipseque Imperator portae adstans non nisi vel quem ipse voluit vel Serenissimus Princeps noster (qui et ipse Imperatori ianua tectus adstitit) e suis sugessit, intromisit. Palmam in saltu illo, vel ut vocant baletto Serenissima Imperatrix iudicio omnium dexteritate, arte et gratia reliquis praeripuit. Finito hoc saltu et decantatis a duobus eunuchis cum Serenissimi Imperatoris et Serenissimi Principis nostri tum utriusque Serenissimi Archiducis laudibus reliqua pars mediae noctis choreis ordinariis insumpta. Ipsaque imperatrix cum plerisque e comitatu Serenissimi nostri ac inprimis cum duce Radzivillio se auctrice invitatriceque invitavit saltavitque.
Dux Radzivillius nomine Serenissimi Principis legatum Maiestatis Catholicae ac deinde eiusdem nomine legatum Magni Ducis Hetrurlae invisit.
Totam diem venatio absumpsit.
Finitis vesperis Serenissimus Imperator et Imperatrix cum Serenissimo Principe nostro et Archiducibus in hortum profectus, ibidem cenavit. Noctu post reditum Serenissimorum in palatio Serenissimorum filiorum Imperatoris comoedia Italica musicaliter agitur et decantatur.
Iulius 1624 recensere
Dies hic erat discessui Serenissimi Principis destinatus, ut una cum Serenissimo Archiduce Leopoldo Vienna proficisceretur. Sed cum mane omnes nostri e Serenissimi comitatu itineri sese accingunt, Duci Radzivillio nuntiatur Serenissimum Principem infirmitate correptum esse. Eaque de causa terminus discessus ad triduum prorogatur. Hac morae occasione Seremssimus Archidux Leopoldus solus discessit. Dux autem Radzivillius cum aliis dominis ad thermas tribus miliaribus Vienna dissitas proficiscitur ac vespere cum nonnullis redit aliis ibidem pernoctantibus.
Die Serenissimus Princeps medicinam sumit.
Deterius habet admixtis videlicet priori febri cordis dolorlbus.
Serenissimo vena inciditur. Imperator et Imperatrix cum Serenissimo Principe lusu chartarum tempus fallunt muneribusque more in Germania recepto oblatis felicem emissi sanguinis eventum adprecantur.
Mitigato febris ardore placide quiescit.
Serenissimus Imperator ad venationem proficiscitur.
Serenissimi Principis animus in spem melioris valetudinls confirmatur.
Legatus Hispaniae comes de Ognati ducem Radrivillium invisit.
Cancellarius Bohemiae cum duce Radzivillio cenat occasione causae Choinscii, super qua invicem tractarunt.
Serenissimus prima post convalescentiam vice extra suum conclave cum Imperatore pransus est.
Serenissimus cum Imperatore ad venationem profectus audientiam duci de Holstein assignatam in crastinum reiicit.
Ab hora 10 usque ad 11 Serenissimus ducem de Holstein exspectat, nec tamen venit. Error in famulum ducis coniicitur, qui eam horam pro postero die assignatam retulit. Post prandium Serenissimus Imperator ad venationem egressus. Serenissimum Principem a resolutione sabbatho discedendi iam fixa dimovet facitque, ut discessus in feriam secundam differatur sequentem.
Novus Majestatis Catholicae, legatus comes Ossona, audientiam apud Serenissimum Principem habuit. Hora media post hunc duci de Holstein concessa, qui tamen iterum emansit culpa in horologia arcis inaequaliter sonantia et civitatis collata. Hora secunda pomeridiana residenti ducis Saxoniae assignata, quam itidem Serenissimus Imperator Serenissimo Principe ad venationem abducto impedivit.
Dux de Holstein audientiam apud Serenissimum Principem hora secunda pomeridiana habet. Media post secundam residenti ducis Saxoniae datur. Eodem die doctor medicinae dominus Hieremias Golner cohorti Serenissimi domesticae adscribitur.
Serenissimus Imperator cum Serenissimis filiis et Serenissimo Archiduce Carolo Serenissimum Pnncipem post prandium Vienna discedentem ad medium miliare extra civitatem deducit. Cumque Serenissimus noster Imperatori revertenti par pari referre vellet, Imperator ante movere se loco noluit, quam peracta valedictione mixtisque complexibus Serenissimus Princeps abiisset. Hoc vespere in Tulbingen (pagus est) ventum.
Prandetur pernoctaturque ad S. Hypolitum. Civitas haec est periucunda et pulchra domusque, in qua hospitabatur Serenissimus cum maiore comitatus sui parte, nitidissima politissimaque.
Transita civitate Melecensi, quam monasterium amplissimum Danubio imminens commendat, in pago Erlaff dicto prandium absolvitur. Nox in praedio Amstetem transigitur.
Ientaculo isthic sumpto inter 3 et 4 pomeridianam Anasum venitur. Dux Radzivillius in curru, dominus autem Snopkowski pauculo post currum intervallo cum nonnullis ex suis eques. Temporis post cenam residui horam unam familiariori conversationi cum virginibus nobilibus hospitio vicinis (quae facta ad ducem Radzivillium per cognatum quendam ipsarum legatione ipsum invitarunt eoque renuente, ut comitatui suo licentiam eo sese conferendi concederet, rogarunt) impendunt. Turri in medio fori erectae subiecti versus inscripti leguntur.
Tempora cum sacrae donat Deus, aurea pacis Cura sit turres condere fana scholas
Namque Deum pietas placat schola mater honesti est Sustinet adverso turris ab hoste minas.
Dum sacro audiendo Anasi vacatur, distychon hoc notatur imagini Beatae Virginis Mariae subscriptum: «Natus cuncta potest et Tu potes omnia, Mater, vi tamen ille sua, Tu prece, Virgo, Tua».
Transito oppido Iperspergensi intra decimam et undecimam antemeridianam Linzam pervenitur. Hospitaritur omnes in «Gryllo Aureo». Mos in hoc hospitio invaluit, ut quicunque hospitum culinam intrat, coctrici aliquid solvat et tam diu ianua clausa pulchris verbis et modis detinetur, donec satisfaciat. Huius moris ignari nostrorum nonnulli dum curiositate videndorum piscium intrant, illuc Ungarico se quilibet redimit, hi postea ficta aliqua causa alios introducunt, isti alios. Sic ut fere omnes Ungaricum in culina reliquerint.
Serenissimus a capucinis et iesuitis salutatur, nam hi ex litteris Vienna scriptis (quibus Serenissimus totus depingebatur et ex delineatione a famulis Serenissimi Archiducis Leopoldi, qui paulo ante ex hoc hospitio excesserant, facta) Serenissimum nullo negotio agnoscebant. Eodem die cursor ab Imperatore cum litteris Varsavia scriptis0 venit, ad quas respondendi ne-cessitas. Propositum eo die discedendi in crastinum distulit.
Post prandium profecti Welsiae pernoctant. Dux Radzivillius a barone a Polham salutatur, Finita cena ab eodem cum toto comitatu ad recreationem (quae erat in prato aedibus eius urbanis subiecto familiaris cum filiabus suis aliisque nobilibus virginibus collusus et conversatus) invitatur.
Mane Serenissimus praedicto a Polham in gratiam hesternae humanitatis sese detexit, cuius agnitione attonitus de tanta sibi felicitate (quod nimirum Poloniae Principem affatus et ignotus, cum ipso tam familiariter conversatus fuerit) gratulatur petens ignorantiae et errorum veniam. Prandium in oppido Swatz sumitur. Hinc Serenissimus cum nonnullis e comitatu eques currus praecessit. Cumque a via regia aberrasset imberque de repente ingruens ingravesceret, partim viae explorandae, partim pluviae subterfugiendae causa domum rustici subintrare voluit. Pulsatis foribus et vocato, ut quis egrederetur neque fores apertae sunt, neque quisquam comparuit. Aucta deinde inclamatione vetula e fenestra despicit totaque tremebunda et metu pene exanimis sciscitantibus de via trepida turbataque voce respondet eam esse rectam viam per extremum Dei iudicium obtestans, ut pergerent. Hac rustica hominum vel pervicacia vel vecordia nonnulli e comitatu accensi sumpto trunco, iteratis aliquot ictibus ianuam arietarunt. Tunc feminae tanquam hostium agmine irruente fugientes vociferantesque aliae aliis sese abduxere angulis; soli duo iuvenes novitate rei stupefacti et de exitu anxii ad mensam substitere, quibus acriter obiurgatis unus ad ostendendam viam extractus. Curae cuiusdam Neapolitani ex improviso occurrentis committitur, ne fugiat. Neapolitanus fidens suae industriae, ne a diabolo quidem ductorem illum ereptum sibi iri respondit. Iuvenis interim ille vix aliquot passibus confectis visa effugii opportunitate superatis sepibus (quarum interiectu facilitas ipsum persequendi eripiebatur) summa festinatione elabitur. Neapolitanus videns se astutia et agilitate superatum, totus attonitus: «Oy me», exclamat. Hoc spectaculo prior indignatio tota in risum versa. Cenam et nocturnam quietem Frankonwartt praebet. Serenissimus et dux Radzivillius alios praevenientes mature ad quietem sese conferunt. In cena dominus Pac arrepta de moribus Germanorum in deteriorem partem loquendi occasione libere idiomate Polonico tanquam nemine intellecturo in ea materia grassatur. Hunc dominus Zolkiewski, nescio quo genio inspirante, admonet, ut in strictiorem gyrum eam libertatem redigat. Posse enim quempiam adesse, qui intelligat. Ridiculum id videbatur domino Pac imaginarique sibi eam rem non valens, quis, inquit, intelligat, nisi forte ille (servum domesticum mensae adstantem indigitans) simulque eundem Polonicis verbis interrogat. Num eam linguam calleat? Respondit hic eodem idiomate affirmative. Inexspectatum responsum, vilitas personae mirabilius reddidit. Atque ita stupefactus dominus Pac obtutum admirabundus in eum hominem defigit ac brevi post contemplationem eius rei intervallo petit, quis ille sit eique pro responso datur: patria Cracoviensem, professione sclopetarium esse atque hoc loci a multo tempore jam degere. Qui eum casum subsequuti sint risus, qui discursus, facile quis coniectura assequatur.
Prandetur Neumarck. Hic cursor archiepiscopi Salisburgensis offenditur, qui dissimulata adventus sui causa neque quidquam supra qualitate hospitum interrogans tacite, sed sollicite tractationem apud hospitem curat. Peracto prandio caupo de solutione interrogatus nihil se in solutionem sumptuum exacturum respondit. Sed gratum ipsi fore quidquid liberalitas dominorum honorarii loco ei contulerit. Iniunctum enim sibi esse a domino archiepiscopo, ne quidquam solutionis nomine acciperet daturque ei honorarium liberale. Vespere Salisburgum pervenitur, commorationi diversorium sub insigni «Coronae Aureae» deligitur. Archiepiscopus (e familia is est comitum de Londron) comperto Serenissimi adventu sciens omnia sub nomine ducis Radzivillii, qui aulicum unum ad ducem mittit, qui ei salutem suo nomine nuntiet deque felici adventu gratuletur ac simul commissarii munere fungens inserviat. Cena laute instruitur vinis exquisissimis rebusque ad magnificentiam tractationis necessariis ex palatio archiepiscopi affatim subministratis.
Hora septima matutina dominus Pac ad archiepiscopum mittitur de adventu Serenissimi certiorem eum redditurus. Circa horam 9-am missis 5 curribus Serenissimus (dato tamen duci Radzivillio primo loco) cum toto comitatu ad palatium archiepiscopi devehitur. Archiepiscopus venturos ad imos palatii gradus exspectat ducemque Radzivillium magna humanitate excipit ac (Serenissimo cum aliis mixtione dexterarum salutato) in conclave suum deducit. Dux Radzivillius peracto salutationis congratulationisque officio Serenissimum archiepiscopo (qui neminem e suis in conclave admiserat, ne persona Principis a pluribus agnita vulgaretur) detegit. Ad quem salutandum dum archiepiscopus sese proripit, dux Radzivillius quiescente ad notitiam Principis authoritate sua reliquorum Serenissimi comitum numero sese inserens retrocessit. Interim archiepiscopus multa prolixaque benevolentiae demonstratione dolorem suum Serenissimo exponit, quod videlicet via Serenissimo honorem exhibendi ipsi sit praeclusa, stante ignote illic degenti Principis voluntate. Lustratis deinde palatii cameris, aulis conclavibusque omnibus, in quibus mira structuraeque raritas rnultis precibus aegre obtinuit archiepiscopus, ut Serenissimus cum comitatu in prandio apud ipsum maneret; mensa rotunda sub pulcherrimo fornice in horto palatii interiore (ut et amoenitas alacritatem provocet et umbra ardorem coeli arceat) paratur. Ad hanc dux Radzivillius reasumpta priore persona primo collocatur, cuius dextrae adstans archie-piscopus hortansque, ut reliqui sessitarent. Cum videret inter ducem et Serenissimum Principem dominum Pac medium interponi relicto, quem sibi a dextera ducis delegerat, loco circuita tota mensa ad sinistram Serenissimi Principis immediate sese collocat invitando reliquos ad sessionem dicendoque in mensa rotunda non esse loci prioritatem. Interim tamen ne posita prorsus dissimulatione tota res detegeretur, ducem Radzivillium et prima cibi porrectione et primo poculo veneratur. Absoluto prandio eremitoria extra civitatem colli arbustis repleto superstructa et statuarum imaginumque sacrorum virorum, solo intuitu sententiisque Sacrae Scripturae hinc inde dispositis mentes transeuntium ad devotionem excitantia visuntur. In his paucos ante annos eremita degebat, qui primo ingressu magnum profectionis progressum vitae austeritate pollicebatur. Post non contentus ea portione, quae ex arce archiepiscopi abunde ipsi quotidie porrecta, quae etiam maxime guloso suffecisset, coepit insolescere, demum inventis apud ipsum bombardis aliisque rebus minime eam professionem non decentibus eiectus est. Ex eremitoriis ad hortum (ubi archiepiscopus serius e civitate exiens reditum Serenissimi exspectabat) descenditur. Hic aquarum salientium, fontium, piscinarum, piscium antrorumque aquaticorum varietate singulari cum voluptate aliquantum temporis transigitur. Inde ad palatium horto vicinum transitur, ubi collatione ex selectissimis quibusvis confectionibus sumpta vinum captum (vulgo Gefangenwein) prout et in hospitio liberalissime propinatur. Equis demum stabulisque lustratis omnes nostri ad hospitium pro cena sese conferunt archiepiscopo adhuc aliquantum in palatio horti remanente.
Sacrum in sacello ab archiepiscopo priore de Ratenaw dicto exstructo auditur. Hic caemiterium epithaphiaque pulchro ordine et ornatu per muros caemiterii disposita notatu dignissima. Sacello egressi aliud archiepiscopi palatium extra civitatem situ structuraque peramoenum iaxta ac superbum visunt. Post prandium Salisburgo profecti vespere comitante commissario archiepiscopi in Petingen venerunt. In hoc pago Serenissimi Ducis Bavariae commissarii dominus a Praisingen et dominus Maximilianus Curtius a Seristenaw Serenissimi adventum exspectavere, qui ex Davide, ordinandorum hospitiorum causa praemisso, de Serenissimo Principe sciscitantes, ubi tantum ducem Radzivillium cum suo comitatu adfuturum intellexere gnari, sub quo nomine Serenissimus lateret, petiere, quomodo ii vocentur, qui in comitatu ducis sunt. Audito itaque inter alias Snopkowski nomine eum esse, quem exspectarent, respondere sibique sufficere modo iste adsit. Superveniente interim Serenissimo petita ducem Radzivillium alloquendi copia coram ipso mentem Serenissimi Electoris summumque eius desiderium exposuere. Dux Radzivillius facta gratiarum actione explorataque Serenissimi Principis voluntate advocatos clam commissarios ad Serenissimum deducit, ubi audientia habita de modo Monachium ingrediendi tractatur. Cenae utriusque Principis Electoris scilicet et Archiepiscopi commissarii adhibentur et ne in praerogativa erraretur (poterat enim dubium nasci ex eo, quod alteri essent commissarii electoris, alter commissarius archiepiscopi, cuius tunc sumptibus et in cuius territorio Serenissimus tractabatur). Dominus Pac commissario electoris, dux Radzivillius commissario archiepiscopi in sanitatem principum suorum uno eodemque tempore propinavit.
Sacrum a parocho loci ridicula gesticulatione et formata ad modum rixantis cum quopiam lectione celebratum Evangeliumque ultimum alta vociferatione cantatum. Praesentes omnes atque adeo ipsum Serenissimum ab oratione aversum incredibili risu fatigavit. In confinibus archiepiscopatus Salisburgensis et Ducatus Bavariae commissario archiepiscopi valedictum est. Prandium a commissariis ducis Bavariae Altenmarkt exhibetur. Pernoctatur Vassereburgi.
Prandio Vasserburgi absoluto cena sumitur Eckersbergii. Monasterium hoc olim fuit patrum ordinis Sancti Benedicti, nunc residentia iesuitarum.
Audito ad altare reliquiarum sacro Serenissimus cum plerisque e suo comitatu e cranio Sancti Sebastiani bibit; sumpto Eckersbergii prandio. Antequam Serenissimus Monachium ingrederetur, mareschalcus curiae dominus baro a Tering cum maiore aulae Bavaricae parte et multis curribus obviam procedens ad coactos de industria cervos eum deducit. Ubi nonnullis e curru globo traiectis hora circiter 6 civitatem ingreditur. In palatio Serenissimi Electoris a Serenissimo duce Guilhelmo, quem Serenissimum Principem videndi desiderium e cellulis cartusianorum Ratisbonensium exciverat et ab ipsa Serenissima Electrice (ipso electore Norimbergae gravissimorum suorum negotiorum causa cum electore Moguntino degente) singulari laetitia et humanitate excipitur. Inde ati conclave suum, omni apparatuum splendore mirifice instructum dcducitur, continuantibus commissariorum officium iis, quos Serenissimo obviam missos memoravi. Duci Radzivillio (cui etiam nitidissima habitatio, ea videlicet, in qua Serenissimus Archidux Carolus ante manserat, in eodem palatio, data). Pro commissario dominus baro a Tering, frater mareschalci, assignatur.
Dux Radzivillius audientiam apud Serenissimum Ducem Guilhelmum, deinde apud Serenissimam Electricem habet.
Serenissimus Dux Guilhelmus ducem Radzivillium invisit diuque cum ipso est conversatus. Quo abscedente dux Radzivillius omnia palatii conclavia, antiquaria, hortos aulasque lustrat, de quarum rerum omnium et potissinium salae camerarumque imperialium magnificentia superbiaque praestat silere, quam parum scribere, cum per se volumen integrum desiderent. Inter multos versus, qui in aula imperatoria maiore confertim visuntur, hi quoque historiae Hester subiecti non postremi sunt:
«Exanimata cadit charis pro civibus Hester,
Quae casura magis, ni cecidisset, erat»
[...] Aliarum historiarum imaginibus [...]
Mane Serenissimus Elector Serenissimum Principem adit salutatque manumque singulis Serenissimi Principis comitibus osculandum praebet. Prandium sumitur in Antiquario, cuius ornatum, si quis contempletur, dubitabit merito, an pulchrius quid videri possit, aut curiosius.
Augustus 1624 recensere
Dux Radzivillius audientiam apud Serenissimum Electorem habet. Prandium simul Serenissimus Princeps cum Serenissimo Electore, Duce Guilhelmo et Electrice sumit, cui etiam et dux Radzivillius adhibetur. Finito prandio ad venationem cervorum exitur, in qua Serenissimus primum qui egressus est, cervum uno ictu ita globo transverberavit, ut ne loco quidem motus subito peremptus ceciderit. Reditur Monachium pro cena occisis in venatione 20 et aliquot cervis.
Prandetur in horto extra palatii muros. Deinde lustratur machina, qua aqua per horti canales diffunditur. Ex horti palatio, in quo prandium sumebatur, visuntur cervi turmatim per prata proxime subiecta euntes redeuntesque praesentiam hominum nil metuere. In armamentariis praeter magnam tormentorum ducis copiam visitur ingens multitudo eorum, quae ex proelio Pragensi aliisque locis victor domum retulit.
Audito sacro Schleyssingam (praedium hoc est et palatium Serenissimi Electoris amoenissimum pulcherrimumque) itur. Ibidemque sumpto prandio eremitoria per campos disposita, vivariolum, in quo cervi albi et versicolores aviariumque, in quo rariores quaedam aves asservantur, visuntur. Deinde venationi cervorum, aprorum, capreolorum leporumque vacatur. Praedium hoc Schleyssingense, si pascua magnitudinem pecorum (quae omnia fere unius coloris sunt) lactisque abundantiam et caseorum formam quis contempletur, in territorio Parmensi locatum arbitrabitur.
Dum concio habetur, dux Radzivillius apud Serenissimum Ducem Guilhelmum conversatione tempus transigit et cum eodem ad reliquam partem sacri abit. Peracto sacro lustratur intimum Serenissimi Electoris sacellum, quod exquisitissimo marmore undequaque vestitum intersertis lapidibus pretiosis mirifice effulget. Organi fistulae in eo totae argenteae; reliquiarii maioris porta ex cristallo montano, cui variae historiae mira arte insculptae, statua Sancti Georgii, cuius thorax totus ex adamantibus rubinisque conflatus, prout et alia militaria ornamenta; equus ex puro iaspide, draco ex smaragdo, candelabra aurea, omnia denique incredibili splendore intuentium oculos perstringentia. Ingressus sacelli hac inscriptione insignitur:
«D O M Ad cultum Virginum Principi, salutatae Genitrici, Genitoris sui, iam geniti gignenti sacrum dicatumque».
Post prandium domus, in qua naturae et artis miracula asservantur, visitur, inter quae etiam siligo, quae de caelo ad instar pluviae delapsa dicitur et particula panis ex ea siligine confecti etc. Cena in horto sumitur.
Matutinum tempus litteris Varsaviam scribendis impenditur. Pomeridianum spectaculis pugilum funambulorumque datur. Equus cum ephippio et phaleris a Serenissimo Electore Serenissimo Principi donatur.
Monachio Starembergam disceditur, iter venatione cervorum fallitur. Staremberga arx est oppido adiuncta, quam lacus longitudinis trium miliarium alluit. Hic de industria praeparatae et ornatae naviculae.
Postero die mane (dimissis recto Augustam rebus famulisque) Serenissimum una cum comitatu praefato lacui invectum (Serenissimo Electore ob imbecillitatem, in quam noctu lapsus fuerat, Starembergae remanente), piscatione venationeque aliquantum detinuere. Propinqua iam meridie Serenissimus ad lacus portum in navi prandet, quo Serenissimus quoque Elector advolat, ut socia piscatione venationeque reliquias doloris iam mitigati excutiat. Itaque conscensis navibus, simul aliquantulum spatii in lacu emensi transitum ferarum exspectant. Cervi iam ante de industria in vicina loca coacti propellantibus canibus in lacum incurrentes traiectui sese aptant. Sed tunc glandibus plumbeis perimuntur, cum canum dentes natatu se evasisse credunt. Perempti funibus ad naves trahuntur. Aper quoque inter cervos latratu canum in lacum actus, cum spem evasionis intercisam sibi videret, firmato gradu accurrentium sibique inhiantium canum octo vulnerat, septem interimit, ingruentibus tandem undequaque gladiis impetitur, ab ipso tandem Serenissimo Principe acinace transfoditur in aquis.
Expedita hac venatione Serenissimo Electori valedicto dicitur inumbrante iam vespera ad monasterium sanctum vulgo Heiligeberg una et media hora noctis venitur. Augustum monasterium et templum in monte miraculis atque summis reliquiis clarum. In monasterio, hoc est Sancti Benedicti ordinis Serenissimus hospitatus est. In curritorio arcis Starembergensis sub cornibus quibusdam cervinis leguntur subiecti versus saxeae tabulae, quae vitro praemunita est incisi. Haec Latine summarie ita sonant: «Anno Christi 1420 dux Albertus iaculatus est cervum, qui hoc cornu gestabat. Unoque ictu septem vulnera inflixit. Eodem tempore cervus, venator, equus et canis erant sani oculo sinistro, dextero omnes caeci. Hoc testantur viri, feminae et pueri in arce Starembergensi, quod est certe miraculum».
Mane audito sacro Serenissimus cum commissaris Bavaricis Augustam, famulis cum rebus eodem praemissis, circa vesperam pervenit. Hospitatur Serenissimus «Sub Uva», commissarii Bavarici «Sub Corona».
Machina aquaria, templum et reliquiae Sancti Udalrici, armamentarium civitatis nitore ordine et armorum multitudine commendatissimum nec non praetorium lustratur. Immediate ante prandium dux Radzivillius a senatu per secretarium salutatur ac per errorem legatus regis Hispaniae a salutante appellatur. Eodem tempore vinum honorarium eidem offertur.
Dux Radzivillius apud Sanctum Udalricum expedita devotione atque hausto doloris dentium avertendi causa e calice eiusdem sancti vino ad Serenissimum Principem, qui in templo Capucinorum sacris intererat, sese confert. Inde in reditu domus stabulaque et equos Fuggerorum singulariter illic celebratos, visunt.
Petente Principe de Eckemberg colloquium Serenissimi nostri locus apud capucinos assignatus, quo pereunte Serenissimo dictus princeps de Eckemberg pervenit expeditoque salutationis excusationisque officio aliquantulum ad invicem collocuti sunt. Recedente Eckembergio Serenissimus ibidem sacrum audivit. Post prandium dominus Ioannes Fugger mediante duce Radzivillio Serenissimum salutavit eumque una cum comitatu ad cenam nocturnasque choreas invitavit. Screnissimus hominis petitioni humaniter annuit horamque cenae circa horam vespertinam septimam assignat. Ubi eo ventum, dum mensa instruitur, taedium morae lustratione palatii camerarum imaginumque eluditur. Cenae nemo praeter Serenissimum eiusque comitatum, ipsum dominum Fuggerum uxoremque et sororem eius adhibetur.
Peracta cena ad salam peramplam Serenissimus cum suis deductus exspectantes isthic invenit musicos ardentemque et saltandi cum tanto Principe et videndi Serenissimum turmam virginum patriciarum ad eam sollennitatem vocatarum, quae totae veterum more albo vestitae habitu simplicitatem prioris saeculi retulerunt. Vix 6 aut 8 gyri choreales peracti, cum Serenissimus cum suis ad hospitium sese contulit.
Serenissimus praemissis sarcinis et famulis Augustae prandet, vespere Donavertam pervenit, ubi commissarii Bavarici, qui die antecedente eo praeierant, adventantem Serenissimum cum comitatu magna humanitate cenaque sumptuosa in diversorio «Leonis Aurei» exceperunt.
Commissarii parato frustra ientaculo Serenissimo subito post sacrum discedenti valedixere. Tribus miliaribus Donaverta Serenissimus prandet.
Prandetur in Neisas. Vespere pervenitur Norimbergam. Commorationi «Anser Aureus» deligitur. Serenissimus omissa collatione cum tribus e suis civitatis lustranda causa exit. Dux interim Radzivillius ad commendatorem Ordinis Teuthonici illic residentem procurandi pro die crastina sacri causa mittit. Commendator, qui iam privatae suae devotionis causa sacerdotem accersiverat, libenter sese exspectaturum respondit.
Dominus commendator hora circiter nona cum quatuor curribus ad hospitium venit Serenissimumque incognitum (qui ut magis ignotus maneret, sedente duce Radzivillio in primo curru ipse in secundum concessit) ad domum Teutonicam deduxit. Dici non potest, quanta hominum Serenissimum videre desiderantium multitudine diversorium plateaeque repletae fuerint. Quin et currus quocunque Serenissimus tenderet, velut tumultuaria legione stipabantur quiescentibus interim et vacuis officinis. Sic Serenissimus ad domum Teutonicam deductus in sacello aedium interiore (nam templa duo ordinis ipsi domui adiecta adhuc profanis Lutheranorum ritibus mquinata tenentur) sacrum audivit, cui etiam nonnulli cives catholici interfuere. Post prandiurn Serenissimus a syndico civitatis magistratus iussu ad id deputato in demum senatoriam, armamentarium vetustate ac magnitudine armorum celebre, arcem item seu castrum visendi causa deducitur. Paulo ante cenara duci Radzivillio vina et pisces a magistratu offeruntur.
Cursor Andreas in Poloniam expeditur. Serenissimus prandio Norimbergae refectus, Neustadii cenat et pernoctat. Pro nocte ad oppidum venimus, quo ergo cum Principe praecesseram in dispositionem illius, dico tantum cum servitore Hagenau et chirurgo. Ubi primum hospitium intravimus, Princeps ad lectum se ponebat, ego cenabam. Interim superveniunt notarius Zolkievius et alii; sic omnes comedimus.
Dux Radzivillius cum domino Pac valetudinis curandae causa Herbipolim praecessit. Serenissimus eo die in Kitzingen pransus est et pernoctavit.
Inter horam nonam et decimam antemeridianam Serenissimus Herbipolim pervenit statimque sacri audiendi causa ad templum sese contulit. Episcopus, qui hesterno die vespere in civitatem redierat, hodie ad diversorium mittit petitum, quinam ii sint, qui illic hospitantur. Cumque intellexisset ducem Radzivillium esse dominum Trukses ab Hennenberg, consiliarium suum, cum alio misit, qui ducem cum comitatu suo ad arcem invitarent. Quam invitationem excusatio ducis infirmitatis irritam reddidit, circa vesperum eosdem dominos mittit cura significatione doloris, quem ex frustratione invitationis suae et adversa ducis valetudine concepit. Et quoniam ea felicitate frui non potest, ut illum domi suae tractet, saltem hoc ipsi liceat, ut eius sumptibus expensae in diversorio factae solvantur simulque cocos et coquenda pro cena subministrat. Gratiis actis oblatio acceptatur. Dominus Nagott (nam David equo excussus manum luxaverat) Werthamum cum doctore conducendarum navium causa praemittitur. Nocte, cum omnes somnum meditarentur, reverendus dominus Neineck, canonicus Herbipolensis et iudex terrestris bene potus, ab episcopo ad ducem missus. Quiescente iam duce non est auditus.
Mane dum sacrum in templo universitatis audiretur, praefatus reverendus dominus Neineck eo quoque se conferens duci Radzivillio hesternam commissionem exponit, videlicet, reverendissimum episcopum ardenter flagitare, ut sibi cum Serenissimo colloquendi copia fiat efficitque, ut consilium adeundi in transitu episcopi apprehendatur. Dum ad arcem tenditur, episcopus pontem transeuntibus occurrit, qui nemine transeuntium agnito (salutatis tamen detectione capitis omnibus) ad cancellariam pergit. Interim accurrens praedictus dominus Neineck voluntatem Serenissimi episcopo exponit. Trepidantibus omnibus, num in ponte salutatio expedienda, an insalutato ipso pergendum. Resolutio tandem facta, ut Serenissimus in arcem sese conferret, Episcopus expedito in cancellaria negotio sequeretur. Dum in arce episcopus exspectatur, Serenissimo armamentarium, conclavia equique ostenduntur visis quoque in cellario vasis illis, quorum conficiendorum magnitudine episcopi certant. Dum Serenissimus in gradibus constitutus reditum parat, Episcopus ei occurrit. Sic quae salutatio super aquas in ponte videlicet omissa fuerat, prope vinum expedita est. Post facta ad diuturniorem commorationem invitatione Serenissimus discessit. Cui ostendendae viae et maioris securitatis causa aliquot e suis satellitibus episcopus adiunxit, quos facto uno miliari Serenissimus remisit.
Prandium Werthami «Sub Rosa Aurea» sumitur. Comes de Leveinstein dominus loci, petit sibi copiam fieri alloquendi Serenissimum, sed non obtinet. Dominus Denhoff ad electorem Moguntinum, non longe Werthano venationi vacantem, expeditur. Consilium per Moenum discedendi excessiva nauli iniquitas cimbarumque ineptia intervertit. Sicque in equis perrectum ac vespere Miltenburgum perventum «Sub Grue» pessima tractatio.
Serenissimus mane antequam equum conscenderet, ossa ceti seu balenae suo quaeque ordine collocata visit. Serenissimus cum duce Radzivillio et nonnullis aliis in Klanwalser (pagus est tribus miliaribus Wittemburgo dissitus) ientaculum nitide et celeriter praeparatum sumit. Circa meridiem Aschemburgum, arcem electoris Moguntini, pervenit ibique prandet. cenat et pernoctat.
Excipiendo Serenissimo elector nepotem suum mittit; ipse in venatione remanet. Quo etiam nepos absoluto prandio reversus est. Elector ut Serenissimum in arcem pelliceret, cauponibus in civitate vetuit, ne quidquam cibi aut potus hominibus Serenissimi venderent. Post prandium reverendissimus dominus Franciscus Montori, episcopus Nicastrensis, nuntius apostolicus, Colonia in Italiam tendens Aschemburgum venit, quem Serenissimus incognitus una cum duce Radzivillio adiens salutavit. Cuique instantissime ardentissimeque ducem roganti Serenissimus se detexit. Hic Serenissimum usque ad cubiculum ducis magno exsultantis animi argumento deduxit.
Audito sacro Aschemburgo discessum. Hannoviae in civitate nova «Sub Gygante» prandetur. Peracto prandio comitissa vidua et domina eiusdem loci ducem Radzivillium mittit rogatum, ut ibi pernoctaret; ad quam gratiarum agendarum causa dominus Denhoff ablegatur. Vesper Serenissimum Francoforti excipit in diversorio hordei. Diffamata ob pestem Moguntia dux Radzivillius ad consulem melioris informationis causa mittit, unde pro responso nihil periculi illic esse refertur. Nihilominus in locis vicinis caute procedendum eo, quod nonnulli pagi confluxu Rheni Moeriique interiecti interiori contagio laborarent, ea pars quae Ringaw vocatur.
Serenissimus civitatis lustrandae tempus matutinum impendit. Audito deinde sacro cum omnes prandio sese accingunt, missus a magistratu consul primarius senator et syndicus facta felicis adventus et progressus apprecatione sumptuum Francoforti factorum solutionem in aerarium civitatis transfert. Gratiis actis ipsi cum duce Radzivillio ad mensam collocatur. Hora post meridiem prima naves conscenduntur portaque iam clausa Moguntium appellitur pulsatis tamen foribus omnes, qui cum Serenissimo erant, intromittuntur. Reliquae duae naves colligatae cum famulis, equis et sarcinis, quia provecta iam nocte ad portam pervenere, in suburbii hospitium miserum et infame familiam coniecere.
Serenissimus procurante duce Radzivillio a patre Maximiliano Sandeo salutatur atque ad visendum collegium Societatis Jesu invitatur, Eodem die dominus Denhoff procurandarum pecuniarum causa cum litteris commutaticiis Amsterodamum proficiscitur. Sumpto prandio discedentem Serenissimmn venti contrarii magnitudo in pago Valff, uno tamen miliari Moguntia dissito, detinet navemque onerariam exspectare cogit. Dominus Pac et dominus Zolkiewski in navicula separata non mediocriter nec sine timore periclitantur. Sicque omnes in hoc pago pernoctant.
Hora post mediam noctem circiter secunda navis oneraria discessit. Oriente sole Serenissimus cum duce Radzivillio una, dominus Pac et dominus Zolkiewski altera nave onerariam sunt secuti et circa meridiem Baccarachium perveniunt, Ubi explosione bombardarum a militibus officiosa salutatione et lauto prandio a domino Verdugo, colonello Geldriaeque et palatinatus gubernatore, sunt excepti. Mensam, familiae Principis refectioni destinatam, militaris officialium Baccarachensium indiscretio occupavit sicque famulos ieiunos Baccarachio dimisit. Descendens Baccarachio peracto prandio per Rhenum Serenissimus castrum Pfaltz (quod vetus quadam arx et turris est rupi medio iniecta Rheno superstructa nomenque toti Palatinatui imponens) visit, ubi oppidani viciniores vinum et uvas obtulerunt, prout in transitu omnium fere Rheni accolarum factum. Prope oppidum Bolbert, tribus miliaribus Confluentia dissitum, commissarii archiepiscopi Trevirensis duci Radzivillio navi occurrerunt, qui nomine archiepiscopi petentes, ut dux Radzivillius cum comitatu in palatium archiepiscopi Confluentiam diverteret. Cumque dux praetextu evitandae importunitatis aliquantum reluctaretur, navem ipsi suam nostrae colligarunt sicque simul perrexerunt eam esse voluntatem domini causantes, ut omnino Illustrissimum in arcem deducerent. Adventans Serenissimus cum duce explosione tormentorum arcensium civiumque ad ripam positorum atque adeo ab ipso archiepiscopo in porta civitatis palatio tamen vicina exspectante excipitur atque ad palatium deducitur. In camera Serenissimum sese detegentem liberiore significatione humanitatis salutat archiepiscopus. Cenam simul sumunt, quae musica non postrema condiebatur.
Audito mane sacro ipse archiepiscopus cranium Sancti Sebastiani (contenditur autem inter Confluentinos et patres Eckersbergenses utrubi sit verum caput Sancti Sebastiani) osculandum Serenissimo aliisque praebet. Navi deinde sua propria cibo, potu omnibusque rebus necessariis instructa eundem dimisit. Itaque in navi bene ientatum pransumve ab incolis adiacentium oppidorum vina passim offeruntur.
Cum e regione oppidi Konigswinter naves nostrae constitutae essent, commissarii Serenissimi Electoris Coloniensis, dominus Crivelli cum tribus aliis occurrere salutationemque cum invitatione nomine Serenissimi Archiepiscopi et Electoris proposuere, Ipse elector cum duce Alberto, fratre suo, uno miliari Bona egressus cum equis rhedisque in ripa Rheni Serenissimura exspectavit. Facta hic salutatione currus conscendunt ac ubi in campos ventum, venationi leporum vacant. Deinde conscensis iterum curribus Bona ingrediuntur, ubi bombardarum tormentorumque tonitu Serenissimus salutatur. Solus Serenissumus Princeps et dux Radzivillius in palatio archiepiscopali, reliqui in domibus civium hospitantur. In cena prout et in sequentibus partibus nemo nostrorum praeter ducem Radzivillium mensae adhibetur Serenissimorum.
Dux Radzivillius audientiam apud Serenissimum Electorem, Ducem Albertum ipsamque Ducissam habet. Post prandium Serenissimus Princeps cum Serenissimo Electore et Duce Alberto ad venationem exit. Commissarius ducis Neoburgici dominus Metternich domini sui litteras chirurgo Serenissimi Principis (nam eum esse secretarium credebat) dedit Serenissimo tradendas.
Post prandium fortalitii (Pileus Sacerdotalis, Germanice Pfaffenmütze dicti) lustrandi causa Princeps cum electore duceque Alberto discessit. Dux Radzivillius litteris scribendis vacavit. Equus Serenissimo Principi a Serenissimo Electore offertur.
Elector cum duce Alberto ducem Radzivillium invisit. Post prandium comitantibus Serenissimi Electoris commissariis Coloniam versus disceditur. Dux Radzivillius adhuc in itinere existens gravissimo dolore dentium corripitur. Qui cum Coloniam venisset, eum cum comitatu navi egredientem magistratus civitatis salutatione excipere rhedisque eo fine ad ripam dispositis deducere parat. Sed oblatio excusatione eluditur dicendo ducem in proxime ventura venturum navi esse. Itaque magistratus exspectat cumque advecta nave non ducem, sed electoris commissarios sibi non usque quaque gratos, vident, prodire domum cum curribus decepti revertuntur. Tanta autem multitudo hominum desiderio videndi Serenissimi Principis (quem quantumvis ignote degere volentem fama praenuntia ubique fere prodidit) ripae fluminis erat affusa, ut transitus nullo pacto patuerit, nisi per exiguam viam, quam satellitum officialiumve rnilitarium opera baculorum adminiculo factam aegre milites custodiebant. Serenissimus tamen sub nomine ducis Radzivillii in diversorio insignium Juliacensium commode et laute habetur. Propinqua cenae hora senatus civicus ad hospitium veniens salutandi ducis Radzivillii copiam sibi petit fieri, cui turbato increscentis doloris dentium vehementia duce per dominum Zolkiewski excusatio super infirmitate ducis iam iam somno sese apparantis affertur.
Mane idem senatus iterum exploratum mittit, qua hora audientiam impetrare posset, cui itidem prior infirmitatis excusatio allata. Inventus tamen oculista, qui applicato ad dentes illustrissimi medicamento dolorem primo mitigavit, deinde penitus sustulit. Itaque recreato duce cum peracto sacro magistratus denuo audientiam flagitaret, admissus est. Factaque verbis in exquisitae humanitatis speciem concinnatis salutatione, studiorum officiorumque promptitudinem duci Radzivillio totique comitatui mira propensi affectus declaratione obtulit.
In prandio 40 cantari stannei cum vino a magistratu offeruntur, quod postea singulis pastibus factum. Litterae ad gubernatorem Iuliacensem conductus submittendi causa expediuntur.
A prandio visis aliquot templis in basilica Divi Petri corpora Sanctorum Trium Regum visuntur, inde rhedis magistratus (prout et ante) comitante senatore et secretario ad domtim civicam devecti eandem lustrant ac postea magnifica collatione ibidem a magistratu instructa excipiuntur. Mensae quidam bene vestitus nulli notus accubuit, de quo cum dux Radzivillius ex consule petiisset, quisnam esset, respondit se existimasse unum e comitatu ducis esse. Postea compertum est fuisse nobilem e vicinia Coloniae, qui ob insolentias Coloniae exercitas e civitate proscriptus hac ratione intercessionem Serenissimi quaerere voluit, ut cum magistratu in gratiam rediret. Audacia certe vel temeritas haec insignis erat, quae si ipse a magistratu agnitus fuisset, male illi cessisset. Peracta collatione Serenissimus consuli seniori pro gratiarum actione sese detexit. Monitus nobilis ille per amicos de periculo, quod ipsi immineret, urbe excessit Serenissimumque humiliter rogari fecit, ut preces suas pro ipso interponeret. Dignatus est id ipsum facere Serenissimus, sed praevalente insolentiarum factarum numero nihil obtinuit.
Dominus Pac cum domino comite de Rekkam Bruxellas ad Serenissimam Infantem mittitur.
Intercessione Serenissimi primo apud iudicem, deinde coram duobus scabinis exposita pauper quidam necessitate ad exiguum coactus furtum suspendio liberatur, cum iam iam ad furcam ducendus esset.
September 1624 recensere
Summo mane audito sacro Colonia Iuliacum versus disceditur praeeunte et commissarii munus obeunte domino Adolpho Wolph, dicto Metternich, comitante satellicio Serenissimi Electoris Coloniensis. Prandetur in arce dicta Bergenhausen. Merenda sumitur in arce Nambotensi. Locus hic est venationi Serenissimi Ducis Neoburgici destinatus. In pagis huius ducatus plerumque puellae tenso per transversum plateae filo Serenissimi (quem ex proditione militum antecedentium ex pluma pilei alba et nigra agnorant) equum velut captum detinuere, donec ipsis aliquod honorarium daretur. Hoc plerumque sponsae sparsis capillis fecere. Quam primum ad fines Iuliacos ventum, rustici Electoratus Coloniensis (qui satellitio pro maiori securitate adiuncti fuerant) remittuntur. Suppeditatis ex praesidio Iuliacensi militibus sagittariisque villanis guardia Serenissimi Electoris ulterius nobiscum pergente in iisdcm confinibus. Dominus Meternich equo desiliens ducem Radzivillium nomine Serenissimi Ducis Neoburgici (qui paulo ante in Hispaniam discesserat) humana salutatione excepit. Oculis incurrente civitate et arce Iuliacensi administrator seu vicesgerens praefati ducis cum gubernatore arcis et officialibus belli magnaque nobilium provincialium manu stipatus adventum ducis Radzivillii exspectans offenditur, qui praevia felicis optatique adventus gratulatione desiderium Serenissimi Ducis, domini sui, fruendi hac felicitate itinere Hispanico impeditum exponit. Ac deinde Serenissimum ad civitatem castrumque deduxit. Interim tormenta magno aeris fragore laetitiam testantur. Tractatio laute instruitur. Noctu claves arcis Serenissimo traduntur a gubernatore.
Lustratur fortalitio, quam miro opere inter fossas Hollandi munierunt; armamentarium item et provisio. Prandium Serenissimus cum duce Radzivillio et domino Zolkiewski adhibitis etiam vicario et gubernatore publice sumit. Quo finito Iuliaco disceditur. Conducente priore Serenissimi Electoris Coloniensis guardia et centuria peditum praesidiariorum Iuliacensium, quibus in territorio Aquisgranensi adiuncti rustici eius ditionis. Ita circa vesperum Aquisgranum pervenitur. Hospitatum «Sub Porco». Domus stricta, sed hospes catholicus et tractatio bona. Salutato duce Radzivillio senatus eidem vinum honorarium offert, missis ad canonicos Serenissimi Archiepiscopi et Electoris Coloniensis litteris, quibus ad ostendendas Serenissimo Principi (nam non nisi transeuntibus Austriacis et alias evoluto septennio publice exhiberi solent) reliquias hortabantur ipsi ad hospitium venerunt ducique salutato operam suam obtulerunt. Eodem tempore nuntius a comite de Valle, legato Serenissimae Infantis, litteras affert.
Reliquiae in Ecclesia Maiore visuntur, quarum praecipue sunt hae: indusium Beatae Mariae Virginis, fasciae nascentis Christi Domini, linteum, quo Christus percinctus fuit in cruce, velum, cui ab Herodiade involutum fuit caput Sancti Ioannis Baptistae. Quae omnia monstrata sunt in altari magno. In sacristia ostensum est caput et brachium Sancti Caroli Magni, clenodia eiusdcm quibus lac et capilli Beatae Mariae Virginis inclusi; itemque imago Beatae Mariae Virginis manibus Sancti Lucae saxo incisa; eiusdem cornu venatorium ex ebore cum multis aliis reliquiis, cingulum insuper Christi Domini coriaceum; cingulum B.M.V. lineum.
A prandio Aquisgrano disceditur comitantibus civitatis consulibus, qui attactis finibus Limburgicis (in quibus comes de Valle, legatus Serenissimae Infantis, adventum Serenissimi exspectabat cum magno nobilium numero) domum sunt reversi. Comes interim dictus legationem suam coram duce Radzivillio absolvit. Idem cum dux Radzivillius per dominum Meternich significari curasset, an milites Iuliacenses itinere fessi domum remitti possent, Gallice respondit: «Non, car je suis venu ici pour honorer Son Altesse, non pour combattre», id est: Non, nam ego hic sum ad honorandum Suam Serenitatem, non ad confligendum. Quod responsum Serenissimum totumque comitatum in risum solvit. Itaque pergentibus nobiscum iisdem militibus ducente legato per invios et silvosos infrequentarum viarum aut tracttis (ipso in pago regio viciniore manente) provecta tam nocte Visetam pervenimus, ubi porta clausa. (Nam ab iis, qui praecesserant, senatus monitus aliam portam apertam reliquerant confluenteque ad illam tota civitate nemo erat, qui ad hanc nos venisse sentiret, diu exspectatur, donec aperiretur). Ubi ingressus patuit, Serenissimus «Sub Porta Rubea», dux Radzivillius «Sub Ansere» hospitatus est peracta cena. Tibicen Serenissimi Electoris Coloniensis ad gubernatorem Traiectensem conductus adsciscendi causa expeditur.
Hora septima matutina praefatus tibicen redit cum nobile dicti gubernatoris nuntium de adventu conductus adferente, cum fama 500 Hollandicorum equitum Serenissimo insidias struentium.
Prandium communibus nobilium provincialium sumptibus opiparum et splendidum exhibetur. Circa horam tertiam pomeridianam advenit gubernator Traiectensis cum 100 equitibus totidemque peditibus. Ex civitate Wisetana remissi milites Iuliancenses sicuti postea etiam equites Serenissimi Electoris Coloniae. Hinc quoque domum sese recepit comes de Valle, legatus Serenissiinae Infantis. Aiitequam Serenissimus Viseta egrederetur, vulgatum est iter vel Leodium vel Terlemontum versus suscepturum. Capitaneis interim clara monitis Diestum tota nocte tendendum esse. Ferebatur enim, ut dictum est, itinera hostili exercitu infesta essc. Tribus miliaribus Wiseta commendator maior Ordinis Theutonici exposita, ante ianuam praedii sui collatione collucentibus undequaque facibus transeuntem Serenissimum cum comitatu excipit. Tota itaque nox itineri insumitur, ubi militum alias in obvia rusticorum domicilia dissipatos gallinas, anseres aliaque portatu faciliora tenebrarum beneficio rapere furtim, alias potui ciboque quaerendo aperte inhiare (quos officiales baculo velut fulmine eiectos in ordinem, sed ad breve tempus compulere) videre erat. Nonnulli vigiliarum laborisque taedio fracti velut temulenti titubante passu incedebant, alii somno penitus victi in terram concidentes sequentium progressu impedito velut supplantatione proruentium numerum cumulabant. Equites quoque prolabentibus e manu dormiturientium habenis equos non moderati in antecedentes atque adeo in ipsum Serenissimum quoque impingebant. Ita tota nocte consumpta.
Hora octava matutina Diestum pervenitur. Serenissimus cum duce Radzivillio «Sub Gallo», alii «Sub Homine Silvestri» hospitantur. Dum dux Hadzivillius tam diuturnam inediam solaturus parum panis cum butyro comederet, Serenissimus superveniens cum singulari hilaritate et risu comitem eius convivii se fecit. Quiescitur deinde usque ad horam tertiam pomeridianam. Hora quarta prandium simul cum cena sumitur.
Hora inter quintam et sextam matutinam media venit dominus Pac cum domino comite Rekkam, qui die antecedenti cum aula Serenissimae Infantis in occursum Serenissimi Namurium praecesserat, rati Serenissimum illac iter facturum, Post sextam Diesto disceditur. Sacrum ad Beatam Virginem Aspricollensem Mariam auditur. Medio ante Lovanium miliari nomine Serenissimae Infantis cum aula et guardia occurrit dominus comes de Noielles, oeconomus Serenissimae Infantis, Serenissimum, ut legatus Serenissimae Infantis excepturus, cui per dominum Pac nuntiatum Serenissimum adhuc incognitum esse velie, unde propinquis utrinque partibus orationem salutationemque ad ducem Radzivillium convertit. Paululum postea progressi civium aliquot cohortes sub 4 vexillis ordine et decore militari dispositas offendimus, qui transeuntem Serenissimum explosione bombardarum salutarunt. Idem ingredienti portam civitatis tormentis mortariisque adiuncta, postea musica factum. Serenissimus in collegio Dalensi Lovanii cum duce Radzivillio reliquisque itineris comitibus et aulicis suis (in quibus ad mensam Serenissimi admittendis officiales Serenissimae Infantis difficultatem fecerant, eo quod invinctvn eis esset, ut eo, quo olim Serenissimo Archiduci Alberto nunc Serenissimo Principi serviretur modo et reverentia) pransus est; reliquus grex «Sub Homine Silvestri». Post Serenissimum (cui Hispanus genu flexus aquam porrexit) solus dux Radzivillius in ea sala, in qua comedebatur, lavit; reliqui in antecameram lotum sese exiverunt. Legatus Serenissimae Infantis dominus comes de Noielles rogatus, ut mensae Serenissimi accumberet, potius se moriturum respondit, quam hoc facturum. Nullus neque famulorum nostrorum neque exterorum aut spectatum aut servitum in salam intromissus est, Post prandium subministratis pro Serenissimo aliorumque sarcinis curribus et equis recentibus Bruxellas versus itum. Tota via inter Lovanium et Bruxellas hominibus euntibus redeuntibusque et ad videndum Serenissimum hinc inde properantibus ita fuit referta, ut forum quodpiam nundinale videretur, Cum Serenissimus miliari circiter uno Bruxellis abesset, praefectos stabuli cum equis curribusque exspectantes offendit. Quorum maior dominus comes Octavio rhedam pro Serenissimo expresse noviter factam eidem tunc praesentavit, cuius portae Serenissimus cum domino Pac dato duci Radzivillio tanquam Serenissimi Regis Poloniae legato superiore loco insedit. Grandes Hispaniae iam ante petierant, ut salva Serenissimi Principis gratia obviam eidem procedere ipsis liceret. Cui petitioni nulla ratione annuere voluit, confusum iri quicunque venerint, seseque titulum Principis exuturum dictitans, Dux tamen Aumalius (qui et ipse titulo insignitus est grandium) humanitatis forte officio reliquos anteire volens occurrentibus aliis ducibus, comitibus Serenissimaeque Infantis aulicis sese inseruit. Quae res ad Serenissimum aliosque delata assistentes domino comiti de Noielles stomachum movit. Serenissimus autem poenitentiae ansam duci Aumalio sese porrecturum asserit. Cumque itaque ad dominos illos, inter quos dux Aumalius sese collocavit ventum esset, Serenissimus ducem neque nutu, neque affatu veneratur. Quod dum comes Ottavio (qui duci eius rei author fuisse creditur) spe melioris eventus frustratus animadverteret, tacente Serenissimo ipse ducem Aumalium, ut Serenissimi rhedam conscendat, hortatur. Dux hortatiis eius pudore suffusus obsequitur atque ad sinistram ducis Radzivillii tanquam legati Regis collocatur. Ita praepostero humanitatis officio castigato ulterius procedentibus maior civium Bruxellensium pars ordine in aciem efformato disposita invenitur. Quae explosione et applausu laetitiam ex adventu tanti principis conceptam est testata. Civitatem Bruxellensem nocte iam adulta collucentibus undequaque taedis facibusque et rogis publicae hilaritatis indicibus ingreditur. Serenissimus, cui quia idem, qui olim Serenissimo Archiduci felicis memoriae Alberto exhiberi debuit honor, more tunc temporis recepto domitores equorum seu cavallirizzi Serenissimi currum in ingressu utrinque comitabantur. Horum unus praemonitus ante adventum Serenissimi, ut ferrum illud, quo vagina gladii promunitur, vacillans firmari curaret, neglecto consilio postea amisit.
Fungens itaque in ingressu Serenissimi suo officio in porta ipsius palatii Bruxellensis medius inter murum et currum propius advectum deprehensus neque ob ingruentem equitum turmam pedem introducere volens, gladii manubrio in murum impacto, apicem eiusdem vi pergentis currus pedi Serenissimi infixit. Sensit se vulneratum Serenissimus neque tamen indicium doloris ullum prodidit, sed vulnerantem manu protrusit et ad aulae maioris gradus perrexit. In gradibus vulneratum se queritur petentique duci Radzivillio in quo loco, pedem et ocreas totas cruentas ostendit, Horrente et attonito duce Radzivillio Serenissimus magis magisque impallescit, rem tamen ut et peccantis saluti consulat et ansam maiori tumultui eripiat silentio tectam dissimulat. Interim medietatem graduum emenso Serenissima Infans monastico virginum Carmelitanarum vestita habitu occurrit eumque manu humanissimaque salutatione venerata ad salam amplissiinam deducit. In qua Serenissimus, donec totum gynecaeum transiret, moratur, tandem in conclave olim ipsius archiducis, nunc suae commorationi destinatum grandibus Hispaniae reliquisque aulicis comitantibus descendit. Duci Radzivillio subtus duae camerae tapetibus ornatae et eo, quod conclavi Serenissimi essent viciniores valde commode sunt assignatae. Pro domino Pac et domino Zolkiewski e regione ducis una eo loco, quo ingressus in hortum vivariumque patet. Serenissimus in conclavi 4 arcas holoserico rubeo inductas, indusiisque collaribus aliisque rebus lineis exquisitissimis usuique suo a Serenissima Infante, destinatis refertas invenit.
Mane Serenissimus Princeps Serenissimam Infantem visitat et nonnullorum praetensiones intercessionem Serenissimi efflagitantium exponit et obtinet, quod desiderat. A cardinale Cuova, legato regis Hispaniae, salutatur similiterque a nuntio apostolico. Vespere dux Radzivillius audientiam apud Serenissimam Infantem habet.
Audito sacro Serenissimus publice pransus est. Circa tempus vespertinum cum Serenissima Infante in eodem curru ad Beatam Virginem Lachensem profectus est. Circa noctem rediit.
Serenissimus a duce de Croy ad cenam et balletum invitatur similiterque dux Radzivillius et reliquus Serenissimi comitatus; post prandium Serenissimi nomine cardinalem Cuova, legatum regis Hispaniae, invisit Dux Radzivillius. Idem cum nuntio apostolico praestare vellet, domi non est repertus. Cena apud ducem de Croy praeter cardinalem legatum Hispaniae et nuntium apostolicum interest. Dux Radzivillius cum plerisque e Serenissimi nostri comitatu pleraque cenae fercula alias exquisitissima et prope innumera insigniebantur vexillulis, in quibus repraesentabatur Serenissimus Princeps Turcam framea occidens. Dum cena prope peracta convivae optime incaluere Serenissimus Princeps eo quoque venit. Venienti ut incognito ex voluntate ipsius nemo assurgit. Sed statim a praeordinatis ad adventum ipsius in cameram, ubi dominae virginesque commedebant, deductus est. Finita cena dum ad locum balleti conferre sese vellent, tanta honiinum multitudo illic est reperta, ut nisi abactis illis nullus invitatis superfuisset locus. Trahebatur eo saltu et tota illa pars noctis, quam cena reliquam fecerat. Dux Radzivillius dolore dentium afflictus hora post mediam noctem secunda discessit, reliquos aurora superveniens illic deprehendit.
Dux Radzivillius ad nuntium apostolicum misit sciscitatum de hora visitationis, qui iterum non est inventus; quam ob causam dilata hac occasione visitationis post prandium nomine Serenissimi dominum comitem Emdensem, qui ob infirmitatem (qua lecto affixus tenebatur) Serenissimum adire non poterat, invisit. Hoc die finantiarii audientiam apud Serenissimum habuere.
Mane dux Radzivillius nuntium apostolicum invisit. Apud Serenissimum audientiam habuere consiliarii secreti cancellariae et magistratus civitatis, qui etiam mensuras aliquot vini obtulit.
Serenissimus ad Sanctam Gedulam sacrum audivit. Quo finito tres Sanctas Hostias miraculis clarissimas visit. Curiositas videndi Serenissimum totum templum infinita hominum multitudine ita replevit, ut transitus non pateret. Tota die ob indispositionem, quam sensit, vix comedit Serenissimus. Dux Radzivillius cum aliis Serenissimi aulicis a duce Arschotans prandio exceptus est. Eodem die dominus Denhoff Amsterodamo rediit.
Serenissimus nondum plene ex hesterna imbecillitate convaluit. A prandio nuntius apostolicus ducem Radzivillium invisit.
Serenissimus medicinam sumpsit. Post prandium tragicomoedia a patribus Societatis de felicitate huius mundi est exhibita, quam in hodiernam diem distulerunt sperantes eam praesentia Serenissimi nostri Principis cohonestandam.
Serenissimus Princeps sacrum apud patres Societatis audivit Maiestatemque ad adventum eius erigere parantes de industria inconfecto opere praevenit. Plateae, quibus Serenissimus ad templum proficiscebatur, totae sparso gramine virebant potiorque Serenissimae Infantis aulae pars Serenissimum comitatur. Sanitatem domini Zolkiewski morbus tentavit. Post cenam choreae apud ducem de Borreville celebrantur, ad quas praemisso duce Radzivillio cura reliquis nostratibus Serenissimus paulo post specie incognitus venit. Hoc die Antverpiam mittitur dominus Nagott.
Serenissimus Treverium (locus hic est voluptati et recreationi archiducum destinatus, aedificii magnificentia situsque amoenitate singularis) hora inter nonam et decimam media profectus est. Vespere rediit.
Arte comitis Octavii tale esse Serenissimae Infantis desiderium praetexentis Serenissimus persuasus cardinali legato Hispaniae denuntiari fecit se crastina die visitandi causa ad eum venturum. Cardinalis eo nuntio laetus facta gratiarum actione omnia excipiendo tanto hospiti apparari iubet. Dux Radzivillius communicata sibi a Serenissimo re novitate consilii mirifice percellitur metuensque, ne id in praeiudicium Principis eminentiae cederet, terminum visitationis velo interlapsi impedimenti prorogari petit. Quo facto institutum Serenissimi inter ducem Radzivillium, dominum Pac et dominum Zolkiewski ventilatur singulique anguem sub hac herba latitare subodorantur, unde unanimi consensu probant consilium, ut per cubicularium Serenissimae Infantis dominum Monfordt Serenissimus ab eadem expiscetur, an ea sit mens et voluntas eius, ut legatus Hispaniae a se invisatur.
Suscipit provinciam dictus dominus Monfordt et pro responso refert, Infantem ne quidem somniasse hac super re nec enim cordi sibi esse, ut tanto hospiti quidquam praescribere desideret. Ita astu comitis detecto visitatio cardinalis (quae propter Serenissimi denuntiationem videbatur deberi) in discessum Antverpiensem reiecta 21-a septembris, ut infra videbitur, expeditur. A prandio dux Radzivillius cum nonnullis aliis e Serenissimi comitatu ad dominum comitem Emdensem, ducem de Croy tanquam crastino die in castra Bredaica profecturus valedicendi causa discessit. Circa vesperum cum Serenissimus omnia ad discessum in castra disponi iussisset, suasu Serenissimae Infantis profectio differtur. Hoc vespere dominus Nagott Antverpia redit.
Dux de Croy cum duce Radzivillio et toto Serenissimi nostri comitatu prandet, ubi largiore compotatione usi sanitatem variorum magnatum principumve exhaurientes cultris ad singulos haustus scutellas feriebant, sic ut in officina cupraria, quis esse sibi videretur, sublatis scutellis pulsata manibus mensa argumentum laetitiae fuit. A prandio dux Croycus audientiam apud Serenissimum Principem habuit.
Dux Areschotamus cum duce Radzivillio pransus est, cuius gratia hesternam in compotatione laetitiam aemulati sunt.
Prandio item dux de Croy adfuit.
Serenissimus recta ad castra Bredaica iturus cum iam in procinctu esset, novis de adventu principis Auraici Bredam versus tendentis allatis ab instituto deflectens Antverpiam iter dirigit. Et quia legati cardinalis Hispaniensis domus transiri debuit, ut se promisso, exsolveret, Serenissimus praemoneri legatum fecit se in transitu ad ipsum descensurum. Cumque currus Serenissimi ante ianuam legati substitisset, cardinalis ad currum usque Serenissimo occurit eumque ad domum suam deducit, ac post pauculam collocationem ad currum iterum magna gestionsis animi iucimditate reducit.
Serenissimum praeter ordinariam palatii infantini familiam comitati sunt dux Craycius, comes Octavius, comes de Noielles, commissarius. Mechliniae cives armati cum 5 vexillis in campos egressi Serenissimum excepere. Hospitatus est Serenissimus cum maiore comitatus sui parte in palatio Hochstratensi. Paulo post adventum magistratus civitatis audientiam apud Serenissimum habuit. Ad Serenissimi intercessionem duo homicidae e carcere liberati sunt. In ingressu palatii Hochstratensis notatur singularis magnitudo bovis culusdam cum sequenti inscriptione:
L'an quinze cent vint six vintuitieme novembre Au conte Hochstrators offrire[n]t ceux de Frise Pesant deux mille cinque cents livre de mise
Tout tel que ce procurrait gros et gras me ressemble, scriptum Gallice: Id est anno 1526 Frisii obtulerunt comiti Hochstratensi me, qui habui bis millenas quingentas libras, ita crassum et pinguem, ut hac imagine repraesentor. Ex alia parte ingressus eiusdem palatii visitur imago ovis cum subiectis versibus, itidem Gallicis.
L'an mill cinque cent cinquent huiet A Madame sa noble mere Le conte de Renneberg fit De noy present propre a gran chere Deux cent quattre livres pesai En os, en peau e cher ensemble Et vivant si grande me monstrai Comme ce pour traiect me ressemble.
Latine sonat: Anno 1558 comes de Rennenbergh me aptum ad excitandam hilaritatem donavit dominae suae matri. Habui libras ducentas et quatuor simul iunctis ossibus, pelle et carne et vivens tam eram magnus, ut in hac imagine proponor.
Audito in sacello patrum Societatis Iesu sacro et lustrata in transitu ecclesia cathedrali, quam plebs Serenissimum sequens mirandum in modum opplevit, Mechlinia disceditur. Prandium in palatio prope Willenbruck sumitur. Inde Serenissimus rheda paululum provectus navim conscendit. Appropinquantem civitati Antverpiensi explosione tormentorum undequaque mirifice intonantium civica castrensisque laetitia excipit. Dum Serenissimus ad portam appellit, tres viri curiositate Serenissimum videndi impulsi cymbam conscendunt, qua inversa effusi submerguntur. Pro equis et curribus pons navalis per Scheldam exstructus fuit. Egredientem de navi Serenissimum senatus civitatis salutat. Civium armatorum in 32 vexilla distributorum nonnulli ante portam, nonnulli in plateis civitatis dispositi Serenissimum ad hospitium (quod erat palatium domini Simenes in platea «Super Marinam» dicta) comitati sunt. Horum postea transitus ante domum Serenissimi ad ostentationem instructus aliquot horis duravit resonantibus continuo tympanis bombardisque.
Serenissimus sacrum in templo domus professae Societatis Iesu novo audivit, ubi structura marmoris excellentia et picturarum statuarumque raritas admiranda. Expedito prandio castrum inprimis, ubi militem quendam ob rusticum in excubiis a se occisum morti damnatum liberavit. Deinde murum et vallum civitatis circumiens lustravit.
Officinam tapetium visitavit, inde ad templum cathedrale Divae Virginis discessit, ubi in ingressu templi a toto clero salutatione exceptus processionaliter ad chorum audiendi sacri causa deducitur. Finito sacro aliquot altaria, quae ob picturae raritatem maxime commendantur, attentius contemplatur; similiterque ornatus, qui accensis luminaribus velut in sollennissimo festo ad ostentationern erant expositi. Post prandium tabellio litteras Varsavia missas Bruxellis affert. Dux Radzivillius prima vice dolorem in maiori dextri pedis digito sentit hospitiumque quietis causa, quam nocturnae vigilum compotationes et insolentia turbarant, mutat.
Dolor ducis augetur. Serenissimus post prandium officinas pictorum visit. Circa vesperum comes de Salazar alias don Luy de Valasco, generalis equitum praefectus, cum 2 000 equitum e castris Bredaicis venit, Serenissimum Principem in castra conducturus.
Serenissimus hora sexta matutina in castra Bredaica profectus est remanente Antverpiae duce Radzivillio. Horis tribus aut quarta post abitum Serenissimi nonnulli currus commeatu onerati subsecuti sunt, quos aurigae accurrente hoste scissis chordis cum equis dilapsi deseruerunt. Marchio Spinola eum aliis exercitus primatibus Serenissimo ad medium miliare extra castra occurrit. Comes Montium, locum tenens equitum generalis, cum 3000 equitum prope castra dispositis venientem Serenissimum salutat In ipsis castris extemporaneo quidem, sed commodo aedificio excipitur Serenissimus. Reliquus Serenissimi comitatus apud officiales belli hincinde accommodatur. Serenissimo separatim comedenti marchio Spinola et alii belli primores una cum Serenissimi famulis ad mensam servit. Inde ipse cum reliquis simul comedit.
Serenissimus castra circuitu emetiri incipit. Sed spatio septem horarum vix mediam partem perficit. Occiduo iam sole consul civitatis Antverpensis cum parte magistratus (ut illic vocant) et pensionario valedicturus illustrissimum accessit petita intrandi venia omnes lectulo ducis. Circumfusi in pensionarium verba facturum ora auresque intenderunt. Coepit hic pomposis admodum et phaleratis verbis laudes ducis evehere, sed oratione dum ad tam alta nititur corruente rhetor totus obmutescit. Sic ut vix sex aut septem verbis prolatus pudore suffusus et velut mutus recesserit consule tumultuariis, ut fit verbis orationem finiente. Illustrissimus dux facta gratiarum actione oblatisque studiis suis humaniter eos dimisit. In castris globus e civitate Breda tornento transmissus unum ex equis Serenissimae Infantis, quibus Serenissimus in castra vectus fuerat, in stabulum penetrans occidit aliumque domini Pac vulnerat. Alter globus non procul a persona Principis summo impetu praetervolat, ita ut in posterum maiore cautela opus fuerit.
Serenissimus restantem castrorum partem obit remotis omnibus, quos reverentia ipsi vel comites vel pedisequos adiunxerat, saluti ipsorum (ne turmatim ac indifferenter incedentes periculum globorum incurrerent) consulens. Dux Radzivillius mane circa horam sextam Bruxellas versus proficiscitur. Quo perveniens statim a duce de Croy et comite Emdense visitatur. Quin et ipsa Serenissima Infans misit sciscitatum de valetudine ducis. Et dux Areschotanus eandem ob causam propere accurrit. Sed quiescente iam illustrissimo duce insalutato ipso domum reversus est.
Serenissimus commeatum castrorum lustrat, ubi in 13 furnis 17000 panes in dies pinsuntur, 8 braxatoria nunquam quiescunt eorumque quotidie plura exstruuntur. Serenissima Infans mane iterum cubicularium suum ad ducem Radzivillium mittit, qui significaret Serenissimam non ante ad processionem, quae eo die consuevit fieri (cum Sanctus Michael civitatis Bruxellensis patronus sit) se collaturam, quam sciat, quo statu valetudo sit illustrissimi domini ducis. Habito responso Serenissima ad templum atque inde ad processionem abiit nulla pluviae, quae vehemens et longa erat, habita ratione.
Sub ortum solis Serenissimus ex castris discessit ac priore comitis de Salazar (cui Serenissimus anulum proprio digitu detractum remunerationis erga donavit) comitatu conductuque Antverpiam redit. Duci Radzivillio vena inciditur, visitatur a duce Areschotano, comite Emdense, cardinale Hispaniae legato.
October 1624 recensere
Serenissimus monialem, sociam olim Sanctae Matris Teresiae, Antverpiae invisit incognito habitu; tamen agnitus et successor Serenissimi Patris sui Regis fore prudenter non sine iusticio divinante monacha. Duci Radzivillio altera vena in brachio sinistro aperitur. Visitatur a comite Emdense, a prandio a nuntio apostolico.
Serenissimus Antverpia Bruxellas redit.
Cursor Andreas ex Polonia cum litteris venit.
Serenissimus curandi vulneris in pede causa quieti lectuloque se[se] committit.
Serenissimum Principem Serenissima Infans decumbentem invisit.
Turca quidam per baptismum Sacrae Christi Militiae adscribitur; patrina ducissa de Croy, quam in hac ceremonia plurimae aliae dominae comitabantur preambulis musicis.
Dux Radzivillius cum alio Serenissimi comitatu apud comitem de Noielles pransus est.
Beatificatio Beati Patris Borgiae apud patres Societatis Iesu celebratur. Aram Serenissima Infans sumptuoso admodum apparatu erigi curarat, quae et ipsa toti sacro ceremoniisque interfuit Dux Radzivillius apud ducem de Croy prandet.
Serenissimo, quem cura consolidandi vulneris in adventu inflicti toto post reditum ex castris tempore lecto affixerat, cucurbitulae applicantur.
Serenissimus revalescentibus pedis viribus per cameram ambulat.
Choreae nocturnae apud ducem Areschotanum celebrantur praesente Serenissimo eiusque comitatu. Cardinalis Cuova regis Hispaniae legatus, saepius Serenissimum Principem invisit. Semelque cum a duce Radzivillio extra conclave deducitur, ne citius, quam vellet, ab ipso recederet, comprehensa fortiter ducis manu quaesitaque studio loquendi materia, non nisi prope gradus ipsum dimittit. Sic ambitionem, quam longius deduci desiderat, tectam ratus.
Serenissimae Infantis officialibus a domino Nagott nomine Serenissimi Principis torques aureae cum effigie Serenissimi Principis distribuuntur.
Dona a Serenissima Infante Serenissimi Principis comitatui deferuntur: Metallum (ut vocant) aureum pretiosis lapillis et magnitudine excellens duci Radzivillio, simile, sed minus, domino Pac, domino item Zolkiewski, domino Denhoff, domino Kazanowski, ceteris Serenissimi cubiculariis et famulis catenas aureas duplices. Domino quoque Nagott et reliquis Serenissimi domesticis catenae aureae datae.
Choreae apud ducem Croycium magna pars noctis impenditur.
Sumpto ientaculo Serenissimus Bruxellis discedit comitantibus duce Areschotano, duce Croycio, comite de Noielles aliisque Serenissimae Infantis domesticis. Et nocte iam incumbente Nivellam pervenit. Peracta cena chorus apud moniales, nullo tamen religionis voto adstrictas vacat.
Plerique domini et maior pars aulae infantinae Bruxellas redeunt, comite de Noielles, barone Bulers, domino Olivares, supremo expensarum praefecto paucisque aliis aulae officialibus Serenissimum Mariemontum usque comitantibus. Quo cum circa meridiem appulisset, sumpto prandio (quod duci Radzivillio ceterisque Serenissimi comitibus dux Aumale, praefectus eius loci, exhibuit) venatione, primo cervorum, deinde cuniculorum ac demum exspatiatione per hortum et nemus tempus elusit. Huius palatii situs, structura et amoenitas mirum dictu, quantae sit raritatis.
Peracto mature prandio uno tractu Philippi villam itum. Fortalitium hoc est militare arcendis Gallorum incursionibus serviens, colli enim circumiectos campos tuetur, Fundus Leodiensis est ditionis. Possessio arcis a rege Hispaniae tenetur. Huc provecta iam nocte ventum ac magna militum attentione, currus cum famulis, quos ignorantia viae et tenebrarum densitas diu post Serenissimum in itinere detinuerat, intromissi.
Dum Serenissimus apud gubernatorem loci ientaculum sumit, milites praesidiarii ordine militari ante domum ducuntur. Qui dum sclopeta honoris causa eiaculantur, uni ipsorum 60 iam nato annis diffracta bombarda manus abrumpitur. Cuius infelicitati Serenissimus donativo succurrit. Circa vesperum Giveam appellit. Oppidum hoc est Mosae flumini adiectum, cui in edito admodum et praerupto monte castrum imminet, quod Carolimontum vocant, propugnaculorum frequentia situs, altitudine et ascessus difficultate singulare, quod Serenissimus eques lustravit circumducente eum loci praefecto. Hospitatum «Sub Homine Silvestri».
Audito Giveae sacro circa meridiem in Mauvorsin pervenit. Pagus hic in loco sterili et silvestri situs macrum valde et insipidum prandium Serenissimo porrexit. Vespere in Palisi Serenissimus «Sub Corona», alii hospitantur alibi. Paulo ante Serenissimi adventum civis unus huius oppidi ancillam ita percusserat, ut pro mortua ab omnibus haberetur. Sed tentato a medico Serenissimi pulsu adhuc spirare comperta est infuso itaque medicamento sensui restituitur.
Audito in Palisi sacro (ubi templum ad instar arcis ab incolis custodiebatur) in Bertri pago prandetur. Nox in Neu Castell transigitur. Dum cena apparatur, Serenissimus aucupiis vacat.
Prandium in pago Abbe dicto instruitur. Hic durante prandio dominus comes de Noielles poculum vini in sanitatem domini et virginis d'Abbe exhaurit, cui Serenissimus responsurus domino Olivares propinat. Hic novitate rei et inexspectata gratia stupefactus subito in genua venerabundus procidit tanta perfusus laetitia ac si Regnum Hispaniae dono ipsi obvenisset. Intelligebat autem dominus comes de Noielles per dominum ac virginem d'Abbe regem et sororem regis Hispaniae, nam is pagus ultimus ditionis Hispanobelgicae est. Unde etiam hinc dominus comes de Noielles cura reliquis suis accepta a Serenissimo venia reditum Bruxellas meditabatur. Sed rogatus Serenissimum Longe Vitam usque comitatus est, ubi Serenissimus cum suo comitatu «Sub Cornu Cervino» hospitabatur.
Valedicitur domino comiti de Noielles dominoque Bullers baroni[que] et ceteris Bruxellas reversuris Serenissimus cum duce Radzivillio, domino Denhoff et domino Kazanowski (duobus tamen adiunctis famulis, chirurgo videlicet Serenissimi et me) sumpta posta Metas versus perrexit, alio comitatu cum rebus curribusque pedetentim sequente. Transcursa itaque posta prima in Filiers mutatis equis Neurvallum ventum, unde refectis aliquantum tenui ientaculo viribus et adiunctis equis recentibus in Conflan ventum. Hic quia ab ordinaria postae via, quae Nanceium recta tendit, civitatem Metensem versus cursus flectendus esset de semitriplo postae pretio et expensis equorum nocturnis pactum atque ita inter horam quartam et quintam mediam Metas appulsum. Ubi per pontem responso supra natione reddito transmissi, cum portam ingredi paramus, excubitor sese obiicit, officialem, quem capporalem vocant, accersens, qui cum corrugato in Saturninam auctoritatem vultu interrogasset. Qui genus? Unde domo? Quidque negotii haberent? An litteras alicui deferrent atque id responsi retulisset: Duos nobiles Polonos et duos Germanos dominum videlicet Filinus (hic Serenissimus erat) et dominus Denhoff dominus item Kolinski (hic dux Radzivillius erat) et dominum Neuhaus cum duobus famulis esse, qui curiositate videndae civitatis Metensis invitati a recto itinere, quo Nanceium tendebant, descivissent, postero statim die alio se collaturi. Patientia dominis commendata praetextumque consensus a gubernatore petendi coacta sono tympani frequentiore militum manu custodiam portae auget, cuius rei dispositio dum specie responsi exspectatur, duo milites garrulitate non postrema instructi accedunt. Quorum unus inter cetera Serenissimum Principem Germanum esse, tum ex physiognomia se nosse, tum ex eo se scire iactitat, quod ipsum in exercitu Tilliensi colonelli officio fungentem vidisset in eaque opinione persistens variis sermonibus pro varietate ingenii Gallici impatientiam e cunctatione intromissionis natam mitigare nititur. Alter, ex castris Breda Hispanicis noviter profugus, militiam Hispanicam detestari, vires Gallicas extollere, propugnacula monimentaque et robur civitatis Metensis exaggerare, virtutes etiam et heroica Serenissimi Poloniae Regis acta (nescio, quo pacto in hanc materiam lapsus) celebrare, nihil denique quod ad ostentationem ingenii iactabundi attinet, omittere.
Serenissimus interim eminentiae suae splendore sub velamento afficti nominis latitante risum violenter supprimens egregie assumptam personam per hanc scaenam traducit.
Data paulo post omnibus intrandi copia, dispositi utrinque militum ordines defixis obtutibus velut aliquid hostile metuentes, quoad possunt, ipsos prosequuntur assignato e collegis suis uno, qui eos ad hospitium «Parvi Aethiopis» deduceret.
Vespere quidam e dictis militibus domino Kazanowski obviam factus ab eodem ad cenam invitatur, quem dum dux Radzivillius super ratione tantae difficultatis in intromittendis ipsis facta sciscitatur, respondet subfuisse metum hostilitatis primo propter colorem baltheorum vel fasciarum, quibus cingebantur, qui quia ruber erat, pro factione Austriaca habebatur. Deinde propter apparentiam personarum, quae Martem spirare et eminentius quidquam ordinarii militis conditionem prae se ferre videbatur. Hoc responso Serenissimus recreatus cenam lepore ignotae conversationis conditam suaviter absolvit.
Mane lustratum templum, perambulata civitas, ascensum campanile ac deinde resumpta posta hesternis equis (nam recentes acquiri non poterant) discessum. In itinere occurrenti cuidam viro a domino Denhoff dictum vicegubernatori Metensi nuntiaret Serenissimum Poloniae Principem in civitate pernoctasse, qui etsi difficulter et per longam moram in civitatem intromissus fuerit, tamen superato fastidio perhumana ipsum salute impertit. Vir hic novitate rei attonitus facta Serenissimo reverentia strenuam in expediendo rei commissae negotio pollicetur operam atque ita utrinque disceditur. Circa meridiem non inventis in posta intermedia equis, prioribus Mussipontem pervenitur, unde sumpto prandio procuratisque summa cum difficultate equis recentibus Nanceium circa vesperam appellitur. Hospitium «Sub Parvo Sancto Nicolao» deligitur. Hic nobilis, famulus Serenissimi Archiducis Leopoldi (qui etiam Bruxellis invitandi Serenissimi causa fuerat) inventus, qui festinato itinere ad Serenissimum Archiducem nuntiandi Serenissimi adventus causa excurrit. Dux Lotaringiae transacta in venatione die noctu in civitatem redit.
Post ientaculi cum vino Hippocratico sumptionem, conducto ob defectum equorum curru Savernam versus iter instruitur. Cumque Serenissimus hospitio egressus lustrandae novae civitatis causa dum equi currui iunguntur, processisset, summus aulae Lotaringicae oeconomus ad hospitem accurens supra nomine qualitate dominorum illic hospitantium sciscitatur, qui quidnam ipsi in aurem admussitarit, non probe scio turbatione, tamen vultus et gestuum varietate suspicionem et dolorem, nescio quem prae se ferre videbatur, mixta in hospitem aspera comminutione. Cum extra portas ventum, Serenissimus cum comitatu currum conscendit, cuius angustia ita omnes coarctavit, ut amplitudinem capacitatemve doli Diogeniam laudare merito et desiderare potuissent. Pro prandio Novillam ventum. Hinc dum ulterius pergitur, auriga solvendae in itinere mensurae vini causa marsupium Serenissimo assurgere iusso e cista currus extrahit solutoque vino marsupium Serenissimo tenendum tradit, qui ignorantiae hominis sese magna cum iucunditate accommodans lubens id oneris suscipit. Ac vespere, cum Blomontum alias Blanckeburgium venissimus, eidem in manus tradit.
Blomonto Serenissimus cum domino Denhoff, domino Kazanowski suoque chirurgo nec non dicto Serenissimi Archiducis Leopoldi aulico, qui iam perlato de adventu Serenissimi nuntio Saverna redierat, per postam, dux autem Radzivillius mecum in curru Salcbruckum tempore prandii pervenit. Unde praemissis ad id a Serenissimo Archiduce equis (curru cum sarcinis et famulis sequente) profectum. Serenissimum Savernam propius accedentem Serenissimus Archidux Leopoldus cum tota aula et armata civitate explosioneque tormentorum occiduo iam sole excipit atque in palatium suum deducit, mansione illic Serenissimo et duci Radzivillio concessa, aliis superventuris hospitia in civitate assignantur.
Baro de Chambley a duce Lotaringiae cum litteris conquestoriis dolorem ipsius de tam repentino Serenissimi transcursu et evasione referentibus venit, quem cum mandato dux emiserat, ut Serenissimum festinatione praeventum in territorio suo sumptibus ducalibus tractaret. Sed Serenissimus elapsus gratiis de benevolentia per litteras actis festinationis causam in instantem hyemem transtulit. A prandio sumpto in comitatu Serenissimi Archiducis supremo stabuli praefecto uno curru Argentinam excurritur, quo sole nondum occiduo perventum. Hic Serenissimus a nullo agnosci visus iucunda cum libertate una cum aliis civitatem perambulat.
Adiuncto a magistratu civitatis officiale armamentarium toto orbe celebratissimum campanile templi maioris altitudine et structura vix aliud par agnoscens, organa soni suavitate multum commendata, rarum illud arte et magnificentia horologium, altare insuper maius mira dexteritate, a monacho olim et presbytero quodam seculari sculptum – lustratur. Dum Serenissimus prandio sumendo vacat, vir quidam spe lucri invitatus extremum dicti campanilis globum conscendit, quem dato tubis signo iam thoracem pileumve et chartas lusorias e globo illo iacere, iam vexillum fune attractum erecto corpore vario flexu agitare, iam in modum sutorum sartorumve fila ducere, iam prono in globo ventre manus pedesque natantis instar iactitare, iam alia alio peragere modo magno audaciae stupore omnes conspiciunt. Descendenti postea ad diversorium Serenissimus honorarium offerri iubet. Finito prandio flexo ad pontem Rheno iniectum itinere circuitaque curru civitate Serenissimus Savernam revertitur, quem satellitium Serenissimi Archiducis ad medium miliare extra Savernam exspectavit. Portam civitatis ingresso cum facibus (nam alta iam nocte eo ventum est) occurritur sicque ad palatium deducitur.
In templo arcis sacrum auditur. Absolutoque prandio spectandi aucupii et cursus equorum causa Serenissimi in campum egrediuntur, quibus illic existentibus marchiones de Baden superveniunt; eodemque tempore reliquus Serenissimi nostri comitatus appulit. Cena publice in aula arcis maiore sumitur, facta tamen per eminentiorem mensam personarum principumque ab aliis differentia; in hac cena numeratae sunt 52 nobiles feminae, quas Serenissimus Archidux una cura maritis et parentibus ad Serenissimi recreationem accerserat. Ad mensam principum comederunt Serenissimus noster, ipse Archidux, Princeps de Litzelstein, duo marchiones Badenses, principissa de Litzelstein eiusque soror, princeps item Radzivillius, comes Hannoviae senior. In demissiore mensa comites baronesque promiscue cum Serenissimi nostri comitatu. Peracta cena omnes ad arcem veterem desciderunt, ubi introducta Victoria et Amor triumphos Serenissimi nostri Principis decantarunt. Ac post chorea figurata a septem iuvenibus praesentata. Inde ad priorem arcem reditum, ubi pars maior noctis spectaculo saltuum rusticorum Kuchelbergensium magno cum risu ac deinde aliis choreis impensa.
Ordine hesterno prandetur, quo finito nomina virorum, virginum feminarumque nobiliorum nec non officialia ex pileo per sortilegium extrahuntur. Quidquid muneris sors alicui iniunxit, illud rhitmis extemporaneis a pantomimo archiducis cuique traditum et publicatum in cena debito modo erat praesentandum. Serenissimo nostro fortuna aurigae habitum iniecit, ipsum archiducem supremum stabuli praefectum, ducem Radzivillium aulicum fecit. Principatus ludi baroni de Fleckenstein obtigit, quem ille comiti iuniori ab Harman concessit eo, quod uxori eiusdem dignitas principissae obvenerat, baro autem a Fleckenstein condicionem rustici Kuchelbergensis accepit. Propinqua iam cenae hora singuli in vestibus condicioni et officio respondentibus in arce comparuere simulque ad domum principis ludi eum ad cenam conducturi sese contulere. Unde praeambulis fidicinibus ad arcem perrectum ibidemque cenatum. Post cenam choreis in vestibus, quas cuique officium iniecerat, vacatum. Huic ludo dominum Pac, dominum Zolkiewski, dominum Rozen curiositas videndae Argentinae (nam eo exiverant) exemit.
Post ientaculum Moltzaimum disceditur, ubi peracto prandio Serenissimi animi causa exspatiati sunt. Hospitium Serenissimis collegium patrum Societatis praebuit.
Serenissimi equites alios anticiparunt per aucupium molestiam itineris eludentes ac circa horam decimam Benfeldium (parvula est haec civitas, vallo, muris praemunita a Serenissimo Archiduce circumdata) pervenerunt tempusque pomeridianum venationi aprorum impenderunt
Audito sacro sumptaque collatione ac praemissis curribus Schletstadium (civitas haec est imperialis situ amoeno et monimentis non mediocribus tota fere catholica) hora circiter quarta ventum. Ubi Serenissimi explosione tormentorum et civibus ordine per plateas civitatis utrinque dispositis excepti statim ad vesperas sese contulere, quibus finitis ad cenam itum praeaudita tamen prius eius civitatis magistratus salutatione, quam notarius petita primum loquendi facultate oculis in ducem Radzivillium defixis orsus est, Deinde de persona Principis sciscitatus prolatis aliquot verbis sermonem ad Serenissimum Archiducem non praesentem convertit, quae res per se ridicula in cachinnos loquente ipso vix suppresso Serenissimum cum reliquis post abitum salutantium effudit. Hospitabantur hic Serenissimi cum duce Radzivillio in monasterio Ioannitarum, reliquis hinc inde per hospitia civitatis diffusis.
November 1624 recensere
Serenissimi simul Eucharistiae Sacramento refecti sunt totamque diem devotioni impenderunt.
Absolutis sacris defunctorum ceremoniis sumptoque prandio, praemissis recto tramite aliis ipsi Serenissimi cum pauco comitatu nocte iam provecta Breisacum venerunt taedio itineris venationis suavitate eluso. Civitas haec colli eminentiori superstructa, ex una parte, qua Alsatiam spectat, Rheno per insulam duplicato alluitur, neque hac accessus nisi per duos pontes Rheno iniectas vallisque in ingressu firmatos patet. Arx vetus praerupto monti imposita, turri, quam habet altam valde quascunque hostium adreptationes detegit ac si vel incuria vel fato hostis appropinquet, tormentorum multitudine difficultateque ascensus facile conatus eius reprimit. Fortalitium item novum, quod meridiem versus colli superstruitur securitatem civitati aqua terraque praebet, ut pote et flumini Rheno et planicei, quae late in Briscaviam extenditur, dominaturum. Ipsa civitas duplici muro circumcincta habita naturae loci dictorumque munimentorum ratione clavis Alsatiae meretur dici. Ad ripam Rheni rupes est, quam ardente nuper in Imperio rebellione marchionem Turlacensem variis stratagemmatibus occupare sategisse ferunt, ut pote ex aqua Rheni pontibus multum incommodi afferre potuisset, in hac nunc diligentes excubiae Preisacensi praesidio aguntur. In templo civitatis corpora Sanctorum Gervasii et Protasii asservantur.
Serenissimus Princeps magistratui civitatis audientiam, quam in hanc horam reiecerat, concessit. Audito in templo parochiali sacro absolutoque prandio Eysenscheimiam disceditur. Serenissimi in arce, alii in civitate hospitantur.
Serenissimi cum nonnulla parte aulae Ruvachiam profecti ibidem prandent. Palatium Ruvachiense residentiam Archiduci in hac provincia praebet ordinariam, quod in colle constitutum circumspectum considerantibus praebet et amplitudine et amoenitate perinsignem. Camerae omnigena magnatum suppellectile, instructae tapetibus filorum aureorum argenteorumve intertextura micantibus pretiosissimis imperatorum Austriaconun veterum imaginibus aliisque exquisita arte et sollerti industria elaboratis picturis et ornamentis refulgent. Turris hic supra tecta palatii sese efferens tota fenestris perlucida radios solis perexiguo speculo haurit, quibus in obiectum e diametro in radicem refusis notitia horae emergit. Inter rudera veteris cuiusdam turris lapis visitur, in quo sonum quendam ululatui similem multos per annos auditum ferunt, quem cum admirabundi diffregissent, bufonem illic reperere, stupendum prorsus qualiter in saxo nullis fissuris pervio bestia generata, aut demum tanto tempore nutrita fuerit. Vespere Eysenschermiam redeuntes Serenissimi cum comitatu in palatio nobilitatis provincialis a barone de Ravenstein magnifica cena excipiuntur.
Tota die quiescitur. Vespere tantum domus cudendae monetae destinata visitur.
Praemissis Basileam sarcinis Serenissimi cum comitatu in pago Habsen prandent. Hinc dux Radzivillius facta Serenissimo Archiduci valedictione cum domino Pac recta uno tractu Basileam praecurrit, Serenissimo in venatione adhuc sese aliquantum occupante, qui secedente Serenissimo Archiduce uno miliari Basilea pernoctat, cura eius tractandi supremo Serenissimi Archiducis camerario demandata.
Circa horam nonam antemeridianam Serenissimus Basileam intrat, ad quem videndum ingens hominum multitudo affluxit. Humanitas Basiliensium in hoc spectata, cum quod res et sarcinas famulosque Serenissimi audito tantum Polonico nomine sine ulteriore inquisitione intromiserint, tum quod Serenissimo sub nomine ducis Radzivillii tria vasa vini et currum avenae cum singulari promptae voluntatis declaratione obtulerint. Demum etiam nonnullos ex officialibus civitatis conductus et liberioris transitus causa ad primam usque civitatem cum Serenissimo miserunt omni exactione vectigalium praefectis interdicta. Itaque sumpto Basileae prandio pro nocte Lichstadium (civitas haec est Basiliensis subiecta) ventum.
Maturato Lichstadii prandio cum transita civitate Olte (Soliturnensium haec est tota catholica et ideo militi Gallico Hispanis arma inferenti impervia) adversam fluminis praeterfluentis ripam transmisso ponte attigissent, audiuntur strepitus tormentorum in loco remotiore explosorum. Coniecturae eius rei intentis ex improviso occurrunt 200 equites Galli e legione fratris regis Galliarum Grisonibus et Rhetis in subsidium missi. Erectis in eventum insperati occursus utrinque animis attente amice tamen et tacite utraeque partes transeunt. Progressis paululum nostris manus peditum partim Helvetorum, partim Gallorum obiicitur. Qui nescio quid hostile ex fascis nostrorum rubeis arguentes velut proeliatum acie disposita, adhibito tympanorum sono pugnae sese accingunt. Quo viso Serenissmimus Princeps dominum Denhoff ad ductorem eorum militum praemittit, qui intentione nostrae partis exposita voluntatem eorum quoque exploret. Intellectis utrinque sententiis cum Serenissimus transisset, ipsi quoque perrexerunt rogatique, ut currus (qui ob asperitatem viarum tardius progrediebantur) intactos transire sinerent, moroso capitum nutu adsentire videbantur. Nota tamen eius modi hominum rapacitas detrita aliquantum nostrorum fiducia consilio occasionem praebuit, ut conductor in Olte remearet, ibique currus, quoad milites isti transiissent (nam civitatem catholicam ingredi ipsis non erat integrum detineret). Obsequitur conductor cumque ad milites ipsos pervenisset obversis moschettis et minitatione mortis repellitur. Redit hic ad Serenissimum reique seriem exponit. Tunc aucto rerum amittendarum metu dominus Zolkiewski et dominus Denhoff deliguntur, qui milites adeant atque ab instituto dehortentur. Sed hos praesumpta periculi certitudo verborumque et laboris iactura ab amplexu consilii deterruit. Ergo non occurrente alio modo probatur sententia, ut conductor noster praedictus transmisso flumine per aliam ripam in civitatem penetret securitatique rerum consulat. Cumque hic propinquus flumini exsequutioni mandati sese accingit, milites iam transiisse animadvertit. Nuntiato transitu domino Denhoff maioris securitatis causa in civitatem remittitur curruum illic detinendorum causa, donec suspicio simulati secessus tempore aliisque indiciis vanesceret. Constante ergo eorum abitu dominus Denhoff visis curribus et facta mihi eorum, quae acciderant, relatione, ad Serenissimum rediit. Trepidantibus adhuc inter spem et metum nostris, antequam dominus Denhoff ad civitatem missus venisset, marchio Turlacensis iunior in Vallem Tellinam et ipse tendens obviam factus est. Cui dominus Denhoff agnoscenti Serenissmimus sese detexit, de qua felicitate ipse sibi gratulatus, cum super securitate rerum nostrarum interrogaretur, dubitare se respondit, nam praeterquam quod ordinarius his polypis sit, ut obvia quaeque contactu secum trahant, ubique pro certo credi Serenissimum nostrum Principem ideo in Italiam proficisci, ut partes Hispanicas amplexus contra Rhethos Gallosque militem ducat. Atque ita si his militibus quidpiam de praesentia Serenissimi Principis innotescat, periculum ingravescere, suam interim pollicitus operam, ut quantumcunque potuerit, securitati rerum consulat factaque obsequiorum suorum oblatione recedit. Res itaque salvae et intactae hic transiere.
Emersi ex hoc periculo aliud incurrunt. Serenissimus cum duce Radzivillio praecedens Arburgum, Bernensium oppidum, libere et secure transit. Subsequens comitatus pars, quia per pagum proximum sine vectigalis solutione transierant, clamore ex eo loco accurrentis et super vectigalis frustratione conquerentis puellae retinentur irritatique incolae cum insultatione et minis revidendarum rerum vectigal exigunt. Nostri novitatem rei et insolentiam hominum admirati asperitatem eorum humanissimo affatu mitigare nituntur. Sed erinaceos demulcent, nam nihilo placidiores domino Nagott facti enormitatem cum vociferatione exprobrant, expostulanti, ut durius quid peterent, flagitanti occlusis portis graviora minantur. Advectis tandem quarum causa tam diu exspectabantur rebus, soluti sunt tres Ungarici, quod cum quidam e barbaris illis non vidisset, dominum Nagott portam versus tendentem correpto equi freno retraxit, nec ante dimisit, quam de solutione facta a consociis certior factus esset. Ita praetervecti hanc insolentissimorum hominum barbariem, nocte Zofingam venere. Hic vectigal quoque exigentes audito legati Polonici et catholicorum nomine quievere. Nam haeretici infensi principes catholicos maxima colunt observantia. Ictus illi tormentorum bellicorum, quos in egressu civitatis Oltanae a nostris auditos memoravi, hic in signum transitus militis hostilis edebantur.
Dum in confinibus Lucernensibus castrum Zwick eminentissimae rupi superiectum naturaeque et artis ingenio mirifice munitum transitur, tres aut quatuor bombardae a militibus praesidiariis exploduntur. Prandium in oppido Swersce lacui Symbachensi adiecto sumitur. Transito Symbachio, unde non procul locus iste ostenditur, quem Helvetii fusione exercitus olim Leopoldici insigniverunt, Lucarnae «Sub Equulo» pernoctatur. Huc Serenissimus cum comitatu tempestive pervenit, currus autem cum rebus provecta iam nocte et quiescentibus omnibus. Mirum qualia praecipitia tenui unius solius candelae lumine tunc cum curribus evitaverimus.
Audito Lucernae apud patres Societatis sacro dum Serenissimus templo egreditur, nuntius apostolicus isthic degens accurrit ducemque Radzivillium salutat ac inter ceteras officiorum oblationes exquisissima (ut dicebat) vina pro itinere offert. Missus ego seligendi vini causa cantinam ingressus nihil singulare praeter vetus vinum Burgundicum quod et ipsum iam in acetum declinabat, reperi. Expeditis cum nuntio complimentis naves statim ingressae ac per lacum Lucernensem Flielam versus navigatum. Lacus hic asperis primum circumseptus montibus, in varias deinde partes expandens brachia villas aliquot notabiles veteraque dirutarum arcium vestigia complectitur. Inter cetera notantur rudera arcis Habsburgensis fons ille, ex quo mare gloriae Austriacae effusum. Villa item Swit unus e primis cantonibus. Sacellum, quod in memoriam Gulielmi Uraniensis (qui eo loci e navi sese praecipitans manus praesidis et captivitatem vel mortem evasit) exstructum, annua festivitate magna hominum libertatis Helveticae originem celebrantium concursu frequentatur. In hoc tota factae conspirationis et foederis trium rusticorum historia depicta visitur. Paulo inferius ex alia parte lacus aureola illa ostenditur, in qua moles rebellionis a tribus illis rusticis quotidiano clandestinoque conventu fabricata. Aqua in hoc lacu tam est limpida, ut ubivis in ipsum fundum transpectus pateat. Ventis altitudinem et earundem ob montium frequentiam nullis pervia placidam et securam praebet navigationem. Proverbialiter in Helvetia querentibus, quae nam in ista regione sit maxima crux, responderi solet: lacus Lucernensis, nam plane in formam crucis extenditur.
Traiecto itaque lacu hoc Flielam pervenitur, ubi Serenissimus cum comitatu navi exscedens pedes Altorffium, quarta miliaris parte Fliela dissitum, pergit. Famuli cum rebus et equis subsequuntur. Dominus Piglowski pueros ludentes in transitu verbis Germanicis increpuit, qui talium fortassis insolentes irrisione et convitiis ita ipsum persecuti sunt, ut pudore suffusus vix sese ipsis eripuit. Altorfii, alias Uraniae, Serenissimus cum omni comitatu «Sub Aquila Aurea» hospitatur. Templum parochiale hic valde pulchrum monasteriumque patrum capucinorum. In ipsa villa super puteum visitur statua Gulielmi Uraniensis cum ballista et telo necnon filiolo pomum gestante. Memoria haec est saevitiae pariter et praesidum et coeptae libertatis. In cena varii generis vina in scyphis deauratis illustrissimo duci Radzivillio a magistratu loci offeruntur. Ego ab illustrissimo duce ad legatum regis Hispaniae, qui illic residet, fidei de sanitate poscendae causa missus in lecto decumbentem ipsum offendi. Hic subordonatus Serenissimi Principis adventum graviter super infelicitate sua quaerebatur, quod videlicet eo plane tempore morbus illum invaserit, quo non facile alias sibi eventuro honore praesentia videlicet et affatu tanti principis frui deberet. Inter ceteras discursus materias iteratis vicibus expresse a me petiit dominis Polonis, quicunque ii sint, qui advenerunt, salutem suis verbis nuntiarem significaremque nihil sibi nunc magis in optatis esse, quam ut turmas aliquot Kozakorum in hac contra Rhetos bellandi occasione haberet, inventurum enim se vias modosque, quibus etiam in illa montium asperitate usui et emolumento esse sibi possint.
Audito apud patres capucinos sacro sumptoque ientaculo uno tractu in Urseren, septem horis Urania dissitum, pergitur. Pagus hic ad pedem montis Gothardici situs, pauculas miserasque domos continens suo iure sine ulla dependentia gaudet. Antequam huc veniretur, in ascensu montis satis praerupti legatum ducis Parmensis in Lotaringiam tendentem offendimus. Hoc die multi nobis pontes ingentibus praecipitiis terribiles transiti. Ac inter ceteros ille, qui reliquis pontis infernalis adstructus est. Pons ille infernalis a demone compositus fertur inito cum Sancto Columbano pacto, ut primus, qui transiret, suus foret. Perfecto ponte Sanctus Columbanus buccellam ad alteram partem pontis proiicit et caniculus ad id destinatus inhians pontem transcurrit, quem diabolus iure pacti ridicule deceptus correptum fremebundus divulsit. Hic quoque visitur lapis ille ingentis magnitudinis quem (ut fertur) diabolus vertice capitis gestans, cum a muliercula quadam obvia interrogaretur, quid eo cum saxo agere meditaretur responderetque pontem noviter factum eo se confracturum. Facto a muliere signo sanctae crucis eo loco, quo nunc visitur, relinquere coactus est.
Peracto sacro sumptoque apud ducem Radzivillium ientaculo Serenissimus duxque Radzivillius, dominus Pac, dominus Zolkiewski et dominus Kazanowski sedilibus per ardua montis Gothardici portari sese facere aliis nonnumquam in equis, nonnunquam ob lubricitatem glaciei aliaque casuum pericula pedestri itinere subsequentibus. Traiectui montis quinque horae impensae; prandium pagus Elgers dictus, exhibet. Hic a quodam incola quinque frusta cristalli montanae mirificae magnitudinis venalia habentur, quae et ipse Serenissimus vidit licitatusque est. Noctu in Faete sub insigni Uraniae misere cenatur quiesciturque.
Serenissimus metdecimus festinato cursu Mediolanum praecessit venitque eo die pro prandio Bellezzonam usque, ubi in intromittendis ipsis ob defectum fidei sanitatis praesides eiusdem magnam difficultatem fecere. Nihil flexus, quod famulos se legati regis Poloniae, qui paulo post secuturus est, dicerent. Ungaricis opus erat, quibus porta et animi eorum expugnarentur his manui iniectis libere transiere. Dominus Rosen et dominus Piglowski cum reliquo comitatu et sarcinis Polegii «Sub Aquila» prandent. Hic hospes cum hospita ad sonitum nostrae testudinis choreas ducit. Vespere Bellezzonam venientibus David a Serenissimo relictus occurrit admonetque dominum Rosen tanquam legatum Maiestatis Polonicae sub nomine ducis Radzivillii veneraremur, ut dicta praeeuntium dominorum factis nostris congruerent. Laboratum circa exsecutionem huius ordinis, quantum fieri potuit. Hospitabaturque extemporaneus hic legatus «Sub Cervo Aureo». Bellezzonae tria sunt fortalitia; tribus primis Helvetiorum cantonibus attinentia: illud quod omnibus supereminet Undervaldensibus, medium Suitensibus, infimum, quod totam vallem obserat, Uraniensibus. Transfluit hic fluvius Ticinus, quem Gothardus ex hac parte effundit, sicut ex alia Riesam.
Serenissimus pro nocte Comum venit omnique hospitio in ipsa civitate exclusus in suburbio pernoctavit. Dominus Rosen cum suis uno tractu Luganum venit. Hospitatur «Sub Cruce Alba» laute et nitide.
Serenissimus praeparatas in eius adventum a duce Feria pompas sollennitatesve irritas redditurus relicta Comi maiore comitatus parte cum domino Pac et domino Denhoff claudicante equo per postam Mediolanum contendit inque hospitium «Trium Regum» divertit. Dux Feria, Mediolani gubernator, intellecto Polonorum adventu mittit sciscitatum, quandonam Serenissimus Princeps Poloniae speretur, se enim illi occursurum. Cui cum a domino Pac responsum Serenissimum iam a duobus horis Mediolani esse, quae res omnes adventus Serenissimi conscios stupefecit confuditque. Circa vesperum dux Radzivillius cum aliis eodem appulit. Dux Feria ne cura Serenissimus Princeps incognitus illic degere vellet, diurna salutatione ipsum detegeret, noctu Serenissimum adiit salutavitque. Ego in comitatu domini Rosen antelucana salutatione cum impedimentis et sarcinis per lacum Luganum transvectus Codelagi reliquos exspectavi. Unde adventantibus ipsis oneratisque equis pergentes prandium Mandridii «Sub Sancto Georgio» sumpsimus. Ad Beatam Virginem, ubi imago Beatae Virginis in pulcherrimo templo miraculosa, pernoctavimus. Huc lectam status Mediolanensis nobilitatem multis cum curribus Serenissimum Principem excepturum adventasse intelleximus, quae cognita eventus frustratione Mediolanum ante nostrum adventum redierat.
Dominus Rosen cum suis Mediolanum venit, qui «Sub Falcone» cum plerisque aliis, ne suspicio praesentiae Serenissimi e nimio assistentium numero intenderetur, hospitatur. A prandio Serenissimus cum duce Radzivillio et nonnullis aliis ad castellum specie incogniti proficiscitur, praefectus quoque castelli voluntati Serenissimi sese accomodans venienti non accurrit, sed ascensurum in superiore graduum parte exspectat frigideque metu detectionis salutatum per interius castellum tanquam eminentius, ex quo despicientibus forma et condicio omnium propugnaculorum subiacentium facile occurrit, circumducit. Mira dissimulandi ars, tam in militibus, quam in civibus Mediolanensibus notata ita, ut etiam optime noscentes Serenissimum illic esse ignorare viderentur. Dux Feria cenam cum Serenissimo in diversorio sicuti et reliquis diebus fere omnibus sumit.
Beatificatio Patris Andreae, fundatoris Theatinorum, apud eosdem patres celebratur, cui sollennitati Serenissimus musicae audiendae causa interfuit.
Religiosam apud Dominum Bernardum cantantem audit, inde ad dominum Alexandrum Vatielli, Serenissimi Archiducis Leopoldi pocillatorem et residentem, profectus opiparo et lauto convivio cum comitatu ab eodem excipitur. Peracto prandio vesperis a monachibus ad Sanctum Paulum in eius gratiam cantatis interest, ubi mirifica virginis cuiuspiam vox notata.
Serenissimo apud patres Benedictinos sacrum audiente ab iisdem religiosis musica cum variis instrumentis instituitur. Prandium dux Feria duodecim miliaribus extra civitatem in palatio rurali vicecomitis Fabii sumptuosissimum exstruit, quo absoluto saltus variique lusus a chorearum magistris larvatis exercentur. Femina quoque more Hispanico crepitu digitis apud numeros choreales excitato saltavit. Pro cena Mediolanum reditur.
Magnam diei partem perambulationi civitatis, lustrationi officinarum impendit Serenissimus sicut et coemptioni rerum e cristallo confectarum. Monasteria item et hospitalia domumque mente captorum invisit. A prandio Serenissimus sub nomine ducis Radzivillii ducem Feria adit privatus sine reverentiis alias sibi debitis habitus totum palatium ducis salasque et aulas illas amplissimas in transitu Serenissimae Margarithae Hispaniae reginae visendorum spectaculorum causa exstructas lustrat.
Divisi Mediolano discedunt, nam Serenissimus Princeps accepto duce Radzivillio et domino Pac, Domino Zolkiewski, domino Rylski praeibat Genuam sumpto Mediolani prandio. Dumque Paviam contenditur, in transitu visa est carthusia illa celebris a vicecomitibus Galeaceis constructa, ubi Serenissimus licet a patribus fuerit invitatus, manere recusavit primaque noctis hora Paviam venit.
Dominus Denhoff, dominus Kazanowski, dominus Rosen, dominus Piglowski, dominus Lampugnani (quem Serenissimus tanquam expertum tum ut officio capellani fungeretur, Mediolani cohorti suae domesticae inscripserat) Serenissimum sequuntur. Dominus doctor Serenissimi Romam cum famulis et rebus (quas Bononiae relinquere debebat), praemittitur, cura palatii tum rerum omnium procurandarum causa in adventum Serenissimi necessariarum dominus Nagott mecum per postam Venetias proficiscitur. Serenissimus autem hoc die videt templum Sancti Augustini et sepulchrum ex marmore albo affabre factum locumque sepulturae incertum propter dissentionem religiosorum Sancti Augustini et eiusdem canonicorum regularium, ambobus praetendentibus sibi deberi corpus asservari. Pontifex autem sub excommunicationis poena prohibuit, ne ab utrisque corpus quaereretur, tum et per medium linea divisum est templum, sinistra religiosis, dextera canonicis concessa est, summum altare alternatim per hebdomadam utrisque est in usu. Rediit postea Serenissimus ad hospitium et cum iam currum conscendisset, ut abiret, a duce Parmensi nobilis nuntius expresse missus petiit audientiam; concessa est privatim, ibi nomine ducis et cardinalis Farnesii redditis litteris ab utroque petiit, ut Sua Serenitas transeundo per statum ducis ad eum diverteret. Dubium responsum accepit a Serenissimo, qui omnino nullibi agnosci voluit. Venit postea pro prandio Vogaram; Vogara pro nocte Dortonam. Hic occurrere 50 vel 60 milites, qui Comum versus ibant et collibebantur plures. Dordonae reliquo diei et nocte substitit Serenissimus.
Prandium Serravalli sumitur Hic relicto curru equites Otagium usque veniunt. Cum autem Paviam transirent, ibi examinantur omnes, an ex locis pestiferis veniant cogunturque ostendere testimonium sanitatis; ostenso eo, quod Mediolano secum vexerant, transmissi sunt, Abeunte Serenissimo cum comitatu supervenit mulus cum sarcinis, qui praecurrentes equos propter onus assequi non poterat. Cumque eo curator hospitiorum Serenissimi David, qui transire volens detinetur, adhibitis ei quatuor custodibus missoque Otagium nuntio, qui Serenissimum cum suis progressu ulteriore arceri curaret, veniunt ad hospitium sanitatis praesides exactoque testimonia, cum id, quod Mediolano ferebat, Serenissimus ostensum esset. Sufficiens ipsis visum. Ita ea nocte securi sese contulere cubitum praeordinatis a domino Zolkiewski pro ientaculo ferculis aliquot Polonicis. Occurrente rerum mulisque memoria admirabundi et de causa tantae morae anxii aliquantum exspectant ac quieti deinde se committunt. Media nocte afferuntur litterae a Davide, quibus nuntiata detentione sua consilium implorat; erant hic quoque litterae iunctae, quae ad senatum Genuensem dirigebantur.
Dux Radzivillius et alii vocatis sanitatis praesidibus de rerum retentione cum ipsis expostulant, qui metu periculi capitis manum chartae subscribere detrectant, liberum tamen Serenissimo cum suis transitum concedentes. Communicato inter nostros consilio probatur eo die Otagii manendi sententia et expediendi unum Genuam per postam; quod et effectui mandatum totaque ea dies in hilaritate transacta. Circa vesperum significatur reliquos e comitatu Serenissimi, dominum videlicet Denhoff cum aliis Paviae non fuisse intromissos, ita ut Serravalliam redire coacti fuerint.
Noctu venere litterae Genua, quibus iubebatur, ut omnes libere transmitterentur doluitque senatus res detentas fuisse. Summo mane audito apud patres Sancti Francisci sacro Genuam versus progrediuntur. Vixque montem ascendere coepere, cum subito circius exortus flatu impetuoso tantopere saeviret, ut multorum pileis deiectis ipsi etiam equi vacillare coeperint. Continuabatur hoc iter non sine discrimine venti, tamen saeviem alleviabat, quod velut a tergo secutus Genuam versus eos propelleret. In medio itinere obvium habent quendam consulem Genuensem, qui eos invitat, ut in domum eius divertant commendato vinorum, quae habebat excellentia relataque multorum Polonorum notitia, quibus de rebus cum domino Pac conferebat, qui frigide ad ea omnia respondebat, noverat enim mores et ingenia eiusmodi hominum. Ille autem ut invitationi suae maiorem vim adiiceret, dicebat se esse protectorem nationis Polonicae. Cui responsum Polonos protectorem praeter illustrissimum cardinalem de Torres non agnoscere cumque neque Academia Genuae sit neque ulla nationis negotia illic tractentur mirari se, unde tale nomen emergat. Videns itaque bonus homo nihil sibi prodesse hanc suam sagacitatem Genuam praecurrit neque amplius comparuit.
Circa meridiem appellunt Genuam. In transitu lustrantur palatia illa ampla ante civitatem in Sancto Petro in Arena. In ingressu exhibetur testimonium sanitatis, quod cum reverentia acceptum neque res more solito lustratae sunt. Iam enim omnes erant admoniti et vix aliquid secum vexere praeter vestes dormitorias relictis gemmis apud patres capucinos Ottagii. Dum pransuri mensae accumbunt, duo patricii (quorum unus e familia Palavicinorum, alter e domo Gentilium) superveniunt, qui dissimulata Serenissimi Principis agnitione, licet a magistratu missi privato tamen se in exteros affectu stimulatos venisse asserunt. Dominos hos peregrinos sine ulla personarum aut patriae exploratione per nobiliora notabilioraque civitatis loca circumducturi atque eo fine tres lecticae attulisse, quibus si domini peregrini, ut et obsequiis ipsorum quacunque in re uti non fuerint dedignati, magno se beneficio obstrictos iri. Acceptata cum gratiarum actione hac tam insigni dissimulatione palliata oblatio, quae vix dici potest, quanta Serenissimum perfuderit voluptate, quod videlicet incognito tam egregiam et honoratam videndarum rerum omnium opportunitatem obiecisset. Peracto itaque prandio itur in tribus illis lecticis ad Sanctam Catharinam, qua eeclesia illa lustrata per palatium ducis, quem ipsi doge vocant (qui tunc illud officit administrabat, erat e familia Francorum) reditur ad hospitium. Vespere choreae nuptiales cuiusdam nobilis spectantur, has multitudo feminarum formae pulchritudine saltandique dexteritate nec non vestimentorum superbia praecellentium spectatu iucundas fecit.
Mane rediere cum lecticis praefati nobiles Serenissimumque ad templum Theatinorum Sancto Sillo sacrum deduxerunt. Inde ad Sanctum Laurentium, ubi cineres Sancti Ioannis Baptistae asservantur; post ad templum Societatis, quod cum structurae magnificentia, tum ornatus picturarumque superbia nulli toto orbe terrarum secundum, ubi Serenissimo thesaurus templi magno spectantium omnium stupore monstratus. Hinc ad armamentarium palatii deflexere. Parvulum hoc quidem compendioso tamen ordine et dispositione incredibilem armorum multitudinem continens. Visebantur hic loca nonnulla vacua, armis videlicet et armaturam 12 000 peditum et 300 equitum privatis nobilium nonnullorum stipendiis contra Sabaudiae ducem fovendorum dispensatis. In portum, quem molam vocant, transportati ob nimium venti asperrime tunc saevientis impetum diu subsistere non potuere, eo tamen quo illic vento reluctati sunt tempore. Videre 200 milites triremem conscendentes Savonam vehendos. In reditu triremes lustratae; in ea, quae capitanei est, Serenissimo Principi ducique Radzivillio calcaria a captivis iure in ascendentes consueto adempta sunt, quae ipsi donativo redemere. A prandio palatia in platea nova lustrantur ac inter cetera illud, quod ducis de Oria est reliquis antecellens. Ad Sanctam Mariam Carinianam profecti templum propter aeditui absentiam ingredi non potuere. Totos itaque civitatis muros exterius ad mare usque circumlati provecta iam nocte ad hospitium rediere.
Mane in templo Sancti Leonardi monialis cantare auditur, quae in omnibus celebri illi Mediolanensi ad Sanctum Paulum cantatrici aequiparatur. Hinc ad Sanctam Mariam Carinianam disceditur, ubi inter cetera ambulacrum illud tecto templi superiectum ipsis arrisit. Totum enim marmore exquisitissimo stratum patentissimum pulcherrimumque ascedentibus praebet circumspectum. In domo civis cuiusdam, qui se dicebat Maiestatis Polonicae agentem, celebre illud horologium Augustanum visum, quod dictus civis privatis pecuniis 12 000 videlicet talerorum emisse sese iactitabat. In reditu visus dux cum senatu sedens et consultans. Pomeridiano tempore accepta a senatu licentia (sine qua nullus in civitatem currus invehi potest) sexigae ducis Spinola introductae sunt, quibus Serenissimus una cum comitatu ad palatium principis d'Oria vectus omnia isthic notatu digniora (ipso interim palatii domino quo liberius Serenissimus omnia pervagaretur latitante) lustravit. Merentur hic videri armamentarium, utensilia et suppellex tota argentea, peristromata, hortus etc. Hic Serenissimus de caloris excessu conquestus, cuius beneficio tali anni tempore uvis recentibus illic vescebantur, quin et rosae liliaque tota hieme illic florere solent. In palatio Neri (qui cum pauperrimus fuerit, uxoris suae, quam ex eadem familia unicam heredem duxit, dote 200 000 scutatorum aureorum ad amplissimas venit divitias) pulcherrimae picturae sunt notatae, horti item pensiles et piscina. Hinc viso palatio ducis Spinola ad palatium imperiale transvecti prae omnibus montem in formam horti miro artificio redactum suspiciunt. Hortus enim hic primo statim introitu varietate rerum ac ordine miram confuse intuentium oculis ingerit amoenitatem. Singula vero contemplanti singularis voluptatis fit accessio, videas enim viam cupressis altissimis consitam, qua in ipsum montis fastigium sive fastidio ducens pulcherrimo virore et proportione luxuriaretur, eminentiore paululum loco piscinam aqua limpidissima pisciumque selectissimorum copia redundantem ac proceris cupressis undequaque adornatam e quatuor angulis aquilas saxeas velut in praesidium suarum rerum exerere; progresso inter circumiectas arborum herbarumque delicias in ipsum usque montis cacumen alia piscina occurrit amoenitate inferiori non secunda etc. Egressi ex hoc horto relictis isthic curribus in lecticis ad hospitium rediere. Toto tempore, quo Serenissimus Genuae mansit, vinum a magistratu et lectus pro Serenissimo suppeditatus est. Nobilibus illis ductorum officio functis Serenissimus adhibita gratiarum actione sese detegit.
Genua profectus Serenissimus uno tractu Otagium pervenit.
Serrivallium equites, inde curru Vogaram.
Audito in via in sacello quodam sacro Bionnae prandetur. Hinc non nisi ad castellum Sancti Ioannis pro nocte se ire posse veredarius pertinaciter sustinuit. Servus vero hospitii Placentiam usque pertingere posse asseverat, qua de re diu inter se altercati. Hospitii servus Serenissimi ante horam 24 pacta 5 ducatorum mercede Placentiam conducendi onus in se recepit. Fit contractus inserta condicione, ut nisi ante dictam horam eo perveniat, mercede frustretur. Accipit condicionem servus ac ubi domini currus conscendere, totis equorum viribus connitens neque voci neque scuticae parcens, nulla saxorum lacunarum aliorumve impedimentorum habita ratione pleno cursu ac velut morte conctaturo imminente pergit mediaque ante praefixum tempus hora Placentiae dominos constituit aeque triumphandus gloriatur. Reliqua comitatus pars in castello Sancti Ioannis prout prior veredarius dixerat, pernoctavit. Serenissimus cum suis Placentiae «Sub Angelo» lautissime habetur subministrato ex arce vino exquisitissimo, quod etiam ipsos ad crastinum ientaculum isthic sumendum invitavit.
December 1624 recensere
Placentiae ientaculum sumitur, duroque hospiti solutio offertur, manu retracta nihil se in solutionem accepturum dicit stante sic imperio Serenissimi Ducis. Honorarii itaque loco Ungaricis manus ipsi onerata. Hinc dominus Pac Parmam a Serenissimo Principe ducem Parmensem de adventu eius certiorem redditurus praemittitur. Qui expedito apud Serenissimum Ducem commisso sibi officio sexigis ducalibus Serenissimo Principi occurrit. Quibus clauso curru Serenissimus in civitatem vectus in palatio ducis Polli hospitatur. Ubi adventante Serenissimo conclavia nondum bene erant instructa. Dum autem Serenissimus comoediae cum comitatu interest, omnia peristromatibus, tapetibus, lectisterniis superbissimis auroque et argento micantibus utensilibus item suppellectilibus etiam iis, quae igni struendo serviunt argenteis splendidissime exornantur. Auditum est peti veniam vilitatis apparatuum ornamentorumque ab iis, quorum camerae et lecti holoserico erant instructi. De magnificentia ciborum non suppetunt verba satis magnifica, quae ipsi respondeant usque adeo et copia et raritas et sumptus erant in excessu neque facta est ulla aut ciborum aut potus inter dominos et famulos differentia. Commissarii munere fungebatur dominus Lampugnani, qui super colloquio instituendo inter Serenissimum Principem et Serenissimum Ducem tractans concedi petiit, ut Serenissimus Dux ad Serenissimura Principem visitandi gratia venire posset. Serenissimus ne contra mentem suam tali visitatione detegeretur, gratiis de hac humanitate actis colloquii locum apud patres Societatis assignavit. Quod occasione festi Sancti Xaverii eo die incidentis ex animi voto peractum.
Pervenerat autem illuc Serenissimus Dux una cum cardinale Farnesio Serenissimi nostri adventum praestolaturus. Dumque de accessu Serenissimi admonetur, extra camerae portam progressus Serenissimo nostro occurrit ipsumque perhumana salutatione excipit. Facta sua primum, deinde illustrissimi cardinalis, patrui sui, excusatione, quod ipse propter voluntatem Serenissimi Principis votis suis reluctantem, Cardinalis autem propter podagram, qua tunc temporis graviter afflictabatur, officiis suis satisfacere non possent. Mirum autem dictu, quanta in duodenni hoc duce maturitas, quae naturae praerogativa! qualesve ingenii dotes in omni actione sermoneve eluxerint. Peracto maturae salutationis officio musicae audiendae ibidem aliquantum temporis impenditur. A prandio Septimia cantatrix (mulier haec maritata est) vocis et artis eius audiendae causa aditur. Finitis vesperis (quibus Serenissimus apud patres Societatis interfuit) ducissa vidua a Serenissimo visitatur, quae magna animi alacritate et benevolentiae demonstratione visitationem illam accepit. Ab hac ad comoediam, inde ad cenam itur.
Mutinam a Serenissimo Principe praemittitur Serenissimi sacellanus dominus Lampugnani, qui ducem Mutinae de adventu Serenissimi certiorem redderet procuraretque, ut in ingressu salutationeque eo quo Parmae cum ipso procederetur modo. Ipse Serenissimus Parmae ad templum Sancti Quintini sese contulit virginem quandam nobilem e familia Scottorum (quorum unus erat conscius et complex conspirationis in ducem factae) in monasterio, non tamen monastice commorantem discipulam praefatae Septimiae cantantem auditurus. Quod et factum eo vocis et artis moderamine et elegantia, ut audientium omnium iudicio et magistrae suae praeferenda censeretur. Hinc Serenissimus hortum ducis ingressus. Inter cetera notavit, qua arte quave industria arbores citrinae et aliae mitiori celo calidioreque terra oriri suetae solitae contra hibernum frigus muniantur. Tecto videlicet superstructo et ignibus tota hieme perpetuatis fotae, quae omnia redeunte vere removentur. Notata quoque illa palatii aula, quam Serenissimus Dux 150000 scutorum aureorum in nuptialem filiae pompam exstrui curavit. Demum dux Radzivillius nomine Serenissimi Principis Serenissimum Ducem cardinalemque gratiarum agendarum causa adit. A prandio Rhegium contenditur, quo paulo serius advenientes portam clausam reperere. In qua aperienda diu tardatum. Occasio morae non erat alia, quam gravissimus gubernatoris eo plane tempore cum morte conflictantis morbus, qui ea etiam nocte obiit. Ingressi civitatem «Sub Urso» hospitantur lauteque et splendide habentur peristromatibus ducalibus in toto diversorio undequaque affixis.
Mutinam appellit Serenissimus. Hospitatur in palatio privato, prope hospitium «Angeli», cuius parietem in palatio coniunctiorem perfoderant, ut transitus utrinque pateret. Post prandium ad Sancti Petri coenobium patrum benedictinorum sese confert, ubi a Serenissimo Duce Mutinae in camera abbatis exspectabatur. Serenissimo nostro ad cameram accedenti dux ex camera progrediens occurrit salutationique faciendae sese adaptat, quam Serenissimus noster in publico expediri noluit. Ita uterque in cameram abbatis secedit. Fervente salutatione duci Mutinae in aurem insusurratur ducem Radzivillium verum Poloniae principem esse, sed dissimulare. Qua super re stupefactus sermonem et erroris excusationem ad ducem Radzivillium convertit. Qui inexspectata rei novitate stupefactus negat pernegatque se eum principem esse, quin pergeret, cum quo orsus esset. Dux nihilominus quid facticium subesse ratus in coepto pergit, deceptum se esse asseverans. Durat haec contestatio per quadrantem fere horae, donec constante ducis Radzivilli detectione ad credendum inducitur. Retorto itaque cum nova deprecatione sermone ad Serenissimum salutationis officium finit datoque a Serenissimo responso musicae aliquandiu vacatur. Inde Serenissimus Princeps ad palatium suum rediens audientiam legati olim in Polonia fratri domino Rangonio, concedit simulque eius filio. Cenae musica vocalis et intrumentalis adhibetur.
Die 5 eiusdem prandetur Samorae, pro nocte Bononiam venitur. Decreverat Serenissimus Princeps hic in publico peregrini diversorio hospitari. Mutata deinde sententia dominum Lampugnani praemittit palatii pro tempore, quo illic moraturus esset conducendi causa. Quo non invento palatium a reverendo domino auditore legati Bononiensis cardinalis Ubaldini obviam Serenissimo misso oblatum acceptavit, situm in platea, quam Porta Gallea vocant. In quo licet incognitus laute tamen est habitus Serenissimus, rebus omnibus ad tractationem habitationemque splendide et regaliter instructis.
Serenissimus Mettertius plura loca civitatis, quae vel sanctitate, vel nitore, vel quacunque tandem raritate commendantur, invisit. Eodem die magistratus civitatis audientiam a Serenissimo petiit, quae ipsi cum humanissima excusatione praetextu evitandae detectionis et exempli negata. Circa vesperam secretarius illustrissimi cardinalis de Torres Roma ad ducem Radzivillium venit, viam eiusdem domini cardinalis de Torres nepoti domino Ferdinando de modo introitus commorationisve Romae a Serenissimo faciendae tractaturo praestruens.
Serenissimus Sanctum Michaelem in Bosco ecclesiam dominicanorum Divamque Catharinam apud moniales Corporis Dominici invisit. Paulo ante prandium praefatus dominus Ferdinandus de Torres apud Serenissimum audientiam habuit. Dominus Denhoff Florentiam ad magnum ducem delegatur, Dux Radzivillius cardinali Ubaldino legato gratias pro exercita in tractando Serenissimo munificentia agit.
Sumpto mature prandio Bononia disceditur Serenissimus cum duce Radzivillio et nonnullis aliis e suo comitatu in curru cardinalis comitante auditore eiusdem, qui paucis Bononia miliaribus remittitur una cum curru sicque Serenissimus conscensa rheda conductitia provecta iam nocte Immolam venit. Hic nonnulli a gubernatore loci ad id destinati cum facibus accensis in porta exspectarunt. Qui rhedas praeeundo Serenissimum ad palatium gubernatoris deducunt. Serenissimus autem aurigam ulterius progredi iubet facto proposito in publico diversorio pernoctandi indignatus dominus Nagott, quod contra voluntatem suam invitanti gubernatori acquievisset. Considerata, tandem diversorii ineptia immunditieque et ex alia parte egregio gubernatoris officii exhibendi desiderio accedente nonnullorum e comitatu persuasione sententiam mutat seseque in palatium transferens cenam ibidem opipare instructam sumit. Huc ingens hominum multitudo confluxit aviditate videndi Serenissimi. Cena peracta musicae in camera ducis Radzivillii aliquot horae impenduntur, non sine iucunditate accitis videlicet iis musicis, quos artis vocisque excellentia maxime commendabat.
Audito sacro Serenissimus cum aliis dominis ante portam civitatis praecessit, quos deinde currus subsecuti sunt. Faënze prandetur allatis ex palatio gubernatoris (quem spes pertrahendi Serenissimi m domum suam delusit) ferculis rebusque omnibus necessariis ad diversorium «Sub Stella Aurea». Furlii pernoctatur in aedibus domini Spada subministrante cenam loci gubernatore.
Furlo profecti Cesinam transeunt; hinc duobus fere miliaribus Savinianum versus pone viam columna visitur, cuius fastigium in formam pyramidis coactum basis quadrata. Nomen pontificis Pauli V, sub cuius imperio e ruinis resuscitata est, continet, medium sequenti Populo Romano edicto tabulae saxeae inciso insignitur: «Iussu mandatuve P.B. Cos[Consul] Imp[erator] Mili. Turo commilito Manipularieve (?) Cen. Turmeve Legionarique armat, Quisquis es, hic sistito. Vexillum sinito nec citra hunc amnem Rubiconem signa, arma, ductum, commeatum, exercitum traducito. Si quis huiusce iussionis ergo adversus ierit, fecerisve, adiudicatus esto hostis P[opuli] R[omani], ac si contra patriam arma tulerit sacrosque penates e penetralibus asportaverit, sanctio plebisciti senatusve consulti ultra hos fines arma proferre liceat, nemini S.P.Q.R.» [Senatus Populusque Romanus]. Ex alia parte basis legitur subiectum distichon:
Quae fluit unda brevis Gallorum terminus olim
Ausoniaeque fuit parvulus hic Rubicon.
Prandium Saviniani in diversorio suburbano a gubematore loci subministratur. Vespere Ariminum ventum; pernoctat Serenissimus in palatio domini Pavoni, cubicularii maioris olim Pauli V et Gregorii XV nitidissimo superbissimoque. Cenam liberalitas pontificia exhibet. Huc dominus Carolus Magalotti, avunculus illustrissimi cardinalis Barberini fraterque Illustrissimi cardinalis Magalotti, a summo pontifice missus subsequentes litteras a Sancta Beatitudine affert. Qui tamen propter summum Serenissimi Pontificis sine tumultu transeundi desiderium non sine difficultate admissus.
[Litterae:]
«Urbanus Papa VIII
Dilectissime in Christo Fili, nostram salutem et apostolicam benedictionem, Haec patria generis humani, quae non semel armatos terrarum triumphatores vidit, ad Piscatoris sepulchrum procumbentes, cum iam diu anxiis votis te vocet, propinqua iam adventus tui spe summopere laetatur. Cum enim indicta pridem Anni Sancti et Christiani Iubilaei sollemnitas credentes populos ad hoc religionis sanctuarium convocet, iucundum coelo hominibusque spectaculum fies, Poloniae Princeps, qui regiam iuventutem illustribus victoriis Catholicae Ecclesiae commendasti. Excitam illam ex Aquilonis Orientisque latebris colluviem Turcarum atque Tartarorum, quae toti Europae non ita pridem videbatur diluvium minitari, Roma scit Poloni Principis virtute compressam coactamque fuisse salutem meticulosa pactione et turpi fuga redimere. Proin cogitare potes, te hic urbis amore et populorum plausu colendum, ubi fortitudinis tuae trophea, qui Christianitatis propugnacula fuerint, consentientibus nationum tam diversarum vocibus celebrantur. Nos vero, qui iam diu triumphalibus nominis tui laudibus favemus, apostolici amoris brachiis te complectemur, decus Septentrionis et fidei praesidium. Scito ergo te maxima adventu pontificiae charitati solatia allaturum, qui certe praesens cognosces, quanti apud nos ii principes sint, qui barbaricam impietatem profligantes caeleste Regnum in terris propagant. Mentem nostram clarius declarabit dilectus filius Carolus Magallotus, custodiarum nostrarum generalis locumtenens, cardinalis Barberini, nepotis nostri avunculus et cardinalis Magallotti frater, quem nobis gratissimum ad te ablegamus, ut apostolicas litteras afferens paternum desiderium nostrum tibi significet. Is autem se nobis morem gessisse arbitrabitur, cum omni officii atque obsequii genere demereri poterit patrocinium tanti principis, cui ad nos proficiscenti felix iter precamur et apostolicam benedictionem amantissime impertimur.
Datum Romae apud Sanctum Petrum sub anulo Piscatoris, die XXVIII novembris MDCXXIV, pontificatus nostri anno secundo.
Joannes Crampolus.
Inscriptio: Dilectissimo in Christo filio nostro Vladislao Sigismundo Poloniae et Sueciae Principi.»
Mane legatus ducis Urbini comes della Bassetta a duce Radzivillio ad Serenissimum Principem ductus domini sui voluntatem exponens, cuius nomine Serenissimo nostro statum Urbinensem transituro tractationem offert, quae solita cum humanitate acceptata cum cautione amovendarum solennitatum magnificentiarumque omnium, quibus persona Serenissimi detegeretur. Arimino profectus Serenissimus in pago Catholica dicto prandet. Dum Pesarum contenditur tanta serenitate coloreque nobis gratificabatur caelum, ut etiam otiantibus sudor exprimeretur. Pesari Serenissimus cum tota aula in patatio ducis honorificentissime excipitur ipso duce Urbini degente; ornamenta conclavium omnium magnificentiae munificentiaeque ducis stiperba fuere argumenta.
Prandetur Fani in palatio domini Pompilii de Cuppis sumptibus pontificiis. Hic pro raritate Serenissimo petra e mari apportata est, qua dissecta pisciculi velut testis quibusdam circumvoluti extrahuntur, sapore mirifice ab incolis commendantur. Petrae hae e rupibus et littore marino avelluntur nec alibi quam in mari limitibus Pesaricis et Anconitanis contento reperiri dicuntur.
Vespere Senigaliam ventum praeterita civitate in diversorio suburbano pernoctatum. Cena sumptibus ducis Urbini superbe exhibita.
Audito apud patres Franciscanos sacro Senigallia disceditur circaque meridiem a Cassa Brucciata (una haec domus est prope mare sita) prandium liberalitate pontificia praeparatum sumitur. Dum ad mensam itur, dominus Carolus Magalottus redit Serenissimum Romam usque conducturus munereque commissarii functurus. A prandio Serenissimus cum duce Radzivillio et nonnullis aliis in curru domini Caroli Magalotti Anconam proficiscitur, ceteris in curribus conducticiis subsequentibus. Anconae dominus Lampugnani ignotus quidam ex tempore occurrens prophetiam scriptam obtulit. Qua praedicebat Serenissimum Poloniae Principem A. 1633 Turcas proelio fusurum eorumque imperatorem capturum, non adiuncto alio, nisi subscriptione nominis Antonio Barbiero.
Serenissimus in curru domini Caroli cum duce Radzivillio, domino Pac, et domino Zolkiewski festinato itinere Loretum praecurrit. Tempestiveque adhuc ad sacrum eo pervenit. Quo prandente reliqui quoque currus superveniunt. Exceptus autem est Serenissimus cum comitatu in palatio gubernatoris, qui erat reverendissimus dominus Cenci, episcopus Iesensis. Prandio peracto dominus Nagott procurandi hospitii rerumque necessariarum causa Romam in posta praemittitur. Serenissimo cum comitatu thesaurus Sacrosanctae Domus in sacrystia monstratur, in quo mirum dictu quantam hominum in Reginam Coeli pietatem inaestimabilis margaritarum, auri argentique ceterarumque rerum pretiosissimarum copia oculis mentibusque intuentium proponat. Ex sacrystia ad Sanctam Domum sese contulit Serenissimus, ubi consideratis primum muris trabibusque lampadibus item argenteis aureisque (quas inter illa Serenissimi et Invictissimi Poloniae Regis, ut magnitudine excellentior media ante statuam Beatae Virginis ceteris prominet), crucifixo insuper a Sancto Luca depicto eumque Sacra Domo transportato. Demum ipsa Beatae Mariae Virginis Lauretanae statua demptis unionibus, monilibus vestibusque e loco suo in altero transportato Serenissimo eiusque comitibus omnibus monstratur in ea forma, qua una cum Sancto Domo hunc in locum transiit. Est autem statua lignea, altitudinis circiter sesquicubialis, facie nigra, veste superiore caerulea, inferiore subrubea, peplo candido, in medium tergi defluente. Brachio sinistro Puer Iesus insidet, vestem albam indutus, dexterae manus indicem erectum tenens; manu dextra vestem superiorem ne velut progressurae obstaculo sit; sublevatum aliquantum tenet. Vestis deinde eiusdem trecentenis e camelotto rubeo ostensa in armario Beatae Virginis. Stellae aliquot deauratae ex tabulato ab apostolis facto. Dum Sacram Domum in sacellum consecrarent, cum parte asseris ex eodem tabulato nullam teredinem putredinemque passi. Item scutellae aliquot argilaceae, quibus Beatissima Virgo usa ibidem asservantur. Visis his omnibus Serenissimus vesperis musicae audiendae causa interest. Dominus Iulius de Medices et dominus Giraldi a Serenissima Archiducissa Florentia missi litteras Serenissimo Principi afferunt audientiamque habent. Cardinalis quoque Galeminius, dominicanus, litteras de felicitate itineris gratulatorias Serenissimo mittit. Reverendo domino Altieri, episcopo Camerino, illustrissimi legati hodierni in Polonia cognato audientia conceditur.
Mane Serenissimus cum plerisque e suo comitatu Sancta Eucharistia reficitur. Ablutio in scutella Beatae Virginis argilacea porrigitur. Eodem tempore votivam Sancti Wladislai statuam auream Serenissimus obtulit, quae medla inter quatuor Beatae Virginis statuas argenteas in altari constituta. Expedita devotione absolutisque sacris pluribus musicae audiendae vacatur. Rhedis onerariis praemissis Serenissimus cum comitatu inumbrante iam vespera Maceratam pervenit. Absoluto Loreti prandio hospitatur in palatio domini Benigni Recentis.
Prandetur Tolentini in palatio marchionis Sanesi. In ingressu civitatis statim templum Augustinianorum aditur reliquiaeque Sancti Nicolai Tolentini visuntur e cuius brachio sanguis affatim profluxisse fertur eo tempore, quo Henricus IV, Galliarum rex, occidebatur. Circa vesperum in la Muccia ventum. Villa haec est episcopo Camerino sublecta, ubi et dictus reverendissimus dominus episcopus, qui Loreto festinato itinere huc praecurrerat, lauta tractatione et musica Serenissimum cepit accitis undequaque e vicinia famatioribus musicis. Pernoctatum in palatio domini Moselli, nobilis Camerini.
Prandium sumitur alle Case Nove. Taeddiosum hoc iter ob continuam pluviam et infestos ventos. Vespere pervenitur Foliniam, cenatur quiesciturque in palatio gubernatoris reverendi domini Alexandri Rangonii. Hora noctis septima, quae est post mediam noctem prima tenta est porta ducis Radzivillii paulatim primo, ubi vox eius, quisnam ibi sit petentis, audita, fortius ita, ut clavis ex sera exciderit, intellencta demum secunda tertiaque famulorum voce, quisquis is vel ii fuerint, recesserunt. Lumine accenso neminem reperi.
Serenissimus in curru domini Magalotti cum duce Radzivillio, domino Pac, et domino Zolkiewski ipsoque Carolo, domino Rylski Assisium contendit, reliquis Romam versus recta praemissis. Assisii primo auditum sacrum super sepulchrum Sancti Francisci. Deinde in sacristia flectenti Serenissimo ceterisque reliquiae ostensae: Lac et capilli Beatae Virginis, capilli item Sanctae Catherinae ex monte Sina, particula clavi crucis Christi, particula ex ipsa cruce Christi, quam probandi causa quatuor horis continuis igni impositam ad instar ferri canduisse, nec tamen combustam ferunt; vestis, in qua mortuum Sanctus Franciscus, socci eiusdem lanei gestati a Sancto post accepta stigmata, a Sancta Clara confecti. Particula corii super stigmata pectoris gestata et a sanguine perrosa, cingulum Sancti Francisci. Benedictio Beato Leoni confratri Sancti Francisci, ab eodem propria manu scripta, quae talis est: «Benedicat tibi Dominus et custodiat te, ostendat faciem tibi suam et misereatur tui, convertat vultum suum ad te et det tibi pacem, Dominus bene dicat te».
Hanc praefato Beato Leoni in tentatione gravi constituto benedictionemque postulanti scripsit dominus Franciscus. Cilicium item Sancti Francisci, caput Sancti Seraphini in ulteriore sacrystiae camerae, praeviis Beatae lithaniis ostensum est peplum eiusdem Deiparae, quod in terris degens ipsa gestabat. Hoc alias feria secunda Pentecostes publice e muro civitatis ostendi solet, concurrente in subiectos campos infinita hominum multitudine. Est autem peplum hoc tenuissimae et perlucidae materiae argenteae thecae inclusum. Hinc ad templum superius ascensum. Inde in monasterii partem, quae pro hospitibus destinata est, in qua prandium sumptum. Hic benedictio a Sancto Francisco iam moribundo civitati oretenus facta visitur.
«Benedicta, tu civitas a Domino, quia per te multorum animae salvabuntur. Et in te multi servi Altissimi habitabunt. Et de te iusti eligentur ad regnum aeternum».
Absoluto prandio itur ad Sanctam Claram, cuius sepulchro salutato visus Crucifixus olim Sanctae Clarae locutus et sanguis ex stigmatis Sancti Francisci ab eadem Sancta asservatus. Hinc ad Beatam Virginem Angelorum descensum, unde recta Foliniam reversus, Relicto ob incumbentem noctem Montefalconem visendi proposito. Ubi Foliniam rediimus, tonitru est auditum.
Tardantibus nimium iis, qui equos conducticios adducere debebant, quibus Montefalconem iretur, mutata sententia conscensis curribus comitante reverendo domino Rangonio recta Spoletum discessum, ubi lauto prandio excepti facta reverendo domino Rangonio valedictione pro nocte Termiam venerunt, ibidemque cena sumpta pernoctarunt.
Hinc turbido pluviis et ventis aere per postam Romam versus disceditur. In Castel Casale prandetur, unde renovatis equis usque ad Castelnovo pergitur. Hic illustrissimus dominus cardinalis de Torres obviam Serenissimo profectus reperit terminos quidem occursus, quos Serenissimus illi per litteras Spoleto scriptas in prima ab urbe posta praefiniverat egressus, sed probo prorsus et felici consilio, quia perpetua eius diei pluvia viarum pravitas et equorum ineptia ita omnes defatigarat, ut optatior illis res, quam ille illustrissimi domini cardinalis occursus evenire vix potuerit. Rheda enim eius excepti iniuriis coeli eripiebantur. Mirum autem dictu, quanta in salutatione utrinque iucunditas eluxerit, gratulantibus sibi mutuo hanc tantopere desideratam revidendi occasionem. In subsequente posta alter currus excipiendis famulis destinatus invenitur. Ita Serenissimus clauso, ne ob praesentiam illustrissimi cardinalis agnosceretur, curru Romam perrexit palatioque domini Ammerini Caponi prope Portam Populi commorationi suae assignato invectus. Mutatis tantum vestibus. statim ad palatium summi pontificis ab illustrissimo cardinale de Torres deducitur summo pontifici reverentiam facturus. Licet autem Serenissimus praemoneri curasset se nullius cardinalis occursum acceptare velle, tamen cum in summi pontificis anticameram venisset, exspectantem illic illustrissimum cardinalem Barberinum, nepotem summi pontificis, eis offendit, qui Serenissimo occurrens expedita salutatione petiit, Serenissimus sibi ignosceret, quod eius ordinationem transilierit. Non enim voluntate id sua, sed mandato summi pontificis factum. Ita Serenissimus medius inter illustrissimum cardinalem de Torres (cui dextra dabatur) et illustrissimum cardinalem Barberinum (cui sinistra) in conclave summi pontificis introducitur. Et factis trinis reverentiis (ad quas Sua Sanctitas mediocri corporis paululum inclinati e throno sublevatione respondit) propius accedens in genua provolutus pedem summi pontificis osculatur. Summus autem pontifex arcto complexu sublevati caput ori suo utrinque singulari cum affectu adpressit eumque sedili ligneo depicto ad sedendum a manu sibi dextera invitavit, illustrissimis dominis cardinalibus de Torres et Barberino a sinistra in similibus sedilibus collocatis a longe. Quibus Serenissimo abituriente surgentibus cardinalis Magalottus superveniens accessit. Sessione durante tres circiter quadrantes familiariori conversationi impenduntur, elucente semper in Serenissimo nostro regia quadam praesentia libertate animique magnitudine, qua non tantum existimationis fama virtutum suarum praenuntia in animis omnium excitatae respondit, sed etiam animum summi pontificis mira voluptate perfusum in spem maiorum pro Christi fide facinorum erexit.
Expedito hoc colloquio dux Radzivillius cum aliis vocatus pedes summi pontificis osculatur. Quem una cum domino Pac summus pontifex statim agnovit memoria notitiae Bononicae (cum illic legatum ageret) factae renovata. Sic papali salutatione transacta Serenissimus ab aliis cardinalibus extra conclave a cardinale autem de Torres ad hospitium usque deducitur. Statimque digresso illustrissimo domino cardinale mensae cenaturus accumbit continuante officium commissarii domino Carolo Magalotti.
Apud Minervam assistentibus cardinalibus, archiepiscopis episcopisque et doctoribus scripta Antoni de Dominis, ad vomitum reversi, post mortem eius inventa haereseos damnantur simulque cum cadavere et effigie authoris in Campo Florae cremantur. Huic actui ut Serenissimus adesset, iam se in templum contulerat, sed non invento loco ob nimiam turbam apto, recessit sacroque in templo Societatia al Gesu audito Sanctum Mariam Rotondam lustravit. Inde domum ad prandium sese contulit. Dux Radzivillius cum illustrissimis fratribus illustrissimum cardinalem de Torres invisit, qui et ipse circa noctem Serenissimum visitandi gratia adiit.
Serenissimus cum comitatu capellae pontificiae interest. Ut magis ignotus illic versetur, in choro musicis sese interserit, quem tamen agnitum cardinalis ferme omnes detectis capitibus officioso nutu et corporisque inclinatione salutarunt salutemque similiter gestu redditam receperunt. A prandio Serenissimus palatium papale in Monte Quirinali alias Monte Cavallo lustrat, ubi adhuc cameras sibi suisque inscriptas praeparatasque (tentabat enim summus Pontifex omnibus modis Serenissimum inducere, Serenissimus ut Romam veniens aut in Palatio Sancti Petri aut in Palatio Quirinali hospitaretur) invenit. Inde ad palatium cardinalis Bentivolii divertit. Dux Radzivillius cum illustrissimis dominis fratribus principe Ioanne Alberto et principe Alexandro Ludovico reverendum patrem dominicanorum generalem invisit. Episcopus Nikastriensis nuntius olim Coloniensis, qui Serenissimum Aschemburgi salutarat, ducem Radzivillium convenit audientiamque a Serenissimo Principe impetrari sibi petit.
Serenissimus Capitolium, Aram Coeli aurificumque officinas visit. Dux Radzivillius sacrum ad Minervam audit cum intentione patrem generalem alloquendi, quod propter generalis absentiam in horas pomeridianas reiectum. Circa vesperum Serenissimus Princeps cum cardinale Barberino al Gesu colloquium instituit, praecedentia Serenissimo defertur, facto sic consistorii decreto, ut ipsi primo ab omnibus cardinalibus deferantur. Praevenerat autem eo illustrissimus cardinalis adventumque Serenissimi nostri praestolatus est.
Tempestive Serenissimus cum toto comitatu ad Palatium sese transtulit, ut prandio illic sumpto maturius ad caeremoniam aperiendae Portae Sanctae sese sisteret. Erat autem theatrum sub porticu templi e regione ipsius Portae Sanctae Serenissimi suique comitatus gratia factum, ex quo omnes fere Poloni, qui tunc Romae caeremoniam degebant, spectabant. Observatum est illo tempore, quod quibus aditus a custodia papali praecludebatur, afficto sibi nomine Polonico intromissos fuisse. Antequam ad aperturam Portae accederetur, pontifex processionaliter a cardinalibus episcopisque pontificaliter indutis atque musica sub porticum Sancti Petri deducitur. Qui videns prae ingenti hominum multitudine, ne sibi quidem locum procedendi patere, dum satellites immo et ipse Carolus Magalotti locumtenens custodiarum generalis verbis et verberibus dispulsa turba locum facere nititur. Ipse subridens ad locum suum progreditur. Cardinalibus episcopisque, per sedilia diffusis cantatisque aliquot responsoriis summus pontifex ad Portam Sanctam accedit factaque oratione porrecto sibi a cardinale Borghesio poenitentiario maiore malleo argenteo inaurato Portam Sacram ferit, quae ad casum ruinamque aptata, ubi concidit direptisque lateribus dum summus pontifex ingredi nititur, prae multitudine reliquiis Portae inhiantium procedere nequit. Itaque satellites lancearum baculorumque auxilio utentes inter alios episcopum quendam graviter feriunt disiectisque metu verberum hominibus pontifici locum faciunt. Caeremonia hac peracta Serenissimus vesperis interest; inde ad Palatium Vaticanum redit ibique ad matutinum usque (quod hora noctis 4 coeptum), moratur. Finito matutino domum quietis causa sese contulit. Dux Radzivillius devotionem nocturnam cum reverendissimo domino abbate Peplinense ad Sanctum Apollinarem perfecit, ubi musicam alias pulcherrimam etiam lyripium cantionibus pastoralibus intermixtum iucundiorem reddidit.
Serenissimus summum pontificem publice celebrantem e choro musicorum spectat. Prandium Serenissimus domi sumit.
Mane sacro ad Beatam Virginem Populicam audito villam Borghesianam visit inscio cardinale, ne fortasse praeventum in horto exspectaret. Vespere ad Sanctum Stephanum rotundum musicae causa adeunt. Occiduo iam ferme sole ad Gesu inter Serenissimum cardinalemque Sancti Onophrii, fratrem summi pontificis et cardinalem Magalottum diurna conversatio instituitur.
Post sacrum hortus cardinalis Montali visitur. Circa horam 24 legatus regis Hispaniae cum cardinale de Torres Serenissimum in monasterio augustinianorum ad Sanctam Mariam Populicam exspectavit. Ad quem Serenissimus cum duce Radzivillio domino Pac et domino Carolo Magalotti dominoque Rylski profectus aliquandiu privatim cum ipso collocutus est.
Serenissimus novem templa curru obit inque Mattheiorum horto prandet; quae circumitio Serenissimo comitibusque eius in iubilaeum applicata.
Habita apud summum pontificem audientia Serenissimus cum omnibus Polonis, qui ipsum ad palatium comitabantur, sacrum ab ipso pontifice in sacello suo interiore celebratum audit. Prandium apud illustrissimum cardinalem de Torres sumitur a Serenissimo comitatuque eius, cui etiam cardinalis Barberinus fraterque summi pontificis nepotesque eius duo et princeps Peretti interfuit. Convivium hoc omnibus numeris absolutum, magnificum sumptuosumque.
Exemplo Caroli V imperatoris a duce Radzivillio relato Serenissimus desiderio videndae Sanctae Veronicae accenditur. Et quoniam ad hanc accessus nemini patet, nisi sit canonicus Sancti Petri, agitatum est in consistorio, an Serenissimus Princeps in numerum canonicorum adsciscendus esset, nec ne trepidant in utramque partem sententiae. Proponenti tamen in favorem affirmative exemplum Caroli V summo pontifici nonnulli replicant, an comparationem inter Carolum V imperatorem et principem Poloniae instituere vellet, quibus a summo pontifice responsum. Carolo V Poloniae principem sese aequiparare sicut omnes eos, qui 30 proeliis Turcam fuderint. Praevaluit itaque pontificis pars, ut si breve confectum fuisset. Hoc statim mane Serenissimus numero canonicorum insertus voti sui compos redderetur, dilata ob defectum privilegii nondum scripti caeremonia hac in tempus pomeridianum. Serenissimus Palatium Sancti Petri hortumque ipsi adiectum lustrat atque inde domum pro prandio sese confert. Post meridiem ad Sanctum Petrum redit, ubi accepto privilegio canonicatus superpelliceum candidum indutus a duobus canonicis ad locum, in quo Sancta Veronica asservatur deductus, Sacrosanctam Christi Faciem hominibus, qui illis confluxerant visendi e solito theatro exhibet. Ac formato crucis signo benedictionem impertit.
1625 recensere
Ianuarius 1625 recensere
Serenissimus sacro et musicae al Giesu apud patres Societatis interfuit ibique cum cardinale Barberino pransus est accumbentibus et mensae reverendo patre generale et patre Vivaldo provinciale Romano; dux Radzivillius cum illustrissimis dominis fratribus audientiam apud sanctissimum pontificem habuit.
Serenissimus cum potiore comitatus parte ad hortos Tiburtinos proficiscitur, ubi artificiis aquariis palatiisque lustratis a reverendissimo patre Societatis Jesu, provinciale, invitatus in collegio prandet cenatque in horto. Omnes, praeter Serenissimum, madefacti sunt.
Prandium Tusculi in residentia patrum Societatis sumitur. Pomeridianum tempus lustrandis fontibus, horto, aquaeductibus Frescatinis impensum, ipso cardinale Aldebrandino ductore, comitante cardinale de Torres; pro cena Tusculum ad patres reditur.
Mane conscensis equis Biletrum disceditur ibique prandetur. Hinc fastidioso ob pluviam continuam itinere noctu Sermonetam venitur. Cenatur pernoctaturque in diversorio publico, sed immundicia domus ordinaria peristromatibus ducis Gaëtani cooperta.
Prandium alle Case Nove (praeaudito ibidem sacro) sumitur. Hic praemonitus provinciae gubernator reverendissimus dominus Aumatius Varesi, prout in omnibus locis usque ad limites Neapolitanos omnia exquisitissime etiam in publico similiter diversorio (quam nulla alia domus) praepararat. Hinc naviculis per flumen, quod fons Sermonetam inter et Casas Novas erumpens paludibus interfundit, lento primum, deinde decliniore fortassis fundo citatiore motu Terracinam porrectum; flumen naturali cursu in mare miliaribus forte duobus ex hac parte Terracinae sese exonerat; commendatur tamen aquis fossa traductis, Terracinam usque navigatur dominus Kazanowski et dominus Zolkiewski alle Case nove navim pro Serenissimo praeparatam ingrediebantur. Serenissimo autem aliam conscedente nautae illam Serenissimi e litore solvi nolebant fusis frustra convitiis et vanescentibus minis, qui illam conscenderant. Stomachabundi in aliam sese recipere sunt coacti. Quod his iracundiae Serenissimo risus occasionem praebuit. Terracinae in palatio marchionis de Tassis, supremi postarum Hispanicarum praefecti, Serenissimus cum toto comitatu, sumptibus pontificiis hospitatur.
Audito sacro post habitoque iam instructo ientaculo Fundos versus itur, quo procurandi prandii causa praemissi dominus Lampugnani et dominus Nagott. Commissarium proregis Neapolitani, dominum Ioannem Deodati, cum mensa pro Serenissimo instructa repererunt. Adventantem Serenissimum dictus commissarius petita audientia nomine proregis salutatione omnem humanitatis gaudiique speciem referente privatim excipit. Inde mensae accubitum, ad quam et ipse commissarius e regione ducis Radzivillii collocatur. Circa vespera Gaëtam venitur, ubi ob defectum suppellectilis mensariae a Serenissimo aliisque cena omissa Serenissimus tamen ne omnino ieiunus cubitum sese conferret ova, ut vocant Persa ex vitro, deficiente cochleari hausit sale pipereque super chartam allatis. Duci Radzivillio, domino Pac, et domino Zolkiewski papyrus vel crusta panis loco orbium fuit. Domino Zolkiewski ad imitationem quoque Serenissimi ova Persa ex vitro, alia ex vola manus, alia ex crusta panis concava sorpsit. Cui convivio dominus Denhoff superveniens privatus primo novitate rei, exemplo deinde aliorum invitatus taedioque cenae nimium obambulans tardandae victus, sumpto carnis frustulo una paneque altera manu cum fame inducias fecit. Refectis ita qualiter dictis dominis muli onerarii cum suppellectile supervenere. Ac tandem cena iis, qui supererant, instructa.
Mane transmisso mari [N]olam porrectum, ubi in diversorio publico maturo prandio hesterna abstinentia compensata. Inde cum ad flumen Garriglianum ventum esset, in ripa adversa tres sexigae Serenissimum exspectantes repertae, quibus traiecto flumine conscensis circa vesperum Swessam ventum. Hospitatur Serenissimus in palatio privato.
Iisdem rhedis ad prandium Capuam venitur; in palatio domini de Capua quiescitur, optima vina. Ante ingressum civitatis Neapolitanae praeivit femina equo insidens, cuius equus conspectu monachi cuiusdam terrefactus tanta pervicatia retrocessit, ut inter equos Serenissimi temonem cancrino motu subiret. Femina porrecta a quodam rustico manu periculo eximitur; equus autem tanta vi nititur, ut sellam integro cingulo sub temone exuat fugaque elabatur. Hinc praecurrentibus rheda dominis famuli, qui pernicitatem equorum illorum assequi non poterant, sublata tenebris nocturnis vicorum vel differentia, vel conspectu palpitantes per civitatem Neapolitanam oberrabant, donec a gnaris locorum ad palatium commorationi Serenissimi assignatum (quod erat in foro castri novi) deducerentur. Mirum omnibus visum, quod omnes salvis et intactis rebus ad palatium venerint. Tamen agazoni uni, dum mulos ad diversorium ex palatio ageret, pallium detractum. Ubi adventus Serenissimi ipsi proregi (qui est dux Alba) innotuit, statim ad Serenissimum sellae gestamine sese ferri curat officiumque salutationis coram explet.
Ad moniales, ubi sanguis et costa Sancti Ioannis asservatur, proficiscitur cum comitatu Serenissimus. Miraculum in resolutione sanguinis admota costa fieri solitum spectaturque oppletur templum hominum affluentium ingenti numero. Chorus cratesque monialibus oculis omnium magis in Principem curiositate, quam in sanguinem devotione intentis. Legitur sacrum de Sancto Ioanne Baptista, funduntur consuetae preces saepiusque iteratur, repetitur Evangelium, neque tamen ulla mutatio in sanguine subsequitur. Addit ipsa abbatissa cum monialibus et suas preces ingeminatis Beatae Virgini litaniis. Demum etiam costa ipsi ampullae sanguinem continenti applicatur neque tamen quidquam efficitur. Quae res omnes spectantes in admirationem vertit, cum miraculum hoc antehac nunquam (nisi semel) frustra fuerit tentatum.
Hinc ad ecclesiam cathedralem sese confert Serenissimus, ubi in sacello superiore inter ceteras reliquias caput Sancti Ianuarii eiusque sanguis in ampulla vitrea asservatus ostenditur. Hic Serenissimo ac deinde singulis separatim sanguis dicti sancti prope armarium capiti eiusdem sancti opponebatur ex armario in altare translatus, qui durus, et congelatus erat, fusis a canonico composita in mirificam prorsus devotionem facie ad Deum precibus statim liquefactus est, quod mota in diversas partes ampulla oculatis ab omnibus singulisque spectatum. Ex hoc sacello in imam templi partem, altari maiori subiectam, spectandae honorandaeque sepulturae Sancti Ioannis causa descensum. A prandio Serenissimus castrum S. Hermi lustrat, quod situ arduum propter propugnacula et rneatus subterraneos murosque laborioso admodum opere ipsi rupi exsectos magni momenti et velut inexpugnabili habetur. Vespere prorex Serenissimum invisit.
Serenissimus remanentibus Neapoli duce Radzivillio et domino Pac Puteolos proficiscitur reliquiarum antiquitatis lustrandarum causa. Hic etiam prandium sumpsit. A redeuntibus pro semimiraculo referebatur, quod eo anni tempore pisa recentia e campo noviter decerpta illic comederint. Circa vesperam Serenissimus redit atque a prorege invisitur.
Audito domi sacro prandium ob ludos exhibendos maturatur. Hoc peracto Serenissimus cum comitatu ad palatium proregis via secreta per hortum, ut curiositati hominum ad spectandum ipsum turmatim accurrentium sese eriperet, vehitur. Statimque in locum ad spectandos ludos sibi destinatum sese recipit. Facies palatii proregii occidenti obversa theatrum extra fenestram porrigit, ex hoc despectus in aream patet, quae patens ampla et plana ludis exhibendis delecta duas portas habuit stemmatibus proregiis insignitas, unam, quae boream, alteram, quae meridiem spectat. Ceterum tota quadrata sedilibus circumdabatur, quibus asseritia mole gradatim surgentibus spectatores circumquaque diffundebantur, ipso prorege in theatri parte Serenissimi Principis proxime subiecta sub maiestate sessitante. Dato signo Serenissimum advenisse, equites, qui ante portam borealem praesentiam eius exspectabant, praeviis tympanis, tibiis aliisque intrumentis bellicis, bini et bini sumptuosissimo et in admirabilem magnificentiam composito virorum equorumque ornatu circum sunt ingressi. Mihi sane satis consilii deest, magisne industriam concinnandarum vestium, an artem instruendorum equorum ipsorumque pulchritudinem, an vero liberalitatem magnificentiamque 50 istorum heroum in effundendis sumptibus eorumque dexteritatem in exercitiis equestribus laudarim, ita omnia haec mirifica prorsus vi oculos intuentium perstringebant, ut singulis praecellentia deberi videretur. Dum ita suspensi intuentium animi admirationi pompae illigantur, equites factis aliquot gyris velut proelii cuiuspiam praeludiis in diversas turmas sensim divisi concursu hastilium in modum sagittarum formatorum veterum proelia figurabant, quo concursu aliquoties iterato in duas diversas turmas iterum digressi paululum quievere. Deinde dato signo duo ex una turma simul erumpentes alios duos e adversa turma in arenam provocarunt. Provocati in evocantes effusi ictibus globorum ferreorum ipsos petiere, quos hi vel clypeo apte obiecto caute declinarunt vel evitandi imperitia facie in tergum versa aliave corporis parte exceperunt. Hac alterna binorum ac quaternorum ex utraque parte evocatione pugna ad unum continuata. Qua peracta hastifragia contra duos rusticos ad id 10 scutatis conductos armisque praemunitos exercuere vergente iam die ludi severitatis Martiae speciem exuti in placidiores choreas nempe conversi sunt. Quae cenante Serenissimo in palatio proregis considente et ipso prope Serenissimum ceptae in multam noctem deinde protractae sunt. Pro Serenissimo eiusque comitatu locus modo theatri exstructus erat cancellis praemunitus viaque ad eum usque locum asseribus tecta. Ipse prorex in capite aulae collocatus publicum eius festi se praebuit spectatorem. Ad saltum neque vir neque femina egreditur, nisi a choreae praeside (qui plerumque vir est et aetate et moribus maturus), hic primum manu producta in medium, ille postea alta voce vocetur. Saltantibus magister eius artis adsistit, ut errores vel exemplo praeveniat, vel monitione corrigat. Peracto saltu vir feminam in medio aulae relinquit, quam post praeses ille ad locum suum reducit. Contigit tunc binas simul saltitasse, quarum uni reducendae dum praeses manum porrigit, altera videns se solam remansuram ipsum sequitur clamitans, ut et ipsam reducat. Ita seniculus in medio duarum iuvencularum constitutus risum omnibus excitavit.
Ante cenam audiendae Adrianae cum filio filiabusque cantanti ludentique (ut antehac pluries) vacatum. Cena mature sumpta Serenissimus in palatium proregis proficiscitur pedestri hesternorum heroum concursu recreandus. Locus spectaculi erat aula, in qua hesterna nocte choreae ducebantur. Hic Serenissimus cum suis e regione feminarum in eminentiore theatro sedentium cancellis itidem tectus constituitur. Prorex ipse media inter feminas maiestate (in qua angeli effigies collo adamantes gestantis mirifice effulgebat) considet. Iudicibus ludi immediate sub theatro Serenissimi nostri collocatis, sic spectatoribus constitutis heroes illi bini et bini praecedentibus singula paria tympanis 4 tibicinibusque et aliis instrumentis subsequentibus eorum scutiferis miro vestium armorumque splendore ornatis aulam Iunonio velut passu ingrediuntur levataque in transitu ex humeris hasta proregem venerati in medio aulae conglobantur. Tunc factis pugnae legibus delectisque aemulis in diversas partes digrediuntur facta interiectu porticae partium separatione, strepunt tympana, clangunt tibiae, ardent animi. Sic clausis galeis a singulis ex utraque parte concurritur factisque ternis a quolibet hastis, numeratis gladiorum ictibus cominus decertatur. Iudicio de victoria lato praemium victoriae (quod plerumque anulus erat a quapiam e feminis spectatricibus subministratus) praeambulis tympanis fistulisque alicui quam victor nominat feminae porrigitur. Hoc spectaculo Serenissimus aliisque multis horis detinentur.
Mane Neapoli disceditur comitante per totam ditionem Neapolitanam domino Ioanne Deodati proregis oeconomo. Prandetur Capuae; Swessae pernoctatur.
Relictis ad Gariglianum curribus in equis Nolam usque pergitur. Unde sumpto prandio Fundos circa vesperum venitur. Datis honorariis officialibus proregis valedicitur.
Prandium ordinatum ab officialibus pontificiis Terracinae invenitur. Cenam et nocturnam quietem Pipernum exhibet, quo dominus Magalottus excipiendi Serenissimi causa cum curribus paulo ante praevenerat.
Prandium Sermonetae absolvitur multorumque sanitates plenis cyathis hauriuntur. Vespere Biletrum pervenitur. Tempus cenae praevium ludis in horto impenditur.
Sumpto Biletri ientaculo Romam contenditur. Serenissimus in transitu a cardinale Savellio prope palatium ipsius Albanum salutatione et exquisittissimo vino Albano excipitur. Romae statim Serenissimus cum toto comitatu ad palatium Sancti Petri deducitur ibique toto commorationis tempore hospitatur in ea parte, qua durante Gregorii XV pontificatu cardinalis Ludovisius moratus fuerat.
Serenissimus variorum religiosorum audientiis illigatur, ubi ex nuntio de obitu Serenissimi Archiducis Caroli accepto affligitur.
Cum moris sit, ut quolibet anno iubilaei ensis bisacutus (quem Itali stocco vocant) pileusve holosericus pelle ermolinorum subductus benedictione papali sacratus cuipiam christianorum principum offeratur, hoc quoque favoris genere munificentiam in multis erga Serenissimum Principem prolixe exercitam summus pontifex cumulare voluit. Itaque abolito ritu in hac occasione adhiberi olim consueto compositaque in gratiam Serenissimi Principis posthac semper usurpanda caeremonia nova in sacello summi pontificis interiore iuxta conclave eius gladius ille lateri Serenissimi Principis a summo pontifice applicatus, a magistro caeremoniarum cingulo adstringitur ac deinde exsolutus duci Radzivillio tenendus traditur. Pileus similiter capiti Serenissimi a Sua Sanctitate impositus, curae eiusdem ducis committitur. Adhibitae sunt in hoc actu caeremoniae orationesque, quas hodiernus pontifex extersis ob inconcinnam, quam referebant, ruditatem veteribus de novo (ut dixi) composuit.
Confecta hac caeremonia summus pontifex et Serenissimus noster simul pransum ad aulam prandio sumendo delectam sese conferunt; lavanti pontifici Serenissimus mantile genu flexus porrigit. Accumbente summo pontifice cum maiestate ad mensam aliquanto eminentiorem, Serenissimus ad alteram mensam demissiorem intervalloque seiunctam ad manum pontificis aulaeque dexteram collocatur sedili ligneo nulloque tegumento. Rarissimae huius sollennitatis visendae cura multos in palatium summi pontificis pellexerat, et licet pauci intromitti ex singulari gratia viderentur, in eam tamen copiam excrevere, ut tota aula oppleretur. Bibente pontifice omnes genu flexi in terram procidere. Ipse autem Serenissimus paululum assurgens allevato ex capite pileo potantem venerabatur. Serenissimo a domino Kazanowski vinum porrectum in simplice vitro sine orbe aut in quocunque distillatis ex vitro vini receptaculo. Frequens inter utrumque per internuntios in mensa conversatio submissa quoque a summo pontifice ex mensa sua Serenissimo Principi fercula in argumentum singularis benevolentiae cessere.
A prandio Turcici, Tartaricique et Moschovitici Maiestatis Poloniae Serenissimique Principis triumphi ac laudes versibus pulcherrimaeque harmoniae subiectae, certante vocum exquisitissimarum instrumentorumque modulamine decantantur. Quibus dum rapti circumstantium animi velut aemula caelo suavitate detinentur. Ipse summus pontifex in cameram proxime huic aulae coniunctam cum Serenissimo secedens portaeque adsidens avocatum aliquantisper a sensu musicalis voluptatis animum familiarioris cum Serenissimo Principe conversationis non facile rediturae dulcedini applicat.
Satiatis laudum vocumque admiratione auribus Serenissimus a summo pontifice ad conclave suum digreditur, qui paulo ante cenam Suam Sanctitatem iterum adit ei valedicturus. Admissis (dum Serenissimus pontifici adsidet) ad oscula pedis omnibus comitatui Serenissimi attinentibus. Cum Serenissimus facta gratiarum actione et humili reverentia abituriret, summus pontifex caput eius arctissime complexum utrinque vultui suo magno cum affectu ac fere lachrimabundus appressit benedictioneque impertita dimisit. Abeunti a summo pontifice ab illustrissimo cardinale Barberino oblata sunt corpora Sanctorum Primi et Feliciani martyrum, patronorum diei natalis Serenissimi Principis. Particula item ossis Sancti Sebastiani pluribus gemmis ad instar rosae circumsuta.
Duci Radzivillio mittitur corpus Sancti Argentini, reliquis singulis (ut et duci Radzivillio) dantur effigies summi pontificis aureae argenteaeque cum rosariis.
Cena lautissima Serenissimus cum comitatu a cardinale Barberino excipitur, cui etiam cardinalis de Torres interfuit.
Serenissimus cum comitatu adsistente domino Carolo Magalotto, sumpto Baccani prandio Caprarolam proficiscitur, ubi structura palatii, hortorum elegantia, varietas et excellentia vinorum in cellariis frigidissimis suscipitur, familia cum sarcinis Monterosii pernoctat.
Praelibato Caprarolae ientaculo spectataque in transitu Bagnaia (ubi hortus itidem fontesque pulcherrimi) Viterbum venit. Palatium hic prolegati cenam nocturnamque quietem ministrat.
Prandetur Montefiascone. Hic dum dominus Denhoff Florentia Romam versus tendens per postam transiret, a famulo postae, cui insolentius respondenti minas intentarat, turpiter dehonestatur. Eius iniuriae nunc in reditu memor asperis verbis et minitatione furiae servum persequitur. Qui animadvertens, in quem et quam enormiter deliquerit, veniam lachrimabundus precatur. Res domino Magalotto innotuit, qui nulla cunctatione facinus morte piandum asseverat. Mitigat asperitatem sententiae dominus Denhoff minoreque poena se contentum fore dicit, modo exemplo eius alii a simili in exteros impudentia absterreantur. Aquispendentibus cenatur pernoctaturque.
Dominus Carolus cum reliquis pontificiis Serenissimum ad fines Hetruriae comitatus, facta valedictione Romam versus redit. Dum prope Radicofanum ventum esset, don Colloredo, gubernator Senensis, cum 40 circiter nobilibus Senensibus obviam egressus, nuntiato adventu Serenissimi Principis. Similes pompas fugientis per dominum Denhoft voluntate sese reduxit, inque ipso diversorio adventum Serenissimi exspectavit. Ubi prandio honorifico Serenissimum excipiens ipse quoque licet reluctatus ad mensam e regione ducis Radzivillii collocatur. Vespere prope Sanctum Cyricum princeps don Lorenzo, patruus hodierni ducis, Serenissimo occurrens mixtis inter utrumque equo exscendentem complexibus in oppidum eum deduxit. Hospitium omnibus fere hospitale oppidi praebet. Cenatur a singulis separatim.
Prandium in Bonconvento in diversorio publico sumitur. Vespere Senis in palatio Magni Ducis excipitur Serenissimus cum toto comitatu.
Natio Germanica in universitate Senensi privilegiis inter ceteros studiosos longe pulcherrimis dotata lege consuetudine roboratam habet, ut transeuntibus principibus magnatibusque Germanis Matriculam seu Album Nationis offerat adnexa petitione, ut nomen suum eidem inserere dignentur. Hac ergo Serenissimi nostri transitus occasione missi a consiliario nationis procuratores ducem Radzivillium adeunt exploraturi, an ad similem gratiam animus Serenissimi inclinet eo se fundamento niti causantes, quod Serenissimus patre matreque Germanis esset ortus. Defertur res a duce Radzivillio ad Serenissimum Principem, qui praetextu evitandae detectionis sese excusans procuratores illos cum gratiarum actione dimitti iubet. Audito in ecclesia cathedrali sacro Senis prandetur; cenatur pernoctaturque Pogibonzii in aedibus domini Antonii de Medices.
Absoluto in templo Beatae Virginis sacro Sanctum Cassanum versus contenditur, ubi Serenissimus Magnus Dux cum duobus fratribus, Principe don Carolo et Principe don Matthia, Serenissimo nostro occurrit salutatumque in suum currum accipit ac in palatium Orsini, prope Sanctum Cassanum, deducit. Praeparata hic erat mensa pro Serenissimo nostro separata, cui multam post instantiam Serenissimus quoque Magnus Dux cum Principibus fratribus accubuit adhibitis eidem mensae comitibus Serenissimi nostri, qui eo sese invitantibus reluctabantur, praecedentibus via ordinaria famulis Serenissimi per hortum palatii Magni Ducis invehuntur. Hic statim a Serenissimo nostro archiducissa et madama salutatur, quem illae mira congratulantium animorum specie excipiunt. Totus Serenissimi comitatus in palatio Magni Ducis accommodatur, relucentibus vario tapetum peristromatumque splendore cameris omnibus, Commissarium Serenissimi marchio Salviati agit, ducis Radzivillii dominus Augustus Senensis.
Dux Radzivillius a prandio legatione sua apud Serenissimam Archiducissam, ipsum Magnum Ducem ac deinde Madamam fungitur, ductis ad salutationem reliquis Serenissimi nostri comitibus.
Serenissimus Princeps cum Serenissima Archiducissa, Magno Duce ceterisque principibus sacrum apud Annunciatam (templum hoc est patruum Sancti Augustini imagine Deiparae Annunciatae celebre B.V. [Beatae Virginis]) audit, celebrante cardinale Ludovisio, qui Romam tendens aliquot diebus Florentiae substitit. Antequam sacrum inchoaretur, miraculosa Beatae Virginis imago, qua angelica salutatio repraesentatur, detecta est, ad quam spectandam tum ad videndam Serenissimum Principem nostrum ingens hominum multitudo confluxerat. Finito sacro cardinalis Ludovisius Serenissimum Principem prope altare salutat ea de felicitate sibi gratulatur, quod nactus est occasionem vices capellani coram tanto Principe fungendi. Huic tamen humanitatis officio eius non facta Serenissimo Principi valedictione discessus minime respondit.
Sub initium noctis tragicomoedia de martyrio Sanctae Ursulae sociarumque eius coepta, ad tertiam horam noctis protrahitur, quae in aula Palatii Veteris maiore exhibita scenarum elegantia et varietate, actorum vocibus, habilitate vestium, apparatuumve omnium splendore et magnificentia in stuporem et fixam attentionem spectantium animos mira cum iucunditate composuit. Stupenda hic inferni consultantiumque daemonum repraesentatio, eius subita in sinum Coloniensis mutatio civitatis facta, veterum more testudine oppugnatio, Paradisi artificiosa iuxta ac iucundissima effiguratio, balletum denique a nobilibus curiae personis Romanorum civiumque Coloniensium de Gauro, Hunnorum rege, triumphantium referentibus, exhibitum, oculos mentesque adsistentium mira voluptate perfudit.
Sacrum in sacello domestico auditur. Vespere comoedia in theatro palatii privato recitatur ludicro et levi subiecto ad recreandos iuniorum maxime principum animos. Hac peracta saltus Bergamascus a duobus praedictae comoediae actoribus mimico corporis motu et miris flexibus praesentatur.
A prandio Serenissimus Princeps cum domino Pac, domino Kazanowski et marchione de Monte lustrandae civitatis causa obequitat. Provecta iam nocte adhibitis facibus in horto palatii aucupio turdorum vacat, quorum plures quam 30 ex arcu occidit. Cavendum est in hoc aucupio, ne quis quid albi aut alterius lucidioris coloris gestet, sed totus niger incedatur.
Serenissimus Princeps cum Magno Duce, Principe don Laurentio, Duce Alexandro Radzivillio summo mane ad venationem profectus est, quem post Serenissima Archiducissa secuta in curru sociam se eius recreationis fecit. Cepti sunt hoc die 80 lepores, praeter eos, quos canes devoravere. Vesper omnes domum reducit.
Februarius 1625 recensere
Matutino pomeridianoque tempore litteris scribendis vacatur. Serenissimus multis nobilium precibus ad spectandas in civitate choreas pertractus, vesperum illic transigit. Interim in palatio chorea et comoedia exhibetur, ad quam dux Radzivillius ab Archiducissa vocatus cum longius ab ea sessitaret, saepe propius accedere rogatus, tandem prope cancellos, quorum interiectu locus Magni Ducis ceterorumque principum domesticorum a communibus spectantium sedilibus separatur, considet. Ridiculum in hac comoedia prae ceteris visum, quod operarius quidam dominum quaerens paciscebatur cum eo, qui ipsum conduxit, ut se familiamque suam nutriret. Rogatus, ubinam familiam habeat, arca, quam humeris gestabat, contineri respondit. Ille ratus rem exiguam loco tam parvo comprehendi, consentit. Ubi ad exhibitionem familiae ventum, operarius collocata arca in theatro primo puerum unum educit. Dominus novitatem rei miratus cum puerum dexterum et egregium videret, nulla pacti poenitentia tangitur. Educto deinde secundo et tertio, quarto, sexto, octavo iam non pueris, sed rusticis corpore et aetate validis, desperabundus temeritatem suam deplorat. Tamen spectata eorundem saltandi peritia corporisque agilitate, qua sumptus in ipsos facti refundi posse videbantur, semet ipsum solatur.
Accitis ex toto Ducatu equitibus Sancti Stephani in templo Sancti Laurentii ceremonia bene dicendarum candellarum celebrata est hoc ordine. Ipse Magnus Dux in sedili elatiore constitutus togam equestrem sericeam albi coloris manicis rubeo serico subductis et super humeros replicatis indutus. Utrinque primoribus ordinis officialibus stipabatur. Equites deinde in simili vestitu ex materia quadam, camelottum vocant, ex utraque ecclesiae parte fere usque ad ipsam portam per sedilia diffusi successive ad sedem Magni Ducis procedentes partem togae eius extra sedem porrectam in signum oboedientiae genu flexo osculati sunt. Statimque singuli in loca sua se receperunt. Paulo post Magnus Dux e sedili descendens ad altare progressus candelam benedictam a sacerdote accepit, quem deinde equites omnes ordine prosecuti sunt, distributis candelis processio per templum instituitur, ac deinde sacrum cantatur. Quo finito Magnus Dux ab equitibus ad sacellum, in quo corpora maiorum suorum servantur deductus; [de]posita isthic toga domum proficiscitur. Hanc caeremoniam Serenissimus noster cum Principe don Lorenzo, Ducibus Radzivilliis e suggestu serico violaceo conspectum eius occultante specie, ignoti spectavit. Curruque undequaque tecto ad palatium rediit.
Post prandium in villa Serenissimae Archiducissae imperiali prope civitatem sumptibus eiusdem comoedia de Rugero, Alcina et Melissa pulcherrimo apparatu et theatro decantatur. In intromissione ad theatri locum delectuque intromittendorum et per sedilia disponendorum ipsa Serenissima Archiducissa cum Illustrissimo Cardinale de Medices strenue adlaborat. In prima scena Neptunus duobus hyppopotamis per mare vectus in rupe, comitante Vistula et aliis fluviorum imaginibus apparuit. Pro secunda scena totum mare in fluctus undasque et scopulos igneos praestigiis Alcinae deformatur circum natantibus undequaque monstris infernalibus et marinis. Inde arbores saltitantes loquentesque introducuntur. Mutato denique mari in scopos et saxa ante Melissae repagula insulae panduntur. Unde octo virgines egressae chorea figurata laetitiam e liberatione conceptam testantur. Quibus paulo post totidem iuvenes theatro deproperantes saltus alacritatisque comites se iungunt. Finito hoc saltu effusisque e scenae loco in aream coniunctam spectatoribus equites 24 in eandem aream progrediuntur compositosque ad numerum et cantum equorum passus miris prorsus passibus flexibusque in gyros choreales torquent retorquentque, ita ut difficile iudicatu fuerit maiorne memoria et industria fuerit in equitibus, an vero dexteritas in ipsis equis. Ubi in civitatem palatiumque reditum, noctu iterum aucupio turdorum vacatur.
Serenissimus cum Serenissima Archiducissa raritates illas et res pretiosas in galleria (ut vocant) contentas lustrant. Noctu Serenissimus larvatus choreas spectatum egressus est.
Audito in ecclesia Sanctae Mariae Cathedrali sacro Serenissimus cuppulam templi cum Magno Duce et plerisque e suo comitatu conscendit. Dominus comes Suarez, legatus ducis Mantuae, litteras ab ipso duce ducissaque ac principe Don Vincenzo invitatorias affert.
Vergente in vesperam die in area Sanctae Crucis extructo eminentiore ex asseribus theatro Serenissimus Princeps cum Magno Duce, Don Lorenzo suoque comitatu lusui pilae interfuit, quem iuvenes Florentini facta vestibus (quarum unae rubei, aliae caerulei erant coloris) partium differentia exhibuere. Hi cum tympanis tibiisque duobus vexillis bini et bini in circum producti circuitu eundem emetiuntur factaque a singulis in transitu Serenissimis reverentia ac traditis in manus iudicum vexillis pugnae sese accingunt. Porrectam a magistro ludi pilam (quae ex albo corio aere repleta erat) manibus calcibusque protrudunt, ut alteri parti erepta, a suis evoluta a longe inhiantibus pugno vel pede in aerem elata, extra circum protrudatur, in quo tota partis victoria, ubi pars una pilam hoc modo extra circum propulerat. In victoriae signum quatuor bellica tormenta explodebantur. In hoc lusu ex utraque parte robustiores duo aut tres eliguntur, qui trusione pugnis, provolutione in terram pilae inhiantes repellant. Unde videas pileos ipsosque iuvenes gravibus nonnunquam casibus prostratos. Minimo signo sensum doloris edere dedecoris est, quin et mutuis pugnis vultus saepe contendunt. Extra cancellos vel circum iram proferre nefas est. Peracto certamine vexilla a iudicibus in aream proiecta ab iisdem iuvenibus diripiuntur singulis frustum inde efferre contendentibus. Origo, modus et regulae huius certaminis (quod ipsi «calce» a calcibus, quibus pila protrudi solet, vocant) videri possunt in libello, edito in gratiam Serenissimi Principis nostri eique consecrato.
Noctu Serenissimus cum Principe Don Lorenzo, principe domino Trocki et principe Alexandro Radzivillio, domino Pac, domino Zolkiewski et domino Kazanowski uno solo curru ad vigilias, ut vocant, profectus est. Reliqui Serenissimi famuli iam etiam in alium currum conscenderant, qui cum singulos nominatim a Serenissimo vocari audissent. Coniectura ex eo sumpta, tantum illos sibi comites velle ad palatium rediere.
Serenissimus litteras ad patrem Fonsecam, legati Bononiensis theologum, scribi curat. Stupendum illud magnorum ducum sacellum ad Sanctum Laurentium visit. Princeps Don Lorenzo, qui valetudinem suam aliquantisper affligi senserat, inaudivit Serenissimum nostrum exisse discussa doloris memoria neque exspectata (quam dux Hadzivillius nomine Serenissimi expedire debuerat) visitatione e vestigio ipsum secutus est.
Prandium in villa Archiducissae imperiali sumitur, ubi et venationi leporum vacatur.
Mane nuntius apostolicus Reverendissimus dominus Gigliolo Ferrariensis audientiam apud Serenissimum habuit. Sacrum Serenissimus apud patres Societatis audit. Prandio mature sumpto cum domino Pac, domino Zolkiewski, domino Kazanowski, habitum Ianicerorum ex panno aureo argenteoque confectum indutus, civitatem obequitans fenestras plateasque coloniae Cypriae saccaro ovisque more illic hoc tempore consueto perseminat, cui se princeps Don Lorenzo cum marchione de Monte, Turcico vestitus habitu, socium iungit. Noctu choreis, lusui chartarum, visioni cum nobilibus in civitate feminis indulgentur.
Mane Ordo Equestris Sancti Stephani domino Giraldo confertur spectante Serenissimo Principe, in cuius gratiam commendae noviter erectae Giraldinae nomen inditum. Serenissimus apud Illustrissimum Cardinalem prandet. A prandio conflictus leonum, tauri, ursi, lupi et apri exhibetur. Languentibus pugnamque detrectantibus omnibus aliis aper solus ardenter irruens quicquid ei obvium dente impetit, donec tauri cornu ictus eductis intestinis cum dolore spectantium occubuit praedaque ursi iam prostratum dilamatis factus est.
Circa vesperam choreae in palatio cardinalis inchoantur, quibus Serenissimus larvatus interfuit. Transacto choreis aliquanto tempore diductisque theatri velis praevio tympano duce Marte egressus princeps Franciscus manum Spartanorum iuvenum in arenam deduxit, inter quos princeps Ioannes Carolus, eques Melitensis, primas habuit selecta puerorum ad pugnam exercitatorum cohorte stipatus. Ex alia theatri parte ductrice Pallade princeps Leopoldus copiam virginum Spartanarum produxit contra illos iuvenes hastis certaturam. Utrisque partibus e regione sibi constitutis Mars et Pallas de praecellentia suae quisque cohortis versibus musicae subiectis in theatro altercantur. Ac demum ad periculum virium proelio faciendum devenitur accensis ad pugnam utrorumque animis. Ministrantur hastae, librantur brachiorum composita agitatione ictus, concurritur, scite utrinque decertatur. Fervente conflictu coelum in theatro aperitur Iuppiterque dato per fulmen signo silentium indicit ac victoriam publico decreto virginibus Spartanis attribuit. Recedentibus proeliatoribus diisque et amoenissimo caeli conspectu velis erepto choreae denuo inchoantur ac in multam noctem trahuntur.
Serenissimus cum plerisque e suo comitatu et duce Radzivillio larvatus non tamen vestibus bacchanalitiis, sed propriis vestibus, civitatem curru pervadit ac deinde e theatro Magni Ducis ludum illum pilarem spectat, quem praeter solitum duo tentoria ex utraque circi parte erecta condecorarunt vestibus vexillisque colori tentoriorum (qui erat viridis marinus et albus) respondentibus. Huic spectaculo postquam vicinitas noctis finem imposuit. Serenissimus cum suis ad choreas sese transtulit. Dux Radzivillius nuntium apostolicum invisit.
Legatus Lucensis Reipublicae Serenissimum ad civitatem illam invitans audientiam habet. Ante cenam in interiore palatii theatro comoedia de Sagunto et Numantia exhibetur, in qua nihil praeter dexteritatem saltandique peritiam unius actoris probatum.
Mane audito sacro Pisas versus disceditur, comitantibus Serenissima Archiducissa, Magno Duce, Madama, Principe Don Lorenzo aliisque principibus et tota aula. Decem miliarium [a] Florentia prandium sub tentorio patentibus campis sumitur. Inde ad vivarium 30 miliarium muro circumseptum venandi causa proceditur, ubi duae capreolae et aper canum persecutione captus. Dumque unus ex aulicis Magni Ducis gladio capreolam transfigere nititur, intercurrentem ictui canem traiecit, ad cuius mortem Magnus Dux graviter indoluit. Vespere Serenissimos navi devectos palatium Magni Ducis Ambrosianum (in quo 500 lecti numerantur) excipit, ceteris eodem terra tendentibus.
Pontaderae prandetur. Unde Pisas profecti, visitata ecclesia cathedrali caemiterium Terrae Sanctae circumeunt. Inde ad palatium sese conferentes.
Auditur sacrum in templo equitum Sancti Stephani, quo expedito spectantur ceremoniae et pompae, quibus captivorum opera triremis nova bucinis, tibiis tympanisque personantibus aquae invehitur.
A prandio Liburnum disceditur. Hic circumspectante Serenissimo e conclavi vastum mare, naves omnes, quae in portu erant, explosione tormentorum laetitiam ex adventu Serenissimi conceptam testantur.
Intenta devotioni Serenissima Archiducissa Serenissimus totam arcem circumit. Inde audito apud monachos cum Serenissima Archiducissa sacro ad audiendum capucinum celeberrimum concionatorem proficiscuntur. Absoluto prandio facta ad litus maris deambulatione duabus triremibus, genaralis videlicet et prioris, ad 7 miliarium tranquillissimis undis auraque secunda in mare devecti portum lustrant, pugnam duarum triremium spectaturi, nisi umbra intercidentis iam diei reditum maturari voluisset.
Peracto in sacello arcis sacro, curru muri civitatis circumeuntur spectandaeque ostrearum capturae vacatur. Post prandium dum omnes in curribus constituti reditum Pisas meditantur, sensim provecti captivos umbilicoterque nudatos lucta inter se acriter concertantes adspiciunt. Ubi Pisas perventum est, processio quadragesimalis instituta ante aedes Serenissimi Principis substitit, concertantibus aemulo vocum modulamine cantoribus selectioribus. Dependentes ex singulis aedibus accensae lampades thaedaeque ad ripam amni collucentes pugnam trium christianarum triremium contra unam Turcicam earumque victoriam spectabilem reddidere. Captivi cum difficultate Liburni dimissi et Serenissima Archiducissa vesperi visitavit Serenissimum Principem. Singulis Serenissimi comitibus arcula cum unguentis pretiosis a Serenissima Archiducissa offertur. Serenissimi quoque nostri nomine honoraria officialibus aulae Magni Ducis distribui debebant, sed acceptari sunt vetita. Eodem vespere metuens, ne diuturniore Madamae quiete a proposito maturandae crastinae profectionis dimoveatur, eidem valedicit.
Mane Serenissimus Princeps Serenissimam Archiducissam valedicendi causa adit. Ipse Magnus Dux cum Principe Don Lorenzo Serenissimum Pontaderam usque comitans ibidem cum ipso prandet. Serenissimo nostro pro nocte Ambrosianam tendente Magnus Dux Pisas revertitur.
Serenissimus comitante Principe Don Lorenzo Florentiam circa meridiem venit cum resolutione in sequente statim die discessum ulteriorem amplectendi. Victus tamen multis Laurentii Principis precibus in tertiam diem profectionis terminum prorogat.
Nuntius apostolicus audientiam apud Serenissimum habet.
Mane Serenissimus comite Principe Don Laurentio iter amplexus Pratolini prandium sumit, exquisitissimo pulcherrimorum fontium artificio ibidem recreatus. Vespere Serenissimus noster Scarperiae in palatio publico excipitur, Principe Laurentio in privata incolae domo hospitante. Intempesta admodum haec fuit dies pluvia, vento, nivibus velut conspiratione inita pariter saevientibus. Nox pluviae finem iniecit, sed ventus nivibus permixtus longe acrior consurgens tota fere nocte perfremuit.
Necdum ventis placatis et longius adhuc absente aurora praemissi agazones cum supellectile culinaria, ubi inter montes venere mulosque conglobata sub ungulis nive et urgente vento saepius prolabi nec relevatos subsistere posse viderunt, erepto quoque vi venti transvectis nivibus viarum conspectu Scarperiam reverti coacti sunt. Cuius rei notitia ad Principem Laurentium delata explorataque Serenissimi Principis (qui ad ducem Radzivillium tanquam itineris gnarum consilii petendi causa miserat) voluntate ordinatum, ut dum Scarperiae prandii causa subsistitur, rustici mittantur, qui disiectis nivibus vias scrutentur et praeparent; quod et factum. Absolutoque prandio aurae serenitate mirifice favente Firenzolam tempestive ventum est. Vespere tabellio a patre Fonseca Scargalasino (ubi ille cum reliquis officialibus cardinalis Ubaldini adventum Serenissimi exspectabat) missus cum litteris adventus crastini indicibus remittitur.
Noctu magna nivium vis delapsa itidem penitus abdiderat, quibus detegendis etsi strenua multorum impetitur opera, acrior tamen venti impetus revectis in nudata loca nivibus, omnem laborem superat magnamque progredientibus difficultatem intexit. Equi ventretenus nonnumquam nivibus hausti aegre emergebant ipsique equitantium oculi vento aspere et incessanter flante vel in sinum depressi vel semiclausi officio seligendae commodioris viae fungi non poterant. Unde multi pervolutis equis mulisque ex ephippis effusi. Ubi ad limites Mag. Ducales Pontificiosque (qui duobus sacellulis utrinque positis internoscuntur) ventum, Princeps Don Lorenzo facta valedictione Frienzolam remeavit. Serenissimus cum comitatu Scargalisinum profectus, in monasterio patrum Sancti Bernardi ab officialibus illustrissimi domini cardinalis Ubaldini iam a triduo illuc praemissis ipsoque patre Fonseca lauto prandio excipitur. Quibusdam e nostris tempestas haec solatio esse videbatur dulcedine memoriae temporum in patria consuetorum subeunte. Causata venti tempestatisque asperitate et commoditatis alibi pernoctandi defectu nonnulli ac potissimum reverendus pater Fonseca Serenissimum orat, ut Scargalisini per noctem subsistat. Serenissimus vero discessum maturari iubet spretaque coeli inclementia alacriter post prandium pergens Pianoli (pagus est ad radicem Apenini in planicie positus) pernoctat in diversorio quidem publico, sed cardinalitia tractatione.
Audito Pianoli sacro, curribus a cardinale submissis Serenissimus Bononiam vectus, in palatio cardinalis et magistratus publico cum toto comitatu commode et splendide hospitatur. Prandium cum cardinale solus publice sumit, data ipsi a cardinale praecendentia. Dominus Rangoni a duce Mantuano rursus cum invitatione mittitur, ad quem dominus Denhoff a Serenissimo ablegatur. Dux quoque Mutinae instanter orat, ut iter Mantuanum per statum suum instituatur. Similiter dux Mirandulae mittit nuntium Serenissimum invitatum, sed recusat Serenissimus Princeps.
Iussis recta Venetias aqua cum rebus proficisci famulis (quo etiam dominus Lampugnani tractandae de introitu Serenissimi rationis causa praevolarat) Serenissimus cum suo comitatu Mantuam versus contendit. Cumque duobus circiter miliaribus Bononia abscessisset, currus cardinalitius fractus est, in quo ipse Serenissimus sessitabat. Ad confinia Mutinensia progressis Princeps Nicolaus, filius ducis Mutinae tertio genitus, accurrit, qui in terram desiliens ignarus, quem e Serenissimi comitatu alloqui deberet; attonitus diu et a nullo nostrorum agnitus substitit, donec a quodam ex famulis eius suggestum Principem Mutinensem esse, qui a duce, patre suo, Serenissimo in occursum missus eidem serviret. Tunc facta a nostris excusatione ad currum invitatur. Nox in Bonporto transigitur.
Duo miliaria progressi iterum cum curru collabuntur et dominus Rangonius revertitur. Prandium Concordiae sumitur incognito quodam nobili vicem commissarii agente. A prandio ulterius pergenti Serenissimo Principi nostro occurrit Princeps Vincentius, qui febris quartanae concussione trepidus, vix triverbium pro salutatione offerre potuit. Cena Serenissimus perlauta in monasterio patrum Sancti Benedicti amplissimo ditissimoque tractatur.
Mane traiecto Pado Mantuam pervenitur. In imis palatii gradibus Don Hyppolito, naturalis Ducis Mantuani filius, occurrit, a quo Serenissimus salutatus ad cameras suas deducitur ipso Duce graviter decumbente, quem vesperi Serenissimus visitavit et ipsam Ducissam. Duci Radzivillio conclavia reginae Hispaniae in transitu concessa assignantur.
Serenissimus in templo Sancti Andreae sacrum audit ac Sanguinem Sacrosanctum Christi Domini, qui a Sancto Longino isthic quiescente allatus in eodem templo asservatur ac magna cum sollennitate (assistentibus eius sodalitatis fratribus rubeas togas indutis cereasque albas gerentibus sonataque ad eum solum usum campana destinata) non nisi magnis principibus ostenditur, visit.
A prandio palatium hortumque lustrandi causa pervadit. Vespere tragicomoedia de Diluvio exhibetur. Magna artis naturam in tonitribus, fulguribus, pluvia aliisque tempestatibus imitantis commendatione spectantiumque omnium quasi vera illa non figurata sentirentur, stupore et trepidatione.
Martius 1625 recensere
Serenissimus discessui se adaptans precibus Serenissimae Ducissae (nam ipse Dux infirmitate lecto affixus tenebatur atque ideo rarior ipsi cum Serenissimo nostro conversatio) ad hodiernam commorationem vix flectitur. Vespere ignis artificiatus triremem cum omni apparatu nautico in aerem evehens ac conquassans spectatur.
Serenissimus Mantua discedit comitante Principe Vincentio usque ad confinia Veronensia, ubi non procul a civitate a capitaneo iustitiae Veronensis excipitur ac ad palatium publicum praeter ordinationem exspectationemque suam deducitur liberaliterque cum toto comitatu tractatur.
Vincentiae constituto Serenissimo in antiquissimo theatro (cuius author Archimedes fuisse fertur) Hercules praesentatur laudes Serenissimi nostri magnifico verborum splendore recensens.
Serenissimus ordine in posta dato, ut conscensis a domino Pac et domino Denhoff equis tertius quoque extra civitatem cum ipsis diutius eum exspectaret in civitate, cum aliis currum ingressus est eo consilio, ut exploratoribus Venetorum materiam praeberet divulgandi rumoris serius adfuturum, quam ipse tacitus decreverat. Ubi ad equos ventum, relicto curru per postam cum domino Pac et domino Denhoff Venetias advolat. Dicebatur 200 gondulae in occursum Serenissimi a Republica praeparatae. Quam pompam contraria Serenissimi voluntas per dominum Lampugnani exposita senatui, irritam reddidit. Vergente itaque iam die huc appellens ignarus quodnam palatium eius habitationi destinatum esset, «Sub Aquilam Nigram» divertit. Ac tandem investigata domini Mondini, agentis Serenissimae Maiestatis Polonicae domo, in qua praemissi famuli rogatu et sumptu Reipublicae hospitabantur, in eam se contulit, donec ordinatis in palatio Grimani rebus eo deduceretur suspensis et attonitis omnibus incertitudine praesentiae Serenissimi, quem maiore cum concursu strepituque adventurum credebant. Commissarii munere fungitur dominus Ioannes Tiepolo Venetiis. Dux Radzivillius Vincentia Paduam contendit, ubi a capitaneo domino Delphini ad palatium magistratus deductus splendide et laute cum reliqua comitatus parte habetur.
A prandio dux Radzivillius cum reliquis Venetias venit. Tempus vespertinum comoediae spectandae impenditur.
Dominus Cornaro, filius hodierni Venetorum ducis, cum alio ab excellentissimo collegio missus ad Serenissimum Principem nomine Reipublicae eundem salutat. Utrique a duce Radzivillio et domino Pac nonnullisque aliis e Serenissimi comitatu ad portam conclavis deducto, extra limen usque occurrit ac ad conclave Serenissimus introducit.
Muranum Serenissimus proficiscitur audiendae monialis gratia, quae vocis praecellentia mirifice illic celebratur. Eodem die palatium Rugini, architectura et magnificentia insigne, lustratur.
Hesternam monialem petita a nuntio apostolico venia cantantem testudinizantemque per monasterii crates Serenissimus videt.
Concilio Venetorum incognitus interfuit qualiterque vota a senatoribus tam in publico quam in privato exiguntur, notavit, praeaudito primum in templo Sancti Marci sacro, quod exquisitissima musica adhibita cantabatur.
Mane Serenissimus Princeps noster cum toto comitatu palatium ducis cum inviseret, adventanti dux cum senatu ad gradus usque occurrit dataque Serenissimi Principi dextera per aulam amplissimam multasque cameras ad proprium conclave eum deducit, ubi duo sedilia ad id praeparata utrumque excepere. Factis a Serenissimo nostro aliquot verbis dux clara voce respondit, ita ut per totam cameram audiretur, adstante nihilominus et aures loquenti admovente Reipublicae secretario, ut videlicet nihil inter colloquentes proferri possit, quod toti Reipublicae non innotescat. Hinc finito colloquio dux Serenissimum ad gradus armamentarii interioris deducit, unde visis, quae pro necessitate senatus polito ordine illic asservantur armis, ad thesaurum amplissimum Sancti Marci spectandum descendit.
Post prandium armamentario maiori visendo vacat, ubi spectante Serenissimo 4 tormenta bellica fusa. Praeparata hic erat collatio, sed Serenissimus nimiam hominum turmam illic irruentium (quae tanta erat, ut transitus vix ipsi Serenissimo pateret) exosus neglecta collatione revisisque superficientibus apparatibus instrumentisque bellicis ac nauticis domum inprimis ac deinde ad comoediam (quae simulata per artem magicam Trapolini quid secura ageretur morte nescientis copiosam ridendi praebuit materiam) sese contulit.
Peracto prandio choreae in palatio Cornari celebrantur. Gondularum, quibus feminae virique ad insolitam hoc tempore festivitatem devehebantur, copia immensae classis speciem referebat. Excedentes gondulis domumque intrantes tibiarum laetissimo sono excipiebantur. Dixeris aliquando classicum aliquando triumphum hic cani. Chorearum finem collatio rebus exquisitissimis laute instructa excipit. Ubi pro Serenissimo mensa separata erat posita.
Officinae mercatoriae omnes mercibus albis ornatae, tectis desuper plateis tela candida humoque albo panno instrata. In initio plateae mercatoriae prope Pontem Rialtum porta velut triumphalis erecta effigiem Serenissimi Poloniae Regis Reginaeque ac Serenissimi Principis nostri exhibebat. Ex altera plateae parte, quae forum Sancti Marci spectat, imago Venetae civitatis pileo ducali ornata et binis leonibus insidens, desuper ab angelo coronam lauream excipit. Sub leone, qui erat a dextera, scripta erant verba: «Pax tibi sit, Marce»; sub ipsa imagine: «Libertas», sub altero leone: «Semper vigilas». Incredibilis hic praestantissimarum mercium copia visa. Quarum spectandarum curiositas tantam hominum euntium redeuntiumque multitudinem vicis et plateis infunderat, ut contrario utrinque magna difficultate procedi potuerit.
Mane dominus Tiepolo adit ducem Radzivillium eumque instanter rogat, ut dux Venetorum cum toto senatu adire Serenissimum Principem posset ac affectum nomine Reipublicae testari. Visum fuit non admittere ob varias rationes maxime cum et aliis principibus id ante denegatum fuerit. Post prandium moniales quaedam laxioris regulae musices audiendae causa adeuntur.
Merces quasdam in domo mercatoris Belgici lustrat Serenissimus, inter quas raritate et pretio praecellere reliqua omnia videbatur arcula quaedam, affaberrime facta.
Mane dux Radzivillius nomine Serenissimi Principis Serenissimo Venetiarum Duci excellentissimoque collegio gratias agit et de gratia nonnullis proscriptis concedenda sollicitat. Intranti illustrissimo duci totum collegium atque adeo ipse Serenissimus Dux assurgit poneque dexteram eum assidere sibi facit. Colloquentibus more consueto secretarius adstat. Peracta commissione, ubi dux Radzivillius recedit, totum itidem collegium cum duce erectum stat, donec e porta egreditur. A prandio 20 naves diversorum nobilium, pulcherrimo apparatu instructae, hinc inde per Maiorem Canalem divagantes taedium morae (qua cymbulae cursu certaturae exspectabantur) discutiunt, varietate videlicet prorarum puppiumque diversas animalium species referentium et diverso remigum vestitu: Erant enim aliae in modum draconis, aliae in modum aquilae, aliae in modum lunae, aliae alio formatae modo, remigum alios Turcas, alios Aethiopes, alios Amazones, alios peregrinos, alios daemones, alios dixisses e Brasilia vocatos, Ipsi navium domini in prora constituti pomposis superbi vestibus globos argillaceos in obvios aut antecedentes ex arcu iaculabantur, nempe ut transitus venturis cymbis liber servaretur. E regione palatii, in quo stabat Serenissimus, erat casa ad instar pyramidis trabibus ligneis coniunctis superstructa, haec meta cursus erat. Intentis considerationi pompae discurrentium cymbarum hominibus, quibus aedium Canali Maiori imminentium non fenestrae tantum, sed etiam tecta opplebantur, duae naviculae accelerare videntur, quae vi remigis (nam tantum uniremes erant) altera alteram antevertere nituntur. Hae palatium Serenissimi et metam praetervectae multo post tempore redeuntes magno remigum nisu ad metam propelluntur. Quibus visis satyri, qui in dicta meta eo fine morabantur, cum vexillulis prodeunt primoque (post a Republica pecuniis remunerando) vexillum rubeum in victoriae signum porrigunt. Cum concertantes binarium numerum non excedebant, primo victori, ut dixi, vexillum dabatur rubeum, secundo caeruleum. Agmen hoc cursu navali certantium post triremes, quadriremes, octiremesque, duae clausere feminae, quae singulae in cymbula separata constitutae navigandi dexteritate viriumque in feminis non solita dexteritate oculos mentesque omnium in se convertunt. Hae cum transcurso stadio ad metam pervenissent, 20 illae nobilium naves ante Serenissimi Principis palatium coeunt exspectantque, donec Serenissimus precibus illorum, ut ita dicam, navarchorum flexus in unam earum navium nonnullique e suis conscendissent. Tunc per canalem personantibus tympanis tibiisque vecti mira laetitiae edidere argumenta.
Peracto velut triumpho Serenissimum ad palatium eadem, qua avexerant, reducunt pompa. Post cenam pugna trium navicularum ad instar triremium magnam oppugnantium navem eodem canale spectatur. Iaculantur eminus globos igneos iniiciunt, accedunt, redeunt, donec data quasi victoriae fiducia triremes maiori navi subiectae assultu eam occupare tentant. Certatur utrinque acriter, donec praevalente eorum, qui in triremibus erant, robore et industria maior navis expugnata submergitur. Hic enatantium militum nautarumque conatus et clamor ineundo (nam periculum omne peritia artis natatoriae amoverat) erat spectaculo. A quo ad erumpentes ignium artificiatorum flammas spectantium oculi rapiuntur. Mutabat illic sub coeli, sub humeris volutati pondere statua Atlantis, quam canis ignes quoque eructaturus custodire videbatur. Efferuntur primum sagittae illae pulvereae, quae subito stellarum delabentium ortu velut extemporaneis metheoris aera replent iucundoque velut mitium tonitruum strepitu aures spectatorum demulcent. Deinde rotae stellaeque vi flammae in gyros actae, coeli conflagraturi praeludia sunt. Cum ignis coelo admotus esset, opinione in id lentigagebat natura fortassis in imagine ostendere volente. Caelos sublunarium potestati viribusque potestati canis totus igne absumptus est. Haec spectacula in multam noctem protracta intuentium oculos varietate recreatos ad conservandam praesentiae Serenissimi Principis nostri memoriam disposuere.
Serenissimus amplitudinem civitatis Venetae circuitu emetiri volens vix mediam partem perfecit.
Venetiis in quinque peotis (navicularum genus est) disceditur subministratis a Serenissima Republica pro itinere necessariis. Prandium in navi ad litus sumitur. Et quoniam metuebatur, ne nox maturius incumbens difficultatem progressui iniiceret, festinandi itineris causa vasto atque aperto mari navis pulsanda committitur, Serenissimo et duce Radzivillio terra id itineris conficientibus ii, qui in mari remanserant, orta tempestate gravi metu percelluntur. Noctu in Carute (villa haec est) venitur. Gubernator huius loci piscatoriam exercere non sibi ducit dedecori.
Confectis aliquot miliaribus iterum in navi prandetur. Progressi deinde navim demersam in flumine offendunt, qua transitu non mediocriter impedito Serenissimus et dux Radzivillius aliique excellentes navi pedestri itinere et lutoso aliquantum viae emetiuntur, donec navis magno remigum conatu ex difficultate illa transitus emersit. Cum Palma tribus miliaribus abessent, gubernator eius loci cum curribus Serenissimo obviam processit. Ad portam civitatis generalis Nani Serenissimum praestolatur adventantemque excipiens orat, ut sibi ignoscat, quod ulterius non processerit. Lege enim cautum esse, ne durante officio (quod bienne est) civitatem egrediatur. Administrat generalis hic totam ditionem Forolinianam honoraturque titulo excellentiae. Serenissimus in palatio generalis commode et laute habetur. Propugnaculum civitatis unum solum visit, quod cum omnia uniformia sint, uno considerato in notitiam aliorum, quae in universo 9 sunt, venire pronum sit. In ingressu Serenissimi tormenta omnia explodebantur, quae hic quiescente bello rara sunt.
Serenissimus portam curru egreditur et quasi tertiam partem civitatis ambit ac deinde ad prandium redit. Quo absoluto Udenam contenditur, ubi ingrediente civitatem Serenissimo gubernator (Priuli is erat) ignarus de praesentia magno cum tumultu et festinatione aliquot curribus Serenissimum in ipsa civitatis porta praetervehitur. Comperto Serenissimi ingressu mirifice perplexus redire properat duabusque rotis in curru fractis haerere diutius cogitur.
Dum Gimona transitur, Serenissimi currus evertitur. Ubi cum omnes assurgere quam primum laborant, pondere et nisu subiectos sibi non mediocriter fatigant. Noctu Venezonae quiescitur. Ubi in ingressu Serenissimi inepta explosione nescio artem, an animum inventum testati sunt, explodentes.
Prandetur Pontevae. Hic in transitu offenditur Farensberg, qui praeter levem salutationem vix aliquid nostris locutus est. Noctu Malborgi, locus episcopo Ba[m]bergensis attinens, diversorii ineptia in domum nobilis cuiusdam coegit.
Audito Malborgi sacro, quod in concinna celebrantis voce partim legi, partim cantari videbatur, in Terle prandetur. Dux Radzivillius specie luti apparentia quam re durioris deceptus, dum commode se illud pervasurum credit, depresso in lutum equo ipse quoque effunditur nec nisi madentibus luto vestibus inde emergit. Pro nocte Veliacum pervenitur ibique quiescitur.
Dum in Weisenki[r]ch prandii causa subsistitur, cursor ab imperatore missus appellit. Ad Sanctum Vitum cenatur pernoctaturque. Hic patres Societatis cum Serenissimo cenant ac familiarissime cum ipso conversati nunquam in cognitionem personae venerunt.
Prandium sumitur in Freisack. Commendator Ordinis Teutonici hic degens audientia apud Serenissimum petita non admittitur. A praeposito (eo quod iurisdictioni archiepiscopi Salisburgensis attinet) vina aliaque subministrata grato animo acceptantur. Cenam et nocturnam quietem Neimarck suppeditat.
Subsistitur in Hundsmarck. Hic Serenissimo occurrit iesuita, qui ad uxorem comitis Schwartzenburgensis, oeconomi maioris archiducis felicis memoriae Caroli proficiscebatur, nam in vicinia manebat comitissa. In prandio temperato fervore agitatur quaestio de cancellariis et marschalcis Regni Poloniae Magnique Ducatus Lithuaniae. Pro nocte in Iudenburgk. Hic Serenissimus interest matutinis, quibus finitis, ipse circumiens procuravit missam pro crastina die.
Relicta via consueta illa apprehenditur, qua per asperos montes Graecium versus tenditur. Prandium in Stuben valde quadragesimale sumitur. Noctu in Fotzberg subsistitur.
Graecium contendenti Serenissimo dominus Stadl numerosa baronum nobiliumque provincialium manu stipatus occurrit ac diserta magnificaque oratione salutatum in civitatem deducit. Detrectantem publice prandere Serenissimum magna precum ferventissimarum vi in contrariam partem flectunt. Tempus matutinis destinatum in templo transigit processionemque flagellantium spectat. Sepulchrorum visendorum causa omnia templa cum domino Kazanowski et domino Rylski ignotus et insciis omnibus aliis pervadit.
Devotionem paschalem absolvit Serenissimus. A prandio lustrat palatium archiducale. Hora octava vespertina ceremoniis Resurrectionis Dominicae (quae alibi nocturno tempore expediri solet) interest.
Sacro et concioni adsistit. Insulsa concionatoris inter Christum Dominum ab Anna ad Caipham aliosque ductum et peregrinantem Serenissimum comparatio notatur. Post prandium arx visitur.
Litterae Varsaviam expediuntur. Carlaw venationi tempus pomeridianum impenditur; capiuntur lepores. Cervum pernicitas pedum canibus ereptum extra periculum constituit. Vespere Serenissimus cum toto comitatu in domo domini Trautmansdorff lauta cena et iucunda conversatione recreatur.
Aprilis 1625 recensere
Graecio Serenissimus in curru profectus extra civitatem equum conscendit ac in Froleiten pro prandio pervenit. Hic quia conductor equorum iusto liberalius vinum hauserat, cum in via equum conscendere vellet, praevalente capitis pondere extra sellam ita defluit, ut capite in terra constituto pedes in sella remanerent. Res primo intuitu non sine periculo visa arrectos spectantium tenuit animos. Post ubi subsistente equo ipse alterna pedum agitatione sublevare se conaretur atque in hoc nisu spatio non parvo ridicule persisteret, Serenissimum Principem tanta iucunditate perfudit, ut prae nimio risu lachrimae ipso ex oculis laberentur vixque ob concussa risu latera loqui posset. Nox in Prug transigitur.
Pranditur in Kimburg. Inde progressis terra nivibus, ventis geluque infesta quasi nova mundi facies sese ostendit. Pernoctatur in Mertzszlag.
Prandium in Schetwin sumitur. Hic conventa vecturae mercede currus ab hospite conducitur, cui cum iunctis equis dux Radzivillius cum domino Pac et domino Piglowski insedisset ac auriga perrecturus equos impulisset, hospes e fenestra prospiciens servum intensa morosaque voce subsistere iussum prohibet, ne progrediatur, nisi pretium vecturae auxerint. Aegro tulit animo hanc rusticam hominis inconstantiam dux Radzivillius, tamen quia et tempus contentione terere et mercedi iam conventae quidpiam adiicere noluit, curru exscendit aliasque bigas conduxit, quibus cum domino Pac aliquandiu provectus, postea rupto curru eques Neostadium usque pergere est coactus. Ubi omnes pro nocte remansere. Huc quoque dominus Mertzberg, cubicularius imperatoris, obviam Serenissimo a S.Mte Imp. missus cum curribus advolat.
Dum Neostadio Viennam contenditur, occurrit Serenissimo primo illustrissimus dominus castellanus Siradiensis, Serenissimi Poloniae Regis ad Imp. Mtem pro tempore orator. Deinde ipse Serenissimus Imperator cum Serenissimo Ernesto Ferdinando, filio suo, eques, ubi complexus ea teneritudine affectus miscentur, ut maior inter patrem filiumque videri non possit. Transacto per venationem aliquanto tempore pro nocte simul Viennam veniunt.
Legati Gaborii audientiam apud Serenissimum Imperatorem habent, Serenissimus autem Princeps cum domino castellano Siradiensi sese occupat. A prandio cum dux Radzivillius audientia sibi concessa cum imperatore colloquitur, perfracto fenestrae rhombo particulae vitri ad faciem ducis transvolant eodemque momento globus plumbeus inter utrumque in pavimentum decidens usque ad tabulatum attollitur ac deinde in terram delabitur nullo strepitu audito eiaculatae bombardae. Obstupescit uterque ad hunc casum. Et dux Radzivillius ad fenestram accedens, ut an aliquod indicium supersit, ex quo conici possit, unde ictus ille emerserit, circumspiciat; nihil deprehendit. Interea Serenissimus Imperator vocato cubiculario suo supremo, domino Kisel, globum illum porrigi sibi curat, quem contusum et aliquantulum adhuc calentem sulphurque redolentem, cum dux Radzivillius accipere vellet, ipse imperator sese servaturum dixit. Cumque eo in loco, in quo casus intervenerat, audientia non sine periculo finiri posse videretur, dux Radzivillius fenestrae imperatorique medium sese interiicere voluit, quem imperator retractum, ut et ipsi consuleretur, longius a fenestra abduxit atque ad finem sermonis properantius tendentem aequis auribus audivit humaniterque dimisit. Vagus inde subditur rumor ictum illum e domo legati Hispanici prodiisse, qui magnitudine rei et enormitate facti territus nullam eo tempore bombardam in domo sua explosam fuisse respondit.
A prandio spectaculo taurorum, ursorum aliorumque inter se certantium vacatur.
Remanentem omissa venatione domi Serenissimum nuntius apostolicus et legatus regis Hispaniae conveniunt.
Ex venatione magna cum voluptate ex multitudine leporum captorum nata vespere redit Serenissimus Princeps.
Legatus magni ducis Hetruriae audientiam apud Serenissimum habet. A prandio dux Radzivillius cura restaurandae valetudinis domesticisque negotiis ad maturandum in Poloniam reditum pressus cum Serenissimo Principe intra manus Serenissimi Imperatoris, charissimi avunculi eius, velut in securitatis portu extra omne periculum constituto, munere sibi a Serenissima Regia Mte commisso perfunctus videretur, Serenissimum Principem adit petitque abeundi copiam, ut Serenissimus voluntatem suam consensui Serenissimi Regis hac in parte sibi concesso confirmare dignetur, orat. Annuit Serenissimus Princeps atque eum cum humanissima gratitudinis diuturnitati laborum sui gratia subitorum responsurae oblatione dimittit.
Dux Radzivillius Vienna discedit, quo etiam die Serenissimus Imperator cum Serenissimo Principe Pruckum ad venationem erat profecturus cum intentione paucis post diebus reditum quoquo in Poloniam amplectendi.
Itaque die currentis mensis Serenissimus Princeps Vienna proficiscitur. Cumque Vischavia discederat, deliquium animi passus magno comitatum terrore opplevit, qui remeante statim spiritu vigoreque pristino discussus est.
Serenissimus Carolus Ferdinandus, frater Serenissimi Principis, in episcopum Bratislaviensem eligitur. Cuius rei maturandae causa Serenissimus Princeps aliquamdiu Nissae moratus est.
Maius 1625 recensere
Serenissimo Principi Varsaviam propinquanti Serenissimi Fratres ad unum milliare gratulabundi obviam proficiscuntur certatibusque fraternae teneritudinis affectibus stipatum ad Serenissimam Regiam Mtem deducunt, quae conservata tanto tempore laetitiae segetem toto pectore effundens mirifica paternae humanitatis declaratione adventantem excipit, utpote ovantem nunc de cordibus primorum maximorumque Europae principum, quae ipse laudum suarum magnitudine victoriarumque splendore pridem illecta iam vi propinquae humanitatis, firmis amicitiae nexibus sibi innodavit, non minore sane gloria quam ante Turcicam Tartaricamque immanitatem militari prudentia ac infractae virtutis robore protritam perpetuo in gloriae trepidationis vinculo triumphator illigavit. Bonis itaque auspicatam avibus prosperoque auctam progressu peregrinationem glorioso quoque atque laeto terminasti exitu, Serenissimus Princeps, qui ut ante hac gloriae famaeque celebritate totum orbem, ita nunc profusa e conspectu Tuo iucunditate multas complevisti provincias, e quibus Te reducem charissima excepit patria iis votis iisque comprecationibus, quibus pia numina ad incrementum felicitatis Tuae (cui non mediocrem gloriae suae partem lubens debet) flecti posse confidit.
Nititur etiam inter communes has honorum omnium acclamationes efferre sese vox clientuli tui, quae magnitudinem affectus humilimaeque devotionis meae velut stentoria quapiam intensione prae ceteris manifestare iussa impar tanto oneri (utpote diuturnis concussa et attrita morbis, quorum etiam vis nec revidendi, nec corrigendi diarii huius copiam mihi concessit) in ipso conatu incidit mecumque habitare, compulsa inter gravissimos affictae valetudinis conflictus, vis spirans, quantis potest Deum precator precibus, ut Serenitatem Vestram non bellorum tantum praeclare confectorum, sed et pacis laudabiliter impensae gloriam florentem fidei christianae praesidio Reipublicae ornamento universique orbis decori ac voluptati quam diutissime felicissimeque conservet.
Finis
Supplementa recensere
Supplementum I recensere
Instructio illustri et magnifico d[omino] Alberto Stanislao Radziwill, duci in Olica et Nieswiez S[acri] R[omani] Imp[erii] principi, supremo Magni Ducatus Lithuaniae cancellario, Meven[si] Tucholiensique capitaneo, cum Serenissimo Principe Wladislao Sigismundo iussu Sacrae Regiae Maiestatis, Domini nostri clementissimi, eunti, Datum Warsaviae die [ ] mensis maii anno Domini 1624.
Cum omnis ad exteras nationes peregrinatio variis difficultatibus, periculis atque casibus ita sit obnoxia, ut saepe peregrinantibus aut vitae discrimen aut honoris existimationis dignitatis iactura subeunda sit, tam potissimum ea, quae filiis regum aut principum suscipitur, difficilis comprimis ac periculosa esse solet. Etsi enim illi ob comitatus frequentiam tutius iis, qui soli peregrinantur securiusque iter haberi possint. Honoris tamen cuius difficilis est custodia, facilius et ob suam ipsorum et parentum excellentiam subeunt discrimen. Quo enim est persona eminentior, eo facilius impingit, cum levis etiam error grave probrum et infamiam inducat. Quare duo potissimum iis, qui peregrinationibus eiusmodi proficiscuntur principumque peregrinantium curam gerunt, cordi esse debent, alterum ut eos dignitate potius aucta quam imminuta, alterum ut salvos ac incolumes ducant reducantque.
Quam in rem illustris et magnificus dux eo gravius incumbet, quo diligentius secum expenderit se a Sacra Regia Maiestate, domino nostro clementissimo, peregrinationi Serenissimi Principis Wladislai Sigismundi, primogeniti Suae Maiestatis filii, cum amplissima potestate proficisci in sinumque fidei, curae, prudentiae, dexteritatis, vigilantiae suae ab eiusdem Maiestate carissimum pignus deponi. Diu id quidem gravi apud se cogitatione Sacra Regia Maiestas, dominus noster clementissimus, agitabat, quem nam potissimum huic tam arduo et ancipiti muneri destinaret. Verum ubi in ea deliberatione lllustris et magnificus dux animo Suae Maiestatis occurrit, minime dubitavit, quin cum prae ceteris e tam amplo Regno deligeret, cuius curae atque fidei Serenissimum Principem, filium suum, ad extera regna iter capessentem committeret. Quas enim in illo pietatis, prudentiae, integritatis, modestiae, virtutes, longe ante S.R.M.[2] perspectas habebat, eas Serenissimo Principi, filio suo, fidas peregrinationis comites adiungere volebat eisdemque ducibus illum reducem, salvum, sospitem incolumem reversurum confidebat.
Quare ut illustris et magnificus dux opinioni tamque illustri S.R. Mtis iudicio de se habito exspectationique respondeat, diligentem navabit operam, ut quemadmodum illi S.R.M. plenam Serenissimi Principis ducendi reducendique et familiae regendae gubernandaeque detulit potestatem, Serenissimusque Princeps, quanquam hac aetate, hoc rerum usu, bellica laude atque gloria comparato hac excelsi animi moderatione, monitore minime egeat; voluntati tamen paternae S.R.M. sese pro eo, ac magnum magni parentis filium par est conformando, gubernationi ipsius una cum familia se commisit. Ita ille munus id a S.R. Mte sibi demandatum dextre, prudenter, caute, graviter obeat omniaque tam a persona quam honore et dignitate Serenissimi Principis pericula pro virili avertat memiveritque quanti regis, quam ubique terrarum et gentium clari atque gloriosi, quot victoriis atque triumphis conspicui filium primogenitum et ipsum armis et virtute illustrem Moschoviticoque et Turcico bello feliciter et gloriose gesto celebrem, in suam fidem, curam, gubernationem recipiat ac ob id omni studio atque contentione adnitatur, ne rerum gestarum gloriam regiarum heroicarumque virtutum splendorem totoque sparsam orbe terrarum ac emulgatam nominis famam praesentia Serenissimi Principis obscuret aut imminuat, ne qui absens apud exteros reges principes, populos bellica laude omnique gloria floreat, is idem praesens minor apud eosdem appareat. Quod etsi de excelsa ac regia indole et virtute Serenissimi Principis minime metuendum sit, cum tamen illae regiones, quas peregrinaturus est variis illecebrarum inventinis animum etiam constantissimi viri saepe frangant et emolliant et populi illi acutiores sagatioresque morum atque actionum censores sint, qui quo illustriorem de Serenissimo Principe famam auribus de longinquo auferunt, eo oculis etiam e propinquo experimentum eius capere sagatius curiosiusque conabuntur. Magna cura, circumspectione vigilantia opus est, ne praesentia Serenissimi Principis famam, ut usu evenire solet, minuat, quin potius existimationem augeat, studia et amorem hominum conciliet vivumque Serenissimi Parentis exemplar in se velut quodam speculo Serenissimus repraesentet ac nihil eiusmodi in dicta factaque ac mores actionesque eius universis irrepat, quod oculos hominum offendere possit, quorum aures antea fama virtutis, prudentia, gravitatis rerumque fortiter ac praeclare gestarum implevit.
Inprimis itaque illustris et magnificus dux anteaquam cum Serenissimo Principe Warsavia moveat, universam illius familiam et comitatum a S.R.M. illi attributum officii diligentiae, temperantiae, gravitatis, modestiae commonebit docebitque sibi a S.R.M. Serenissimi Principis in ea peregrinatione curam familiaeque eius regimen esse commissum. Itaque ut dicto audientes morigerique sint nec quisquam famulo aut comite tanti Principis indignum dicto factoque committat, luculenter et serio admonebit. Saepe enim accidit, ut principes et praesertim exteras regiones petentes quantumvis ipsi nihil a sua dignitate alienum committant, existimationis suae iacturam ex immodestia familiae comitatusque patiantur poenamque ipsi in honore dignitateque sua luant eorum, quae a famulis vel comitibus leviter, temere, indecenter geruntur. Quin interdum ex eorum moribus principis mores pensantur tantumque officit illi ad opinionem amoremque hominum mores eorum corrupti, quantum ad eadem iuvant probi, laudabiles compositi. Haec et ante discessum, in ipso itinere praesertim, ubi ad aulas principum veniendum erit, serio illis inculcat illaque duo gentis nostrae hominibus usitata vitia contentionis et ebrietatis, quibus apud exteras nationes et praesertim Italicas Hispanicasque eo maiore cum probis laborare solent, quo illi gravius ab eis abhorrent, ut a comitatu Serenissimi Principis longe absint, quantum in ipso est, providebit, et si, quod absit, aliquem e familia et comitatu Serenissimi Principis immorigerum et scandalosum compererit, eum removendi et alium in locum eius, si necessitas tulerit substituendi habeat facultatem. Cum vero familia et comitatus multitudo contentionum confusionis iurgiorum et praesertim inter nostrates facile ansam praebent, neminem tam externorum quam Polonorum praeter eos, quos S.R.M. Serenissimo Principi attribuit, ad comitatum eius admittet nisi id omnino expedire ad tuendamque dignitatem aut securitatem Serenissimi Principis, necesse fore iudicaverit. Non enim comitatus principum peregrinantium ex frequentia, sed ex modestia morum, gravitate, civili et urbana vereque aulica comitate commendatur.
Itineris totiusque huius peregrinationis illustris et magnificus dux eam rationem tenebit, ut hinc recta Nysam ad Serenissimum Archiducem Carolum, inde Pragam vel Viennam ad Serenissimum Imperatorem Romanorum, illinc Oenipontum ad Serenissimum Archiducem Leopoldum, tum Bruxellas in Belgiam ad Serenissimam Eugeniam Isabellam Infantem Hispaniae ac demum in Italiam, si ratio temporum et itinerum tulerit, ad S.R.M. visum fuerit, cum Serenissimo Principe contendat. Quam ob rem de Italico itinere nihil inscia et inconsulta S.R.M. statuet, Gallico vero, Hispanico, Anglico, Hollandico aliisque omnino abstinebit nec aliquid horum absque expressa S. R. Mtis voluntate suscipiet.
Ubi Nysam cum Serenissimo Principe venerit, litteras S.R. Reginalisque Mtis Serenissimo Archiduci Carolo reddet unaque benevolentissima salutatione atque comprecatione nomine Suarum Maiestatum Suam Serenitatem compellabit, tum de ratione itineris ad Serenissimum Imperatorem Pragam vel Viennam, aut ubi tum Serenissimus Imperator fuerit, suscipiendi cum Sua Serenitate conferet. Quod si Serenissimus Archidux, uti S.R.M. persuasum habet, Serenissimo Principi comitem sese adiungere unaque cum illo ad Serenissimum Imperatorem ire voluerit, profectionem hanc ex mente et consilio Serenissimi Archiducis instituet, et si illi visum fuerit expedire, ut Serenissimus Princeps occultato nomine et persona sua ad Serenissimum Imperatorem tendat ibique moretur, consilium eius sequatur et itineris mansionisque rationem ad mentem tam Serenissimi Imperatoris, quo cum ea de re per litteras secreto communicare de adventuque Serenissimi Principis ipsum mature praemonere ac edocere debet, quam Serenissimi Archiducis Caroli accommodabit. Porro si Serenissimus Archidux iter ad Serenissimum Imperatorem cum Serenissimo capiet, in eam rationem sedulo incumbet, ut inter familiam et comitatum eorum nihil eiusmodi intercedat, quod rixarum aut iurgiorum ansam praebeat, quin ut utrinque mutuis studiis ac officiis certetur nullaque ubivis locorum morositatis aut immodestiae nota familiae Serenissimi Principis iniuratur, providebit.
Ante discessum vero Nysa omnibus de rebus S.R.M. certiorem faciet et quae mens Serenissimi Archiducis de ratione persequendi itineris fuerit, praescribet. Ad Serenissimum Imperatorem ubi ventum fuerit, de Serenissimo Principe clam ne illi, an palam Serenissimus Imperator adeundus et salutandus foret ex sententia Suae Caesareae Maiestatis, quam ante adventum per litteras expicari debet, Serenissimique Archiducis Caroli statuet.
Ipse vero in privata audientia redditis Sacrae Regiae Reginalisque Maiestatum litteris exponet se cum Serenissimo Principe a S.R. Reginalique Maiestate ad S. Caesaream ipsius Maiestatem ablegatum esse, ut quae arctissimae coniunctionis necessitudines ipsi cum Sua Maiestate intercedunt, ea officio a salutatione atque congratulatione coram nomine Suarum Maiestatum testaretur unaque iis de rebus cum Sua Caes. Mte ageret, quae ad mutuam Maiestatum amicitiam atque benevolentiam provinciarumque subiectarum pacem atque tranquillitatem pertinere viderentur. Etsi enim S.R. Reginalisque M. de constanti atque perpetuo S. Caes. Mtis studio fraternaque ac perpendissima voluntate ita persuasa sit, ut ea nullis studiis, nullis officiis augeri posse ipsis videatur, tamen eo maioris atque caritatis affectu Suae Maiestates erga ipsius Caes. Mtem feruntur, ut summe in eam rem incumbant, quo maiora in dies atque plura mutuae benevolentiae, studii propensionis utrinque parit incrementa nihilque iucundius, nihil optatius habeant, quam ut litteris et nunciis ipsam amantissime compellare.
Cumque ob locorum distantiam regiarumque curarum impedimenta mutuo aspectu et colloquio frui non liceat (quae quidem communis est omnium principum infelicitas) saltem per litteras et oratores cum Sua Caes. Mte quam saepissime colloquantur. Quo genere officii cum alias saepe Suae Mtes erga Suam Caes. Mtem functae sint, tum ut luculentiori ratione sui affectus desiderium quo aspectu complexoque Serenissimi Imperatoris potiri exoptant, testatum redderent desideriumque hoc suum aliquando lenirent, Serenissimum Principem Wladislaum Sigismundum in praeclarum pignus et arrabionem eximiae caritatis ad S.C.M.[3] miserunt.
Haec et alia eam in rem accommodata, ubi illustrissimus et magnificus dux quaeraverit, iniunctum quoque sibi a S.R. Mte dicet, ut quae nuper ab oratoribus S.C. Mtis de licentiosis militum turmis queremoniae ad S.R.M-m, dominum nostrum clementissimum, allatae et expositae sunt, eas praesens isthic diluat. Neque enim aut iussu, aut conniventia, aut legum poenarumque publicarum remissione factum est, quod iteratis vicibus licentiosa agmina Silesiam Moraviamque et ceteras Serenissimi Imperatoris ditiones infestarunt gravibusque damnis incolas earum affecerint, verum partim effrenata hominum perditorum licentia, partim praecipiti eorum quodam consilio, qui inscia et inconsulta S.R. Mte militem hunc in Regno scribebant, praefectos, tribunos, centuriones creabant, ampla stipendia offerebant, sacrae cuiusdam militiae authoramento atque religione inaugurabant. Hinc enim proscripti et perditi homines praetextum imperialis militiae nacti, at re vera praedae et rapinis inhiantes sub signa ante signanorum sui similium tumultuarie et certatim convolare, turmas et agmina numerosa implere statim coepere ac brevi in tantum numerum excrevere, ut ordinarii Regni magistratus tantam multitudinem pro libidine rapidis per Regnum grassantem compescere non valerent, sed necesse fuerit, ut S.R.M. campiductori Regni exercitum contra eos ducere annisque illos persequi mandaret. Quod illi, ubi praesenserunt, in Moraviam et Silesiam sese continuo effuderunt easdemque in eis rapinas, quas in Regno uti ex fama ipsa et litteris et oratoribus Serenissimi Imperatoris Serenissimique Archiducis Caroli S.R.M. intellexit, exercuerunt. Iniquitas itaque temporum et hominum hanc calamitatem aeque Regno ac ditionibus S.C.M. intulit, quam sicut S.R.M. omni ratione avertere contendit, prout id in superioribus litteris suis ad Serenissimum Imperatorem Serenissimumque Archiducem Carolum saepius scriptis in responsoque oratoribus S.C. Mtis dato luculenter declaravit, ita ne in posterum haec licentiosa agmina domi forisque pro libitu grassentur, severissima lege in praeteritis comitiis lata cautum est certaque praesidia per Regnum disposita, quibus eiusmodi homines licentiosi coerceri modusque tandem tantae insolentiae atque temeritati statui ac frenum iniici possit. Universales etiam litterae et severissima edicta ad capitaneos finitimos universosque Regni magistratus datae, ut ubicunque aliquem militum licentiosorum manum sub signa cogi cognoverint, rem ad nos illico militumque praesidiariorum praefectos ex superioribus comitiis eam in rem destinatos deferant. Cuius rei ut illustrissimus et magnificus dux eo facilius fidem adservet, constitutionem de licentiosis hominibus in praeteritis comitiis sancitam in Latinum versum secum feret et Serenissimo Imperatori Serenissimoque Archiduci Carolo, si necesse fuerit, ostendet, et alia, quae ad diluendam excusandamque hanc de licentiosis agminibus querimoniam pertinere videbuntur, in medium adferet etc.
Demum nihil magis cordi curaeque S.R.M. esse affirmabit, quam iura amicitiae atque vicinitatis tueri, pacta et foedera servare omnibusque studiis ac officiis, quae ab amantissimo atque convinctissimo Principe proficisci possunt, S.C.M. respondere.
Pari salutationis officio erga Serenissimam Imperatricem nomine Suarum Maiestatum fungetur nihilque intermittet, quo egregiam voluntatem, sincerum animi affectum, eximiam benevolentiam constans benemerendi desiderium tam Sac. C. Mti quam Serenissimae Imperatrici testificetur.
Quamdiu Serenissimus Princeps apud Serenissimum Imperatorem morabitur, non intermittet S.R.M. omnibus de rebus illustris et magnificus dux per litteras suas certiorem facere, quidve facto opus fuerit, aut continuandi itineris ratio amplectenda et deinceps tenenda foret sensum et voluntatem Suae Mtis exquirere.
Inde si S.R.M. et Serenissimo Imperatori Serenissimoque Archiduci Carolo visum fuerit, in Belgium ad Serenissimam Infantem Hispaniae Serenissimus Princeps iter instituet ac prius si iisdem placuerit ratioque itineris et temporis tulerit, ad Serenissimum Archiducem Leopoldum Oenipontam vel ubi tum fuerit, divertet, apud quem illustrissimus et magnificus dux eodem, quo apud alios salutationis congratulationisque officio nomine Sac. Reg. Reginalisque Mtis fungetur sententiamque et consilium eiusdem de prosequendo itinere expiscabitur. Eundo in Belgium ne Serenissimus Princeps ob varios casus vitandos agnoscatur, sed alienam ad tempus personam induat, tum ne quidquam indignitatis aut indecentiae committatur tuteque ac secure Bruxellas perveniatur, curae erit illustrissimo et magnifico duci. De adventu Serenissimi Principis Serenissimam Infantem per litteras certiorem faciet ac de tempore, loco ac ratione Bruxellas intrandi cum ea communicabit, nisi aliter praesens status rerum postulaverit Serenissimoque Imperatori ac Serenissimis Carolo et Leopoldo Archiducibus satius visum fuerit, ut Serenissimus Princeps sine nuntio Bruxellas perveniat.
Posteaquam Bruxellam vel quo cum Serenissima Infante convenerit, ventum fuerit, Serenissimusque Princeps Serenissimam Infantem salutaverit, ipse quoque in privata audientia redditis S. R. Reginalisque Mtis officiosam salutationem Serenissimae Infanti nomine Suarum Maiestatum impertiet quoque animi ac voluntatis affectu erga illam ferantur, id argumento esse posse ostendet, quod Serenissimum Principem luculentissimum testem suae propensionis atque benevolentiae erga eam expediverint. Deinde commemorabit quantis studiis ac officiis Serenissimus olim Archidux Albertus illa favente Suas Maiestates obstrinxerit quantumque rebus S.R.M. cum alias tum praecipue bello Turcico commodaverit atque ille quidem postquam iam gravi cum Suarum Maiestatum universaeque christianitatis dolore e vita excesserit, superesse Serenissimam Infantem, uti olim vitae thorique ac singularis erga Suas Maiestates propensionis atque studii illi sociam, ita nunc Christianarum heroicarumque ipsius virtutum imitatricem parique sincerae ac studiosae erga Suas Mtes voluntatis affectu egregie animatam. Itaque quae studia a S.R.M. Serenissimaque Regina Serenissimo olim Archiduci Alberto ob praeclara ipsius erga se merita ac officia debebantur, ea Serenissimae Infanti quam testissima reddere velle Suas Mtes affirmabit nihilque unquam fore tam arduum ac difficile dicet, quod ipsis Serenissimae Infantis tam facile ac iucundum videri non possit. His et similibus Serenissimam Infantem nomine Suarum Mtum compellabit. Dum isthic Serenissimus Princeps morabitur, ut comitatus suus graviter, modeste, prudenter sese gerat, advigilabit nihilque eiusmodi committat, quod Serenissimi Principis existimationem laedat, aulicorumque illorum gravitatem et moderationem Hispanicam offendat. Qua fronte Serenissimus Princeps a Serenissima Infante excipietur, quae isthic rerum facies, qui de adventu Serenissimi Principis in illas regiones hominum sensus aliisque item de rebus S.R.M. per litteras quam saepissime docebit.
Si in Italiam ex Belgio eundum foret neque enim alio iter restaret, qua de re tamen nova illustrissimus et magnificus dux a S.R.M. mandata exspectabit, ita ibit, ut nemini se Serenissimus Princeps agnoscendum praebeat tantoque cautius per Italiam peregrinabitur, quanto gens illa ad indagandas adorandasque peregrinantium personas sagatior et tanto maiorem curam familiae in officio continendae geret, quanto plures provincia Italica peregrinantibus a recta et honesta vitae ratione deviandi offert illecebras. Itaque nullibi Serenissimus Princeps diu subsistat, sed Romam recta pergat ibique nulli praeter illustrissimum cardinalem de Torres protectorem Regni, se communicet, ex cuius consilio summum pontificem adibit, ecclesias visitabit, urbem lustrabit et cetera, quae devotionis ratio et antiquitatis magnificentiaeque Romanae contemplatio requiret, peraget; caute vero et circumspecte ibi omnia agantur, ut neque Serenissimus Princeps agnoscatur, neque si agnosceretur, aliquid in eo aut familia et comitatu eius illaudabile notetur. Exactius in illa urbe, utpote omnium christianarum nationum hominibus refertissima et quae theatrum orbis non immerito vocatur, quam alibi omnia dicta factaque Serenissimi Principis observabuntur et notabuntur.
Roma redeundo in Regnum ad magnum Etruriae ducem Florentiam cum Serenissimo Principe divertet eodemque modo, quo alios principes supra memoratos, tam ipsum magnum Hetruriae ducem quam Serenissimum Archiducem Mtis Suae nomine S. R. Reginalisque Mtis salutabit nec diu tam Florentiae quam in aliis Italiae civitatibus et praesertim Venetiis morabitur, sed in Poloniam tutiore commodioreque itinere capto redibit. In reditu vero ad Serenissimum Imperatorem Serenissimumque Archiducem Leopoldum Carolumque denuo, si commoditas itineris tulerit, divertet.
Sumptuum et expensarum ne frustra in res ludicras et tanto Principe minime dignas fiant, inprimis providebit, quod eo facilius praestabit, dum ab iis, qui curam pecuniae Serenissimi Principis habebunt et a dispensatoribus calculum et rationem saepe exiget utque pecunia, quae Serenissimo Principi in usus huius peregrinationis a S. R. Mte data est, sufficiat nullaque omnino alicubi debita contrahantur, providebit, quin imo si quidpiam eiusmodi attentari subolfecerit, omnino contradicet neque ad exsolutionem eiusmodi nominum S.R.M. obligatum iri protestabitur.
Haec tamen omnia tam ex ulteriore S.R.M. mandato et voluntate quam temporum locorumque ratione pendebunt, proinde illustrissimus et magnificus dux de omnibus ubi scribendi commoditatem habuerit, ad S.R.M. per litteras referet, ubi vero ea caruerit, ipse omnibus circumstantiis ad trutinam revocatis diligenterque et prudenter locorum et temporum momentis ac rationibus expensis id statuet, quod ex dignitate Serenissimi Principis cum dignitate S.R.M. Regnique coniuncta securitateque itineris fore iudicaverit, quod prudentiae, dexteritati, fidei, diligentiae ipsius S.R.M. committit fortunatumque et exoptatum huius peregrinationis successum felicemque in patriam reditum tam Serenissimo Principi, filio suo carissimo, quam illustrissimo et magnifico duci universaeque illius familiae precatur.
Sigismundus Rex
(Sigillum Regni)
Supplementum II recensere
Sigismundus III, Dei gratia Rex Poloniae... [etc.]
Universis et singulis principibus, ecclesiasticis et saecularibus ducibus, marchionibus, comitibus, baronibus aliisque in quacunque dignitate existentibus et quocunque publico munere sive magistratum fungentibus eorumque loca tenentibus, amicis et vicinis nostris carissimis salutem et benevolentiae nostrae significationem.
Proficiscitur in Germaniam, Belgium, Italiam et nonnullas alias christiani orbis regiones et civitates illustrissimus Albertus Stanislaus Radziwill, dux in Olica et Nieswiez, Sacri Romani Imperii princeps, supremus Magni Ducatus Lithuaniae cancellarius, Mevensis Tucholiensisque capitaneus, quem cum et ob familiae ducalis claritudinem eximiaque erga nos et Rempublicam merita ac praeclaras animi ingeniique dotes gratia favoreque nostro regio benigne complectamur, commendamus eum, maiorem in modum omnibus amice et benigne postulantes et requirentes, ut ipsi una cum familia et comitatu rebusque et impedimentis omnibus per ditiones suas non modo tantum securumque iter praestent commorarique et subsistere ubi et quantum ipsi placuerit eum permittant, sed etiam benevolentiae hospitalitatisque officiis prosequantur, nihil sibi ab ipso familiaque et comitatu rebusque eius pestiferi contagii metuentes, cum ex iis Regni nostri partibus proficiscatur, quae per Dei gratiam ab ea infectione tutae et immunes sunt. Quod pro iure vicinitatis et amicitiae ab omnibus postulamus, parem gratiam subditis ac hominibus eorum in regnis ac ditionibus nostris exhibituri.
In cuius rei fidem praesentes manu nostra subscriptas sigillo Regni communiri iussimus.
Dan w Warszawie, dnia 16 maja r. P. 1624, panowania naszego w Polsce XXXVIII, Sueciae XXX anno.
Sigismundus Rex.