Ibat honestatis radius per coeca ferarum
lustra Leonardus, quo mors violenta vehebat:
ipse, ubi boscaias sylvarum intraverat altas,
perdidit infelix drittae signalia stradae,
saepe vocat socios, et clamans duplicat «o o»,
quas voces spargit fortuna ribalda per auras.
Iam super innumeris depictum floribus agrum
improvisus adest, ubi dulcis ventulus eflat.
Hic medio in campo saxi fontanula vivi
perstrepit, undiculisque suis nova gramina bagnat.
Circumstant fontem lauri, myrtique virentes,
limones, garbique simul, dulcesque naranci.
Cantant per frondes oselini mille vagantes,
invitantque omnes peregrinos sistere passum,
seu currentis aquae vitreos haurire liquores,
seu genium somni freschis gioire sub antris.
Semper ibi arrident tremulae venientibus umbrae,
quas nunquam splendore suo trapassat Apollo.
Huc igitur, sembiante loci tiratus amoeni,
forte Leonardus declinat, apudque riveram
se cristallinam vernantes buttat in herbas,
seque dat in praedam, disteso corpore, somno.
Ecce sed interea venit huc formosa puella,
formosumque videt solum dormire puellum.
Se duplici sfogare siti cupit illa repente:
venerat ut biberet, sed eam sitis altera coepit.
Haec erat et meretrix, et centum plena magagnis,
doctaque carminibus magicis iurare diablos,
quam rofianorum Pandragam turba vocabat.
Non bene bellezzam comprenderat illa baronis,
non bene leggiadram faciem, bustumque tilatum,
non bene puniceos imitantia labra coralos;
praesta dedit sporco squarzandum pectus amori.
Sed quid agat, nescit: timor hinc, amor increpat illinc.
Ne rompat somnum timor admonet; unde gelatur.
Ne perdat gioias, amor incitat; unde brasatur.
Saepe sibi parlat: «Sum grandis pazza daverum.
Tempus non tornat, sordis quod transvolat horis».
Mox animum capiens, se proximat ore, nec audet
hunc toccare tamen, sed tanquam pegola brusat.
Deficit in solo visu, dare basia vellet;
dumque propinqua movet, propter basare bochinum,
se rursum retrahit metuens distollere somno.
Attrectare manu frontem magis ausa comenzat,
ille nihil sentit, somnum strachedo profundat.
Interdum violas decerpit vacca propinquas,
inque sinum ficcat, nihil oppugnante camisa.
His ausis tandem facta est animosa, nec ultra
perdere vult horas, sic sic scampare fretosas.
Ad latus angelici pueri, finique gioielli,
se butat, inde rosam vult infangare lavacchio,
laedammoque suo purum corrumpere fontem.
Protinus insuetos Leonardus senserat actus,
discutit a somno sibi mens castissima sensus.
Non aliter sese de floribus ille rebalzat,
quam quum tollit humo cifilantia pectora serpens,
qui, dum flammato godit sub sole, iacetque
herboso in strato, fit pressus calce romeri.
Barro super sese mirans adstare puellam,
ut fugit ante lupum agnus, lepus ante livrerum,
sic puer ante magam, sic angelus ante diablam.
Infuriata, magis Pandraga stigatur ab oestro
luxuriae, veluti stimulatur vacca tavano.
«Ah, demens iuvenis», parlabat, «me ne refudas?
Me ne, puer tenerine, fugis? sta, siste caminum,
respice quas habeo carnes, his utere liber,
dum prohibet nemo, dum sors dat pulchra favorem».
Non Leonardus eam scoltat, procul imo recedit,
cui minus una placet mulier, quam trenta diavoi,
ac genus humanum miserum putat esse per istud,
quod pro sorte mala muliebri ventre caghetur.
Ergo viam scampat, veluti scamparet ab igne,
per quem mille brusant troiae, semperque brusabunt.
Dumque fugit, secum loquitur: «Brevis illa voluptas
subripit aeternum coeli decus; o pater, o rex,
quem trepidant victi manes, cui coelica paret
militia, unum oro: da invictum pectus et arma,
daque triumphatis me me hostibus altius ire».
Candida virginitas quam pulchro in corpore praestat!
At Pandraga vocat retro: «Me aspetta puellam,
o puer, o formose puer, me aspetta puellam;
non ego sum tigris, non sum leonissa, nec ursa,
non draco; mi pulcher Narcisse, quid ah fugis? ecce,
te seguito, atque pedes rupi seguitando tenellos,
et patis indignans tenerinae damna puellae?
Dispietate nimis, saltem me cernere voias,
et me, quam fugis, aspicito, si sim fugienda,
sive sit apta tibi mea frons inferre pauram.
Deh moderare fugam, deh tantum respice quae frons,
quae mihi sit facies, aetas iuvenilis et ardor».
Cor Leonardus habet diamante probatius omni;
quo magis illa vocat, surdis magis audit orecchis.
Hinc tumuit sfondrata Venus, bardassa Cupido.
Ambo simul removent Pandraghae a pectore flammam,
crudum ubi flant odium, serpas lacerante Megaera.
Praesta diabolicum traxit Pandraga quadernum,
quem relegens ursos constringit adire feroces,
atque comandat eis iuvenem squarzare tapinum.
Non fugit ille ultra, sed firmat littore plantas,
imbrazzat scudum, stricto se praeparat ense;
atque facit testam, disposto pectore, bestis.
Ursa prior, rabiosa magis, levat aethere saltum,
rugit, et hirsuto pillamine dorsa rabuffat.
Esse comenzatam cernens Pandraga bataiam,
sdegnabunda illos postergat, et inde recedit.
Cingar at interea Falchettum cercat, et illum
saepe vocat: cifolat, blastemat, giurat, avampat.
Baldus item, reputans quod eorum nemo retornat,
ingreditur nemus, ingenti targone copertus,
Moschinumque iubet ladris guardare galaeam:
cum quo Giubertus remanet, buffonque Bocalus,
qui tres, a somno victi, ronfare comenzant.
Septem igitur socii, quo tempore stare dunatos
mysterum fuerat, nec ab uno abscedere groppo,
ecce squadernantur, sic sorte menante tapinos.
Phoebus contradas sensim callabat in altras,
antipodisque suo giornum lusore ferebat.
Luna palesabat nobis ex aequore cornos,
atque impraestatos a fratre gerebat ochialos.
Falchettus sentit vacuos in ventre budellos,
quippe ingoiaret totum cum pelle vedellum.
Se modo compagni caprina carne replerant;
non habet ipse voiam, stomacho rodente, canendi:
poenituit cantare lupus cum ventre famato.
Ergo trahens gambas, mastini more cagnazzi,
quando caristiae castigat sferza vilanos,
aspicit a longe modicam de nocte lucernam,
huc mandat pedibus ventrem portare famatum,
qui iacom iacom faciunt, mancante fiato.
Illius en tandem retrovatur causa lusoris,
namque casuzza fuit crudis fabricata quadrellis;
hanc sine chioccatu portae, sine dire coëllum,
intrat, et intrando spadam tenet atque rodellam.
Invenit hic hominem scherzantem circa bagassam,
quae brutti vecchi temnit sdegnosa carezzas.
Bruttus erat vecchius, quo non manigoldior alter,
tergore delphini, facieque colore safrani.
Densque suis nullus massellibus extat apiccus,
nasazzusque colat tanquam lambiccus aquarum.
Interdum tamen illa senem cativella zelosum
sustinet, et basos tolerat poltrona bavosos,
mellitisque piat cornutum vacca parolis,
illeque per nasum, bufalazzi more, tiratur.
Haec est illa quidem Pandraga malissima, qua non
altera vaccarum melius tibi cornua plantat.
Quando igitur contra Falchettum movit ochiadam,
protinus amplexu patefacto suscipit illum,
ut solet optatum uxor carezzare maritum.
Pro gentilezza tanta stetit ille balordus,
nescit menchionus quas uset porca taiolas.
«Da», inquit, «damisella, precor, mangiare famato.
Sunt modo tres giorni, quod trippam gesto vodatam.
Te rogo, per si qua est bellis compassio damis,
da mihi tochellum panis, tibi schiavus habebor».
Cui vecchius respondet: «Habes duo mille rasones;
arreca, Pandraga, cibos, succurre tapino».
Illa, sochinello vestita galantiter albo,
se movet, et gestu, risu, garboque putanae,
expediens epulas, huc se travaiat et illuc.
Nec bene finierat mensas onerare vivandis,
in pede stans drittus, panem Falchettus agraffat,
quem veluti pilulam, nil dente tocante, trabuccat.
Post illum binos alios, tres inde, nec unquam
tregua fuit, donec septem periere bufetti.
Non tamen hunc anchum stimulabat voia bibendi;
sed facit assaltum, celeri cum dente, cadino,
quo, velut argentum spezzatum, millia vallis
Iosaphat ossa trovat, non aspernanda famato:
colla gallinarum, gambas, gelidosque magones.
Omnia Falchettus, servando silentia, mangiat.
Denique, non pochis saturato ventre boconis,
accipit ambabus manibus, sine forbere musum,
bottazzum ingentem, quamvis sibi zaina paretur.
Ac miser, absorbens opiati pocula vini,
protinus ad terram somno devolvitur alto,
distesusque iacet, tanquam si mortuus esset.
Perque caput diversa volant pensiria noctis.
Tangarus ille senex, Beltrazzus nomine, ridet,
ridendoque aperit sdentatas ore ganassas,
namque facit festam, vecchius malus iste Susannae,
sic trapolare suae peregrinos arte putanae.
Ipse quidem plus mattus erat quam trenta cavalli,
filius invidiae, galloque gelosior omni,
tam incarognatus, tam presus amore bagassae,
quod solo parebat eam trangluttere sguardo.
Si quandoque super guanzas frontemque puellae
musca reposabat, nec scazzabatur ab illa,
ibat adulterium metuens cito pellere muscam;
dumque fugabat eam, dicebat: «Guarda diavol,
mascula num musca est? an foemina? porca ribalda,
tu mihi cornarum, dubito, cimeria ponis».
Talia parlando, currebat protinus, atque
moschettam brancare manu pulicemque studebat,
cercabatque inter gambas signalia maschi.
Ipsemet ergo ligat Falchetti membra cadenis,
nec vult officium per damam tale fiatur,
ne dormentato stupretur adultera moecho.
Illa, diu sciocchi mattezzis usa mariti,
ridet, et hoc risu dat pazzo intendere vecchio
in puteo lunam, stellamque negare Dianam.
Beltrazzus ghignat pariter ghignante puella.
Quisquis troppus amat, cum ridet amasia, ridet,
nec non, cum plorat, plorat menchioniter idem.
Tollitur ergo lapis, sub quo latet atra caverna,
in quam Falchettum longo cum fune calarunt:
inde, superposito saxo, bocca illa seratur
carceris; et nunquam quisquis chiavatur in illo
hinc se posse putat dissolvi, et cernere giornum.
Haec ea dum tali rerum vertigine passant,
scilicet ut vivus soteretur Falco, Lonardus
mortuus a nullis sit humatus, fraude puellae,
hunc repetamus, ovemque ursis buttemus edendam.
Ursa, diabolicae rabiis uscita Megaerae,
valde travaiabat, maschio adiutante, Lonardum.
Ille, pudicitiae fidus defensor et acer,
mille daret vitas, si mille teneret, ob illam.
Cum leva obiectat scutum, dextraque frequentes
stoccatas vibrat, nunc bassus, nuncve levatus,
nunc retro, nunc ante pedes agitando legeros.
Ursa ferox, et dira magis, se cazzat inantum:
quae male formatos ursattos liquerat antro.
Cui punctam in ventrem torquet Leonardus, at illa
destra sinistrorsum balzat scansando repente,
inde super gambas derdanas ritta levatur,
ongiatasque manus aperit, panditque bocazzam.
Barro sed in medium mostazzi, dando roversum,
colsit eam tandem, fecitque tomare stravoltam,
dentatamque simul spiccavit ab ore ganassam.
Ursus adiratur, sociam videt esse feritam,
sanguine quae largo flores malnettat et herbas;
unde Leonardo stizza maiore sotintrat,
cumque manu dextra zampatam vibrat apertam,
quae, quantam gremiit faldam, de corpore squarzat,
nudatumque forat duris ongionibus inguen.
Vulnere non tamen hoc persona gaiarda paventat.
Ursam, quae suberat rursus, fendente salutat,
sed levior gatto saltum facit illa dabandam,
ipseque, dum colpus vadit fallitus, arenam
percutit, ad manicum ficcans sabionibus ensem.
Hinc piat ursus atrox tempus, rapit unguibus ansas
elmetti, tum valde tirat, iuvenemque fogabit,
ni celer huic casu provisio debita fiat.
Ergo valorosus, dum forte tiratur ab illo,
pungit abassato ferro, panzamque trapassat,
et tamen absque elmo, nuda cervice, remansit.
Proh dii! quando suum videt ursa morire maritum,
vivere dispresiat; nunc dextra, nuncve sinistra,
nunc vicina fremens, nunc se lontana retirans,
tam celeri balzat studio quod apena videtur.
Est verum, quod nulla suis in dentibus est spes,
stringere qui nequeunt, una mancante ganassa;
sola stat in duris sibi confidentia branchis;
cum branchis agit illa operam, furit illa per ongias.
At tribus e bandis iam versat barro cruorem,
nec mundi contornus habet cor firmius illo.
Se videt extinctum, nihil est tamen ille minutus
excellenti animo, nec mens sibi conscia recti
formidare potest niveam deponere vitam.
Semper adocchiabat nudam fera bestia testam,
huc acuit griffas, huc zampas drizzat aguzzas,
hanc tamen et scuto defendit et ense guererus.
Denique non patitur tam longius ire bataiam.
Proiicit a brazzo targam, manibusque duabus
incipit, et colpos illi sine fine ramazzat.
Se movet ursa levis, nunc huc nunc emicat illuc,
mandrittosque omnes paladini reddit inanes,
quem dum destituit sanguis, sed maxima crescit
et magis atque magis virtus animosa guerero,
spada, gaiardiam non sueta capescere tantam,
heu peccat, medioque operae fit iniqua patrono.
Frangitur ad manicum, lamma cascante tereno,
infelixque puer dextram sibi sentit inermem.
Ambo statim currunt contra, se amplexibus ambo
fortibus abbrazzant: premit hic, premit illa fiancos,
ut non dura magis stringantur ferra tenais.
Tandem affogantur pariter, pariterque cadentes,
sic sic complexi, fato periere medemo.
Non tamen ad vitam seguitata medesima sors est,
ille volat coelo, iacet ista cadaver inane.
Aspicis, alme Deus, pro te quamque impia, quamque
fert indigna puer tuus iste, simillimus agno,
iste tuus puer innocuus, puer iste fidelis,
aspicis ut pro te tam dira morte necetur?
Nonne hic expulsor Veneris, columenque pudoris,
quo datur ad vitae, via, lux, aditusque, coronam?
Siccine mortales tanto nos munere fraudas?
Felices o vitae hominum, felicia secla,
lapsa quibus coelo est animi praestantia tanti.
Cingar at interea sylvas peragraverat omnes,
Falchettumque suum iam rauca voce cridabat.
Denique speluncam sancti trovat ille romiti,
portellamque casae bussans petit: «Heus, quis aloggiat?»
Ad quem vox intus sic rettulit: «Ave Maria».
Cui Cingar: «Nobis semper laudata sit illa».
Quo dicto, angustae crepuit portella celettae,
canutusque senex, cui pectus barba covertat,
costumatus adest, et quid vult ore comandat.
Cingar ait: «Venerande pater, deh dicite, quaeso
(si mea verba tamen non dant fastidia vobis):
vidisti ne hominem medium, mediumve catellum?
Quaero per hunc boscum, vidisti forsitan illum?»
Subridens senior dixit: «Mi splendide Cingar,
quamvis non video te nunc (quia lumine privor),
te tamen interius cerno, teneoque palesum.
Quaerere Falchettum frustra, tibi dico, laboras».
«Me miserum!» clamat Cingar; «quid, mi pater, inquis?
Mortuus an fors est? morerer, si morte perisset».
«Non», respondet ei vecchius; «non ille morivit,
nam Beltrazzus eum tenet atro in carcere vinctum,
non certe mortum, sed valde morire bramosum.
Cui meretrix Pandraga dedit mala pocula somni.
Ille catenatus centri manet intra budellas;
non hunc inde trabis, nisi porcam fune ligabis,
nec meretriceae gabberis fraude losinghae.
Illa spudat blando tantam sermone carognam,
ut nimis incautos ad guisam pestis amorbat».
Cingar ait: «Deh quaeso, pater, monstrate caminum,
qui me scanfardam subito deducat ad istam.
Se teneat, si me scapolat, scapolasse diablum.
Verum, sancte pater, per barbam perque capuzzum,
per si qua est charitas hoc in gestamine sportae,
oro, mihi vestrum voiatis dicere nomen.
Namque pur est grandis facenda, stuporque mirabel,
vos me, vosque meum socium, vosque omnia nosse.
Numquid vos Balaam? aut Balaae bona mula prophetae
vivit adhuc? vestraeque godit praesepia stallae?»
Respondet senior: «Nostrum si nomen habere
vis ad noticiam, quod saxis dormit in istis,
huc prius ad me me velis deducere Baldum.
Inde tibi, Baldoque meum volo pandere nomen».
Obstupuit Cingar vecchium cognoscere fratres,
appelletque suo Baldum de nomine, seque,
Falchettumque suum; magnum putat esse prophetam,
ad quem vult penitus compagnos ducere secum.
Ergo cuncta illi promittit, et inde caminum
brancat eum proprium, sibi quem sant'alma palesat,
atque ad speluncam meretricis denique venit.
Candentes lunae paulatim aurora colores
scurabat, clarumque diem portabat Eous.
Cingaris adventum quando Pandraga spiavit,
protinus incontra saltaverat extra cavernam,
fronteque rididula et brazzis currebat apertis.
Cingar, amorosos quando guardavit ocellos,
fat ter signa crucis, velut illa diabolus esset,
mancavitque pocum, tam pocum, tamque pochinum
quin trapolaretur, ceu vulpes vecchia taiolis.
Sed cum Falchetti grandem rammentat amorem,
praestiter indretum scura se fronte retirat,
et mostazzonem talem cito porrigit illi,
atque manu replicans roversa vibrat un altrum,
quod duo denticuli cascarunt extra ganassas.
In terram cadit illa ruens, squarzatque capillos,
arrabiata cridat, stridosque ad sydera mandat,
lamentisque petras montagnae spezzat aguzzis.
Ecce, senex crevatus, adest Beltrazzus: ad illum
currebat strepitum, si currere dicitur ulla
testudo, aut portans limaca in tergore stanzam.
De passu in passu tussit, mollatque corezzam,
sbolsegat atque sonat magno cum murmure cornum.
Pro Satan, ud vidit sub Cingare stare morosam,
quam male nunc pugnis nunc calcibus ille burattat,
atque ad misuram carbonum donat acerbas
Pandraghae sorbas, asinamque melonibus ornat,
irruit atque hosti currit, ceu porcus, adossum,
dentibus et strictis, quorum pars maxima desunt,
vult ingiottitum tribus in bocconibus illum.
Cingar at in medium stomachi dat protinus urtam;
illeque, cascando, maroëllas rupit abassum,
saltaruntque foras lergnae, schioppante braghero,
et pover antiquus levasusum denique fecit.
Interea similis rabiosae foemina cagnae
se levat, et raspis, ut gatta, lavorat aguzzis
Cingaris in fazzam, et morsu talvolta canesco
multaque barbozzo streppat pilamina barbae.
Ille tamen miseram per trezzas corripit, atque
perque vias fango, perque invia plena rovidis
trat retro, veluti trat ladrum coda cavalli.
Prosequitur Beltrazzus eum: «Manigolde», cridabat,
«ah ladrazze, meam sic fers lacerare putinam?
Mille tuo nascant cagasangui ventre, gaioffe.
O mea, mi, Pandraga, decus: tibi dura cruentant
saxa caput tenerum, spinaeque insemma ribaldae?
Nec te tutari, nec te defendere possim?
He heu quanta meum desleguat doia magonem!
Candidulas rumpit cardorum copia guanzas,
blandidulos guastat campus lapidosus ocellos,
sta, beccone, latro, sta, furcifer: oyme tapinus!
Oyade sum mortus, spazzatus, et absque socorso.
Sum straccus, ruit ille ladro, volat ille diavol.
Crudeles spinae, crudelia saxa, rubetis
siccine de tepido tam bellae sanguine damae?»
Talia dum creppat, plus avantum ire vetatur,
nam parit aegrotas aetas vecchiarda pedanas,
strassinatque pedes retro vecchiezza cavalli.
Se trigat ergo, sedensque gravi spiramine boffat;
et velut antiquus seu bos, seu buffalus, ansat.
Ecce sed interea strani persona gigantis
huc improvistus sylvarum sbuccat ab umbris,
qui nunc oyimisonos Pandraghae senserat alte
rimbombare guaios, nec rem tamen ille sciebat.
Non erat in toto plus mordax bestia mundo,
plusque asino similis, scopertis namque pudendis
ibat, iensque nigro siccabat semine flores.
Hanc monstri spetiem veteres dixere Moloccum,
quod rofianorum nec non puzzore luparum
miscetur, fitque atra simul corruptio grossi
aëris, unde animal tale hoc deforme cavatur.
Est homini similis, quantum quod drittus et alto
incedit vultu, sed totus bestia restum.
Dentiger ut porcus, cagnazzi more pilosus,
moreque serpentum vomitat simul ore venenum,
flammatasque simul schizzat de retro corezas.
Illico Beltrazzus, visto de longe Molocco,
plus bove leggerus se drizzat apena, cridatque:
«Day day, para, pia, fer aiutum, chare Molocche.
Chare Molocche, tuam tibi raccomando signoram;
ecce, cavester eam poverinam quomodo trattat,
quomodo malmenat, strassinat, quomodo pistat!»
Talibus admonitus, properat slanza ille foiada,
pestiferumque spudat patefacto gutture flatum,
post quem abbrasatam spruzzat culamine loffam.
Cingar, amorbatus nimio puzzore, bagassam
deserit, et tracto brando petit alta gigantis
moenia, nec poterit cum scalis iungere testam.
Sed tenet ad bassum, basso truncone taiato
arbor it ad terram; bassis dat vulnera gambis.
At male provistus dum punctam concite laxat,
tanta venenati sbroffantur flumina sputi,
quod cadit attonita Cingar cum mente balordus,
atque velut mortus se se distendit in herbam.
Prestiter accurrit brazzis mastinus apertis,
impositoque levi conatu Cingare spallis,
ambulat, ut sic sic tepidettum, sic ve recentem
deglutiat digitosque untos pinguedine lecchet.
Ipse sed interea Beltrazzus abrazzat amicam,
hanc ve quasi mortam plorat, ploransque carezzat,
basat ei boccam, frontem, basatque biancum
pectus, et annorum centum puer omnia tentat,
quae tentare senex annorum trenta puderet.
Cingar fratantum de peso fertur in alto
tergore Molocchi, ceu fertur vulpe galina.
Nil sentit, quoniam tenet illum forza veneni:
desdottum certe buttavit alhora tapinus,
namque desesettum buttaverat ante Moloccus,
dispositus mangiare tribus bocconibus illum,
ut quoque mangiarat, nec non mangiare solebat,
tot quot vacca suis captat Pandraga taiolis.
Illa gigantescas humana carne budellas
replebat, faciens ventronem saepe satollum,
atque adeo plenum, quod avanzum carnis et ossa
mille lupos ac mille canes, corvosque cibabat.
Sed Molocchus eam nunquam satiare valebat
carne sua propria, quae nocte dieque dabatur
ante lupam rabidam, et nullo cozzone domandam,
quae stracca interdum, nunquam satiata manebat.
Ergo desdottum Cingar buttavit alhora,
sive gigantazzo pransus, seu coena fuisset,
ni tunc, in puncto stesso spacioque medemo,
porrexisset ei subitum Centaurus aiuttum.
Est Centaurus homo medius, mediusque cavallus,
qualis ab Ancroia paladina Ignarus et acer
Tarrassus fuit amazzatus, teste Beroso.
Ipse gerit binos dardos, targamque copertam
desuper azzalo, et fodratam pelle draconis.
Ferrea dependet gallono mazza sinistro,
unde vocabatur Virmazzus nomine ficto.
Quando is Molocchum vidit, quem tempore multo
noverat, et voltas cum secum mille provarat:
«Pone, lupazze, agnum», cridat; «volpazza, polastrum.
Non, renegate, tui cibus est ventraminis, ola
cui dico, poltrone? nimis coena illa stimanda est».
Sic dicens, torquet dardum vibrante lacerto,
cuius in hirsutum ficcatur puncta galonem.
Molocchus grandem smagonat vulnere cridum,
Cingareque abiecto terrae, stizzosus avampat,
Centaurumque suis bellandi scontrat usanzis:
ignitam faculam culamine vibrat aperto,
nec puzzolentos curat spudare macagnos,
namque sciebat eos Centaurum laedere pocum;
qui sibi tum nasum, tum polsos, tempora, corque
unguento ungebat multa virtute probato,
quod sibi donarat medicae doctissimus artis
Serraffus, qui gesta vigil paladinica curat.
Ecce autem dardum vasto rumore secundum
fulminat, idque volans sonat ipsa tonitrua coeli,
per mediumque bigol post tergum prompsit acumen.
Ille ruit moriens veluti si quando vilanus,
praticus officio agricolae, contemplat in agro
stare piopazzam vecchiam, segetique nocivam,
hanc ad radices assaltat vulnere ferri,
taiandoque facit volitare per aëra scheggias.
Illa cadit tandem stirpata disutilis arbor,
nec dapoca novas iam strangulat amplius herbas.
Bestia sic nostra haec, turpi concepta ledamo,
cascat morta solo, moriensque culamine bilzat,
ut bilzare solent brodam chrysteria ballae,
Centauroque pilos barbae scintilla strinavit.
Nondum Cingar erat de somno redditus ad se;
hunc bonus imponit spallis Centaurus equinis,
et iactos relegens dardos hinc cedit onustus,
fontanamque aliquam nunc huc nunc quaeritat illuc,
ut bagnatus aqua tornet smemoratus acasam.
Pervenit ad rivum tandem campumque virentem,
infelix ubi stat mortus Leonardus et ursi.
Huc volgens oculos guardat, relevatque, stupentum
more, supercilios, rugaeque in fronte rapantur.
Formosum iuvenem squarzato gutture mirat,
qui quoque tunc ursam mortam brazzatus habebat.
Cingara deponit spallis prope littora fontis,
formam garzonis pulchri contemplat et annos;
cumque diu stupuit, lagrymasque gittavit ab occhis,
hunc levat amplexu, bramans donare sepulchro,
namque recordatur tumulum vidisse vetustum,
quem cercans peragrat sylvas, portatque Lonardum.
Interea Cingar paulatim corde resentit,
ut solet a somno cum quis non illico surgit.
In pede saltatus, coram putat esse Molocchum,
dumque samitarram pugno se pensat habere,
hunc vibrat, ventumque ferit, pazzusque videtur.
Mox sibi medesmo rediens, circunspicit, et nil
Molocchi prope stare videt, nilque ultra puellae,
nil quoque Beltrazzi, neque scit conoscere quare.
Dumque petit fontem, Leonardi retrovat ensem,
atque duos mortos apud ensem conspicit ursos.
Protinus expavit, putat illum, non putat illum
esse Leonardi stoccum, dumque omnia cercat,
ecce videt carmen sic summo in fonte tacatum:
«Quanta pudicitiae sit laus, hic morte probatur.
Maluit occidi quam se violare Lonardus».
Carminis authorem nymphae dixere Seraphum,
qui modo se Phoebi, modo se Zoroastis alumnum
ostentat, famaeque ornat splendore barones;
et memoravi illum, et mox memorabo frequenter,
tanquam praesagum rerum, geniique ministrum.
Iam iam non dubitat, iam iam conoscit apertam
Lonardi mortem Cingar, culpatque bagassam,
namque bagassarum scit mores Cingar et artes.
«Proh Deus!» exclamat, «periit Leonardus, iniqua
sic fortuna tulit? morietur Baldus ob iram,
ob coleramque sui, puero quem portat, amoris.
Heu quid agam tapinellus ego? quo me ultra reducam?
O sfortunati socii, tot casibus acti!
Exanimus ne iacet Leonardus? forte ferarum
ventribus esca fuit? non saltem cernere mortum
possumus? obscuro Falchettus carcere stentat?
Baldum non video? Moschinus longe moratur?
Siccine dant forzas scanfardae sidera tantas?
siccine propitiant cagnazzae fata putanae?
Non tibi parco unquam: non, non, disponor ad omnes
iandudum prigolos, mortem non estimo ravam».
Sic fatus Cingar, quamprimum corripit ensem,
sylvas inde subit foltas, leporumque coattos,
de passu in passu meditat chieditque Lonardum,
donec terribilem nemora inter frondea sensit
rumorem, quo terra tremit, sonitantque riverae.
Intrepidus, cupiensque mori, quo murmur habetur
portat iter, speratque illic acatare ribaldam.
Sed videt ecce duos tandem pugnare barones:
alter erat Baldus, summa canegiatus in ira,
qui modo Centaurum incontrans, Leonarda ferentem,
crediderat tanti mazzatorem esse baronis,
unde smisurato vibrabat robore spadam,
menteque ficcarat Centaurum opponere morti,
mox super occisum semet scannare Leonardum,
nam centum mortes nihil amplius aestimat heros,
postquam compagni privatur imagine tanti.
Centaurus multo Baldum sustentat afanno,
quem sibi mazzatas cechi dare sentit et orbi.
Torserat indarnum dardos, frustraque menabat
bastonem ferri, tamen alto corde repugnat.
Non procul in terra Leonardi busta iacebant,
quem quoties guardat lacrymoso lumine Baldus,
maiore in furia Centauro currit adossum,
crudelesque illi rotolat sine fine stocadas.
Cingar adest plorans; quo viso, Baldus, ab imo
pectore singultans, cordis superante dolore,
non manet, at sensus velut urget passio nostros
tramortitus abit terrae, sentitque nientum.
Quo casu horrenti, Centaurus constitit in se,
atque suprasedit, reputans non esse belopram
(ut generosus erat) si lapsum vulnerat hostem.
Cingar ibi ad superos lacrymantia lumina drizzat,
atque gridat: «Vos, o superi, pietate carentes,
sufficiat vobis nostrum rapuisse zoiellum,
nostram virtutis perlam morumque tesoros;
vultis quin etiam validum prosternere Baldum?
Si sic saevitis, si sic crudescere vultis,
eya age, quid statis? quid adhuc indusia tardat?
Me quoque, Falchettumque meum, sustollite mundo.
Quae mora? nunc rabies satietur denique vestra».
Sic ait, et voltus Centauro turbidus inquit:
«Quae, Centaure, tibi fama est, quae gloria tanta
occidisse agnum, quo non mansuetior alter?»
Centaurus respondet: «Ego? te fallis, amice.
Non mea, sed sola est Pandraghae culpa ribaldae.
Sicut apud fontem poteris cognoscere verum,
ad quem bagnandum cum te, barone, tulissem,
ut sbroffatus aqua posses cazzare venenum,
hunc reperi iuvenem, crudeli caede necatum,
quem quoque dum tumulo saxi tumulare parecchio,
affuit hic novus Orlandus, novus affuit Hector,
imo nec humanas tales volo dicere possas».
Cingar suspesus paulum stetit, inde favellat:
«Quae, Centaure, tuas me sors buttavit in ongias?»
Tunc Virmazzus ei narravit cuncta per orden;
Cingar in amplexum fraterno currit afettu,
tercentumque illi basos in pectore stampat.
«Per te», inquit, «mihi vita datur? licet illa noiosa
posthac semper erit, semperque bramosa resolvi
ossibus his, postquam tanto viduamur amico.
Iste valorosus, quem iecit doia tereno,
est Baldus: Baldi scio te sensisse prodezzam,
quam sensere poli, terraeque, maresque profundi.
Huic similem cunctos non est reperire per orbes,
dico gaiardiae similem, saviique governi,
quem tibi germanum reddam, fidumque sodalem.
At precor interea, per amoris vincla novelli,
fac mihi servitium, neque me domanda vilanum».
Cui Centaurus: «Ego faciam quaecunque iubebor.
Manda, comanda mihi; dictum, factumque putato».
Cingar ait: «Subito Pandraghae quaere capannam,
ne nostras scelerata manus evadere possit.
Hanc teneas donec veniam; veniamque debottum».
«Sic faciam», respondet ei, tunc illico sylvas
per densas strepitat cursu, ramosque fracassat.
Cingar it ad Baldum, bassa qui voce gemebat.
Cingare mox viso, sic fletum sustulit altum:
«O Leonarde puer, sine te quid vivere prodest?
o Leonarde, puer, sine me quid morte teneris?
o Leonarde, tuae sum solum causa ruinae!
o Leonarde, meae tua mors est causa gravezzae!
o Leonarde, tibi nimis improba fata procellant!
o Leonarde, mihi vita est odiosa tapino!
sed quae dextra dedit tibi nunc saevissima mortem,
mortem non mancum mihi det saevissima dextra».
In pede saltatus, sic Baldus dixit, et ensem
perstringens manibus, Centaurum credit adesse,
mandrittumque tirat (velut ingens forza doloris
insanire facit) quo antiquam tempore querzam,
atque repugnantem valido per saecula borrae,
ad sabiam voltat, mozzo troncone, stravoltam.
Cingar eum, tanquam delapsum cardine mentis,
confortat parlans: «Erat, o mi Balde, Lonardus
vassallus mortis, sic nos, sic ipse vel ille,
tertius et quartus, Martinus, barba Philippus.
Si lacrymae possunt huic toltam rendere vitam,
spargamus lacrymas, horsu, nosmetque pichemus.
Non tamen ignoras, quod quidquid nascitur orbi
tam remanet vivum, quam gonfius ille sonaius,
ille sonaius aquae, qui fitur tempore pioggiae,
hic cito comparet, citius disparet in unum
buf baf, et quod erat quidquam nil illico restat.
Non tibi bombardae pulver mage praestus avampat,
quam volat ad mortem quidquid tuttavia creatur.
Mors nulli parcit, nullum fert illa ritegnum.
Respectum nec habet temeraria personarum.
Omnes affattum proscribit, prendit, amazzat.
Papas, caesareos, reges, aliosque tyrannos,
furfantes, sguataros, sbirros, aliasque canaias
mors ad sbarraiam menat, deque omnibus herbis
fat fascem, nec stanca piat quandoque ripossum.
Ne, mi Balde, fleas mortos, nam, teste Cocono,
fletur id indarnum, quod scantonare nequimus.
Debemur morti, nos nostraque, pulsat et aequo
mors pede nobilium turres inopumque botegas.
Non hac perpetuis in terra ducimur annis.
Patria, quae nostra est, in coelo constitit alto.
Non haec, quas mittunt lachrymas tua lumina, possunt
esse Leonardo gratae; non ista, gementi
pectore ducta, placent animo suspiria laeto.
Foemineum est plorare, virum decet esse virilem.
Mors haec vita fuit, nunquam moritura, Lonardo,
qui, ne virginei tenebraret lumina solis,
coelestem accepit vitam, mortemque peremit.
Sufficit has paucas tibi promulgasse rasones.
Non Centaurus eum, non, o mi Balde, puellum,
ut pensas, mazzavit: habes hoc crimine tortum».
His dictis, Cingar seriem narravit ad unguem
passatae impresae, tam quod Pandraga ribalda est,
quam quod Centaurus vir optimus ac bonamicus.
Baldus humi ficcos oculos tenet instar aheni,
marmoreique viri, qui stat stabitque milannos,
vel super altarum gesiae vel supra pilastrum.
Cingaris eloquium distesis brancat orecchis,
una parolarum non perditur onza suarum.
Mitior imprimis apparet, at inde solutis
ex improviso lachrymis, non fronte dolorem
dissimulare potest, nam quae frons schietta, lealis
non portat sculpita sibi pensiria cordis?
Vox, quae tenta prius fuerat cagione pudoris,
sic tandem erumpit, sic tandem erupta comenzat:
«Cor, qui curarum factum es mihi vena ferarum,
sis lachrymarum etiam, donec miserabile corpus
in lachrymas abeat totum; cor perdite, plange,
plange, nec a planctu per te cessetur amaro.
Quid maris interea confinia, quidve colonnas
quaerimus extremas terrarum? vivimus ergo?
vivimus an frustra suscepto vulnere mortis?
Spes mea dempta mihi, mea lux, mea gloria. Plange,
plange, nec a lachrymis tua, cor, precordia cessent.
O male felices socii, num vivere prodest,
si mors solamen vitae tulit improba nostrae?
O decus, o requies mea, mi Leonarde, vocanti
non mihi respondes? sum Baldus, sum tuus ille,
sum tuus ille, miser, miserabilis, arca dolorum,
poenarum Phlegethon, lachrymarum flumen et aequor.
Proh superi! qualem voluistis perdere, qualem
fata trucidastis! dolor, heu dolor, heu dolor, heu dol…»
«Or» tacuit Baldus; sed iam nudaverat ensem
in se conversum, ferro iam pectus adhaeret.
Corripit hunc humeris Cingar, spadamque repente
divellit manibus, pavido cadit ille tremore,
fronsque repentinam contraxit pallida formam
mortis, at in somno mens consolata quievit.
Liber XVI