Adversus Marcionem/V

LIBER QUINTUS

Saeculo II

LIBER QUINTUS

1.

[1] Nihil sine origine nisi deus solus. Quae quantum praecedit in statu omnium rerum, tantum praecedat necesse est etiam in retractatu earum, ut constare de statu possit, quia nec habeas dispicere quid quale sit, nisi certus an sit, cum cognoveris unde sit. Et ideo ex opusculi ordine ad hanc materiam devolutus apo- stoli quoque originem a Marcione desidero, novus aliqui discipu- lus nec ullius alterius auditor, qui nihil interim credam nisi nihil temere credendum, temere porro credi quodcunque sine originis agnitione creditur, quique dignissime ad sollicitudinem redigam istam inquisitionem, cum is mihi affirmatur apostolus quem in albo apostolorum apud evangelium non deprehendo.

[2] Denique audiens postea eum a domino allectum, iam in caelis quiescente, quasi inprovidentiam existimo si non ante scivit illum sibi neces- sarium Christus, sed iam ordinato officio apostolatus et in sua opera dimisso, ex incursu, non ex prospectu, adiciendum existi- mavit, necessitate, ut ita dixerim, non voluntate. Quamobrem, Pontice nauclere, si nunquam furtivas merces vel illicitas in acatos tuas recepisti, si nullum omnino onus avertisti vel adulterasti, cautior utique et fidelior in dei rebus, edas velim nobis, quo sym- bolo susceperis apostolum Paulum, quis illum tituli charactere percusserit, quis transmiserit tibi, quis imposuerit, ut possis eum constanter exponere, ne illius probetur qui omnia apostolatus eius instrumenta protulerit.

[3] Ipse se, inquit, apostolum est pro- fessus, et quidem non ab hominibus nec per hominem, sed per Iesum Christum. Plane profiteri potest semetipsum quis, verum 1. a cf. Gal. 1: 1 510 1 professio eius alterius auctoritate conficitur. Alius scribit, alius subscribit, alius obsignat, alius actis refert. Nemo sibi et professor et testis est. Praeter haec utique legisti multos venturos qui dicant, Ego sum Christus.

[4] Si est qui se Christum mentiatur, quanto magis qui se apostolum praedicet Christi? Adhuc ego in persona disci- puli et inquisitoris conversor, ut iam hinc et fidem tuam obtun- dam, qui unde eam probes non habes, et impudentiam suffundam, qui vindicas, et unde possis vindicare non recipis. Sit Christus, sit apostolus, ut alterius, dum non probantur nisi de instrumento creatoris.

[5] Nam mihi Paulum etiam Genesis olim repromisit. Inter illas enim figuras et propheticas super filios suos benedictiones Iacob cum ad Beniamin direxisset, Beniamin, inquit, lupus rapax ad matutinum comedet adhuc, et ad vesperam dabit escam. Ex tribu enim Beniamin oriturum Paulum providebat, lupum rapa- cem ad matutinum comedentem, id est prima aetate vastaturum pecora domini ut persecutorem ecclesiarum, dehinc ad vesperam escam daturum, id est devergente iam aetate oves Christi educa- turum ut doctorem nationum.

[6] Nam et Saulis primo asperitas insectationis erga David, dehinc paenitentia et satisfactio, bona pro malis recipientis, non aliud portendebat quam Paulum in Saule secundum tribus et Iesum in David secundum virginis cen- sum. Haec figurarum sacramenta si tibi displicent, certe Acta Apostolorum hunc mihi ordinem Pauli tradiderunt, a te quoque non negandum. Inde apostolum ostendo persecutorem, non ab hominibus neque per hominem; inde et ipsi credere inducor; inde te a defensione eius expello, nec timeo dicentem, Tu ergo negas apostolum Paulum? Non blasphemo quem tueor. Nego, ut te probare compellam.

[7] Nego, ut meum esse convincam. Aut si ad nostram fidem spectas, recipe quae eam faciunt. Si ad tuam pro- vocas, ede quae eam praestruunt. Aut proba esse quae credis; aut si non probas, quomodo credis? Aut qualis es adversus eum credens a quo solo probatur esse quod credis?

[8] Habe nunc et 1. b Luke 21: 8 c Gen. 49: 27 d cf. 1 Sam. 18 sqq. 512 1 apostolum de meo sicut et Christum, tam meum apostolum quam et Christum. Iisdem et hic dimicabimus lineis, in ipso gradu pro- vocabimus praescriptionis, oportere scilicet et apostolum qui cre- atorisnegetur, immo et adversus creatorem proferatur, nihil docere, nihil sapere, nihil velle secundum ereatorem, et inprimis tanta constantia alium deum edicere quanta a lege creatoris abrupit. Neque enim verisimile est ut avertens a Iudaismo non pariter ostenderet in cuius dei fidem averteret, quia nemo transire posset a creatore nesciens ad quem transeundum sibi esset.

[9] Sive enim Christus iam alium deum revelaverat, sequebatur etiam apostoli testatio, vel ne non eius dei apostolus haberetur quem Christus revelaverat, et quia non licebat abscondi ab apostolo qui iam revelatus fuisset a Christo: sive nihil tale de deo Christus reve- laverat, tanto magis ab apostolo debuerat revelari, qui iam non posset ab alio, non credendus sine dubio si nec ab apostolo revela- tus. Quod idcirco praestruximus, ut iam hinc profiteamur nos proinde probaturos nullum alium deum ab apostolo circumlatum, sicut probavimus nec a Christo, ex ipsius1 utique epistulis Pauli, quas proinde mutilatas etiam de numero forma iam haeretici evangelii praeiudicasse debebit.

2. DE EPISTULA AD GALATAS.

[1] Principalem adversus Iudai- smum epistulam nos quoque confitemur quae Galatas docet. Amplectimur etenim omnem illam legis veteris abolitionem, ut et ipsam de creatoris venientem dispositione, sicut saepe iam in isto ordine tractavimus de praedicata novatione a prophetis dei nostri. Quodsi creator quidem vetera cessura promisit, novis scilicet orituris, Christus vero tempus distinx<it decess>ionis1 istius (lex et prophetae usque ad Ioannem), terminum in Ioanne statuens 1. 1 ipsius Oeh.: ipsis MR edd. 2. 1 distin<xit decess>ionis Kroy.: distinctionis libri et edd. 2. a Luke 16: 16 514 2 inter utrumque ordinem desinentium exinde veterum et incipien- tium novorum, necessarie et apostolus in Christo post Ioannem revelato vetera infirmat nova vero confirmat, atque ita non alterius dei fidem curat quam creatoris, apud quem et vetera decessura praedicabantur.

[2] Igitur et legis destructio et evangelii aedificatio pro me faciunt in ista quoque epistula ad eam Gala- tarum praesumptionem pertinentes qua praesumebant Christum, ut puta creatoris, salva creatoris lege credendum, quod adhuc incredibile videretur legem a suo auctore deponi. Porro si omnino alium deum ab apostolo audissent, ultro utique scissent absceden- dum sibi esse a lege eius dei quem reliquissent alium secuti. Quis enim expectaret diutius discere quod novam deberet sectari disci- plinam, qui novum deum recepisset?

[3] Immo quia eadem quidem divinitas praedicabatur in evangelio quae semper nota fuerat in lege, disciplina vero non eadem, hic erat totus quaestionis status, an lex creatoris ab evangelio deberet excludi in Christo creatoris. Denique aufer hunc statum, et vacat quaestio. Vacante autem quaestione ultro omnibus agnoscentibus discedendum sibi esse ab ordine creatoris per fidem dei alterius nulla apostolo materia competisset id tam presse docendi quod ultro fides ipsa dictasset.

[4] Igitur tota intentio epistulae istius nihil aliud docet quam legis discessionem venientem de creatoris dispositione, ut adhuc sug- geremus. Si item nullius novi dei exserit mentionem, quod nus- quam magis fecisset quam in ista materia, ut rationem scilicet ablegandae legis unica hac et sufficientissima definitione pro- poneret novae divinitatis, apparet quomodo scribat, Miror vos tam cito transferri ab eo qui vos vocavit in gratiam ad aliud evangelium, ex conversatione aliud, non ex religione, ex disciplina, non ex divinitate: quoniam quidem evangelium Christi a lege evocare deberet ad gratiam, non a creatore ad alium deum.

[5] Nemo enim illos moverat a creatore, ut viderentur sic ad aliud 516 2 evangelium transferri quasi dum2 ad creatorem transferuntur. Nam et adiciens quod aliud evangelium omnino non esset, creatoris confirmat id quod esse defendit. Si3 enim et creator evangelium repromittit, dicens per Esaiam, Ascende in montem excelsum, qui evangelizas Sioni, extolle vocem in valentia tua, qui evangelizas Hierusalem; item ad apostolorum personam, Quam tempestivi pedes evangelizantium pacem, evangelizan- tium bona, utique et nationibus evangelizantium, quoniam et, In nomine eius, inquit, nationes sperabunt, Christi scilicet, cui ait, Posui te in lumen nationum; est autem evangelium etiam dei novi, quod vis tunc ab apostolo defensum; iam ergo duo sunt evangelia apud duos deos, et mentitus erit apostolus dicens quod aliud omnino non est, cum sit et aliud, cum sic suum evangelium defendere potuisset, ut potius demonstraret, non ut unum deter- minaret. Sed fortasse, ut fugias hinc, Et ideo, dices, subtexuit, Licet angelus de caelo aliter evangelizaverit, anathema sit, quia et creatorem sciebat evangelizaturum.

[6] Rursus ergo te implicas. Hoc est enim quo adstringeris. Duo enim evangelia confirmare non est eius qui aliud iam negarit. Tamen lucet sensus eius qui suam praemisit personam: Sed et si nos aut angelus de caelo aliter evangelizaverit. Verbi enim gratia dictum est.Ceterum si nec ipse aliter evangelizaturus, utique nec angelus. Ita angelum ad hoc nominavit, quo multo magis hominibus non esset credendum, quando nec angelo nec apostolo, non angelum4 ad evangelium referret creatoris.

[7] Exinde decurrens ordinem conversionis suae de persecutore in apostolum scripturam Apostolicorum confirmat, apud quam ipsa etiam epistulae istius materia recognoscitur, intercessisse quosdam qui dicerent circumcidi oportere et obser- vandam esse Moysi legem, tunc apostolos de ista quaestione con- sultos ex auctoritate spiritus renuntiasse non esse imponenda onera 2. 2 quasi dum libri et edd.: quaero an legendum quasi iterum 3 Si secundum librorum testimonia restitui: eorum exinde quae proxime sequuntur interpun- ctionem in melius refomare potui: sed Oeh. 4 non <quo> angelum Kroy. (forsan recte) 2. b Isa. 40:9 c Isa. 52:7 d Isa. 42:4 e Isa. 42:6 f cf. Acts 15: 5 sqq. 518 2 hominibus quae patres ipsi non potuissent sustinere. Quodsi et ex hoc congruunt Paulo Apostolorum Acta, cur ea respuatis iam apparet, ut deum scilicet non alium praedicantia quam creatorem, nec Christum alterius quam creatoris, quando nec promissio spiritus sancti aliunde probetur exhibita quam de instrumento Actorum. Quae utique verisimile non est ex parte quidem apostolo convenire, cum ordinem eius secundum ipsius testimonium ostendunt, ex parte vero dissidere, cum divinita- tem in Christo creatoris annuntiant, ut praedicationem quidem apostolorum non sit secutus Paulus, qui formam ab eis de- docendae legis accepit.

3.

[1] Denique ad patrocinium Petri ceterorumque apostolorum ascendisse Hierosolymam post annos quatuordecim scribit, ut conferret cum illis de evangelii sui regula, ne in vacuum tot annis cucurrisset aut curreret, si quid scilicet citra formam illorum evangelizaret. Adeo ab illis probari et constabiliri desiderarat, quos, si quando, vultis Iudaismi magis adfines subintellegi.

[2] Cum vero nec Titum dicit circumcisum, iam incipit ostendere solam circumcisionis quaestionem ex defensione adhuc legis concussam ab eis quos propterea falsos et superinducticios fratres appellat, non aliud statuere pergentes quam perseverantiam legis, ex fide sine dubio integra creatoris, atque ita pervertentes evangelium, non interpolatione scripturae qua Christum creatoris effingerent, sed retentione veteris disciplinae ne legem creatoris excluderent.

[3] Ergo propter falsos, inquit, superinducticios fratres, qui subin- traverant ad speculandam libertatem nostram quam habemus in Christo, ut nos subigerent servituti, nec ad horam cessimus sub- iectioni. Intendamus enim et sensui ipsi et causae eius, et ap- parebit vitiatio scripturae. Cum praemittit, Sed nec Titus, qui mecum erat, cum esset Graecus, coactus est circumcidi, dehinc 520 3 subiungit, Propter superinducticios falsos fratres, et reliqua, con- trarii utique facti incipit reddere rationem, ostendens propter quid fecerit quod nec fecisset nec ostendisset si illud propter quod fecit non accidisset.

[4] Denique dicas velim, si non subintroissent falsi illi fratres ad speculandam libertatem eorum, cessissent sub- iectioni? Non opinor. Ergo cesserunt, quia fuerunt propter quos cederetur.1 Hoc enim rudi fidei et adhuc de legis observatione suspensae competebat, ipso quoque apostolo ne in vacuum cucur- risset aut curreret suspecto.

[5] Itaque frustrandi erant falsi fratres, speculantes libertatem Christianam, ne ante eam in servitutem abducerent Iudaismi quam Paulus sciret se non in vacuum cucur- risse, quam dexteras ei darent antecessores, quam ex censu eorum in nationes praedicandi munus subiret. Necessario igitur cessit ad tempus, et sic ei ratio constat Timotheum circumcidendi et rasos introducendi in templum, quae in Actis edicuntur, adeo vera, ut apostolo consonent profitenti factum se Iudaeis Iudaeum ut Iudaeos lucrifaceret, et sub lege agentem propter eos qui sub lege agerent, sic et propter superinductos illos, et omnibus novis- sime omnia factum ut omnes lucraretur.

[6] Si haec quoque intellegi ex hoc postulant, id quoque nemo dubitabit, eius dei et Christi praedicatorem Paulum cuius legem quamvis excludens, interim tamen pro temporibus admiserat, statim amoliendam si novum deum protulisset. Bene igitur quod et dexteras Paulo dederunt Petrus et Iacobus et Ioannes, et de officii distributione pepi- gerunt, ut Paulus in nationes, illi in circumcisionem, tantum ut meminissent egenorum, et hoc secundum legem creatoris, pauperes et egenos foventis, sicut in evangelii vestri retractatu probatum est.

[7] Adeo constat de lege sola fuisse quaestionem, dum ostenditur quid ex lege custodiri convenerit. Sed reprehendit 3. 1 cederetur libri et edd.: crederetur Oeh. (falso) 3. a cf. Acts 16: 2 sq. b cf. Acts 21: 23 sqq. c cf. 1 Cor. 9: 20 522 3 Petrum non recto pede incedentem ad evangelii veritatem. Plane reprehendit, non ob aliud tamen quam ob inconstantiam victus, quem pro personarum qualitate variabat, timens eos qui erant ex circumcisione, non ob aliquam divinitatis perversitatem, de qua et aliis in faciem restitisset, qui de minore causa conversa- tionis ambiguae Petro ipsi non pepercit. Sed quomodo Marcioni- tae volunt credi?

[8] De cetero pergat apostolus, negans ex operibus legis iustificari hominem, sed ex fide. Eiusdem tamen dei cuius et lex. Nec enim laborasset fidem a lege discernere, quam diversitas ipsius divinitatis ultro discrevisset, si fuisset. Merito non re- aedificabat quae destruxit. Destrui autem lex habuit ex quo vox Ioannis clamavit in eremo: Parate vias domini, ut fierent rivi et colles et montes repleti et humiliati, et tortuosa et aspera in rectitudinem et in campos, id est legis difficultates in evangelii facilitates. Meminerat iam et psalmi esse tempus: Disrumpamus a nobis vincula eorum, et abiciamus a nobis iugum ipsorum; ex quo tumultuatae sunt gentes et populi meditati sunt inania, astiterunt reges terrae et magistratus congregati sunt in unum adversus dominum et adversus Christum ipsius; ut iam ex fidei libertate iustificetur homo, non ex legis servitute, quia iustus ex fide vivit.

[9] Quod si prophetes Abacuc praenuntiavit, habes et apostolum prophetas confirmantem, sicut et Christus. Eius ergo dei erit fides in qua vivet iustus, cuius et lex in qua non iustificatur operarius. Proinde si in lege maledictio est, in fide vero benedictio, utrumque habes propositum apud creatorem: Ecce posui, inquit, ante te maledictionem et benedictionern. Non potes distantiam vindicare, quae etsi rerum est, non ideo auctorum, quae ab uno auctore proponitur. Cur autem Christus factus sit pro nobis maledictio ipso apostolo edocente, manifestum est quam nobiscum 3. d Luke 3:4 sqq. e Ps. 2: 3, cf. 1, 2 f Hab. 2:4 g Deut. 11:26 524 3 faciat, id est secundum fidem creatoris.

[10] Neque enim quia creator pronuntiavit, Maledictus omnis in ligno suspensus, ideo videbitur alterius dei esse Christus et idcirco a creatore iam tunc in lege maledictus. Et quomodo praemaledixisset eum creator quem ignorat?2 Cur autem non magis competat creatori filium suum de- disse maledictioni suae quam illi deo tuo subdidisse maledictioni, et quidem pro homine alieno? Denique si atrox videtur hoc in creatore circa filium, proinde tuo in deo; si vero rationale et in tuo, proinde et in meo, et magis in meo.

[11] Facilius enim credere- tur eius esse per maledictionem Christi benedictionem prospexisse homini qui et maledictionem aliquando et benedictionem pro- posuerit ante hominem, quam qui neutrum unquam sit apud te professus. Accepimus3 igitur benedictionem spiritalem per fidem, inquit, ex qua scilicet vivit iustus, secundum creatorem. Hoc est ergo quod dico, eius dei fidem esse cuius est forma gratiae fidei. Sed et cum adicit: Omnes enim filii estis fidei, ostenditur quid supra haeretica industria eraserit, mentionem scilicet Abrahae, qua nos apostolus filios Abrahae per fidem affirmat, secundum quam mentionem hic quoque filios fidei notavit. Ceterum quo- modo filii fidei? et cuius fidei, si non Abrahae?

[12] Si enim Abraham deo credidit, et deputatum est iustitiae, atque exinde pater mul- tarum nationum meruit nuncupari, nos autem credendo deo magis proinde iustificamur, sicut Abraham, et vitam proinde con- sequimur, sicut iustus ex fide vivit: sic fit ut et supra filios nos Abrahae pronuntiarit, qua patris fidei, et hic filios fidei, per quam Abraham pater nationum fuerat repromissus. Ipsum quod fidem a circumcisione revocabat, nonne Abrahae filios constituere quaerebat, qui in carnis integritate crediderat? Denique alterius dei fides ad formam dei alterius non potest admitti, ut credentes 3. 2 ignoraret Eng. (sed vix opus erat) 3 Accepimus R edd.: accipimus M 3. h Deut. 21: 23 526 3 iustitiae deputet, ut iustos vivere faciat, ut nationes filios fidei dicat. Totum hoc eius est apud quem ante iam notum est.

4.

[1] Sub eadem Abrahae mentione, dum ipso sensu revincatur,1 Adhuc, inquit, secundum hominem dico: dum essemus parvuli, sub elementis mundi eramus positi, ad deserviendum eis. Atquin non est hoc humanitus dictum. Non enim exemplum est, sed veritas. Quis enim parvulus, utique sensu, quod sunt nationes, non elementis subiectus est mundi, quae pro deo suspicit? Illud autem fuit, quod cum Secundum hominem dixisset, tamen testa- mentum hominis2 nemo spernit aut superordinat.

[2] Exemplo enim humani testamenti permanentis divinum tuebatur. Abrahae dictae sunt promissiones et semini eius: non dixit seminibus, quasi plu- ribus, sed semini, tanquam uni, quod Christus est. Erubescat spongia Marcionis! Nisi quod ex abundanti retracto quae abstulit, cum validius sit illum ex his revinci quae servavit. Cum autem evenit impleri tempus, misit deus filium suum, utique is qui etiam ipsorum temporum deus est quibus saeculum constat, qui signa quoque temporum ordinavit, soles et lunas et sidera et stellas, qui filii denique sui revelationem in extremitatem temporum et dis- posuit et praedicavit: In novissimis diebus erit manifestus mons domini, et, In novissimis diebus effundam de spiritu meo in omnem carnem, secundum Ioelem. Ipsius erat sustinuisse tempus impleri cuius erat etiam finis temporis, sicut initium.

[3] Ceterum deus ille otiosus, nec operationis nec praedicationis ullius, atque ita nec temporis alicuius, quid omnino egit quod efficeret tempus impleri et iam implendum sustineri? Si nihil, satis vanum est ut creatoris tempora sustinuerit serviens creatori. Cui autem rei misit filium suum? Ut eos qui sub lege erant redimeret, hoc est ut efficeret tortuosa in viam rectam et aspera in vias lenes,3 secun- dum Esaiam, ut vetera transirent et nova orirentur, lex nova ex 4. 1 Sub eadem . . . revincatur a Pamelio ad finem cap. 3 relicta, ad initium cap. 4 transferenda vidit Kroy. 2 quaero an scribendum tamen testamentum inquit hominis 3 lenes MR: laeves Iun. (forsan recte) 4. a Isa. 2: 2 b Joel 2:28 c cf. Isa. 40: 4 d cf. Isa. 2:3 528 4 Sion et sermo domini ex Hierusalem, et ut adoptionem filiorum acciperemus, utique nationes, quae filii non eramus.

[4] Et ipse enim lux erit nationum, et in nomine eius nationes sperabunt. Itaque ut certum esset nos filios dei esse, misit spiritum suum in corda nostra, clamantem: Abba, pater. In novissimis enim, inquit, die- bus effundam de meo spiritu in omnem carnem. Cuius gratia, nisi cuius et promissio gratiae?

[5] Quis pater, nisi qui et factor? Post has itaque divitias non erat revertendum ad infirma et mendica elementa. Elementa autem apud Romanos quoque etiam primae litterae solent dici. Non ergo per mundialium elementorum dero- gationem a deo eoram avertere cupiebat, etsi dicendo supra, Si ergo his qui non natura sunt dei servitis, physicae, id est naturalis, superstitionis elementa pro deo habentis suggillabat errorem, nec sic tamen elementorum deum taxans. Sed quae velit intellegi elementa, primas scilicet litteras legis, ipse declarat.

[6] Dies obser- vatis et menses et tempora et annos, et sabbata ut opinor et coenas puras et ieiunia et dies magnos. Cessare enim ab his quoque, sicut et circumcisione, oportebat ex decretis creatoris, qui et per Esaiam, Neomenias vestras et sabbata et diem magnum non sustinebo, ieiunium et ferias et cerimonias vestras odit anima mea; et per Amos, Odi, reieci cerimonias vestras, et non odorabor4 in frequentiis vestris; item per Osee, Avertam universas iocundi- tates eius et cerimonias eius et sabbata et neomenias eius et omnes frequentias eius.

[7] Quae ipse constituerat, inquis, erasit? Magis quam alius; aut si alius, ergo ille adiuvit sententiam creatoris, auferens quae et ille damnaverat. Sed non huius loci quaestio cur leges suas creator infregerit. Sufficit quod infracturum probavi- mus, ut confirmetur nihil apostolum adversus creatorem deter- minasse, cum et ipsa amolitio legis a creatore sit.

[8] Sed ut furibus solet aliquid excidere de praeda in indicium, ita credo et Mar- cionem novissimam Abrahae mentionem dereliquisse, nulla magis 4. 4 odorabor Pam. : adorabor MR 4. e cf. Isa. 42: 4, 6 f Joel 2:28 g Isa. 1:13 sq. h Amos 5:21 i Hos. 2:11 530 4 auferenda,5 etsi ex parte convertit. Si enim Abraham duos liberos habuit, unum ex ancilla et alium ex libera, sed qui ex ancilla carnaliter natus est, qui vero ex libera per repromissionem: quae sunt allegorica, id est aliud portendentia: haec sunt enim duo testamenta, sive duae ostensiones, sicut invenimus interpretatum, unum a monte Sina in synagogam Iudaeorum secundum legem generans in servitutem, aliud super omnem principatum generans, vim, dominationem, et omne nomen quod nominatur, non tan- tum in hoc aevo sed et in futuro, quae est mater nostra, in quam repromisimus sanctam ecclesiam; ideoque adicit, Propter quod, fratres, non sumus ancillae filii sed liberae, utique manifestavit et Christianismi generositatem in filio Abrahae ex libera nato alle- goriae habere sacramentum, sicut et Iudaismi servitutem legalem in filio ancillae, atque ita eius dei esse utramque dispositionem apud quem invenimus utriusque dispositionis delineationem.

[9] Ipsum quod ait, Qua libertate Christus nos manumisit, nonne eum constituit manumissorem qui fuit dominus? Alienos enim servos nec Galba manumisit, facilius liberos soluturus. Ab eo igitur praestabitur libertas apud quem fuit servitus legis. Et merito. Non decebat manumissos rursus iugo servitutis, id est legis, ad- stringi, iam psalmo adimpleto: Disrumpamus vincula eorum et abiciamus a nobis iugum ipsorum, postquam archontes congregati sunt in unum adversus dominum et adversus Christum ipsius.

[10] De servitute igitur exemptos ipsam servitutis notam eradere per- severabat, circumcisionem, ex praedicationis scilicet propheticae auctoritate, memor dictum per Hieremiam, Et circumcidimini praeputia cordis vestri; quia et Moyses, Circumcidetis duricor- diam vestram, id est non carnem. Denique si circumcisionem ab 4. 5 nulla magis auferenda Eng.: nullam magis auferendam libri et edd. 4. j cf. Eph. 1: 21 k Ps. 2: 1 sqq. l Jer. 4: 4 m Deut. 10: 16 532 4 alio deo veniens excludebat, cur etiam praeputiationem negat quicquam valere in Christo, sicut et circumcisionem?

[11] Praeferre enim debebat aemulam eius quam expugnabat, si ab aemulo circumcisionis deo esset. Porro quia et circumcisio et praeputiatio uni deo deputabantur, ideo utraque in Christo vacabat propter fidei praelationem, illius fidei de qua erat scriptum: Et in nomine eius nationes credent, illius fidei quam dicendo per dilectionem perfici sic quoque creatoris ostendit. Sive enim dilectionem dicit quae in deum, et hoc creatoris est, Diliges deum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex totis viribus tuis ; sive quae in proximum, Et proximum tuum tanquam te, creatoris est.

[12] Qui autem turbat vos, iudicium feret. A quo deo? Ab optimo? Sed ille non iudicat. A creatore? Sed nec ille damnabit assertorem circumcisionis. Quodsi non erit alius qui iudicet nisi creator, iam ergo non damnabit legis defensores nisi qui ipse eam cessare constituit. Quid nunc si et confirmat illam ex parte qua debet? Tota enim, inquit, lex in vobis6 adimpleta est: Diliges proximum tuum tanquam te.

[13] Aut si sic vult intellegi, Adimpleta est, quasi iam non adimplenda, ergo non vult ut diligam proximum tanquam me, ut et hoc cum lege cessaverit. Sed perseverandum erit senaper in isto praecepto. Ergo lex creatoris etiam ab adversario probata est, nec dispendium sed compendium ab eo consecuta est, redacta summa in unum iam praeceptum. Sed nec hoc alii magis competit quam auctori. Atque adeo cum dicit, Onera vestra invicem sustinete et sic adimplebitis legem Christi, si hoc non potest fieri nisi quis diligat proximum sibi tanquam se, apparet, Diliges proximum tibi tanquam te, per quod auditur, Invicem onera vestra portate, Christi esse legem, quae sit creatoris, atque ita Christum creatoris esse, dum Christi est lex creatoris.

[14] Erratis, deus non deridetur. Atquin derideri potest deus Marcionis, qui nec irasci novit nec ulcisci. Quod enim severit homo, hoc et metet. Ergo retributionis et iudicii deus 4. 6 in vobis pro in uno verbo Marcion videtur posuisse 4. n Isa. 42: 4 o Deut. 6: 5 p Lev. 19: 18 q Gal. 5: 14 534 4 intentat. Bonum autem facientes non fatigemur, et Dum habemus tempus, operemur bonum. Nega creatorem bonum facere prae- cepisse, et diversa doctrina sit diversae divinitatis. Porro si retri- butionem praedicat, ab eodem erit et corruptionis messis et vitae.

[15] Tempore autem suo metemus, quia et Ecclesiasticus, Tempus inquit erit omni rei. Sed et mihi, famulo creatoris, mundus cruci- fixus est, non tamen deus mundi, et ego mundo, non tamen deo mundi. Mundum enim quantum ad conversationem eius posuit, cui renuntiando mutuo transfigimur et invicem morimur. Perse- cutores vocat Christi. Cum vero adicit stigmata Christi in corpore suo gestare se (utique corporalia competunt), iam non putativam, sed veram et solidam carnem professus est Christi, cuius stigmata corporalia ostendit.

5. DE EPISTULA AD CORINTHIOS PRIMA.

[1] Praestructio su- perioris epistulae ita duxit, ut de titulo eius non retractaverim, certus et alibi retractari eum posse, communem scilicet et eundem in epistulis omnibus. Quod non utique salutem praescribit eis qui- bus scribit, sed gratiam et pacem, non dico. Quid illi cum Iudaico adhuc more, destructori Iudaismi? Nam et hodie Iudaei in pacis nomine appellant, et retro in scripturis sic salutabant. Sed intel- lego illum defendisse officio suo praedicationem creatoris: Quam maturi pedes evangelizantium bona, evangelizantium pacem.

[2] Evangelizator enim bonorum, id est gratiae dei, pacem quam1 praeferendam sciebat. Haec cum a deo patre nostro et domino Iesu annuntians communibus nominibus utatur, competentibus nostro quoque sacramento, non puto dispici posse quis deus pater et dominus Iesus praedicetur, nisi ex accedentibus cui magis competant.

[3] Primo quidem patrem dominum praescribo non alium agnoscendum quam et hominis et universitatis creatorem et 5. 1 pacem quam MR1: paci eam R3 (quam scripturam potiorem fortasse duces) 4. r Eccles. 3:17 5. a Isa. 52: 7 536 5 institutorem: porro patri etiam domini nomen accedere ob pote- statem, quod et filius per patrem capiat: dehinc gratiam et pacem non solum eius esse a quo praedicabantur, sed eius qui fuerit offen- sus. Nec gratia enim fit nisi offensae, nec pax nisi belli.

[4] Et populus autem per disciplinae transgressionem et omne hominum genus per naturae dissimulationem et deliquerat et rebellaverat adversus creatorem. Deus autem Marcionis, et quia ignotus, non potuit offendi, et quia nescit irasci. Quae ergo gratia a non offenso? quae pax a non rebellato?

[5] Ait crucem Christi stultitiam esse perituris, virtutem autem et sapientiam dei salutem consecuturis; et ut ostenderet unde hoc eveniret, adicit: Scriptum est enim, Per- dam sapientiam sapientium et prudentiam prudentium irritam faciam. Si haec creatoris sunt, et quae ad causam crucis pertinent stultitiae deputat, ergo ct crux et per crucem Christus ad crea- torem pertinebit, a quo praedicatum est quod ad crucem pertinet.

[6] Aut si creator, qua aemulus, idcirco sapientiam abstulit ut crux Christi scilicet adversarii stultitia deputetur, ecquomodo potest aliquid ad crucem Christi non sui creator pronuntiasse, quem ignorabat cum praedicabat? Sed et cur apud dominum optimum et profusae misericordiae alii salutem referunt, credentes crucem virtutem et sapientiam dei esse, alii perditionem, quibus Christi crux stultitia reputatur, si non creatoris est aliquam et populi et humani generis offensam detrimento sapientiae atque prudentiae multasse?

[7] Hoc sequentia confirmabunt, cum dicit, Nonne infatua- vit deus sapientiam mundi? cumque et hic adicit quare: Quoniam in dei sapientia non intellexit mundus per sapientiam dominum, boni duxit deus per stultitiam praedicationis salvos facere cre- dentes. Sed prius de mundo disceptabo, quatenus subtilissimi haeretici hic vel maxime mundum per dominum mundi inter- pretantur, nos autem hominem qui sit in mundo intellegimus, ex 5. b Isa. 29: 14 538 5 forma simplici loquelae humanae, qua plerumque id quod con- tinet ponimus pro eo quod continetur. Circus clamavit, et forum locutum est, et basilica fremuit, id est qui in his locis rem egerunt. Igitur quia homo, non deus, mundi in sapientia non cognovit deum, quem cognoscere debuerat, et Iudaeus in sapientia scri- pturarum et omnis gens in sapientia operum, ideo deus idem qui in sapientia sua non erat agnitus statuit sapientiam hominum stultitia repercutere, salvos faciendo credentes quosque in stul- tam crucis praedicationem.

[8] Quoniam Iudaei signa desiderant, qui iam de deo certi esse debuerant, et Graeci sapientiam quae- runt, qui suam scilicet, non dei, sapientiam sistunt. Ceterum si novus deus praedicaretur, quid deliquerant Iudaei signa desi- derantes quibus crederent, aut Graeci sapientiam sectantes cui magis crederent? Ita et remuneratio ipsa in Iudaeos et Graecos et zeloten deum confirmat et iudicem, qui ex retributione aemula et iudice infatuaverit sapientiam mundi. Quodsi eius sunt et causae cuius adhibentur scripturae, ergo de creatore tractans apostolus non intellecto creatorem utique docet intellegendum.2

[9] Etiam quod scandalum Iudaeis praedicat Christum, prophetiam super illo consignat creatoris, dicentis per Esaiam, Ecce posui in Sion lapidem offensionis et petram scandali. Petra autem fuit Christus: etiam Marcion servat. Quid est autem stultum dei sapientius hominibus, nisi crux et mors Christi?3 Quid infirmum dei fortius homine, nisi nativitas et caro dei? Ceterum si nec natus ex virgine Christus nec carne constructus ac per hoc neque crucem neque mortem vere perpessus est, nihil in illo fuit stultum et infirmum; nec iam stulta mundi elegit deus ut confundat sapientiam, nec infirma mundi elegit deus ut confundat fortia, nec inhonesta et minima et contemptibilia, quae non sunt, id est quae non vere sunt, ut confundat quae sunt, id est quae vere sunt. Nihil enim a deo dispositum est vere modicum et ignobile et 5. 2 creatorem . . . intellegendum Oeh.: creatore . . . intellegendo MR 3 mors Christi R edd.: mors dei M 5. c Isa. 28: 16; 8: 14 d 1 Cor. 10: 4 540 5 contemptibile, sed quod ab homine. Apud creatorem autem etiam vetera stultitiae et infirmitati et inhonestati et pusillitati et contemptui deputari possunt.

[10] Quid stultius, quid infirmius, quam sacrificiorum cruentorum et holocaustomatum nidorosorum a deo exactio? Quid infirmius quam vasculorum et grabatorum purgatio? Quid inhonestius quam carnis iam erubescentis alia dedecoratio? Quid tam humile quam talionis indictio? Quid tam contemptibile quam ciborum exceptio? Totum, quod sciam, vetus testamentum omnis haereticus irridet. Stulta enim mundi elegit deus, ut confundat sapientiam (Marcionis deus nihil tale, quia nec aemulatur contraria contrariis redarguere), ne glorietur omnis caro, ut, quemadmodum scriptum est, Qui gloriatur, in domino4 glorietur. In quo? utique in eo qui hoc praecepit: nisi creator praecepit ut in deo Marcionis glorietur.

6.

[1] Igitur per haec omnia ostendit cuius dei sapientiam loquatur inter perfectos, eius scilicet qui sapientiam sapientium abstulerit et prudentiam prudentium irritam fecerit, qui infatuaverit sapien- tiam mundi, stulta eligens eius et disponens in salutem. Hanc dicit sapientiam in occulto fuisse quac fuerit in stultis et in pusillis et inhonestis, quae latuerit etiam sub figuris, allegoriis et aenigma- tibus, revelanda postmodum in Christo, posito in lumen nationum a creatore promittente per Esaiae vocem patefacturum se the- sauros invisibiles et occultos.

[2] Nam ut absconderit aliquid is deus qui nihil egit omnino in quod aliquid abscondisse existimaretur, satis incredibile. Ipse si esset, latere non posset, nedum aliqua eius sacramenta. Creator autem tam ipse notus quam et sacramenta eius, palam scilicet decurrentia apud Israel, sed de significantiis obumbrata, in quibus sapientia dei delitescebat, inter perfectos 5. 4 in domino F N Pam.: in deo MR 6. a cf. Isa. 42: 6; 45: 3 542 6 narranda suo in tempore, proposita vero in proposito dei ante saecula.

[3] Cuius et saecula, nisi creatoris? Si enim et saecula tem- poribus structa sunt, tempora autem diebus et mensibus et annis compinguntur, dies porro et menses et anni solibus et lunis et sideribus creatoris signantur in hoc ab eo positis (Et erunt, enim inquit, in signa mensium et annorum), apparet et saecula creatoris esse, et omne quod ante saecula propositum dicatur non alterius esse quam cuius et saecula.

[4] Aut probet dei sui saecula Marcion; ostendat et mundum ipsum in quo saecula deputentur, vas quo- dammodo temporum, et signa aliqua vel ordinem eorum.1 Si nihil demonstrat, revertor ut et illud dicam, Cur autem ante saecula creatoris proposuit gloriam nostram? Posset videri eam ante saecula proposuisse quam introductione saeculi revelasset. At cum id facit paene iam totis saeculis creatoris prodactis, vane ante saecula proposuit, et non magis intra saecula, quod revelaturus erat paene post saecula.

[5] Non enim eius est festinasse in pro- ponendo cuius et retardasse in revelando. Creatori autem com- petit utrumque, et ante saecula proposuisse et in fine saeculorum revelasse, quia et quod proposuit et revelavit medio spatio saecu- lorum in figuris et aenigmatibus et allegoriis praeministravit. Sed quia subicit de gloria nostra, quod eam nemo ex principibus huius aevi scierit, ceterum si scissent nunquam dominum gloriae cruci- fixissent, argumentatur haereticus quod principes huius aevi dominum, alterius scilicet dei Christum, cruci confixerint,2 ut et hoc in ipsum recidat creatorem.

[6] Porro cui supra ostendimus quibus modis gloria nostra a creatore sit deputanda, praeiudi- catum esse debebit eam quae in occulto fuerit apud creatorem merito ignotam etiam ab omnibus virtutibus et potestatibus crea- toris, quia nec famulis liceat consilia nosse dominorum, nedum illis apostatis angelis ipsique principi transgressionis, diabolo, quos magis extraneos fuisse contenderim ob culpam ab omni 6. 1 ordinem eorum Oeh.: ortaneorum MR: organa eorum Kroy.: alia alii 2 cruci confixerint R3: cruci eum fixerunt MR1 6. b Gen. 1: 14 544 6 conscientia dispositionum creatoris.

[7] Sed iam nec mihi competit principes huius aevi virtutes et potestates interpretari creatoris, quia ignorantiam illis adscribit apostolus, Iesum autem et secun- dum nostrum evangelium diabolus quoque in temptatione cogno- vit, et secundum commune instrumentum spiritus nequam sciebat eum sanctum dei esse et Iesum vocari et in perditionem eorum venisse. Etiam parabola fortis illius armati, quem alius validior oppressit et vasa eius occupavit, si in creatoris3 accipitur apud Marcionem, iam nec ignorasse ultra potuit creator deum gloriae dum ab eo opprimitur, nec in cruce eum figere adversus quem valere non potuit, et superest ut secundum me quidem credibile sit scientes virtutes et potestates creatoris deum gloriae Christum suum crucifixisse, qua desperatione et malitiae redundantia servi quoque scelestissimi dominos suos interficere non dubitant. Scriptum est enim apud me satanam in Iudam introisse.

[8] Secun- dum autem Marcionem nec apostolus hoc loco patitur ignoran- tiam adscribi virtutibus creatoris in gloriae dominum, quia scilicet non illas vult intellegi principes huius aevi. Quodsi non videtur de spiritalibus dixisse principibus, ergo de saecularibus dixit, de populo principali, utique non inter nationes, de ipsis archontibus eius, de rege Herode, etiam de Pilato, et quo maior principatus4 huius aevi Romana dignitas praesidebat.

[9] Ita et cum destruuntur argumentationes diversae partis, nostrae expositiones aedificantur. Sed vis adhuc gloriam nostram dei tui esse et apud eum in occulto fuisse. Et quare adhuc eodem et deus instrumento et apostolus nititur? Quid illi cum sententiis prophetarum ubique? Quis enim cognovit sensum domini, et quis illi consiliarius fuit? Esaias est. Quid illi etiam cum exemplis dei nostri?

[10] Nam quod architectum se prudentem affirmat, hoc invenimus significari 6. 3 creatoris (sc. parabolam) MR Oeh.: creatorem Urs. 4 quaero an scri- bendum de Pilato in quo maior principatus 6. c cf. Matt. 4: 3, 6 d cf. Luke 4: 34 e cf. Luke 11:21 f cf. Luke 22: 3 g Isa. 40: 13 546 6 depalatorem disciplinae divinae a creatore per Esaiam: Auferam, enim inquit, a Iudaea inter cetera et sapientem architectum. Et numquid ipse tunc Paulus destinabatur, de ludaea, id est de Iudaismo, auferri habens in aedificationem Christianismi, positurus unicum fundamentum, quod est Christus? quia et de hoc per eundem prophetam creator, Ecce ego, inquit, inicio in funda- menta Sionis lapidem pretiosum, honorabilem, et qui in eum cre- diderit non confundetur.

[11] Nisi si structorem se terreni operis deus profitebatur, ut non de Christo suo significaret qui futurus esset fundamentum credentium in eum; super quod prout quisque superstruxerit, dignam scilicet vel indignam doctrinam, si opus eius per ignem probabitur, si merces illi per ignem rependetur, creatoris est: quia per ignem iudicatur vestra5 superaedificatio, utique sui fundamenti, id est sui Christi. Nescitis quod templum dei sitis, et in vobis inhabitet spiritus dei? Si homo et res et opus et imago et similitudo et caro per terram et anima per affla- tum creatoris est, totus ergo in alieno habitat deus Marcionis si non creatoris sumus templum.

[12] Quodsi templum dei quis vitia- verit, vitiabitur, utique a deo templi. Ultorem intentans, crea- torem intentabis. Stulti estote, ut sitis sapientes. Quare? Sapientia enim huius mundi stultitia est penes deum. Penes quem deum? Si nihil nobis et ad hunc sensum pristina praeiudicaverunt, bene quod et hic adstruit: Scriptum est enim, Deprehendens sapientes in nequitia illorum; et rursus, Dominus scit cogitationes sapien- tium, quod sint supervacuae.

[13] In totum enim praescriptum a nobis erit, nulla illum sententia uti potuisse eius dei quem destruere de- beret, si non illi doceret. Ergo, inquit, nemo glorietur in homine. Et hoc secundum creatoris disciplinam: Miserum hominem, qui spem habet in hominem! et, Bonum est fidere in deo quam fidere in hominibus; ita et gloriari.

7.

[1] Et occulta tenebrarum ipse illuminabit, utique per Christum, 6. 5 nostra pro vestra Eng. (sine causa.) 6. h cf. Isa. 3: 3 i Isa. 28: 16 j cf. Job 5: 13; Ps. 94: 11 k Jer. 17: 5 l Ps. 118:8 548 7 qui Christum illuminationem repromisit, se quoque lucernam pro- nuntiavit, scrutantem corda et renes. Ab illo erit et laus unicuique a quo et contrarium laudis, ut a iudice. Certe, inquis, vel hic mundum deum mundi interpretatur, dicendo, Spectaculum facti sumus mundo et angelis et horninibus: quia si mundum homines mundi significasset, non etiam homines postmodum nominasset. Immo ne ita argumentareris, providentia spiritus sancti demon- stravit quomodo dixisset, Spectaculum facti sumus mundo, dum angelis qui mundo ministrant, et hominibus quibus ministrant.

[2] Verebatur nimirum tantae constantiae vir, ne dicam spiritus san- ctus, praesertim ad filios scribens, quos in evangelio generaverat, libere deum mundi nominare, adversus quem nisi exserte non posset videri praedicare. Non defendo secundum legem creatoris displicuisse illum qui mulierem patris sui habuit. Communis et publicae religionis secutus sit disciplinam. Sed cum eum damnat dedendum satanae, damnatoris dei praeco est. Viderit et quomodo dixerit, In interitum carnis ut spiritus salvus sit in die domini, dum et de carnis interitu et de salute spiritus iudicarit, et auferri iubens malum de medio creatoris frequentissimam sententiam commemoraverit:

[3] Expurgate vetus fermentum, ut sitis nova con- spersio, sicut estis azymi. Ergo azymi figurae erant nostrae apud creatorem. Sic et pascha nostrum immolatus est Christus. Quare pascha Christus, si non pascha figura Christi per similitudinem sanguinis salutaris pecoris et1 Christi? Quid nobis et Christo imagines induit2 sollemnium creatoris, si non erant nostrae?

[4] Avertens autem nos a fornicatione manifestat carnis resurre- ctionem. Corpus, inquit, non fornicationi sed domino, et dominus corpori, ut templum deo et deus templo. Templum ergo deo 7. 1 pecoris et Christi scribendum arbitrabar: et pecoris Christi libri et edd. 2 induit Urs.: imbuit MR 7. a cf. Isa. 42: 6 b cf. Prov. 20: 27 c cf. Lev. 18: 8 550 7 peribit,3 et deus templo? Atquin vides, Qui dominum suscitavit, et nos suscitabit; in corpore quoque suscitabit, quia corpus do- mino, et dominus corpori. Et bene quod aggerat, Nescitis corpora vestra membra esse Christi? Quid dicet haereticus? Membra Christi non resurgent, quae nostra iam non sunt? Empti enim sumus pretio magno.

[5] Plane nullo, si phantasma fuit Christus nec habuit ullam substantiam corporis quam pro nostris corporibus dependeret. Ergo et Christus habuit quo nos redimeret, et si aliquo magno redemit haec corpora, in quae eadem committenda fornicatio non erit, ut in membra iam Christi non nostra, utique sibi salva praestabit quae magno comparavit. Iam nunc quomodo honorabimus, quomodo tollemus deum in corpore perituro?

[6] Sequitur de nuptiis congredi, quas Marcion constantior apostolo prohibet. Etenim apostolus, etsi bonum continentiae praefert, tamen coniugium et contrahi permittit et usui esse, et magis retineri quam disiungi suadet. Plane Christus vetat divortium, Moyses vero permittit. Marcion totum concubitum auferens fidelibus (viderint enim catechumeni eius), repudium ante nuptias iubens, cuius sententiam sequitur, Moysi an Christi?

[7] Atquin et Christus4 cum praecipit mulierem a viro non discedere, aut si discesserit mancre innuptam aut reconciliari viro, et repudium permisit, quod non in totum prohibuit, et matrimonium con- firmavit, quod primo vetuit disiungi, et si forte disiunctum voluit reformari. Sed et continentiae quas ait causas?

[8] Quia tempus in collecto est. Putaveram, quia deus alius in Christo; et tamen a quo est collectio temporis, ab eo erit et quod collectioni temporis congruit. Nemo alieno tempori consulit. Pusillum deum affirmas tuum, Marcion, quem in aliquo coangustat tempus creatoris. Gerte praescribens tantum in domino esse nubendum, ne qui fidelis ethnicum matrimonium contrahat, legem tuetur creatoris, allophylorum nuptias ubique prohibentis.

[9] Sed, Et si sunt qui 7. 3 pro peribit quaero an scribendum pertinebit, omisso postea interrogandi signo 4 Christus MR: Christi apostolus voluit Pam. (attamen ipse apostolus ait, non ego sed dominus) 552 7 dicuntur dei, sive in caelis sive in terris, apparet quomodo dixerit; non quasi vere sint, sed quia sint qui dicantur, quando non sint. De idolis enim coepit de idolothytis disputaturus: Scimus quod idolum nihil sit. Creatorem autem et Marcion deum non negat; ergo non potest videri apostolus creatorem quoque inter eos posuisse qui dei dicantur et tamen non sint, quando, et si fuissent, nobis tamen unus esset deus pater. Ex quo omnia nobis, nisi cuius omnia? Quaenam ista? Habes in praeteritis, Omnia vestra sunt, sive Paulus, sive Apollo, sive Cephas, sive mundus, sive vita, sive mors, sive praesentia, sive futura.

[10] Adeo omnium deum creatorem facit, a quo et mundus et vita et mors, quae alterius dei esse non possunt. Ab eo igitur inter omnia et Christus. Ex labore suo unum- quemque docens vivere oportere satis exempla praemiserat militum pastorum rusticorum; sed divina illi5 auctoritas deerat. Legem igitur opponit creatoris ingratis, quam destruebat; sui enim dei nullam talem habebat. Bovi, inquit, terenti os non obligabis, et adicit, Numquid de bubus pertinet ad dominum? etiam de bubus propter homines benignum? Propter nos enim scriptum est, inquit.

[11] Ergo et legem allegoricam secundum nos probavit, et de evangelio viventibus patrocinantem, ac propter hoc non alterius esse evangelizatores quam cuius lex quae pro- spexit illis, cum dicit, Propter nos enim scriptum est. Sed noluit uti legis potestate, quia maluit gratis laborare. Hoc ad gloriam suam retulit, quam negavit quemquam evacuaturum, non ad legis destructionem qua alium probavit usurum.

[12]Ecce enim et in petram offendit caecus Marcion de qua bibebant in solitudine patres nostri. Si enim petra illa Christus fuit, utique creatoris, cuius et populus, cui rei figuram extranei sacramenti interpreta- tur? An ut hoc ipsum doceret figurata fuisse vetera in Christum ex illis recensendum? Nam et reliquum exitum populi decursurus praemittit, Haec autem exempla nobis sunt facta.

[13] Dic mihi, a 7. 5 illi Pam: illa MR: illic Eng. 554 7 creatore alterius quidem ignoti dei hominibus exempla sunt facta, an alius deus ab alio mutuatur exempla, et quidem aemulo? De illo me terret sibi a quo fidem meam transfert. Meliorem me illi adversarius faciet? Iam si deliquero eadem quae et populus, eademne passurus sum, an non? Atquin si non eadem, vane mihi timenda proponit quae non sum passurus. Passurus autem a quo ero? Si a creatore, qualia infligere ipsius est? et quale erit ut peccatorem aemuli sui puniat magis quam e contrario foveat deus zelotes? Si ab illo deo, atquin punire non novit. Ita tota ista propositio apostoli nulla ratione consistit, si non ad disci- plinam creatoris est.

[14] Denique et in clausula praefationi respondet. Haec autem quemadmodum evenerunt illis, scripta sunt ad nos commonendos, in quos fines aevorum decucurrerunt. O creatorem et praescium iam et admonitorem alienorum Christianorum! Praetereo si quando paria eorum quae retractata sunt, quaedam et breviter expungo. Magnum argumentum dei alterius permissio omnium obsoniorum adversus legem. Quasi non et ipsi confite- amur legis onera dimissa, sed ab eo qui imposuit, qui novationem repromisit. Ita et cibos qui abstulit, reddidit quod et a primordio praestitit. Ceterum si quis alius deus fuisset, destructor dei nostri, nihil magis suos prohibuisset quam de copiis adversarii vivere.

8.

[1] Caput viri Christus est. Quis Christus? qui non est viri auctor? Caput enim ad auctoritatem posuit, auctoritas autem non alterius erit quam auctoris. Cuius denique viri caput est ? Certe de quo sub- icit, Vir enim non debet caput velare, cum sit dei imago. Igitur si creatoris est imago (ille enim Christum sermonem suum in- tuens hominem futurum, Faciamus, inquit, hominem ad imagi- nem et similitudinem nostram), quomodo possum alterum habere 556 8 caput, non eum cuius imago sum?

[2] Cum enim imago sim creatoris, non est in me locus capitis alterius. Sed et quare mulier potestatem super caput habere debebit? Si quia ex viro et propter virum facta est, secundum institutionem creatoris, sic quoque eius disci- plinam apostolus curavit de cuius institutione causas disciplinae interpretatur. Adicit etiam, Propter angelos. Quos? id est cuius? Si creatoris apostatas, merito, ut illa facies quae eos scandali- zavit notam. quandam referat de habitu humilitatis et obscuratione decoris: si vero propter angelos dei alterius, quid veretur, si nec ipsi Marcionitae feminas appetunt?

[3] Saepe iam ostendimus haere- ses apud apostolum inter mala ut malum poni, et eos probabiles intellegendos qui haereses ut malum fugiant. Proinde panis et calicis sacramento iam in evangelio probavimus corporis et san- guinis dominici veritatem adversus phantasma Marcionis. Sed et omnem iudicii mentionem creatori competere, ut deo iudici, toto paene opere tractatum est.

[4] Nunc de spiritalibus dico, haec quo- que in Christum a creatore promissa, sub illa praescriptione, iustissima opinor, qua non alterius credenda sit exhibitio quam cuius probata fuerit repromissio. Pronuntiavit Esaias, Prodibit virga de radice Iesse, et flos de radice ascendet, et requiescet super eum spiritus domini. Dehinc species eius enumerat: Spiritus sapientiae et intellegentiae, spiritus consilii et valentiae, et spiritus agnitionis et religionis, spiritus eum replebit1 timoris dei. Christum enim in floris figura ostendit oriturum ex virga profecta de radice Iesse, id est virgine generis David, filii Iesse, in quo Christo con- sistere haberet tota substantia spiritus, non quasi postea obventura illi qui semper spiritus dei fuerit, ante carnem quoque, ne ex hoc argumenteris prophetiam ad eum Christum pertinere qui ut 8. 1 replebit Pam.: replevit R: replevebit M 8. a Isa. 11: 1 sq. 558 8 homo tantum ex solo censu David postea consecuturus sit dei sui spiritum, sed quoniam exinde quo floruisset in carne sumpta ex stirpe David, requiescere in illo omnis haberet operatio gratiae spiritalis, et concessare et finem facere, quantum ad Iudaeos;

[5] sicut et res ipsa testatur, nihil exinde spirante2 penes illos spiritu crea- toris, ablato a Iudaea sapiente et prudente architecto et consiliario et propheta, ut hoc sit, Lex et prophetae usque ad Ioannem. Accipe nunc quomodo et a Christo in caelum recepto charismata obventura pronuntiarit. Ascendit in sublimitatem, id est in caelum: captivam duxit captivitatem, id est mortem vel humanam servi- tutem: dedit data filiis hominurn, id est donativa quae charismata dicimus. Eleganter Filiis hominum ait, non passim Hominibus, nos ostendens filios hominum, id est vere hominum, aposto- lorum.

[6] In evangelio, enim inquit, ego vos generavi, et, Filii mei quos parturio rursus. Iam nunc et illa promissio spiritus absolute facta per Ioelem: In novissimis diebus effundam de meo spiritu in omnem carnem, et prophetabunt filii filiaeque eorum, et super servos et ancillas meas de meo spiritu effundam.

[7] Et utique si in novissimos dies gratiam spiritus creator repromisit, Christus autem spiritalium dispensator in novissimis diebus apparuit, dicente apostolo, At ubi tempus expletum est misit deus filium suum, et rursus, Quia tempus iam in collecto est, apparet et de temporum ultimorum praedicatione hanc gratiam spiritus ad Christum prae- dicatoris pertinere. Compara denique species apostoli et Esaiae.

[8] Alii, inquit, datur per spiritum sermo sapientiae: statim et Esaias spiritum sapientiae posuit. Alii sermo scientiae: hic erit sermo intellegentiae3 et consilii. Alii fides in eodem spiritu: hic erit spiritus religionis et timoris dei. Alii donum curationum, alii virtutum: hic erit valentiae spiritus. Alii prophetia, alii distinctio spirituum, alii genera linguarum, alii interpretatio linguarum: hic erit agnitionis spiritus.

[9] Vide apostolum et in distributione 8. 2 spirante R3: sperante MR1 3 quaero an scribendum fuerit hic erit spiritus intellegentiae 8. b cf. Isa. 3: 3 c Luke 16: 16 d Eph. 4: 8; cf. Ps. 68: 18 e 1 Cor. 4: 15; Gal. 4: 19 f Joel 2: 28 g Gal. 4:4 h Isa. 11: 2 560 8 facienda unius spiritus et in specialitate interpretanda prophetae conspirantem. Possum dicere, ipsum quod4 corporis nostri per multa et diversa membra unitatem charismatum variorum com- pagini adaequavit, eundem et corporis humani et spiritus sancti dominum ostendit, qui merita5 charismatum noluerit esse in corpore spiritus quae nec in corpore humano collocavit, qui de dilectione quoque omnibus charismatibus praeponenda apostolum instruxerit principali praecepto, quod probavit et Christus,

[10] Diliges dominum de totis praecordiis et totis viribus et tota anima tua et proximum tuum tanquam te ipsum. Et si quod6 in lege scriptum esset commemorat, in aliis linguis et in aliis labiis locuturum creatorem, cum hac commemoratione charisma linguarum con- firmat, nec hic potest videri alienum charisma creatoris praedica- tione confirmasse.

[11] Aeque praescribens silentium mulieribus in ecclesia, ne quid discendi duntaxat gratia loquantur (ceterum prophetandi ius et illas habere iam ostendit, cum mulieri etiam prophetanti velamen imponit), ex lege accipit subiciendae feminae auctoritatem, quam, ut semel dixerim, nosse non debuit nisi in destructionem.

[12] Sed ut iam a spiritalibus recedamus, res ipsae probare debebunt quis nostrum temere deo suo vindicet, et an nostrae parti7 possit opponi, haec et si creator repromisit in suum Christum nondum revelatum, ut Iudaeis tantum destinatum, suas habitura in suo tempore in suo Christo et in suo populo operationes. Exhibeat itaque Marcion dei sui dona, aliquos pro- phetas, qui tamen non de humano sensu sed de dei spiritu sint locuti, qui et futura praenuntiarint et cordis occulta traduxerint; edat aliquem psalmum, aliquam visionem, aliquam orationem, duntaxat spiritalem, in ecstasi, id est amentia,8 si qua linguae interpretatio accessit; probet etiam mihi mulierem apud se prophetasse ex illis suis sanctioribus feminis magnidicam: si haec 8. 4 ipsum quod Kroy.: ipsum, qui MR edd. 5 merita R1 mg.: meritum MR3 6 Et si quod Kroy.: quod etsi MR edd.

[sed desideratur quoque scriptum est] 7 an nostrae parti Rig.: a nostrae partis MR1: quia nostrae parti R3 8 amentia R: in amentia MF 8. i Luke 10: 27 j Gen. 3: 16 562 8 omnia facilius a me proferuntur, et utique conspirantia regulis et dispositionibus et disciplinis creatoris, sine dubio dei mei erit et Christus et spiritus et apostolus. Habet professionem meam qui voluerit eam exigere.

9.

[1] Interim Marcionites nihil huiusmodi exhibebit, qui timct iam1 pronuntiare cuius magis Christus nondum sit revelatus. Sicut meus expectandus est, qui a primordio praedicatus est, illius idcirco non est, quia non a primordio sit. Melius nos credimus in Christum futurum quam haereticus in nullum.2

[2] Mortuorum resur- rectionem quomodo quidam tunc negarint prius dispiciendum est. Utique eodem modo quo et nunc; siquidem semper resurre- ctio carnis negatur. Ceterum animam et sapientium plures divinam vindicantes salvam repromittunt, et vulgus ipsum ea praesum- ptione defunctos colit qua animas eorum manere confidit: ceterum corpora aut ignibus statim aut feris aut etiam diligentissime condita temporibus tamen aboleri manifestum est. Si ergo carnis resurrectionem3 negantes apostolus retundit, utique adversus illos tuetur quod illi negabant, carnis scilicet resurrectionem. Habes compendio responsum.

[3] Cetera iam ex abundanti. Nam et ipsum quod mortuorum resurrectio dicitur, exigit defendi proprietates vocabulorum. Ita vocabulum mortuum non est nisi quod amisit animam, de cuius facultate vivebat. Corpus est quod amittit animam et amittendo fit mortuum; ita mortui vocabulum corpori competit. Porro si resurrectio mortui est, mortuum autem non aliud est quam corpus, corporis erit resurrectio.

[4] Sic et resurre- ctionis vocabulum non aliam rem vindicat quam quae cecidit. Surgere enim potest dici et quod omnino non cecidit, quod semper retro iacuit. Resurgere autem non est nisi eius quod cecidit; 9. 1 timet iam R3: tum etiam MR1 2 in ullum voluit Kroy. 3 quaero an scribendum fuerit mortuorum resurrectionem, quam quidem apostolus ipse defendit, 1 Cor. 15: 12: carnis secl. Kroy. 564 9 iterum enim surgendo, quia cecidit, resurgere dicitur. RE enim syllaba iterationi semper adhibetur. Cadere ergo dicimus corpus in terram per mortem, sicut et res ipsa testatur, ex dei lege. Cor- pori enim dictum est, Terra es et in terram ibis. Ita quod de terra est ibit in terram. Hoc cadit quod in terram abit,4 hoc resurgit quod cadit.

[5] Quia per hominem mors, et per hominem resurrectio. Hic mihi et Christi corpus ostenditur in nomine hominis, qui constat ex corpore, ut saepe iam docuimus. Quodsi sic in Christo vivificamur omnes sicut mortificamur in Adam, quando in Adam corpore mortificemur, sic necesse est in Christo corpore vivifice- mur. Ceterum similitudo non constat si non in eadem substantia mortificationis in Adam, vivificatio concurrat in Christo. Sed interposuit adhuc aliquid de Christo, et propter praesentem dis- ceptationem non omittendum.

[6] Tanto magis enim probabitur carnis resurrectio, quanto Christum eius dei ostendero apud quem creditur carnis resurrectio. Cum dicit, Oportet enim regnare eum, donec ponat inimicos eius sub pedes eius, iam quidem et ex hoc ultorem deum edicit, atque exinde ipsum qui hoc Christo repro- miserit: Sede ad dexteram meam donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum: virgam virtutis tuae emittet dominus ex Sion, et dominabitur in medio inimicorum tuorum tecum.

[7] Sed necesse est ad meam sententiam pertinere defendam eas scripturas quas et Iudaei nobis avocare conantur. Dicunt denique hunc psalmum in Ezechiam cecinisse, quia is sederit ad dexteram templi, et hostes eius averterit deus et absumpserit; propterea igitur et cetera, Ante luciferum ex utero generavi te, in Ezechiam convenire et in Ezechiae nativitatem. Nos edimus evangelia (de quorum fide aliquid utique iam in tanto opere istos confirmasse debemus), nocturna nativitate declarantia dominum, ut hoc sit ante luciferum, et ex stella magis intellecta, et ex testimonio an- geli qui nocte pastoribus annuntiavit natum esse cum maxime 9. 4 cadit quod in terram abit Ciacconius: abit quod in terram ibit libri omnes 9. a Gen.3:19 b Ps. 110: 1 sq. c Ps. 110:3 566 9 Christum, et ex loco partus, in diversorium enim ad noctem conveni- tur.

[8] Fortassean et mystice factum sit ut nocte Christus nasceretur, lux veritatis futurus ignorantiae tenebris. Sed nec, Generavi te, edixisset deus, nisi filio vero.5 Nam etsi de toto populo ait, Filios generavi, sed non adiecit Ex utero. Cur autem adiecit Ex utero tam vane, quasi aliqui hominum ex utero natus dubitaretur, nisi quia curiosius voluit intellegi in Christum: Ex utero generavi te, id est ex solo utero, sine viri semine, carni deputans <quod> ex utero, spiritui quod ex ipso. His accedit,6 Tu es sacerdos in aevum. Nec sacerdos autem Ezechias, nec in aevum, etsi fuisset. Secun- dum ordinem, inquit, Melchisedec.

[9] Quid Ezechias ad Melchisedec altissimi sacerdotem, et quidem non circumcisum, qui Abra- ham circumcisum iam accepta decimarum oblatione benedixit? At in Christum conveniet ordo Melchisedec, quoniam quidem Christus proprius et legitimus dei antistes, praeputiati sacerdotii pontifex, tum in nationibus constitutus, a quibus magis suscipi habebat, cognituram se quandoque circumcisionem et Abra- hae gentem, cum ultimo venerit, acceptatione et benedictione dignabitur. Est et alius psalmus ita incipiens: Deus, iudicium tuum regi da, id est Christo regnaturo, et iustitiam tuam filio regis, id est populo Christi.

[10] Filii enim eius sunt qui in ipso rena- scuntur. Sed et hic psalmus Salomoni canere dicetur. Quae tamen soli competunt Christo docere non poterunt etiam cetera non ad Salomonem, sed ad Christum pertinere? Descendit, inquit, tan- quam imber super vellus, et velut stillae destillantes in terram; placidum descensum eius et insensibilem describens de caelo in carnem. Salomon autem etsi descendit alicunde, non tamen sicut imber, quia non de caelo. Sed simpliciora quaeque proponam.

[11] Dominabitur, inquit, a mari ad mare, et a flumine usque ad 9. 5 filio vero Ciacconius: filio puero libri omnes 6 <

[quod> ex utero, spiritui quod ex ipso. His accedit Kroy.: ex utero spiritus. Quod et ipso hic accedit MR 9. d Isa. 1:2 e Ps. 110:4 f Gen. 14: 19 g Ps. 72: 1 h Ps. 72:6, 8, 11, 17-19 568 9 terminos terrae. Hoc soli datum est Christo; ceterum Salomon uni et modicae Iudaeae imperavit. Adorabunt illum omnes reges. Quem omnes, nisi Christum? Et servient ei omnes nationes. Cui omnes, nisi Christo? Sit nomen eius in aevum. Cuius nomen in aeternum,7 nisi Christi? Ante solem manebit nomen eius. Ante solem enim sermo dei, id est Christus.

[12] Et benedicentur in illo universae gentes. In Salomone nulla natio benedicitur, in Christo vero omnis. Quid nunc, si et deum eum iste psalmus demonstrat? Et beatum eum dicent: quoniam, Benedictus dominus deus Israelis, qui facit mirabilia solus: benedictum nomen gloriae eius, et replebitur universa terra gloria eius.

[13] Contra Salomon, audeo dicere, etiam quam habuit in deo gloriam amisit per mulierem in idololatriam usque pertractus. Itaque cum in medio psalmo illud quoque positum sit: Inimici eius pulverem lingent, subiecti utique pedibus ipsius, ad illud pertinebit propter quod hunc psalmum et intuli et ad meam sententiam defendi, ut confirma- verim et regni gloriam et inimicorum subiectionem secundum dispositionem creatoris, consecuturus8 non alium credendum quam creatoris.

10.

[1] Revertamur nunc ad resurrectionem, cui et alias quidem pro- prio volumine satisfecimus, omnibus haereticis resistentes; sed nec hic desumus, propter eos qui illud opusculum ignorant. Quid, ait, facient qui pro mortuis baptizantur, si mortui non resurgunt? Vi- derit institutio ista. Kalendae, si forte, Februariae respondebunt illi, pro mortuis petere.1 Noli ergo apostolum novum statim auctorem aut confirmatorem eius denotare, ut tanto magis sisteret carnis resurrectionem, quanto illi qui vane pro mortuis baptizarentur, 9. 7 in aeternum Pam.: aeternum MR 8 consecuturus Rig.: consecuturum MR 10. 1 pro mortuis petere: quomodo antecedentibus accommodetur haec incisio non bene intellego 9. i Ps. 72: 9 570 10 fide resurrectionis hoc facerent.

[2] Habemus illum alicubi unius baptismi definitorem. Igitur et pro mortuis tingui pro corporibus est tingui; mortuum enim corpus ostendimus. Quid facient qui pro corporibus baptizantur, si corpora non resurgunt? Atque adeo recte hunc gradum figimus, ut et apostolus secundam disceptatio- nem aeque de corpore induxerit. Sed dicent quidam, Quomodo mortui resurgent? quo autem corpore venient?

[3] Defensa etenim resurrectione, quae negabatur, consequens erat de qualitate cor- poris retractare, quae non videbatur. Sed de ista cum aliis con- gredi convenit. Marcion enim in totum carnis resurrectionem non admittens et soli animae salutem repromittens, non qualitatis sed substantiae facit quaestionem. Porro et ex his manifestissime ob- ducitur quae apostolus ad qualitatem corporis tractat propter illos qui dicunt, Quomodo resurgent mortui? quo autem corpore venient? Iam enim praedicavit resurrecturum esse corpus, si2 de corporis qualitate tractavit.

[4] Denique si proponit exempla grani tritici, vel alicuius eiusmodi, quibus det corpus deus prout volet, si unicuique seminum proprium ait esse corpus, ut aliam quidem carnem hominum, aliam vero pecudum et volucrum, et corpora caelestia atque terrena, et aliam gloriam solis, et lunae aliam, et stellarum aliam,—nonne carnalern et corporalem portendit resurrectionem, quam per carnalia et corporalia exempla com- mendat? nonne etiam ab eo deo eam spondet a quo sunt et exempla? Sic et resurrectio, inquit.

[5] Quomodo? Sicut et granum, corpus seritur corpus resurgit. Seminationem denique vocavit dissolutionem corporis in terram, quia seritur in corruptela, <in dedecoratione, in infirmitate, resurgit autem in incorruptelam,>3 in honestatem, in virtutem. Cuius ille ordo in dissolutione, eius et hic in resurrectione corporis, scilicet sicut et granum. Ceterum si auferas corpus resurrectioni quod dedisti dissolutioni, ubi con- sistet diversitas exitus? Proinde et si seritur animale, resurgit spiritale, etsi habet aliquod proprium corpus anima vel spiritus, 10. 2 si Oeh.: id MR edd. 3 post in corruptela iamdudum haec intercidisse suspicabar <in dedecoratione, in infirmitate, resurgit autem in incorruptelam>: assentitur Kroy. 10. a cf. Eph. 4:5 572 10 ut possit videri corpus animale animam significare et corpus spiritale spiritum, non ideo animam dicit in resurrectione spiritum futuram, sed corpus, quod cum anima nascendo et per animam vivendo animale dici capit, futurum spiritale dum per spiritum surgit in aeternitatem.

[6] Denique si non anima, sed caro seminatur in corruptela, dum dissolvitur in terram, iam non anima erit corpus animale, sed caro quae fuit corpus animale, siquidem de animali efficitur spiritale, sicut et infra dicit, Non primum quod spiritale. Ad hoc enim et de ipso Christo praestruit:

[7] Factus primus homo Adam in animam vivam, novissimus Adam in spiritum vivificantem; licet stultissimus haereticus noluerit ita esse, domi- num enim posuit novissimum pro novissimo Adam, veritus scilicet ne, si et dominum novissimum haberet Adam, et eiusdem Chri- stum defenderemus in Adam novissimo cuius et primum.

[8] Sed falsum relucet. Cur enim primus Adam, nisi quia et novissimus Adam? Non habent ordinem inter se nisi paria quaeque et eius- dem vel nominis vel substantiae vel auctoris. Nam etsi potest in diversis quoque esse aliud primum, aliud novissimum, sed unius auctoris. Ceterum si et auctor alius, et ipse quidem potest novis- simus dici. Quod tamen intulerit, primum est; novissimum autem, si primo par sit. Par autem primo non est, quia non eiusdem auctoris est. Eodem modo et in nomine hominis revincetur.

[9] Pri- mus, inquit, homo de humo terrenus, secundus dominus de caelo. Quare secundus, si non homo, quod et primus? Aut numquid et primus dominus, si et secundus? Sed sufficit si in evangelio filium hominis adhibet Christum,4 et hominem et in homine Adam eum negare non poterit.

[10] Sequentia quoque eum comprimunt. Cum enim dicit apostolus, Qualis qui de terra, homo scilicet, tales et terreni, homines utique, ergo et qualis qui de caelo homo, tales et qui de caelo homines. Non enim poterat hominibus terrenis non homines caelestes opposuisse, ut statum ac spem studiosius 10. 4 virgulam post Christum transtulit Kroy. 574 10 distingueret in appellationis societate. Statu enim ac spe dicit terrenos atque caelestes, homines tamen ex pari, qui secundum exitum aut in Adam aut in Christo deputantur. Et ideo iam ad exhortationem spei caelestis, Sicut portavimus, inquit, imaginem terreni, portemus et imaginem caelestis, non ad substantiam ullam referens resurrectionis, sed ad praesentis temporis disciplinam.

[11] Portemus enim, inquit, non portabimus, praeceptive, non promis- sive, volens nos sicut ipse incessit ita incedere, et a terreni, id est veteris, hominis imagine abscedere, quae est carnalis operatio. Denique quid subiungit? Hoc enim dico, fratres, quia caro et sanguis regnum dei non possidebunt, opera scilicet carnis et sanguinis, quibus et ad Galatas scribens abstulit dei regnum, solitus et alias substantiam pro operibus substantiae ponere, ut cum dicit eos qui in carne sunt deo placere non posse. Quando enim placere poterimus deo, nisi dum in carne hac sumus?

[12] Aliud tempus operationis nullum opinor est. Sed si in carne quamquam constituti carnis opera fugiamus, tum non erimus in carne, dum non in substantia carnis non sumus, sed in culpa. Quodsi in nomine carnis, opera non substantiam carnis iubemur exponere, operibus ergo carnis, non substantiae carnis, in nomine carnis denegatur dei regnum.

[13] Non enim id damnatur in quo male fit, sed id quod fit. Venenum dare scelus est, calix tamen in quo datur reus non est. Ita et corpus carnalium operum vas est, anima est autem quae in illo venenum alicuius mali facti temperat. Quale est autem ut, si anima auctrix operum carnis merebitur dei regnum per expiationem eorum quae in corpore admisit, corpus ministrum solummodo in damnatione permaneat? Venefico absoluto calix erit puniendus? Et tamen non utique carni defen- dimus dei regnum, sed resurrectionem substantiae suae, quasi ianuam regni, per quam aditur.

[14] Ceterum aliud resurrectio, aliud regnum. Primo enim resurrectio, dehinc regnum. Resurgere 10. b cf. Gal. 5: 19 sqq. c cf. Rom. 8: 8 576 10 itaque dicimus carnem, sed mutatam consequi rcgnum. Resur- gent enim mortui incorrupti, illi scilicet qui fuerant corrupti dilapsis corporibus in interitum. Et nos mutabimur, in atomo, in oculi momentaneo motu. Oportet enim corruptivum hoc, tenens utique carnem suam dicebat apostolus, induere incorruptelam, et mortale hoc immortalitatem, ut scilicet habilis substantia efficia- tur regno dei. Erimus enim sicut angeli. Haec erit demutatio carnis, sed resuscitatae. Aut si nulla erit, quomodo induet incor- ruptelam et immortalitatem?

[15] Aliud igitur facta per demuta- tionem tunc consequetur dei regnum, iam non caro nec sanguis, sed quod illi corpus deus dederit. Et ideo recte apostolus: Caro et sanguis regnum dei non consequentur, demutationi illud adscribens, quae accedit resurrectioni.

[16] Si autem tunc fiet verbum quod scriptum est apud creatorem, Ubi est, mors, victoria tua vel contentio tua? Ubi est, mors, aculeus tuus? (verbum autem hoc creatoris est per prophetam), eius erit et res, id est regnum, cuius et verbum fiet in regno. Nec alii deo gratias dicit quod nobis victoriam utique de morte referre praestiterit, quam illi a quo verbum insultatorium de morte et triumphatorium accepit.

11. DE EPISTULA SECUNDA AD CORINTHIOS.

[1] Si deus com- mune vocabulum factum est vitio erroris humani, quatenus plures dei dicuntur atque creduntur in saeculo, benedictus tamen deus domini nostri1 Iesu Christi non alius quam creator intel- legetur qui et universa benedixit, habes Genesim; et ab universis benedicitur, habes Danielem. Proinde si pater potest dici sterilis deus,2 nullius magis nomine quam creatoris;3 misericordiarum tamen pater idem erit qui misericors et miserator et misericordiae plurimus est dictus.

[2] Habes apud Ionam cum ipso misericordiae exemplo quam Ninivitis exorantibus praestitit: facilis et Ezechiae fletibus flecti, et Achab marito lezabelis deprecanti sanguinem 11. 1 domini nostri GR3: domini mei R1 (et fortasse M prima manu) 2 sterilis deus Kroy.: sterilis dei MR edd. 3 nullius magis nomine quam creatoris quid sibi velint haec verba vix intellego: seclusit Kroy. 10. d cf. Matt. 22: 30; Luke 20: 36 e cf. Isa. 25: 8 11. a cf. Gen. 1: 22 b cf. Dan. 3: 52 LXX; Song of III Ch. 3 c cf. Jonah 4:2 d cf. 2 Kgs. 20: 5 sqq. 578 11 ignoscere Nabuthae, et David agnoscenti delictum Statim indul- gere, malens scilicet paenitentiam peccatoris quam mortem, utique ex misericordiae affectu. Si quid tale Marcionis deus edidit vel edixit, agnoscam patrem misericordiarum.

[3] Si vero ex eo tempore hunc titulum ei adscribit quo revelatus, quasi exinde sit pater misericordiarum quo liberare instituit genus humanum, atquin et nos ex eo tempore negamus illum ex quo dicitur revela- tus. Non potest igitur aliquid ei adscribere quem tunc ostendit cum aliquid ei adscribit. Si enim prius constaret eum esse, tunc et adscribi ei potest. Accidens enim est quod adscribitur, acciden- tia autem antecedit ipsius rei ostensio cui accidunt, maxime cum iam alterius est quod adscribitur ei qui prius non sit ostensus. Tanto magis negabitur esse, quanto per quod affirmatur esse eius est qui iam ostensus est.

[4] Sic et testamentum novum non alterius erit quam qui illud repromisit; etsi non littera, at eius spiritus; hoc erit novitas. Denique qui litteram tabulis lapideis inciderat, idem et de spiritu edixerat, Effundam de meo spiritu in omnem carnem. Et si littera occidit, spiritus vero vivificat, eius utrumque est qui ait, Ego occidam et ego vivificabo, percutiam et sanabo. Olim duplicem vim creatoris vindicavimus, et iudicis et boni, littera occidentis per legem et spiritu vivificantis per evangelium. Non possunt duos deos facere quae, etsi diversa, apud unum recenseri praevenerunt.

[5] Commemorat et de velamine Moysi, quo faciem tegebat incontemplabilem filiis Israel. Si ideo ut claritatem maiorem defenderet novi testamenti quod manet in gloria, quam veteris quod evacuari habebat, hoc et meae convenit fidei prae- ponenti evangelium legi, et vide ne magis meae. Illic enim erit superponi quid, ubi fuerit et illud cui superponitur. At cum dicit, 11. e cf. 1 Kgs. 21: 27 sqq. f cf. 2 Sam. 12: 13 g cf. Ezek.33:11 h Joel 2: 28 i Deut. 32: 39 580 11 Sed obtunsi sunt sensus mundi, non utique creatoris, sed populi qui in mundo est. De Israele enim dicit, Ad hodiernum usque velamen idipsum in corde eorum. Figuram4 ostendit fuisse vela- men faciei in Moyse velaminis cordis in populo, quia nec nunc apud illos perspiciatur Moyses corde, sicut nec facie tunc.

[6] Quid est ergo adhuc velatum in Moyse quod pertineat ad Paulum, si Christus creatoris a Moyse praedicatus nondum venit? quomodo iam operta et velata adhuc denotantur corda Iudaeorum, non- dum exhibitis praedicationibus Moysi, id est de Christo, in quo eum intellegere deberent? Quid ad apostolum Christi alterius, si dei sui sacramenta Iudaei non intellegebant, nisi quia velamen cordis illorum ad caecitatem, qua non perspexerant Christum Moysi, pertinebat?

[7] Denique quod sequitur, Cum vero converterit ad deum, auferetur velamen, hoc Iudaeo proprie dicit apud quem et est velamen Moysi, qui cum transierit in fidem Christi, intel- legit Moysen de Christo praedicasse. Ceterum quomodo auferetur velamentum creatoris in Christo dei alterius, cuius sacramenta velasse non potuit creator, ignoti videlicet ignota?

[8] Dicit ergo nos iam aperta facie, utique cordis, quod velatum est in Iudaeis, contemplantes Christum eadem imagine transfigurari a gloria, qua scilicet et Moyses transfigurabatur a gloria domini, in gloriam. Ita corporalem Moysi illuminationem de congressu domini et corporale velamen de infirmitate populi proponens, et spirita- lem revelationem et spiritalem claritatem in Christo superducens, tanquam a domino, inquit, spirituum, totum ordinem Moysi figu- ram ignorati apud Iudaeos, agniti vero apud nos Christi fuisse testatur.

[9] Scimus quosdam sensus ambiguitatem pati posse de sono pronuntiationis aut de modo distinctionis, cum duplicitas earum intercedit. Hanc Marcion captavit sic legendo: In quibus deus aevi huius, ut creatorem ostendens deum huius aevi alium 11. 4 Figuram Rig.: figuratum MR: figuram tum Kroy. 582 11 suggerat deum alterius aevi. Nos contra sic distinguendum dici- mus: In quibus deus, dehinc: aevi huius excaecavit mentes infidelium; In quibus, Iudaeis infidelibus, in quibus opertum est aliquibus evangelium adhuc sub velamine Moysi. Illis enim deus, labiis diligentibus eum, corde autem longe absistentibus ab eo minatus fuerat: Aure audietis et non audietis, oculis videbitis et non videbitis, et: Nisi credideritis nec intellegetis, et: Auferam sapientiam sapientium et prudentiam prudentium irritam faciam.

[10] Haec autem non utique de evangelio dei ignoti abscondendo minabatur. Ita etsi huius aevi deus, sed infidelium huius aevi excaecat cor, quod Christum eius non ultro recognoverint de scripturis intellegendum. Et positum in ambiguitate distinctionis hactenus tractasse,5 ne adversario prodesset, contentus victoriae, nae ultro possum et in totum contentionem hanc praeterisse.

[11] Simpliciori responso prae manu erit esse huius aevi dominum diabolum interpretari, qui dixerit, propheta referente, Ero similis altissimi, ponam in nubibus thronum meum; sicut et tota huius aevi superstitio illi mancipata est qui excaecet infidelium corda et inprimis apostatae Marcionis. Denique non vidit occur- rentem sibi clausulam sensus: Quoniam deus, qui dixit ex tene- bris lucem lucescere, reluxit in cordibus nostris ad illuminationem agnitionis suae in persona Christi.

[12] Quis dixit, Fiat lux? Et de illuminatione6 mundi quis Christo ait, Posui te in lumen nationum, sedentium scilicet in tenebris et in umbra mortis? Cui respondet spiritus in psalmo ex providentia futuri: Significatum est, inquit, super nos lumen personae tuae, domine. Persona autem dei Chri- stus dominus. Unde et apostolus supra, Qui est imago, inquit, dei. Igitur si Christus persona creatoris dicentis, Fiat lux, et Christus 11. 5 Et positum etc.: syntaxi perquam dissolutae medelam adhibere nolebam: sensus vix latet 6 de illuminatione Pam.: illuminationem MR 11. j cf. Isa. 29: 13 k Isa. 6: 10 l Isa. 7: 9 m Isa. 29: 14 n Isa. 14: 14 o Gen. 1:2 p Isa. 49: 6 q Isa. 9:2 r Ps. 4: 6 584 11 et apostoli et evangelium et velamen et Moyses et tota series, secundum testimonium clausulae creatoris est, dei huius aevi, certe non eius qui nunquam dixit, Fiat lux. Praetereo hic et de alia epistula, quam nos ad Ephesios praescriptam habemus, haeretici vero ad Laodicenos.

[13] Ait enim meminisse nationes quod illo in tempore cum essent sine Christo, alieni ab Israele, sine conversatione et testamentis et spe promissionis, etiarn sine deo7 essent, in mundo utique, etsi de creatore. Ergo si nationes sine deo dixit esse, deus autem illis diabolus est, non creator, apparet dominum aevi huius eum intellegendum quem nationes pro deo receperunt, non creatorem, quem ignorant.

[14] Quale est autem ut non eiusdem habeatur thesaurus in fictilibus vasis nostris cuius et vasa sunt? Nam si gloria dei est in fictilibus vasis tantum the- sauri haberi, vasa autem fictilia creatoris sunt, ergo et gloria creatoris est, cuius vasa eminentiam virtutis dei sapiunt, et virtus ipsa; quia propterea in vasa fictilia commissa sunt, ut eminentia eius probaretur.

[15] Ceterum iam non erit alterius dei gloria ideoque nec virtus, sed magis dedecus et infirmitas, cuius eminentiam fictilia et quidem aliena ceperunt. Quodsi haec sunt fictilia vasa, in quibus tanta nos pati dicit, in quibus etiam mortificationem circumferimus dei,8 satis ingratus deus et iniustus, si non et hanc substantiam resuscitaturus est, in qua pro fide eius tanta toleran- tur, in qua et mors Christi circumfertur, in qua et eminentia virtutis consecratur. Sed enim proponit, Ut et vita Christi mani- festetur in corpore nostro, scilicet sicut et mors eius circumfertur in corpore. De qua ergo Christi vita dicit? qua nunc vivimus in illo?

[16] Et quomodo in sequentibus non ad visibilia nec ad tempo- ralia, sed ad invisibilia et ad aeterna, id est non ad praesentia, sed ad futura exhortatur? Quodsi de futura vita dicit Christi, in corpore eam dicens apparituram, manifeste carnis resurrectionem praedicavit, exteriorem quidem hominem nostrum corrumpi 11. 7 sine deo Pam.: sine domino MR 8 dei MR: domini Pam. 11. s cf. Eph. 2: 12 586 11 dicens, et non quasi aeterno interitu post mortem, verum labo- ribus et incommodis, de quibus praemisit adiciens, Et non defici- emus. Nam et interiorem hominem nostrum renovari de die in diem dicens hic utrumque demonstrat, et corporis corruptionem ex vexatione temptationum et animi renovationem ex contem- platione promissionum.

12.

[1] Terreni domicilii nostri1 non sic ait habere nos domum aeter- nam, non manu factam, in caelo, quia quae manu facta sit crea- toris intereat in totum dissoluta post mortem. Haec enim ad mortis metum et ad ipsius dissolutionis contristationem consolan- dam retractans etiam per sequentia manifestius, cum subicit in- gemere nos de isto tabernaculo corporis terreni, quod de caelo est superindui cupientes; siquidem et despoliati non inveniemur nudi, id est recipiemus quod despoliati sumus, id est corpus. Et rursus: Etenim qui sumus in isto tabernaculo corporis, ingemimus quod gravemur, nolentes exui sed superindui.

[2] Hic enim expressit quod in prima epistula strinxit: Et mortui resurgent incorrupti, qui iam obierunt, et nos mutabimur, qui in carne fuerimus depre- hensi a deo. Et illi2 enim resurgent incorrupti, recepto scilicet corpore, et quidem integro, ut ex hoc sint incorrupti; et hi pro- pter temporis ultimum iam momentum et propter merita vexatio- num antichristi compendium mortis, sed mutati, consequentur superinduti magis quod de caelo est quam exuti corpus.

[3] Ita si hi super corpus induent caeleste illud, utique et mortui recipient corpus, super quod et ipsi induant incorruptelam de caelo; quia et de illis ait, Necesse est corruptivum istud induere incorruptelam et mortale istud immortalitatem. Illi induunt cum receperint cor- pus, isti superinduunt quia non amiserint corpus, et ideo non temere dixit nolentes exui corpore sed superindui, id est nolentes mortem experiri sed vita praeveniri, uti devoretur mortale hoc a 12. 1 hunc in modum rescribendum olim suspicabar: Ita et post dissolutionem terreni domicilii nostri: paene assentitur Kroy. 2 Et illi R3 edd.: hi et illi MR1 12. a 1 Cor. 15: 52 b 1 Cor. 15: 53 588 12 vita, dum eripitur morti per superindumentum demutationis.

[4] Ideo quia ostendit hoc melius esse, ne contristemur mortis si forte praeventu, et arrabonem nos spiritus dicit a deo habere, quasi pignoratos in eandem spem superindumenti, et abesse a domino, quamdiu in carne sumus, ac propterea debere boni ducere abesse potius a corpore et esse cum domino, ut et mortem libenter ex- cipiamus. Atque adeo omnes ait nos oportere manifestari ante tri- bunal Christi, ut recipiat unusquisque quae per corpus admisit sive bonum sive malum.

[5] Si enim tunc retributio meritorum, quomodo iam aliqui cum deo poterunt deputari? Et tribunal autem nominando et dispunctionem boni ac mali operis utriusque sententiae iudicem ostendit, et corporum omnium repraesenta- tionem confirmavit. Non enim poterit quod corpore admissum est non corpore iudicari. Iniquus enim deus, si non per id punitur quis aut iuvatur per quod operatus est.

[6] Si qua ergo conditio nova in Christo, vetera transierunt, ecce nova facta sunt omnia, im- pleta est Esaiae prophetia. Si etiam iubet ut mundemus nos ab inquinamento carnis et sanguinis, non substantiam <negat, sed opera substantiae>3 capere regnum dei. Si et virginem sanctam destinat ecclesiam adsignare Christo, utique ut sponsam sponso, non potest imago coniungi inimico veritatis rei ipsius. Si et pseudapostolos dicit operarios dolosos transfiguratores sui, per hypocrisin scilicet, conversationis non praedicationis adulteratae reos taxat.

[7] Adeo de disciplina, non de divinitate dissidebatur. Si transfiguratur satanas in angelum lucis, non potest hoc dirigi in creatorem. Deus enim non angelus creator; in deum lucis, non in angelum, transfigurare se dictus esset, si non eum satanan significaret quem et nos et Marcion angelum novimus.

[8] De paradiso 12. 3 <negat, sed opera substantiae> supplenda vidit Kroy. 12. c cf. Isa. 43: 19 590 12 suus stilus est ad omnem quam patitur quaestionem. Hic illud forte mirabor, si proprium potuit habere paradisum deus nullius terrenae dispositionis, nisi si etiam paradiso creatoris precario usus est, sicut et mundo. Et tamen hominem tollere ad caelum creatoris exemplum est in Helia. Magis vero mirabor dominum optimum, percutiendi et saeviendi alienum, nec proprium saltem sed creatoris angelum satanae colaphizando apostolo suo appli- cuisse, et ter ab eo obsecratum non concessisse. Emendat igitur et deus Marcionis secundum creatorem elatos aemulantem, ut deponentem scilicet de solio dynastas. Aut numquid ipse est qui et in corpus Iob dedit satanae potestatem, ut virtus in infirmitate comprobaretur?

[9] Quid et formam legis adhuc tenet Galatarum castigator, in tribus testibus praefiniens staturum omne verbum? Quid et non parsurum se peccatoribus comminatur, lenissimi dei praedicator? Immo et ipsam durius agendi in praesentia potesta- tem a domino datam sibi affirmat. Nega nunc, haeretice, timeri deum tuum, cuius apostolus timebatur!

13. DE EPISTULA AD ROMANOS.

[1] Quanto opusculum profliga- tur, breviter iam retractanda sunt quae rursus occurrunt, quae- dam vero tramittenda, quae saepius occurrerunt. Piget de lege adhuc congredi, qui totiens probaverim concessionem eius nul- lum argumentum praestare diversi dei in Christo, praedicatam scilicet et repromissam in Christum apud creatorem, quatenus et ipsa epistula legem plurimum videtur excludere.

[2] Sed et iudicem deum ab apostolo circumferri saepe iam ostendimus et in iudice ultorem et creatorem in ultore. Itaque et hic, cum dicit, Non enim me pudet evangelii, virtus enim dei est in salutem omni credenti, Iudaeo et Graeco, quia iustitia dei in eo revelatur ex fide in fidem, sine dubio et evangelium et salutem iusto deo depu- tat, non bono, ut ita dixerim secundum haeretici distinctionem, 12. d cf. 2 Kgs. 2: 11 592 13 transferenti ex fide legis in fidem evangelii, suae utique legis et sui evangelii. Quoniam et iram1 dicit revelari de caelo super impietatem et iniustitiam hominum qui veritatem in iniustitia detineant.

[3] Cuius dei ira? Utique creatoris. Ergo et veritas eius erit cuius et ira quae revelari habet in ultionem veritatis. Etiam adiciens, Scimus autem iudicium dei secundum veritatem esse, et iram ipsam probavit, ex qua venit iudicium pro veritate, et veritatem rursus eiusdem dei confirmavit cuius iram probavit probando iudicium. Aliud est si veritatem dei alterius in iniustitia detentam creator iratus ulciscitur.

[4] Quantas autem foveas in ista vel maxime epistula Marcion fecerit, auferendo quae voluit, de nostri instrumenti integritate parebit. Mihi sufficit, quae proinde eradenda non vidit, quasi neglegentias et caecitates eius accipere. Si enim iudicabit deus occulta hominum, tam eorum qui in lege deliquerunt quam eorum qui sine lege, quia et hi legem ignorant et natura faciunt quae sunt legis, utique is deus iudicabit cuius sunt et lex et ipsa natura, quae legis est instar ignorantibus legem. Iudicabit autem quomodo?

[5] Secundum evangelium, inquit, per Christum. Ergo et evangelium et Christus illius sunt cuius et lex et natura, quae per evangelium et Christum vindicabuntur a deo2 illo iudicio dei quod et supra, secundum veritatem. Ergo qua defendenda3 reveletur de caelo ira, non nisi a deo irae, ita et hic sensus pristino cohaerens, in quo iudicium creatoris edicitur, non potest in alium deum referri, qui nec iudicat nec irascitur, sed in illum cuius dum haec sunt, iudicium dico et iram, etiam illa ipsius sint necesse est per quae4 haec habent transigi, evange- lium et Christus.

[6] Et ideo vehitur in transgressores legis, docentes non furari et furantes, ut homo dei legis, non ut creatorem ipsum his modis tangens, qui et furari vetans fraudem mandaverit in 13. 1 iram dei Pam. 2 a deo Lat.: adeo MR 3 defendenda ea voluit Eng.: malim equidem defendendae ei 4 per quae Lat.: per quem MR 594 13 Aegyptios auri et argenti, quemadmodum et cetera in illum retor- quent. Scilicet apostolus verebatur convicium deo palam facere, a quo non verebatur divertisse?

[7] Adeo autem Iudaeos incesserat, ut ingesserit propheticam increpationem: Propter vos nomen dei blasphematur. Quam ergo perversum, ut ipse blasphemaret eum cuius blasphemandi causa malos exprobrat! Praefert et circum- cisionem cordis praeputiationi; apud deum legis est facta circumcisio cordis, non carnis, spiritu, non littera. Quodsi haec est circumcisio Hieremiae: Et circumcidemini praeputia cordis, sicut et Moyses: Circumcidemini duricordiam vestram, eius erit spiritus circumcidens cor cuius et littera metens carnem, eius5 et Iudaeus qui in occulto cuius et Iudaeus in aperto, quia nec Iudaeum nominare vellet apostolus non Iudaeorum dei servum.

[8] Tunc lex, nunc iustitia dei per fidem Christi. Quae est ista distin- ctio? Servivit deus tuus dispositioni creatoris, dans ei tempus et legi eius: an eius tunc cuius et nunc? Eius lex cuius et fides Christi; distinctio dispositionum est, non deorum.

[9] Monet iustificatos ex fide Christi, non ex lege, pacem ad deum habere. Ad quem? Cuius nusquam fuimus hostes, an cuius legi et naturae rebellavi- mus? Nam si in eum competit pax cum quo fuit bellum, ei et iustificabimur, et eius erit Christus ex cuius fide iustificabimur, ad cuius pacem competit redigi hostes eius aliquando.

[10] Lex autem, inquit, subintroivit, ut abundaret delictum. Quare? ut super- abundaret, inquit, gratia. Cuius dei gratia, si non cuius et lex? Nisi si creator ideo legem intercalavit, ut negotium procuraret gra- tiae dei alterius et quidem aemuli, ne dixerim ignoti, ut, quemad- modum apud ipsum regnaverat peccatum in mortem, ita et gratia regnaret in iustitia in vitam per Iesum Christum, adversarium 13. 5 carnem eius edd.: virgulam post carnem transtuli 13. a cf. Exod. 12: 35 sq. b cf. Isa. 52: 5 c Jer. 4: 4 d Deut. 10: 16 596 13 ipsius.

[11] Propter hoc omnia concluserat lex creatoris sub delictum, et totum mundum deduxerat in reatum, et omne os obstruxerat, ne qui gloriaretur per illam, ut gratia servaretur in gloriam Christi, non creatoris, sed Marcionis?6

[12] Possum et hic de substantia Christi praestruere ex prospectu quaestionis subsecu- turae. Mortuos enim nos inquit legi <per corpus Christi>.7 Ergo corpus Christi, et potest corpus contendi, non statim caro. Sed et quaecunque substantia sit, cum eius nominat corpus quem subicit ex mortuis resurrexisse, non potest aliud corpus intellegi quam carnis, in quam lex mortis est dicta.

[13] Ecce autem et testi- monium perhibet legi, et causa delicti eam excusat. Quid ergo dicemus? quia lex peccatum? absit. Erubesce, Marcion. Absit. Abominatur apostolus criminationem legis. Sed ego delictum non scio nisi per legem.

[14] O summum ex hoc praeconium legis, per quam <non> licuit8 delictum latere! Non ergo lex seduxit, sed peccatum per praecepti occasionem. Quid deo imputas legis quod legi eius apostolus imputare non audet? Atquin et accumulat: Lex sancta, et praeceptum eius iustum et bonum.

[15] Si taliter vene- ratur legem creatoris, quomodo ipsum destruat nescio. Quis dis- cernit duos deos, iustum alium, bonum alium, cum is utrumque debeat credi cuius praeceptum et bonum et iustum est? Si autem et spiritalem confirmat legem, utique et propheticam, utique et figuratam. Debeo enim et hinc constituere Christum in lege figurate praedicatum, quo nec a Iudaeis omnibus potuerit agnosci.

14.

[1] Hunc si pater rnisit in similitudinem carnis peccati, non ideo phantasma dicetur caro quae in illo videbatur. Peccatum enim carni supra adscripsit, et illam fecit legem peccati habitantem in membris suis et adversantem legi sensus. Ob hoc igitur missum filium in similitudinem carnis peccati, ut peccati carnem simili 13. 6 Marcionis? quaermdi signum posui 7 <per corpus Christi> addenda sensit Kroy. 8 <non> licuit necessario sed invitus scribebam: licuit MR; liquuit Gel. alii: melius Ciacconius liquuit delictum latens 13. e cf. Gal. 3: 22 14. a cf. Rom. 7: 23 598 14 substantia redimeret, id est carnea, quae peccatrici carni similis esset, cum peccatrix ipsa non esset. Nam et haec erit dei virtus in substantia pari perficere salutem.

[2] Non enim magnum, si spiritus dei carnem remediaret, sed si caro consimilis peccatrici, dum caro est, sed non peccati. Ita similitudo ad titulum peccati pertinebit, non ad substantiae mendacium. Nam nec addidisset Peccati, si substantiae similitudinem vellet intellegi, ut negaret veritatem; tantum enim Carnis posuisset, non et Peccati. Cum vero tunc sic struxit, Carnis peccati, et substantiam confirmavit, id est carnem, et similitudinem ad vitium substantiae retulit, id est ad peccatum.

[3] Puta nunc similitudinem substantiae dictam, non ideo negabitur substantiae veritas. Cur ergo similis vera? 1Quia vera quidem sed non ex semine: de statu similis et vera: de censu non vero dissimilis. Ceterum similitudo in contrariis nulla est.1 Spiritus non diceretur carnis similitudo, quia nec caro similitudinem spiri- tus caperet; sed phantasma diceretur, si id quod non erat videba- tur. Similitudo autem dicitur, cum est quod videtur. Est enim, dum alterius par est. Phantasma autem, qua hoc tantum est, non est similitudo.

[4] Et hic autem ipse edisserens quomodo nolit esse nos in carne, cum simus in carne, ut scilicet non simus in operibus carnis, ostendit hac ratione scripsisse, Caro et sanguis regnum dei consequi non possunt, non substantiam damnans sed opera eius; quae quia possunt non admitti a nobis in carne adhuc positis, non ad reatum substantiae sed ad conversationis pertinebunt. Item si corpus quidem mortuum propter delictum, adeo non animae, sed corporis mors est; spiritus autem vita propter iusti- tiam cui mors obvenit propter delictum, id est corpori.

[5] Non enim alicui restituitur nisi qui illud amisit; et ita erit resurrectio mortu- orum dum est corporum. Nam subiungit: Qui suscitavit Christum a mortuis, vivificabit et mortalia corpora vestra. Adeo et carnis resurrectionem confirmavit, absque qua nec corpus aliud dici 14. I-I locum perdifficilem hunc fere in modum interpungendum ducebam: similis et Lat.: simili sed MR 14. b 1 Cor. 15: 50 600 14 capit nec mortale aliud intellegi, et Christi substantiam corpora- lem probavit; siquidem proinde vivificabuntur et mortalia cor- pora nostra, quemadmodum et ille resuscitatus est, non alias proinde nisi quia in corpore.

[6] Salio et hic amplissimum abruptum intercisae scripturae, sed apprehendo testimonium perhibentem apostolum Israeli, quod zelum dei habeant, sui utique, non tamen per scientiam. Deum enim, inquit, ignorantes, et suam iustitiam sistere quaerentes, non subiecerunt se iustitiae dei; finis etenim legis Christus in iustitia2 omni credenti.

[7] Hic erit argumentatio haeretici, quasi deum superiorem ignoravcrint Iudaei, qui adver- sus eum iustitiam suam, id est legis suae, constituerint, non reci- pientes Christum, finem legis. Cur ergo zelo eorum erga deum proprium testimonium perhibet, si non et inscitiam erga eundern deum eis exprobrat? quod zelo quidem dei agerentur, sed non per scientiam, ignorantes scilicet eum, dum dispositiones eius in Christo ignorant consummationem legi staturo, atque ita suam iustitiam tuentur adversus illum.

[8] Atque adeo ipse creator et ignorantiam erga se eorum contestatur: Israel me non agnovit et populus me non intellexit; et quod iustitiam suam magis sisterent, docentes doctrinas praecepta hominum, nec non et congregati essent adversus dominum et adversus Christum ipsius, ex inscitia scilicet. Nihil igitur potest in alium deum exponi quod competit in creatorem, quia et alias immerito apostolus Iudaeos de igno- rantia suggillasset erga deum ignotum.

[9] Quid enim deliquerant, si iustitiam dei sui adversus eum sistebant quem ignorabant? Atquin exclamat: O profundum divitiarum et sapientiae dei, et investigabiles viae eius! Unde illa eruptio? Ex recordatione scilicet scripturarum quas retro revolverat, ex contemplatione sacramen- torum quae supra disseruerat in fidem Christi ex lege venientem. Haec si Marcion de industria erasit, quid apostolus eius exclamat, 14. 2 iustitia MR: iustitiam Pam. 14. c Isa. 1:3 d cf. Isa. 29: 13 e cf. Ps. 2: 2 602 14 nullas intuens divitias dei, tam pauperis et egeni quam qui nihil condidit, nihil praedicavit, nihil denique habuit, ut qui in aliena descendit? Sed enim et opes et divitiae creatoris olim absconditae, nunc reseratae. Sic enim repromiserat: Et dabo illis thesauros occultos, invisibiles aperiam eis.

[10] Inde ergo exclamatum est: O profundum divitiarum et sapientiae dei! cuius iam thesauri pate- bant. Id Esaiae: et sequentia de eiusdem prophetae instrumento: Quis enim cognovit sensum domini, aut quis consiliarius eius fuit? quis porrexit ei, et retribuetur illi? Qui tanta de scripturis ademisti, quid ista servasti, quasi non et haec creatoris?

[11] Plane novi dei praecepta videamus. Odio, inquit, habentes malum, et bono adhaerentes. Aliud est enim apud creatorem, Auferte malum de vobis, et, Declina a malo et fac bonum? Amore fraterni- tatis invicem affectuosi; non enim id ipsum est, Diliges proximum tanquam te? Spe gaudentes, utique dei; Bonum est enim sperare in dominum, quam sperare in magistratus. Pressuram sustinentes: Exaudiet enim te dominus in die pressurae. Habes psalmum. Benedicite, et nolite maledicere: quis hoc docebit quam qui omnia benedictionibus condidit?

[12] Non altum sapientes, sed humili- bus assentantes, ne sitis apud vos sapientes: Vae enim audiunt per Esaiam. Malum pro malo nemini retribueritis: Et malitiae fratris tui ne memineris. Nec vosmet ipsos ulciscentes: Mihi enim vindictam et ego vindicabo, dicit dominus.

[13] Pacem cum omnibus hominibus habetote: ergo et legalis talio non retributionem in- iuriae permittebat, sed inceptionem metu retributionis com- primebat. Merito itaque totam creatoris disciplinam principali praecepto eius conclusit, Diliges proximum tanquam te. Hoc legis supplementum si ex ipsa lege est, quis sit deus legis iam ignoro. Metuo ne deus Marcionis. Si vero evangelium Christi hoc prae- cepto adimpletur, Christi autem non est creatoris, 3quo iam contendimus?

[14] Dixerit Christus an non, Ego non veni4 legem dis- solvere sed implere, frustra de ista sententia neganda Pontus laboravit.3 Si evangelium legem non adimplevit, ecce lex evan- gelium adimplevit. Bene autem quod et in clausula tribunal 14. 3-3 hunc in modum haec pungenda ducebam 4 Ego non veni Gel.: ego veni MR 14. f Isa. 45: 3 g Isa. 40: 13 sq. h 1 Cor. 5: 13; Deut. 17: 7 i Ps. 34: 14 j Lev. 19: 18 k Ps. 118: 9 l Ps. 20: 1 m cf. Isa. 5: 21 n Lev. 19: 18 o Deut. 32: 35 604 14 Christi comminatur, utique iudicis et ultoris, utique creatoris, illum certe constituens promerendum quem intentat timendum, etiamsi alium praedicaret.

15. DE EPISTULA AD THESSALONICENSES PRIMA.

[1] Breviori- bus quoque epistulis non pigebit intendere. Est sapor et in paucis. Occiderant Iudaei prophetas suos. Possum dicere, Quid ad apo- stolum dei alterius, et quidem optimi, qui nec suorum delicta damnare dicatur, quique et ipse prophetas eosdem destruendo quodammodo perimat? Quid enim mali admisit apud illum Israel, si occidit quos et ille reprobavit, si prior inimicam in eos sententiam statuit? Deliquit autem apud deum ipsorum. Is expro- brabit1 iniquitatem ad quem pertinet laesus; certe quivis alius quam adversarius laesi. Sed nec onerasset illos imputando etiam domini necem, Qui et dominum interfecerunt, dicendo, et pro- phetas suos; licet suos adiectio sit haeretici.

[2] Quid enim tam acer- bum, si alterius dei praedicatorem Christum interemerunt qui sui dei prophetas contrucidaverunt? Status autem exaggerationis, quod et dominum et famulos eius peremissent. Denique si alterius dei Christum, alterius prophetas peremerunt, aequavit impietates, non exaggeravit. Aequanda autem non fuit; ergo exaggerari non potuit nisi in eundem dominum commissa ex utroque titulo. Ergo eiusdem dei Christus et prophetae.

[3] Quam autem sanctitatem nostram voluntatem dei dicat, ex contrariis quae prohibet agno- sceres. Abstinere enim, inquit, a stupro, non a matrimonio: scire unumquemque suum vas in honore tractare. Quomodo? dum non in libidine, qua gentes. Libido autem nec apud gentes ma- trimonio adscribitur, sed extraordinariis et non naturalibus et portentuosis luxuriae . . . <sanctitas> est turpitudini2 quoque et 15. 1 exprobrabit Jun.: exprobravit MR 2 portentuosis luxuriae: locum obscurum obscuriorem reddere nolebam: desideratur autem portentuosis luxuriae <exor- bitationibus: sanctitas> est turpitudini, vel aliquid simile 606 15 immunditiae contraria, quae non matrimonium excludat sed li- bidinem, quae vas nostrum in honore matrimonii tractet. Hunc autem locum salva alterius, id est plenioris, sanctitatis prae- latione tractaverim, continentiam et virginitatem nuptiis ante- ponens, sed non prohibitis. Destructores enim dei nuptiarum, non sectatores castitatis retundo.

[4] Ait eos qui remaneant in adventum Christi cum eis qui mortui in Christo primi resurgent, quod in nubibus auferentur in aerem obviam domino. Agnosco his iam tunc prospectis mirari substantias caelestes ipsam Hierusalem quae sursum est, et per Esaiam pronuntiare, Quinam huc velut nubes volant, tanquam columbae cum pullis ad me? Hunc ascen- sum si Christus nobis praeparavit, ille erit Christus de quo Amos: Qui ascensum suum aedificat in caelos, utique sibi et suis. Exinde a quo sperabo nunc, nisi a quo haec audivi?

[5] Quem spiritum prohibet extingui, et quas prophetias vetat nihil3 haberi? Utique non creatoris spiritum, nec creatoris prophetias, secundum Mar- cionem: quae enim destruit, ipse iam extinxit et nihil3 fecit, nec potest prohibere quae nihil3 fecit. Ergo incumbit Marcioni ex- hibere hodie apud ecclesiam suam exinde spiritum dei sui qui non sit extinguendus, et prophetias quae non sint nihil habendae. Et si exhibuit quod putat, sciat nos quodcunque illud ad formam spiritalis et propheticae gratiae atque virtutis provocaturos, ut et futura praenuntiet et occulta cordis revelet et sacramenta edisse- rat.

[6] Cum nihil tale protulerit ac probarit, nos proferemus et spiritum et prophetias creatoris secundum ipsum praedicantes. Atque ita constabit apostolus de quibus dixerit, de eis scilicet quae futura erant in ecclesia eius dei qui dum est, spiritus quoque eius operatur et promissio celebratur.

[7] Age nunc, qui salutem carnis abnuitis, et si quando corpus in huiusmodi praenominatur, 15. 3 nihili Urs. 15. a Isa. 60: 8 LXX b Amos 9: 6 608 15 aliud nescio quid interpretamini illud quam substantiam carnis, quomodo apostolus omnes in nobis substantias4 certis nominibus distinxit et omnes in uno voto constituit salutis, optans ut spiritus noster et corpus et anima sine querela in adventu domini et salutificatoris nostri Christi conserventur?

[8] Nam et animam posuit et corpus, tam duas res quam diversas. Licet enim et anima et5 corpus sit aliquod suae qualitatis, sicut et spiritus, cum tamen et corpus et anima distincte nominantur, habet anima suum voca- bulum proprium, non egens communi vocabulo corporis; id relinquitur carni, quae non nominata proprio, communi utatur necesse est. Etenim aliam substantiam in homine non video post spiritum et animam cui vocabulum corporis accommodetur prae- ter carnem, hanc totiens in corporis nomine intellegens quotiens non nominatur; multo magis hic, cum quae dicitur corpus suo nomine appellatur.

16. DE EPISTULA AD THESSALONIGENSES SECUNDA.

[1] Cogi- mur quaedam identidem iterare, ut cohaerentia eis confirmemus. Dominum et hic retributorem utriusque meriti dicimus circum- ferri ab apostolo, aut creatorem aut, quod nolit Marcion, parem creatoris, apud quem iustum sit afflictatoribus nostris rependi afflictationem, et nobis qui afflictemur requietem, in revelatione domini Iesu venientis a caelo cum angelis virtutis suae et in flamma ignis. Sed flammam et ignem delendo haereticus extinxit, ne scilicet nostratem deum faceret. Lucet tamen vanitas liturae.

[2] Cum enim ad ultionem venturum scribat apostolus dominum exigen- dam de eis qui deum ignorent et qui non obaudiant evangelio, quos ait poenam luituros exitialem, aeternam, a facie domini et a gloria valentiae eius, sequitur ut flammam ignis inducat, scilicet 15. 4 in nobis substantias Zahn: in novis substantiis libri et edd. 5 et anima et MR1: et animae R3: et anima Kroy. (quod forsitan praestaret) 610 16 veniens ad puniendum. Ita et in hoc, nolente Marcione, crema- toris dei Christus, et in illo creatoris est, quod etiam de ignoranti- bus dominum ulciscitur, id est de ethnicis.

[3] Seorsum enim posuit, Evangelio non obaudientes, sive Christianos peccatores, sive Iudaeos. Porro de ethnicis exigere poenas, qui evangelium forte non norint, non est dei eius qui naturaliter sit ignotus, nec usquam nisi in evangelio sit revelatus, non omnibus scibilis. Creatori autem etiam naturalis agnitio debetur, ex operibus intellegendo et exinde in pleniorem notitiam requirendo. Illius est ergo etiam ignorantes deum plectere, quem non liceat ignorare.1 Ipsum quod ait, A facie domini et a gloria valentiae eius, verbis usus Esaiae, ex ipsa causa eundem sapit dominum consurgentem ut com- minuat terram.

[4] Quis est autem homo delicti, filius perditionis, quem revelari prius oportet ante domini adventum, extollens se super omne quod deus dicitur et omnem religionem, consessurus in templo dei et deum se iactaturus? Secundum nos quidem anti- christus, ut docent veteres ac novae prophetiae, ut Ioannes aposto- lus, qui iam antichristos dicit processisse in mundum praecursores antichristi spiritus, negantes Christum in carne venisse, et sol- ventes Iesum, scilicet in deo creatore: secundum vero Marcionem nescio ne sit Christus creatoris. Nondum venit apud illum. Quis- quis est autem ex duobus, quaero cur veniat in omni virtute et signis et ostentis mendacii?

[5] Propterea, inquit, quod dilectionem veritatis non susceperint ut salvi essent, et propter hoc erit eis <in> instinctum2 fallaciae, ut iudicentur omnes qui non credide- runt veritati sed consenserunt iniquitati. Igitur si antichristus, et secundum creatorem, deus erit creator qui eum mittit ad impin- gendos eos in errorem qui non crediderunt veritati ut salvi fierent, eiusdem erit veritas et salus qui eas3 summissu erroris ulciscitur, id est creatoris, cui et competit zelus ipse4 errore decipere quos veritate non cepit. Si vero non est antichristus secundum nos, 16. 1 ignorare R: ignorari M 2 <in> instinctum Kroy.: dabit eis instinctum Lat. 3 eas Oeh.: ea MR 4 quaero an scribendum ipsos 16. a Isa. 2: 19 b cf. 1 John 4: 1 c cf. 1 John 4: 3 (v.l.) 612 16 ergo Christus est creatoris secundum Marcionem.

[6] Et quale erit ut ad ulciscendam veritatem suam Christum creatoris5 summittat? Sed et si6 de antichristo consentit, proinde dixerim, Quale est ut illi satanas, angelus creatoris, sit necessarius, et occidatur ab eo, habens fallaciae operatione fungi creatori? In summa, si indubita- tum est eius esse et angelum et veritatem et salutem cuius et ira et aemulatio et fallaciae immissio adversus contemptores et desul- tores, etiam adversus ignorantes (ut iam et Marcion de gradu cedat, deum quoque suum zeloten concedens), quis dignius ira- scetur?

[7] Puto, qui a primordio rerum naturam operibus beneficiis plagis praedicationibus, testibus ad agnitionem sui praestruxit, nec tamen agnitus est: an qui semel unico evangelii instru- mento, et ipso incerto, nae7 palam alium deum praedicante, productus est? Ita cui competit vindicta, ei competet materia vindictae, evangelium dico et veritas et salus. Iubere autem operari eum qui velit manducare eius disciplina est qui bovi trituranti os liberum iussit.

17. DE EPISTULA AD LAODICENOS.

[1] Ecclesiae quidem veritate epistulam istam ad Ephesios habemus emissam, non ad Laodice- nos; sed Marcion ei titulum aliquando interpolare gestiit, quasi et in isto diligentissimus explorator. Nihil autem de titulis interest, cum ad omnes apostolus scripserit dum ad quosdam, certe tamen eum deum praedicans in Christo cui competunt quae praedican- tur. Cui ergo competet1 secundum boni existimationem, quam proposuerit in sacramento voluntatis suae, in dispensationem adimpletionis temporum (ut ita dixerim, sicut verbum illud in Graeco sonat) recapitulare (id est ad initium redigere vel ab initio recensere) omnia in Christum quae in caelis et quae in 16. 5 creatoris Rig.: creatori MR 6 Sed et si Urs.: sed et R 7 nae R1 Oeh.: Oeh.: ne MR3: nec Gel.(falso) 17. 1 competet Pam.: competent MR 614 17 terris, nisi cuius omnia erunt ab initio, etiam ipsum initium, a quo et tempora et temporum adimpletionis2 dispensatio, ob quam omnia ad initium recensentur in Christo?

[2] Alterius autem dei quod initium, id est unde, cuius opus nullum? quae tempora sine initio? quae adimpletio sine temporibus? quae dispensatio sine adimpletione? Denique quid in terris egit iam olim, ut longa aliqua temporum adimplendorum dispensatio reputetur, ad recensenda omnia in Christo, etiam quae in caelis?

[3] Nec in caelis autem res ab altero actas existimabimus, quaecunque sunt, quam ab eo a quo et in terris actas3 omnibus constat. Quodsi non capit alterius omnia ista deputari ab initio quam creatoris, quis credet ab alio ea recenseri in Christum alium, et non a suo auctore et in suum Christum? Si creatoris sunt, diversa sint necesse est a diverso deo; si diversa, utique contraria. Quomodo ergo contraria recenseantur in eum a quo denique destruuntur? Nam et sequen- tia quem renuntiant Christum, cum dicit, Ut simus in laudem gloriae nos qui praesperavimus in Christum? Qui enim prae- sperasse potuerunt,4 id est ante sperasse in deum quam venisset, nisi Iudaei, quibus Christus praenuntiabatur ab initio?

[4] Qui ergo praenuntiabatur, ille et praesperabatur. Atque adeo hoc ad se, id est ad Iudaeos, refert, ut distinctionem faciat conversus ad nationes: In quo et vos, cum audissetis sermonem veritatis, evangelium, in quo credidistis et signati estis spiritu promissionis eius sancto. Cuius promissionis? factae per Ioelem: In novissimis diebus effundam de meo spiritu in omnem carnem, id est et in nationes. Ita et spiritus et evangelium in eo erit Christo qui praesperabatur, dum praedicabatur.

[5] Sed et pater gloriae ille est cuius Christus rex gloriae canitur in psalmo ascendens: Quis est iste rex gloriae? dominus virtutum ipse est rex gloriae. Ab illo spiritus sapientiae optatur apud quem haec quoque spiritalium species enumera- tur inter septem spiritus per Esaiam. Ille dabit illuminatos 17. 2 adimple<tio et adimple>tionis scribendum ducebat Eng. 3 actas Jun.: acta MR 4 potuerunt MR: poterunt Oeh. (mendose, ut videtur) 17. a Joel 2: 28 b Ps. 24: 10 c cf. Isa. 11: 2 616 17 cordis oculos qui etiam exteriores oculos luce ditavit, cui displicet caecitas populi: Et quis caecus nisi pueri mei? et, Excaecati sunt famuli dei.

[6] Apud illum sunt et divitiae haeredi- tatis in sanctis qui eam haereditatem ex vocatione nationum repromisit: Postula de me, et dabo tibi gentes haereditatem tuam. Ille inoperatus est in Christum valentiam suam, suscitando eum a mortuis, et collocando eum ad dexteram suam, et subiciendo omnia, qui et dixit, Sede ad dexteram meam, donec ponam inimi- cos tuos scabellum pedum tuorum; quia et alibi spiritus ad patrem de filio, Omnia subiecisti sub pedibus eius. Si ex his alius deus et alius Christus infertur quae recognoscuntur in creatore, quaeramus iam creatorem.

[7] Plane puto invenimus, cum dicit illos delictis mortuos in quibus ingressi erant secundum aevum mundi huius, secundum principem potestatis aeris qui operatur in filiis incredulitatis. Sed mundum non potest et hic pro deo mundi Marcion interpretari. Non enim simile est creatum creatori, fa- ctum factori, mundus deo. Sed nec princeps potestatis aeris dice- tur qui est princeps potestatis saeculorum.

[8] Nunquam enim praeses superiorum de inferioribus notatur, licet et inferiora ipsi deputen- tur. Sed nec incredulitatis operator videri potest, quam ipse potius et a Iudaeis et a nationibus patitur. Sufficit igitur si haec non cadunt in creatorem. Si autem et est in quem magis com- petant, utique magis hoc apostolus sciit. Quis iste? Sine dubio ille qui ipsi creatori filios incredulitatis obstmit, aere isto potitus,5 sicut dicere eum propheta refert: Ponam in nubibus thronum meum, ero similis altissimo.

[9] Hic erit diabolus, quem et alibi (si tamen ita et apostolum legi volunt) deum aevi huius agnoscemus. Ita enim totum saeculum mendacio divinitatis implevit. Qui plane si non fuisset, tunc haec in creatorem spectasse potuissent. Sed et in ludaismo conversatus fuerat apostolus. Non quia inter- posuit de delictis in quibus et nos omnes conversati sumus, ideo 17. 5 potitus Gel.: potius MR 17. d Isa. 42: 19 e Ps. 2:8 f Ps. 110: 1 g Ps. 8:6 h Isa. 14: 14 i cf. 2 Cor. 4: 4 618 17 delictorum dominum et principem aeris huius creatorem praestat intellegi, sed quia in Iudaismo unus fuerat de filiis incredulitatis, diabolum habens operatorem, cum persequeretur ecclesiam et Christum creatoris, propter quod et, Iracundiae filii fuimus, in- quit;

[10] 6sed natura, ne quia filios appellavit Iudaeos creator,6 argu- mentetur7 haereticus dominum irae creatorem. Cum enim dicit, Fuimus natura filii iracundiae, creatoris autem non natura sunt filii Iudaei sed allectione patrum, irae filios ad naturam retulit non ad creatorem, ad summam subiungens, Sicut et ceteri, qui utique filii dei non sunt. Apparet communi naturae omnium hominum et delicta et concupiscentias carnis et incredulitatem et racundiam reputari, diabolo tamen captante naturam, quam et ipse iam infecit delicti semine illato.

[11] Ipsius, inquit, sumus factura, conditi in Christo. Aliud est facere, aliud condere. Sed utrumque uni dedit. Homo autem factura creatoris est. Idem ergo condidit in Christo qui et fecit. Quantum enim ad substantiam, fecit; quantum ad gratiam, condidit.

[12] Inspice et cohaerentia. Memores vos aliquando nationes in carne, qui appellamini praeputium ab ea quae dicitur circumcisio in carne manu facta, quod essetis illo in tempore sine Christo, alienati a conversatione Israelis et peregrini testamentorum et promissionis eorum, spem non haben- tes, et sine deo, in mundo. Sine quo autem deo fuerunt nationes, et sine quo Christo? Utique eo cuius erat conversatio Israelis et testamenta et promissio. At nunc, inquit, in Christo vos qui eratis longe facti estis prope in sanguine eius. A quibus erant retro longe? A quibus supra dicit, a Christo creatoris, a conversatione Israelis, a testamentis, a spe promissionis, a deo ipso.

[13] Si haec ita sunt, ergo his prope fiunt nunc nationes in Christo a quibus tunc longe fuerant. Si autem conversationi Israelis, quae est in religione dei creatoris, et testamentis et promissioni et ipsi deo eorum proximi sumus facti in Christo, ridiculum satis si nos alterius dei Christus de longinquo admovit creatori.

[14] Meminerat apostolus ita 17. 6-6 hunc in modum interpungendum arbitrabar 7 argumentetur M: argu- mentetur hoc R 620 17 praedicatum de nationum vocatione ex longinquo vocandarum: Qui longe erant a me, appropinquaverunt iustitiae meae. Tam enim iustitia quam et pax creatoris in Christo annuntiabatur, ut saepe iam ostendimus. Itaque ipse est, inquit, pax nostra, qui fecit duo unum, Iudaicum scilicet populum et gentilem, quod prope et quod longe, soluto medio pariete inimicitiae, in carne sua. Sed Marcion abstulit Sua, ut inimicitiae daret carnem, quasi carnali vitio, non Christo aemulae. Sic uti alibi dixi, et hic, non Marrucine sed Pontice, cuius supra sanguinem confessus es hic negas carnem.

[15] Si legem praeceptorum sententiis vacuam fecit, adimplendo certe legem (vacat enim iam, Non adulterabis, cum dicitur, Nec videbis ad concupiscendum; vacat, Non occides, cum dicitur, Nec maledices) adversarium legis de adiutore non potes8 facere. Ut duos conderet in semetipso (qui fecerat idem condens secundum quod et supra: Ipsius enim factura sumus, conditi in Christo) in unum novum hominem, faciens pacem (si vere novum, vere et hominem, non phantasma, novum autem et nove natum ex virgine dei spiritu), ut reconciliet ambos deo, et deo quem utrumque genus offenderat, et Iudaicum et gentilem populum in uno corpore, inquit, cum interfecisset inimicitiam in eo per crucem. Ita et hic caro corpus in Christo, quod crucem pati potuit.

[16] Hoc itaque annuntiante pacem eis qui prope et eis qui longe, accessum consecuti simul ad patrem, iam non sumus peregrini nec advenae, sed concives sanctorum, sed domestici dei (utique eius a quo supra ostendimus alienos fuisse nos et longe constitutos), superaedificati super fundamentum apostolorum. Abstulit haereticus, Et pro- phetarum, oblitus dominum posuisse in ecclesia, sicut apostolos, 17. 8 potes Pam.: potest MR 17. j Isa. 46: 12 k cf. Matt. 5: 27 sq. l cf. Matt. 5: 21 sq. 622 17 ita et prophetas. Timuit scilicet ne et super veterum prophetarum fundamenta aedificatio nostra constaret in Christo, cum ipse apostolus ubique nos de prophetis exstruere non cesset. Unde enim accepit summum lapidem angularem dicere Christum, nisi de psalmi significatione: Lapis quem reprobaverunt aedificantes, iste factus est in summo anguli?

18.

[1] De manibus haeretici praecidentis1 non miror si syllabas sub- trahit, cum paginas totas plerumque subducit. Datam inquit sibi apostolus gratiam novissimo omnium, illuminandi omnes quae dispensatio sacramenti occulti ab aevis in deo qui omnia condidit. Rapuit haereticus In praepositionem, et ita legi facit: Occulti ab aevis deo qui omnia condidit. Sed emicat falsum.

[2] Infert enim apostolus, Ut nota fiat principatibus et potestatibus in super- caelestibus per ecclesiam multifaria sapientia dei. Cuius dicit prin- cipatibus et potestatibus? Si creatoris, quale est ut principatibus et potestatibus eius ostendi voluerit deus ille sapientiam suam, ipsi autem non, quando nec potestates sine suo principe potuissent quid cognoscere? Aut si ideo deum non nominavit hic, quasi in illis et princeps ipse reputetur, ergo et occultatum sacramentum principatibus et potestatibus eius qui omnia condidit pronuntias- set, proinde in illis deputans ipsum.

[3] Quod si illis dicit occultatum, illi debebat dixisse manifestum. Ergo non deo erat occultatum, sed in deo omnium conditore, occultum autem principatibus et potestatibus eius: Quis enim cognovit sensum domini, aut quis consiliarius ei fuit? Hic captus haereticus fortasse mutabit,2 ut dicat deum suum suis potestatibus et principatibus notam facere voluisse dispensationem sui sacramenti, quam ignorasset deus conditor omnium. Et quo competebat praetendere ignorantiam creatoris extranei et longa separatione discreti, cum domestici quoque superioris dei nescissent?

[4] Tamen et creatori notum erat 18. 1 praecidentis Pam.: praecidendis MR (quam scripturam reponendam censuit Thornell) 2 mutabit Jun.: mutavit MR edd. 17. m cf. 1 Cor. 12: 28 n Ps. 118: 22 18. a Isa. 40: 13 624 18 futurum. An non utique notum quod sub caelo et in terra eius habebat revelari? Ergo ex hoc confirmatur quod supra struximus. Si enim creator cogniturus erat quandoque occultum illud dei superioris sacramentum, et ita scriptura habebat: Occulti deo qui omnia condidit; sic inferre debuerat, Ut nota fiat illi multi- faria sapientia dei, tunc et potestatibus et principatibus cuius- cunque dei, cum quibus sciturus esset creator. Adeo subtractum constat quod et sic veritati suae salvum est.

[5] Volo nunc et ego tibi 3de allegoriis apostoli controversiam nectere. Quas novus in pro- phetis habuisset formas?3 Captivam, inquit, duxit captivitatem. Quibus armis? quibus proeliis? de cuius gentis vastatione? de cuius civitatis eversione? quas feminas quos pueros quosve regulos catenis victor inseruit? Nam et cum apud David Christus canitur succinctus gladio super femur, aut apud Esaiam spolia accipiens Samariae et virtutem Damasci, vere cum et visibilem extundis4 proeliatorem.

[6] Agnosce igitur iam et armaturam et militiam eius spiritalem, si iam didicisti esse captivitatem spiritalem, ut et hanc illius agnoscas, vel quia et captivitatis huius mentionem de pro- phetis apostolus sumpsit, a quibus et mandata. Deponentes men- dacium loquimini veritatem ad proximum quisque, et Irascimini et nolite delinquere (ipsis verbis quibus psalmus exponeret sensus eius), sol ut non occidat super iracundiam vestram. Nolite com- municare operibus tenebrarum. Cum iusto enim iustus eris, et cum perverso perverteris, et, Auferte malum de medio vestrum, et,

[7] Exite de medio eorum, et, Immundum ne attigeritis; separamini, qui fertis vasa domini. Sic et, Inebriari vino dedecori, inde est ubi sanctorum inebriatores increpantur: Et potum dabatis sanctis meis vinum; quod prohibitus erat potare et Aaron sacerdos et filii eius, cum adirent ad sancta. Et psalmis et hymnis deo canere docere illius est qui cum tympanis potius et psalteriis vinum bi- bentes incusari a deo norat. Ita cuius invenio praecepta et semina 18. 3-3 de allegoriis apostoli controversiam nectere, quas novimus in prophetis habuisse formas vaticanus codex quem citat Oeh. 4 extundis Oeh.(probat Kroy.): excondis MR edd. 18. b cf. Ps. 45: 3 c cf. Isa. 8: 4 d Ps. 4: 4 e Ps. 18: 26; Deut. 21: 21 f Isa. 52: 11 g Amos 2: 12 h cf. Lev. 10: 9 i cf. Isa. 5: 11 sq. 626 18 praeceptorum vel augmenta, eius apostolum agnosco.

[8] Ceterum mulieres viris subiectas esse debere unde confirmat? Quia vir, inquit, caput est mulieris. Dic mihi, Marcion, de opere creatoris deus tuus legi suae astruit auctoritatem? Hoc iam plane minus est, cum et ipsi Christo suo et ecclesiae eius inde statum sumit: Sicut et Christus caput est ecclesiae. Similiter et cum dicit, Car- nem suam diligit qui uxorem suam diligit, sicut et Christus eccle- siam: vides comparari operi creatoris Christum tuum et ecclesiam tuam. Quantum honoris carni datur in ecclesiae nomine!

[9] Nemo, inquit, carnem suam odio habet (nisi plane Marcion solus), sed et nutrit et fovet eam, sicut et Christus ecclesiam. At tu solus eam odisti, auferens illi resurrectionem. Odisse debebis et ecclesiam, quia proinde diligitur a Christo. At enim Christus amavit et carnem sicut ecclesiam. Nemo non diliget imaginem quoque sponsae, immo et servabit illam et honorabit et coronabit. Habet similitudo cum veritate honoris5 consortium. Laborabo ego nunc eundem deum probare masculi et Christi, mulieris et ecclesiae, carnis et spiritus, ipso apostolo sententiam creatoris adhibente, immo et disserente: Propter hanc6 relinquet homo patrem et matrem, et erunt duo in carne una: sacramentum hoc magnum est?

[10] Sufficit inter ista si creatoris magna sunt apud apostolum sacramenta, minima apud haereticos. Sed ego autem dico, in- quit, in Christum et ecclesiam. Habes7 interpretationem, non separationem, sacramenti. Ostendit figuram sacramenti ab eo praeministratam cuius erat utique sacramentum. Quid videtur Marcioni? Creator quidem ignoto deo figuras praeministrare non potuit, etiam quia adversario, si noto. Deus superior ab inferiore et ad destruendum potius mutuari nihil debuit.

[11] Obaudiant et parentibus filii. Nam etsi Marcion abstulit, Hoc est enim primum in promissione praeceptum, lex loquitur, Honora patrem et ma- trem, et, Parentes enutrite filios in disciplina et correptione donaini. Audisti enim et veteribus dictum, Narrabitis haec in auribus 18. 5 veritate honoris Urs.: veritatis honore MR (quod forsan reponendum) 6 hanc MR: hoc Pam. 7 Habes R1 mg.: habet MR edd. 18. j Exod. 20: 12 628 18 filiorum vestrorum, et filii vestri aeque in auribus filiorum suorum. Quo iam mihi duos deos, si una est disciplina? Etsi duo sunt, illum sequar qui prior docuit. Sed adversus munditenentes lucta- tio si nobis, o quanti iam dii creatores!

[12] Cur enim non et hoc vindicem, unum munditenentem nominari debuisse, si creatorem significabat cuius essent quas praemisit potestates? Porro cum supra quidem induere nos iubeat armaturam in qua stemus ad machinationes diaboli, iam ostendit diaboli esse quae diabolo subiungit, potestates et munditenentcs tenebrarum istarum, quae et nos diabolo deputamus. Aut si diabolus creator est, quis erit diabolus apud creatorem? An sicut duo dii, ita et duo diaboli, et pluraliter potestates et munditenentes?

[13] Sed quomodo creator et diabolus et deus idem, cum diabolus non idem et deus et diabolus? Aut enim ambo et dei, si ambo iam diaboli, aut qui deus hic et non diabolus, sicut nec diabolus deus. Ipsum vocabulum diaboli quaero ex qua delatura competat creatori. Fortasse detulit ali- quam dei superioris intentionem, quod ipse ab archangelo passus est, et quidem mentito: non ideo enim interdixerat illius arbuscu- lae gustum ne dei fierent, sed ne de transgressione morerentur. Nec spiritalia autem nequitiae ideo creatorem significabunt8 quia adiecit, In caelis:

[14] sciebat enim et apostolus in caelis operata esse spiritalia nequitiae, angelorum scandalizatorum in filias homi- num. Et quale erat ut ambiguitatibus et per aenigmata nescio quae creatorem taxaret, qui in catenis iam constitutus ob liberta- tem praedicationis constantiam manifestandi sacramenti in apertione oris, quam ibi expostulare a deo mandabat, ecclesiae utique praestabat?

19. DE EPISTULA AD COLOSSENSES.

[1] Soleo in praescriptione adversus haereses omnes de testimonio temporum compendium 18. 8 significabunt MR: significabant Pam. 18. k Exod. 10: 2 630 19 figere, priorem vindicans regulam nostram omni haeretica poste- ritate. Hoc nunc probabit et apostolus dicens, De spe reposita in caelis, quam audistis in sermone veritatis evangelii, quod pervenit ad vos, sicut et in totum mundum. Nam si iam tum traditio evangelica ubique manaverat, quanto magis nunc?

[2] Porro si nostra est quae ubique manavit, magis quam omnis haeretica, nedum Antoniniani Marcionis, nostra erit apostolica. Marcionis autem cum totum impleverit mundum, ne tunc qui- dem se defendere poterit de apostolica. Eam enim et sic constabit esse quae prior mundum replevit, illius scilicet dei evangelio qui et haec cecinit de praedicationibus eius: In omnem terram exiit sonus eorum, et in terminos orbis verba eorum.

[3] Invisibilis dei imaginem ait Christum. Sed nos enim invisibilem dicimus patrem Christi, scientes filium semper retro visum, si quibus visus est, in dei nomine, ut imaginem ipsius; ne quam et hinc differentiam scindat dei visibilis et invisibilis, cum olim dei nostri sit definitio: Dominum nemo videbit et vivet.

[4] Si non est Christus primogenitus conditionis, ut sermo creatoris per quem omnia facta sunt et sine quo nihil factum est, si non in illo condita sunt universa in caelis et in terris, visibilia et invisibilia, sive throni sive dominationes sive principatus sive potestates, si non cuncta per illum et in illo sunt condita (haec enim Marcioni displicere oportebat), non utique tam nude posuisset apostolus, Et ipse est ante omnes. Quomodo enim ante omnes, si non ante omnia? Quomodo ante omnia, si non primogenitus conditionis, si non sermo creatoris? Unde ante omnes probabitur fuisse qui post omnia apparuit? Quis scit priorem fuisse quem esse nesciit?

[5] Quomodo item boni duxit omnem plenitudinem in semetipso habitare? Primo enim, quae est ista plenitudo, nisi ex illis quae Marcion detraxit, con- ditis in Christo, in caelis et in terris, angelis et hominibus, nisi ex illis invisibilibus et visibilibus, nisi ex thronis et dominationi- bus et principatibus et potestatibus? Aut si haec pseudapostoli 19. a Ps. 19: 4 b Exod. 33: 20 632 19 nostri et Iudaici evangelizatores de suo intulerint, edat1 plenitu- dinem dei sui Marcion, qui nihil condidit. Ceterum quale est ut plenitudinem creatoris aemulus et destructor eius in suo Christo habitare voluerit? Cui denique reconciliat omnia in semetipsum, pacem faciens per crucis suae sanguinem, nisi quem offenderant universa,2 adversus quem rebellaverant per transgressionem, cuius novissime fuerant? Conciliari enim extraneo possent, reconciliari vero non alii quam suo.

[6] Ita et nos quondam alienatos et inimicos sensu in malis operibus creatori redigit in gratiam, cuius admisera- mus offensam, colentes conditionem adversus creatorem. Sicubi autem et ecclesiam corpus Christi dicit esse, ut hic ait adimplere se reliqua pressurarum Christi in carne pro corpore eius, 3quod est ecclesia, non propterea et in totum mentionem corporis trans- feres a substantia carnis. Nam et supra reconciliari nos ait in corpore eius per mortem;3 utique in eo corpore, in quo mori potuit per carnem, mortuus est, non per ecclesiam, plane propter ecclesiam, corpus commutando pro corpore, carnale pro spiritali.

[7] At cum monet cavendum a subtililoquentia et philosophia, ut inani seductione, quae sit secundum elementa mundi, non secun- dum caelum aut terram dicens, sed secundum litteras saeculares et secundum traditionem, scilicet hominum subtililoquorum et philosophorum, longum est quidem et alterius operis ostendere hac sententia omnes haereses damnari, quod omnes ex subtili- loquentiae viribus et philosophiae regulis constent. Sed Marcion principalem suae fidei terminum de Epicuri schola agnoscat, dominum inferens hebetem,4 ne timeri dicat eum, collocans et cum deo creatore materiam de porticu Stoicorum, negans carnis resurrectionem, de qua proinde nulla philosophia consentit.

[8] Cuius ingeniis tam longe abest veritas nostra, ut et iram dei 19. 1 edat libri et edd.: et ad Oeh. (errore typographi, ut videtur) 2 uni- versa R1 mg.: una ipsa MR 3-3 haec apud MR1 paucis immutatis bis apparent 4 hebetem R3: nec hebetem MR1 634 19 excitare formidet, et omnia illum ex nihilo protulisse confidat, et carnem eandem restituturum repromittat, et Christum ex vulva virginis natum non erubescat, ridentibus philosophis et haereticis et ethnicis ipsis. Stulta enim mundi elegit deus, ut confundat sapientes, ille sine dubio qui ex respectu huius suae dispositionis perditurum se sapientiam sapientium praeminabatur. Hac sim- plicitate veritatis contraria subtililoquentiae et philosophiae nihil perversi possumus sapere.

[9] Denique si nos deus cum Christo vivi- ficat, donans delicta nobis, non possumus credere ab eo delicta donari in quem admissa non fuerint, ut retro ignotum. Age iam, cum dicit, Nemo vos iudicet in cibo et potu et in parte diei festi et neomeniae et sabbati, quae est umbra futurorum, corpus autem Christi, quid tibi videtur, Marcion? De lege iam non retractamus, nisi quod et hic quemadmodum exclusa sit edocet, dum scilicet de umbra transfertur in corpus, id est de figuris ad veritatem, quod est Christus. Ergo et umbra eius cuius et corpus, id est et lex eius <cuius>5 et Christus. Segrega alii deo legem, et alii deo Christum, si potes aliquam umbram ab eo corpore cuius umbra est separare. Manifeste legis est Christus, si corpus est umbrae.

[10] Si autem et aliquos taxat qui ex visionibus angelicis dicebant cibis abstinen- dum (ne attigeris ne gustaveris), volentes in humilitate sensus incedere, non tenentes caput, non ideo legem et Moysen pulsat, quasi de angelica superstitione constituerit interdictionem quorun- dam edulium.

[11] Moysen enim a deo accepisse legem constat. Deni- que hanc disciplinam, Secundum praecepta, inquit, et doctrinam hominum, deputavit in eos qui caput non tenerent, id est ipsum in quo omnia recensentur, in Christum ad initium revocata etiam indifferentia escarum.Cetera praeceptorum, ut eadem, satis sit iam alibi docuisse quam a creatore manarint, qui cum vetera praedicaret transitura, nova facturus universa, mandans etiam, 19. 5 <cuius> add. Kroy. 19. c cf. Isa. 29: 14 d cf. Isa. 43: 19 636 19 Novate vobis novamen novum, iam tum docebat exponere6 veterem hominem et novum induere.

20. DE EPISTULA AD PHILIPPENSES.

[1] Cum praedicationis enumerat varietatem, quod alii ex fiducia vinculorum eius auden- tius sermonem enuntiarent, alii per invidiam et contentionem, qui- dam vero et per sermonis existimationem, plerique ex dilectione, nonnulli ex aemulatione, iam aliqui et ex simultate Christum prae- dicarent, erat utique vel hic locus taxandae ipsius praedicationis de diversitate sententiae, quae tantam efficeret etiam animorum varietatem. Sed causas solas animorum, non regulas sacramen- torum, in diversitate proponens unum tamen Christum et unum eius deum quocunque consilio praedicatum confirmat, et ideo, Nihil mea, inquit, sive causatione sive veritate Christus annuntie- tur, quia unus annuntiabatur sive ex causatione sive ex veritate fidei.

[2] Ad fidem enim praedicationis retulit mentionem veritatis, non ad regulae ipsius, quia una quidem erat regula, sed fides praedicantium quorundam vera, id est simplex, quorundam nimis docta. Quod cum ita sit, apparet eum Christum praedicatum qui semper annuntiabatur. Nam si alius longe ab apostolo inducere- tur, fecisset diversitatem novitas rei. Nec enim defuissent qui praedicationem evangelicam nihilominus in Christum creatoris interpretarentur, cum et hodie maior pars sit omnibus in locis sententiae nostrae quam haereticae. Quo nec hic apostolus de diversitatis denotatione et increpatione tacuisset. Ita cum diver- sitas ne taxatur quidem, novitas non probatur.

[3] Plane de sub- stantia Christi putant et hic Marcionitae suffragari apostolum sibi, quod phantasma carnis fuerit in Christo, cum dicit quod in effigie dei constitutus non rapinam existimavit pariari deo, sed exhausit semetipsum accepta effigie servi, non veritate, et in 19. 6 exponere MR1: deponere R3 edd. 19. e Jer. 4:3 638 20 similitudine hominis,1 non in homine, et figura inventus homo, non substantia, id est non carne;

[4] quasi non et figura et similitudo et effigies substantiae quoque accedant. Bene autem quod et alibi Christum imaginem dei invisibilis appellat. Numquid ergo et hic, qua in effigie eum dei collocat, aeque non erit deus Christus vere, si nec homo vere fuit in effigie hominis constitutus? Utrobique enim veritas necesse habebit excludi, si effigies et similitudo et figura phantasmati vindicabitur. Quodsi in effigie et in imagine, qua filius patris, vere deus, praeiudicatum est etiam in effigie et imagine hominis, qua filius hominis, vere hominem inventum.

[5] Nam et inventum ratione posuit, id est certissime hominem. Quod enim invenitur, constat esse. Sic et deus inventus est per virtutem, sicut homo per carnem, quia nec morti subditum pronuntiasset non in substantia mortali constitutum. Plus est autem quod ad- iecit, Et mortem crucis. Non enim exaggeraret2 atrocitatem ex- tollendo virtutem subiectionis,3 quam imaginariam phantasmate scisset, frustrato potius eam quam experto, nec virtute functo in passione sed lusu.

[6] Quae autem retro lucri duxerat, quae et supra numerat, gloriam carnis, notam circumcisionis, generis Hebraei ex Hebraeo censum, titulum tribus Beniamin, pharisaeae candi- dae dignitatem, haec modo detrimento sibi deputat, non deum, sed stuporem, Iudaeorum. Haec ac si stercora existimat prae comparatione agnitionis Christi, non prae reiectione dei creatoris, habens iustitiam non suam iam quae ex lege, sed quae per ipsum, scilicet Christum, ex deo. Ergo, inquis, hac distinctione lex non ex deo erat Christi. Subtiliter satis. Accipe itaque subtilius. Cum enim dicit, Non quae ex lege, sed quae per ipsum, non dixisset Per ipsum de alio quam cuius fuit lex.

[7] Noster, inquit, municipatus in caelis. Agnosco veterem ad Abraham promissionem creatoris: Et faciam semen tuum tanquam stellas in caelo. Ideo et stella a stella differt in gloria. Quodsi Christus adveniens de caelis 20. 1 fortasse in similitudine factus hominis 2 exaggeraret Lat.: exag- gerat MR 3 subiectionis R3: collectionis MR1: colluctationis Eng.

[cf. Lc. 22: 44 e0n a)gwni/a|] 20. a Col. 1: 15 b Gen. 22: 17 c 1 Cor. 15: 41 640 20 transfigurabit4 corpus humilitatis nostrae conformale corpori gloriae suae, resurget ergo corpus hoc nostrum, quod humiliatur in passionibus, et in ipsa lege mortis in terram deiectum. Quo- modo enim transfigurabitur, si nullum erit? Aut si de eis dictum qui in adventu dei deprehensi in carne demutari5 habebunt, quid facient qui primi resurgent? Non habebunt de quo transfigurentur ? Atquin, Cum illis, dicit, simul rapiemur in nubibus obviam domino. Si cum illis sublati, utique cum illis et transfigurati.

21. DE EPISTULA AD PHILEMONEM.

[1] Soli huic epistulae brevi- tas sua profuit ut falsarias manus Marcionis evaderet. Miror tamen, cum ad unum hominem litteras factas receperit, quod ad Timo- theum duas et unam ad Titum de ecclesiastico statu compositas recusaverit. Affectavit, opinor, etiam numerum epistularum inter- polare.

[2] Memento, inspector, quod ea quae praetractata sunt retro de apostolo quoque probaverimus, et si qua in hoc opus dilata erant expunxerimus, ne aut hic supervacuam existimes itera- tionem qua confirmavimus spem pristinam, aut illic suspectam habeas dilationem qua eruimus tempore1 ista. Si totum opusculum inspexeris, nec hic redundantiam nec illic diffidentiam iudicabis. 20. 4 transfigurabit R3: transfiguravit MR1 5 demutari Lat.: deputari MR edd. 21. 1 tempore Jun.: tempora MR 20. d cf. 1 Cor. 15: 51 sq. e 1 Thess. 4: 17